Τα όρια του σώματος και τα σύνορα της κοινότητας θρηνώντας τονΕπιτάφιο στο Βάρος της Λήμνου

(laquohellipτα νεκρωθέντα χείλια σου και πώς να σrsquo τα φιλήσωraquo

Μοιρολόι ΜΠέμπτης Βάρος Λήμνου)

Εκκλησιάζομαι στην ίδια εκκλησία που πριν από είκοσιτρία χρόνια βαφτίστηκα στο ίδιο χωριό και βλέπω την κάθεκόρη να διαδέχεται τη μάνα της στο στασίδι Είκοσι τρίαολόκληρα χρόνια περνώ εκεί όλες τις γιορτές παρατηρώνταςρωτώντας και ψάχνοντας να δώσω απάντηση στα προβλήματα που εγώο ίδιος δημιουργώ Περνώντας στο μεταπτυχιακό της Λαογραφίαςκαι κατέχοντας την ελάχιστη θεωρητική κατάρτιση τα ερωτηματικάαυτά εντάθηκαν ειδικά για τη Μ Εβδομάδα που το τελετουργικόφτάνει στην κορύφωσή του Πιστεύω πως η θεωρία είναι ένα πέπλοπου φορώντας το μπορείς να δεις πράγματα μη ορατά σε όλουςΓιατί άραγε τόσος παραλληλισμός ο θάνατος του Ιησού με ένανθνητό Γιατί τόσοι συμβολισμοί και φόβοι για την εφήμερη ζωήΣτον στολισμό του επιταφίου στάθηκα πολλές φορές αντιμέτωποςμε το τι βλέπω και τι κρύβεται πίσω από αυτό που βλέπω Εγώέβλεπα διαφορετικά πράγματα από αυτά που έβλεπαν άλλοισυνομήλικοι μου Για να μην χρονοτριβώ και βασανίζω τιςσκέψεις μου με ερωτήματα που ίσως και ποτέ δεν καταφέρω ναδώσω μια ικανοποιητική απάντηση θα προσπαθήσω μέσα από τηνεξωτερίκευση της εμπειρίας μου για την εβδομάδα των Παθών νααναδείξω πώς εκφράζεται η κοινότητα μου μπροστά στονΕσταυρωμένο όταν αυτός βγαίνει από τον ιερό και πώς οιΒαρίτισσες νιώθοντας να διασαλεύεται το όριο της ταυτότηταςτους μέσω του θανάτου και του βίαιου χωρισμού προσλαμβάνουνκαι διαχειρίζονται το πένθος με σκοπό την ανασυγκρότηση τηςδικής τους ταυτότητας μια ταυτότητα που στο χωριό βρίσκεταισε διαρκή κρίση

Το Βάρος μεταφέρθηκε στη σημερινή του θέση κατά τον 18ο

αιώνα ως απόρροια των πειρατικών επιδρομών στην παλαιότερηθέση Στrsquoβανός ενώ αργότερα στην ίδια θέση δημιουργήθηκε οοικισμός Ανεμόεσσα Χτίστηκε ανάμεσα στη Λαγκάδα των Βαριτώντο βουνό Δεσπότη και την Πλαγιά1 Παλαιότερα οι κάτοικοι του

1 Και εδώ βρίσκουμε τον καταγωγικό μύθο δημιουργίας του νησιού καιτην θεϊκή τιμωρία άλλοτε ή ακόμη και την κατάρα μιας γριάς που σεαόριστο χρόνο κατοικούσε στο νησί στο Κάστρο οι προφορικές ιστορίες

βασίζονταν κατεξοχήν στην κτηνοτροφία ενώ πλέον παρατηρείταιένα μωσαϊκό επαγγελμάτων με βάση το κλειστό αυτάρκες σύστημαπου η κάθε λημνιακή κοινότητα συντηρεί 2Η εκκλησία τουβρίσκεται στην περιοχή Πηγάδα ενώ το χωριό ανάλογα με τιςγειτονιές μπορούμε να πούμε πως χωρίζεται στις θέσεις ΜεγάληΠλατεία Μικρή Πλατεία Αλώνια Χριστός Νεκροταφείο ΛαγκάδαΜύλοι με κάποια διστακτικότητα Η εκκλησία που αναφέρεται ωςη Μεγάλη Εκκλησία του Βάρους είναι αφιερωμένη στα Εισόδια τηςΘεοτόκου και στην Ανάληψη (στην προφορική όμως ιστορίααναφέρονται ως laquoΜισοσπορίτιδαraquo (Μισοσπορίτεργια) καιlaquoΓαλατοπέμπτηraquo (Γαλατοπέφτrsquo) πράγμα που υποδηλώνει και τηνάμεση εξάρτηση των κατοίκων από τον πρωτογενή τομέα δεδομένωντων εθίμων που τελούνται στην εορτή των δυο προσώπων αυτών3 καιστο ότι και τα δυο πανηγύρια συνδέονται άρρηκτα με φάσεις τηςπαραγωγής- η μια της γεωργίας και η άλλη της κτηνοτροφίας)4 Σε

είναι ακόμη έντονες Ο ένας μάλιστα μύθος που συνδέεται με τηντιμωρία του Θεού λόγω αμαρτιών έχει αποτυπωθεί σε ένα εξωκκλήσι στηθέση Καμάρες που χτίστηκε επίσης με θεία παρέμβαση μια πέτρα μετρύπα στη μέση της πλάι στο εκκλησάκι κι ένα βακούφικο δέντρο μαςοδηγούν στο ότι πρόκειται για θρυλούμενο Για περαιτέρω πρβ κΜαριλένα Παπαχριστοφόρου Μύθος Λατρεία Ταυτότητες στο νησί της ΚαλυψώςΠαπαζήσης Αθήνα 2013 σ 2 Τα χωριά παρουσιάζονται με μεγάλο βαθμό αυτάρκειας τουλάχιστον σταυλικά αγαθά η κάθε οικογένεια ή καλύτερα το κάθε σπίτι συντηρείέναν αριθμό γιδιών για κρέας και γαλακτοκομικά προϊόντα έναν χοίρολίγες κότες ένα αμπέλι για κρασί λίγα κτήματα για βοσκοτόπια καιγια τον καρπό της χρονιάς ένα χωράφι που φυτεύει το καλοκαίριλαχανικά ενώ στην αυλή του σπιτιού υπάρχουν δύο με τέσσερα συνήθωςοπωροφόρα δέντρα Ο ένας καλύπτει τις ανάγκες του άλλου σε περίπτωσηκακοχρονιάς ενώ ο δεύτερος βοηθά τον πρώτο με όποιο τρόπο μπορεί (τοθέμα θίγεται ακροθιγώς ενώ ευελπιστώ να μελετήσω την κοινότητα ωςβάση αυτάρκειας σε μέλλουσα ανακοίνωση 3 Της Μισοσπορίτιδος παλαιότερα πήγαιναν ρόδια σε ένα πανέρι κάτω απότο προσκυνητάρι της ή βράζανε στάρι που ρίχνανε στα χωράφια γιακαλοσοδειά την Γαλατοπέμπτη η κοινότητα αλληλομοιράζεται το γάλα καιδεν το πήζει στα πλαίσια του συμβολικού δώρου (παραδοσιακό γλύκισμαεξακολουθεί να είναι το ρυζόγαλο που σε παλιότερες εποχές γίνονταν μεγάλα και βραστό στάρι ΠΜΜraquo Στο πανηγύρι της Γαλατοπέμπτηςπαρατηρούμε και το έθιμο με τα κουρμπάνια με στόχο την οικονομικήενίσχυση της εκκλησίας Σε περίπτωση μη τήρησης του κουρμπανιού τοκοπάδι έχει μοιραίες συνέπειες και τα παραδείγματα που κατέγραψαείναι αρκετά 4 Πρβ κ Κωνσταντέλης Γιώργος Λήμνος ιστορική και πολιτιστική κληρονομιάΑθήνα Αυτοέκδοση Αθήνα 2010 κ Βασιλική Τουρπτσόγλου ΣτεφανίδουΤαξιδιωτικά και γεωγραφικά κείμενα για τη νήσο Λήμνο (15ος -20ος αιώνας) Θεσσαλονίκη1986

αντίθεση με την ηπειρωτική χώρα η εκκλησία εδώ δεν βρίσκεταιστο μέσο του χωριού (που κι αυτό ονομάζεται laquoαλάνιraquo[Κοντοπούλι]) αλλά δημιουργεί με το σχολείο μια αχώριστηκτηριακή ενότητα Οι σταυλικές εγκαταστάσεις είναι χτισμένεςπεριμετρικά του οικισμού και δηλώνουν οι παλαιότερεςτουλάχιστον μια ορισμένη οικονομική ευμάρεια δεδομένης τηςμικρής κτηνοτροφικής μονάδας που αναπαράγονταν στο κατώι τουδιώροφου σπιτιού ή στα παράσπιτα δίπλα από το κύριο οίκημα

Θέλοντας να διαβάσουμε τον χώρο του χωριού και ναπροχωρήσουμε σε έναν κατά φύλα διαχωρισμό μάλλον θααναφέρουμε τις δυο πλατείες που αναλαμβάνουν το ρόλο τηςσκηνής τόσο στις γιορτές και τις τελετουργίες όσο και στηνκαθημερινότητα Μόνο στη μία απrsquo τις δύο (τη Μεγάλη) βλέπω τησυνύπαρξη των δυο φύλων η άλλη είναι κυρίως ανδροκρατούμενηΤο ίδιο και με την εκκλησία αποτελεί τον χώρο συνύπαρξης τωνδυο φύλων στις μεγάλες γιορτές ενώ συγκροτεί τον κατεξοχήντόπο γυναικείας συνάθροισης τον υπόλοιπο χρόνο όπουπροβάλλεται με κάθε τρόπο η οικονομική ευμάρεια και η ηθικήαρετή Λόγω της διαρκούς γυναικείας παρουσίας στον ιερό χώρομου επιτρέπεται να μιλήσω για το θέατρο που η καθεμία παίζειτο ρόλο της έναν ρόλο που πραγματώνεται με βάση τηννεοτοπικότητα ή όχι της κάθε μιας Η εκκλησία και η πλατείαόπως εγώ το προσλαμβάνω είναι τα σημεία εκείνα που οιγυναίκες του χωριού δεν χάνουν την ευκαιρία να προβάλουν καινα ανασυγκροτήσουν την ταυτότητα τους να διαχειριστούν τηνδοσμένη από τις γηραιότερες εξουσία τους όπως επίσης ναπροσπαθήσουν να διαχειριστούν τον ανθρώπινο πόνο καταφεύγονταςστον αναθεματισμό του θανάτου Από εδαφικής πλευράςκαταλαμβάνουν τον μεγαλύτερο χώρο στην πλατεία αυτήπεριορίζοντας το ανδρικό στοιχείο στα δυο καφενεία Από τηνπλατεία και την εκκλησία εμείς θα μελετήσουμε τη δεύτερη ηοποία φαινομενικά λόγω του ιερέα και του άβατου στο ιερόανήκει στους άνδρες

Το Σάββατο του Λαζάρου φτιάχνονται τα λαζαρούδια ηγυναίκα ευθύς τονίζει το ρόλο της στη διαδικασία της ζωής καιτου θανάτου μέσω του ομοιώματος του ψωμιού Πλάθει δημιουργείκαι δίνει πνοή εν τέλει στο άψυχο με τρόπο θεατρικό και μεσυνείδηση της ταυτότητάς της Το ομοίωμα του Λαζάρου γίνεταιάθυρμα στα χέρια της που υπογραμμίζει τον τρόπο που θα πρέπει

να προσλαμβάνεται από τα άλλα μέλη της κοινότητας τα ανίκανανα δώσουν πμοή στο άψυχο Πιθανόν όμως και να αιτιολογούνεμμέσως την επικείμενη συμπεριφορά τους τη Μ Πέμπτη και όλαόσα θα τελέσουν την Παρασκευή Σύμφωνα με μια πληροφορήτριαμου στα λαζαρούδια αποτυπώνονταν σε καιρούς οικονομικήςδυσχέρειας η ευμάρεια ορισμένων τα φτωχά στρώματα τηςκοινότητας έβαζαν σκέτη ζύμη και γαρύφαλλο ενώ τα πιο εύρωσταπροσέθεταν στη ζύμη και σταφίδα πράγμα που δεν περνούσεαπαρατήρητο από την κοινή γνώμη Παρότι δεν λέγονται τακάλαντα του Λαζάρου από πολλούς θεωρείται η πρώτη ανάσταση5

Την Κυριακή των Βαΐων τα βάγια (που είναι φύλλα δάφνης)έχουν το δικό τους ρόλο φυλάσσονται στο εικονοστάσι ωςφυλαχτό ή καίγονται στο ξεμάτιασμα Οι επόμενες μέρες κυλούνμέχρι και την Τετάρτη σε μια ουδέτερη κατάσταση απαλλαγμένηαπό κάθε μνησικακία ή έχθρα ή έστω αυτές παύουν με τέλμα τηνΤετάρτη και την ακολουθία του Ευχελαίου Οι προετοιμασίες γιατο Πάσχα την Λαμπρή (Λαμπιργιά ή Λαμπρηγίδα) εντείνονται μιαςκαι η Μ Παρασκευή τιμάται ως ημέρα κοινοτικής αργίας καιψέγεται ο τυχόν παραβάτης με την κατηγορία του laquoΕβραίουraquo(Οβριγιός είσαι)6 και σε ελάχιστες περιπτώσεις με τηναπομόνωσή του

Την Μεγάλη Πέμπτη (Κόκκινη Πέφτη) σφάζονται συνήθως ταλαμπριγιάτrsquoκα τα αμνοερίφια που προορίζονται για τοΠασχαλινό γεύμα Σπανίως αγοράζεται το κρέας από τοκρεοπωλείο γενικά θεωρείται καλό το ζώο να σφαχθεί στο σπίτιπου θα φαγωθεί laquoγια το καλόraquo7 Το πρωί της ημέρας αυτήςγίνεται εφόσον θα γίνει η ακολουθία της Θείας Ευχαριστίας έναέθιμο που δημοσιεύτηκε σε έναν τοπικό τουριστικό πασχαλινόοδηγό του νησιού οι πιστοί φέρνουν από τα σπίτια τους μικράατομικά ψωμάκια και μετά τη μετάληψη κάνουν τη λεγόμενηlaquoΚρασοψυχιάraquo8 κόβουν δηλαδή με το χέρι τους μπουκιές από το

5 httpwwwe-istoriacom30html 6 Υπάρχει και η εξής παροιμία laquoΜάστορης ξεμάστορης καρφί δεν εκάρφωνεraquo7 Το εθιμικό δίκαιο της κοινότητας προστάζει πως ο καθένας έχει τοδικαίωμα να αφήνει αφύλαχτα τα μικρά ζώα του κεφαλαίου του αν καιεφόσον προορίζονται για πασχαλινοί οβελίες ο ιδιοκτήτης του χωραφιούπου θα φάνε τα μικρά δεν έχει το δικαίωμα να κινηθεί νομικώς ή ναζητήσει κανενός είδους αποζημίωση έτσι επιτυγχάνεται και η απουσίαερίδων στα μέσα της εβδομάδας αυτής 8 Έθιμο που τελείται ακόμη στο νεκροταφείο μετά την ταφή μιαλειτουργιά πρόσφορο που συνοδεύει τον νεκρό στην πρόθεση στην

βασίζονταν κατεξοχήν στην κτηνοτροφία ενώ πλέον παρατηρείταιένα μωσαϊκό επαγγελμάτων με βάση το κλειστό αυτάρκες σύστημαπου η κάθε λημνιακή κοινότητα συντηρεί 2Η εκκλησία τουβρίσκεται στην περιοχή Πηγάδα ενώ το χωριό ανάλογα με τιςγειτονιές μπορούμε να πούμε πως χωρίζεται στις θέσεις ΜεγάληΠλατεία Μικρή Πλατεία Αλώνια Χριστός Νεκροταφείο ΛαγκάδαΜύλοι με κάποια διστακτικότητα Η εκκλησία που αναφέρεται ωςη Μεγάλη Εκκλησία του Βάρους είναι αφιερωμένη στα Εισόδια τηςΘεοτόκου και στην Ανάληψη (στην προφορική όμως ιστορίααναφέρονται ως laquoΜισοσπορίτιδαraquo (Μισοσπορίτεργια) καιlaquoΓαλατοπέμπτηraquo (Γαλατοπέφτrsquo) πράγμα που υποδηλώνει και τηνάμεση εξάρτηση των κατοίκων από τον πρωτογενή τομέα δεδομένωντων εθίμων που τελούνται στην εορτή των δυο προσώπων αυτών3 καιστο ότι και τα δυο πανηγύρια συνδέονται άρρηκτα με φάσεις τηςπαραγωγής- η μια της γεωργίας και η άλλη της κτηνοτροφίας)4 Σε

είναι ακόμη έντονες Ο ένας μάλιστα μύθος που συνδέεται με τηντιμωρία του Θεού λόγω αμαρτιών έχει αποτυπωθεί σε ένα εξωκκλήσι στηθέση Καμάρες που χτίστηκε επίσης με θεία παρέμβαση μια πέτρα μετρύπα στη μέση της πλάι στο εκκλησάκι κι ένα βακούφικο δέντρο μαςοδηγούν στο ότι πρόκειται για θρυλούμενο Για περαιτέρω πρβ κΜαριλένα Παπαχριστοφόρου Μύθος Λατρεία Ταυτότητες στο νησί της ΚαλυψώςΠαπαζήσης Αθήνα 2013 σ 2 Τα χωριά παρουσιάζονται με μεγάλο βαθμό αυτάρκειας τουλάχιστον σταυλικά αγαθά η κάθε οικογένεια ή καλύτερα το κάθε σπίτι συντηρείέναν αριθμό γιδιών για κρέας και γαλακτοκομικά προϊόντα έναν χοίρολίγες κότες ένα αμπέλι για κρασί λίγα κτήματα για βοσκοτόπια καιγια τον καρπό της χρονιάς ένα χωράφι που φυτεύει το καλοκαίριλαχανικά ενώ στην αυλή του σπιτιού υπάρχουν δύο με τέσσερα συνήθωςοπωροφόρα δέντρα Ο ένας καλύπτει τις ανάγκες του άλλου σε περίπτωσηκακοχρονιάς ενώ ο δεύτερος βοηθά τον πρώτο με όποιο τρόπο μπορεί (τοθέμα θίγεται ακροθιγώς ενώ ευελπιστώ να μελετήσω την κοινότητα ωςβάση αυτάρκειας σε μέλλουσα ανακοίνωση 3 Της Μισοσπορίτιδος παλαιότερα πήγαιναν ρόδια σε ένα πανέρι κάτω απότο προσκυνητάρι της ή βράζανε στάρι που ρίχνανε στα χωράφια γιακαλοσοδειά την Γαλατοπέμπτη η κοινότητα αλληλομοιράζεται το γάλα καιδεν το πήζει στα πλαίσια του συμβολικού δώρου (παραδοσιακό γλύκισμαεξακολουθεί να είναι το ρυζόγαλο που σε παλιότερες εποχές γίνονταν μεγάλα και βραστό στάρι ΠΜΜraquo Στο πανηγύρι της Γαλατοπέμπτηςπαρατηρούμε και το έθιμο με τα κουρμπάνια με στόχο την οικονομικήενίσχυση της εκκλησίας Σε περίπτωση μη τήρησης του κουρμπανιού τοκοπάδι έχει μοιραίες συνέπειες και τα παραδείγματα που κατέγραψαείναι αρκετά 4 Πρβ κ Κωνσταντέλης Γιώργος Λήμνος ιστορική και πολιτιστική κληρονομιάΑθήνα Αυτοέκδοση Αθήνα 2010 κ Βασιλική Τουρπτσόγλου ΣτεφανίδουΤαξιδιωτικά και γεωγραφικά κείμενα για τη νήσο Λήμνο (15ος -20ος αιώνας) Θεσσαλονίκη1986

αντίθεση με την ηπειρωτική χώρα η εκκλησία εδώ δεν βρίσκεταιστο μέσο του χωριού (που κι αυτό ονομάζεται laquoαλάνιraquo[Κοντοπούλι]) αλλά δημιουργεί με το σχολείο μια αχώριστηκτηριακή ενότητα Οι σταυλικές εγκαταστάσεις είναι χτισμένεςπεριμετρικά του οικισμού και δηλώνουν οι παλαιότερεςτουλάχιστον μια ορισμένη οικονομική ευμάρεια δεδομένης τηςμικρής κτηνοτροφικής μονάδας που αναπαράγονταν στο κατώι τουδιώροφου σπιτιού ή στα παράσπιτα δίπλα από το κύριο οίκημα

Θέλοντας να διαβάσουμε τον χώρο του χωριού και ναπροχωρήσουμε σε έναν κατά φύλα διαχωρισμό μάλλον θααναφέρουμε τις δυο πλατείες που αναλαμβάνουν το ρόλο τηςσκηνής τόσο στις γιορτές και τις τελετουργίες όσο και στηνκαθημερινότητα Μόνο στη μία απrsquo τις δύο (τη Μεγάλη) βλέπω τησυνύπαρξη των δυο φύλων η άλλη είναι κυρίως ανδροκρατούμενηΤο ίδιο και με την εκκλησία αποτελεί τον χώρο συνύπαρξης τωνδυο φύλων στις μεγάλες γιορτές ενώ συγκροτεί τον κατεξοχήντόπο γυναικείας συνάθροισης τον υπόλοιπο χρόνο όπουπροβάλλεται με κάθε τρόπο η οικονομική ευμάρεια και η ηθικήαρετή Λόγω της διαρκούς γυναικείας παρουσίας στον ιερό χώρομου επιτρέπεται να μιλήσω για το θέατρο που η καθεμία παίζειτο ρόλο της έναν ρόλο που πραγματώνεται με βάση τηννεοτοπικότητα ή όχι της κάθε μιας Η εκκλησία και η πλατείαόπως εγώ το προσλαμβάνω είναι τα σημεία εκείνα που οιγυναίκες του χωριού δεν χάνουν την ευκαιρία να προβάλουν καινα ανασυγκροτήσουν την ταυτότητα τους να διαχειριστούν τηνδοσμένη από τις γηραιότερες εξουσία τους όπως επίσης ναπροσπαθήσουν να διαχειριστούν τον ανθρώπινο πόνο καταφεύγονταςστον αναθεματισμό του θανάτου Από εδαφικής πλευράςκαταλαμβάνουν τον μεγαλύτερο χώρο στην πλατεία αυτήπεριορίζοντας το ανδρικό στοιχείο στα δυο καφενεία Από τηνπλατεία και την εκκλησία εμείς θα μελετήσουμε τη δεύτερη ηοποία φαινομενικά λόγω του ιερέα και του άβατου στο ιερόανήκει στους άνδρες

Το Σάββατο του Λαζάρου φτιάχνονται τα λαζαρούδια ηγυναίκα ευθύς τονίζει το ρόλο της στη διαδικασία της ζωής καιτου θανάτου μέσω του ομοιώματος του ψωμιού Πλάθει δημιουργείκαι δίνει πνοή εν τέλει στο άψυχο με τρόπο θεατρικό και μεσυνείδηση της ταυτότητάς της Το ομοίωμα του Λαζάρου γίνεταιάθυρμα στα χέρια της που υπογραμμίζει τον τρόπο που θα πρέπει

να προσλαμβάνεται από τα άλλα μέλη της κοινότητας τα ανίκανανα δώσουν πμοή στο άψυχο Πιθανόν όμως και να αιτιολογούνεμμέσως την επικείμενη συμπεριφορά τους τη Μ Πέμπτη και όλαόσα θα τελέσουν την Παρασκευή Σύμφωνα με μια πληροφορήτριαμου στα λαζαρούδια αποτυπώνονταν σε καιρούς οικονομικήςδυσχέρειας η ευμάρεια ορισμένων τα φτωχά στρώματα τηςκοινότητας έβαζαν σκέτη ζύμη και γαρύφαλλο ενώ τα πιο εύρωσταπροσέθεταν στη ζύμη και σταφίδα πράγμα που δεν περνούσεαπαρατήρητο από την κοινή γνώμη Παρότι δεν λέγονται τακάλαντα του Λαζάρου από πολλούς θεωρείται η πρώτη ανάσταση5

Την Κυριακή των Βαΐων τα βάγια (που είναι φύλλα δάφνης)έχουν το δικό τους ρόλο φυλάσσονται στο εικονοστάσι ωςφυλαχτό ή καίγονται στο ξεμάτιασμα Οι επόμενες μέρες κυλούνμέχρι και την Τετάρτη σε μια ουδέτερη κατάσταση απαλλαγμένηαπό κάθε μνησικακία ή έχθρα ή έστω αυτές παύουν με τέλμα τηνΤετάρτη και την ακολουθία του Ευχελαίου Οι προετοιμασίες γιατο Πάσχα την Λαμπρή (Λαμπιργιά ή Λαμπρηγίδα) εντείνονται μιαςκαι η Μ Παρασκευή τιμάται ως ημέρα κοινοτικής αργίας καιψέγεται ο τυχόν παραβάτης με την κατηγορία του laquoΕβραίουraquo(Οβριγιός είσαι)6 και σε ελάχιστες περιπτώσεις με τηναπομόνωσή του

Την Μεγάλη Πέμπτη (Κόκκινη Πέφτη) σφάζονται συνήθως ταλαμπριγιάτrsquoκα τα αμνοερίφια που προορίζονται για τοΠασχαλινό γεύμα Σπανίως αγοράζεται το κρέας από τοκρεοπωλείο γενικά θεωρείται καλό το ζώο να σφαχθεί στο σπίτιπου θα φαγωθεί laquoγια το καλόraquo7 Το πρωί της ημέρας αυτήςγίνεται εφόσον θα γίνει η ακολουθία της Θείας Ευχαριστίας έναέθιμο που δημοσιεύτηκε σε έναν τοπικό τουριστικό πασχαλινόοδηγό του νησιού οι πιστοί φέρνουν από τα σπίτια τους μικράατομικά ψωμάκια και μετά τη μετάληψη κάνουν τη λεγόμενηlaquoΚρασοψυχιάraquo8 κόβουν δηλαδή με το χέρι τους μπουκιές από το

5 httpwwwe-istoriacom30html 6 Υπάρχει και η εξής παροιμία laquoΜάστορης ξεμάστορης καρφί δεν εκάρφωνεraquo7 Το εθιμικό δίκαιο της κοινότητας προστάζει πως ο καθένας έχει τοδικαίωμα να αφήνει αφύλαχτα τα μικρά ζώα του κεφαλαίου του αν καιεφόσον προορίζονται για πασχαλινοί οβελίες ο ιδιοκτήτης του χωραφιούπου θα φάνε τα μικρά δεν έχει το δικαίωμα να κινηθεί νομικώς ή ναζητήσει κανενός είδους αποζημίωση έτσι επιτυγχάνεται και η απουσίαερίδων στα μέσα της εβδομάδας αυτής 8 Έθιμο που τελείται ακόμη στο νεκροταφείο μετά την ταφή μιαλειτουργιά πρόσφορο που συνοδεύει τον νεκρό στην πρόθεση στην

αντίθεση με την ηπειρωτική χώρα η εκκλησία εδώ δεν βρίσκεταιστο μέσο του χωριού (που κι αυτό ονομάζεται laquoαλάνιraquo[Κοντοπούλι]) αλλά δημιουργεί με το σχολείο μια αχώριστηκτηριακή ενότητα Οι σταυλικές εγκαταστάσεις είναι χτισμένεςπεριμετρικά του οικισμού και δηλώνουν οι παλαιότερεςτουλάχιστον μια ορισμένη οικονομική ευμάρεια δεδομένης τηςμικρής κτηνοτροφικής μονάδας που αναπαράγονταν στο κατώι τουδιώροφου σπιτιού ή στα παράσπιτα δίπλα από το κύριο οίκημα

Θέλοντας να διαβάσουμε τον χώρο του χωριού και ναπροχωρήσουμε σε έναν κατά φύλα διαχωρισμό μάλλον θααναφέρουμε τις δυο πλατείες που αναλαμβάνουν το ρόλο τηςσκηνής τόσο στις γιορτές και τις τελετουργίες όσο και στηνκαθημερινότητα Μόνο στη μία απrsquo τις δύο (τη Μεγάλη) βλέπω τησυνύπαρξη των δυο φύλων η άλλη είναι κυρίως ανδροκρατούμενηΤο ίδιο και με την εκκλησία αποτελεί τον χώρο συνύπαρξης τωνδυο φύλων στις μεγάλες γιορτές ενώ συγκροτεί τον κατεξοχήντόπο γυναικείας συνάθροισης τον υπόλοιπο χρόνο όπουπροβάλλεται με κάθε τρόπο η οικονομική ευμάρεια και η ηθικήαρετή Λόγω της διαρκούς γυναικείας παρουσίας στον ιερό χώρομου επιτρέπεται να μιλήσω για το θέατρο που η καθεμία παίζειτο ρόλο της έναν ρόλο που πραγματώνεται με βάση τηννεοτοπικότητα ή όχι της κάθε μιας Η εκκλησία και η πλατείαόπως εγώ το προσλαμβάνω είναι τα σημεία εκείνα που οιγυναίκες του χωριού δεν χάνουν την ευκαιρία να προβάλουν καινα ανασυγκροτήσουν την ταυτότητα τους να διαχειριστούν τηνδοσμένη από τις γηραιότερες εξουσία τους όπως επίσης ναπροσπαθήσουν να διαχειριστούν τον ανθρώπινο πόνο καταφεύγονταςστον αναθεματισμό του θανάτου Από εδαφικής πλευράςκαταλαμβάνουν τον μεγαλύτερο χώρο στην πλατεία αυτήπεριορίζοντας το ανδρικό στοιχείο στα δυο καφενεία Από τηνπλατεία και την εκκλησία εμείς θα μελετήσουμε τη δεύτερη ηοποία φαινομενικά λόγω του ιερέα και του άβατου στο ιερόανήκει στους άνδρες

Το Σάββατο του Λαζάρου φτιάχνονται τα λαζαρούδια ηγυναίκα ευθύς τονίζει το ρόλο της στη διαδικασία της ζωής καιτου θανάτου μέσω του ομοιώματος του ψωμιού Πλάθει δημιουργείκαι δίνει πνοή εν τέλει στο άψυχο με τρόπο θεατρικό και μεσυνείδηση της ταυτότητάς της Το ομοίωμα του Λαζάρου γίνεταιάθυρμα στα χέρια της που υπογραμμίζει τον τρόπο που θα πρέπει

να προσλαμβάνεται από τα άλλα μέλη της κοινότητας τα ανίκανανα δώσουν πμοή στο άψυχο Πιθανόν όμως και να αιτιολογούνεμμέσως την επικείμενη συμπεριφορά τους τη Μ Πέμπτη και όλαόσα θα τελέσουν την Παρασκευή Σύμφωνα με μια πληροφορήτριαμου στα λαζαρούδια αποτυπώνονταν σε καιρούς οικονομικήςδυσχέρειας η ευμάρεια ορισμένων τα φτωχά στρώματα τηςκοινότητας έβαζαν σκέτη ζύμη και γαρύφαλλο ενώ τα πιο εύρωσταπροσέθεταν στη ζύμη και σταφίδα πράγμα που δεν περνούσεαπαρατήρητο από την κοινή γνώμη Παρότι δεν λέγονται τακάλαντα του Λαζάρου από πολλούς θεωρείται η πρώτη ανάσταση5

Την Κυριακή των Βαΐων τα βάγια (που είναι φύλλα δάφνης)έχουν το δικό τους ρόλο φυλάσσονται στο εικονοστάσι ωςφυλαχτό ή καίγονται στο ξεμάτιασμα Οι επόμενες μέρες κυλούνμέχρι και την Τετάρτη σε μια ουδέτερη κατάσταση απαλλαγμένηαπό κάθε μνησικακία ή έχθρα ή έστω αυτές παύουν με τέλμα τηνΤετάρτη και την ακολουθία του Ευχελαίου Οι προετοιμασίες γιατο Πάσχα την Λαμπρή (Λαμπιργιά ή Λαμπρηγίδα) εντείνονται μιαςκαι η Μ Παρασκευή τιμάται ως ημέρα κοινοτικής αργίας καιψέγεται ο τυχόν παραβάτης με την κατηγορία του laquoΕβραίουraquo(Οβριγιός είσαι)6 και σε ελάχιστες περιπτώσεις με τηναπομόνωσή του

Την Μεγάλη Πέμπτη (Κόκκινη Πέφτη) σφάζονται συνήθως ταλαμπριγιάτrsquoκα τα αμνοερίφια που προορίζονται για τοΠασχαλινό γεύμα Σπανίως αγοράζεται το κρέας από τοκρεοπωλείο γενικά θεωρείται καλό το ζώο να σφαχθεί στο σπίτιπου θα φαγωθεί laquoγια το καλόraquo7 Το πρωί της ημέρας αυτήςγίνεται εφόσον θα γίνει η ακολουθία της Θείας Ευχαριστίας έναέθιμο που δημοσιεύτηκε σε έναν τοπικό τουριστικό πασχαλινόοδηγό του νησιού οι πιστοί φέρνουν από τα σπίτια τους μικράατομικά ψωμάκια και μετά τη μετάληψη κάνουν τη λεγόμενηlaquoΚρασοψυχιάraquo8 κόβουν δηλαδή με το χέρι τους μπουκιές από το

5 httpwwwe-istoriacom30html 6 Υπάρχει και η εξής παροιμία laquoΜάστορης ξεμάστορης καρφί δεν εκάρφωνεraquo7 Το εθιμικό δίκαιο της κοινότητας προστάζει πως ο καθένας έχει τοδικαίωμα να αφήνει αφύλαχτα τα μικρά ζώα του κεφαλαίου του αν καιεφόσον προορίζονται για πασχαλινοί οβελίες ο ιδιοκτήτης του χωραφιούπου θα φάνε τα μικρά δεν έχει το δικαίωμα να κινηθεί νομικώς ή ναζητήσει κανενός είδους αποζημίωση έτσι επιτυγχάνεται και η απουσίαερίδων στα μέσα της εβδομάδας αυτής 8 Έθιμο που τελείται ακόμη στο νεκροταφείο μετά την ταφή μιαλειτουργιά πρόσφορο που συνοδεύει τον νεκρό στην πρόθεση στην

να προσλαμβάνεται από τα άλλα μέλη της κοινότητας τα ανίκανανα δώσουν πμοή στο άψυχο Πιθανόν όμως και να αιτιολογούνεμμέσως την επικείμενη συμπεριφορά τους τη Μ Πέμπτη και όλαόσα θα τελέσουν την Παρασκευή Σύμφωνα με μια πληροφορήτριαμου στα λαζαρούδια αποτυπώνονταν σε καιρούς οικονομικήςδυσχέρειας η ευμάρεια ορισμένων τα φτωχά στρώματα τηςκοινότητας έβαζαν σκέτη ζύμη και γαρύφαλλο ενώ τα πιο εύρωσταπροσέθεταν στη ζύμη και σταφίδα πράγμα που δεν περνούσεαπαρατήρητο από την κοινή γνώμη Παρότι δεν λέγονται τακάλαντα του Λαζάρου από πολλούς θεωρείται η πρώτη ανάσταση5

Την Κυριακή των Βαΐων τα βάγια (που είναι φύλλα δάφνης)έχουν το δικό τους ρόλο φυλάσσονται στο εικονοστάσι ωςφυλαχτό ή καίγονται στο ξεμάτιασμα Οι επόμενες μέρες κυλούνμέχρι και την Τετάρτη σε μια ουδέτερη κατάσταση απαλλαγμένηαπό κάθε μνησικακία ή έχθρα ή έστω αυτές παύουν με τέλμα τηνΤετάρτη και την ακολουθία του Ευχελαίου Οι προετοιμασίες γιατο Πάσχα την Λαμπρή (Λαμπιργιά ή Λαμπρηγίδα) εντείνονται μιαςκαι η Μ Παρασκευή τιμάται ως ημέρα κοινοτικής αργίας καιψέγεται ο τυχόν παραβάτης με την κατηγορία του laquoΕβραίουraquo(Οβριγιός είσαι)6 και σε ελάχιστες περιπτώσεις με τηναπομόνωσή του

Την Μεγάλη Πέμπτη (Κόκκινη Πέφτη) σφάζονται συνήθως ταλαμπριγιάτrsquoκα τα αμνοερίφια που προορίζονται για τοΠασχαλινό γεύμα Σπανίως αγοράζεται το κρέας από τοκρεοπωλείο γενικά θεωρείται καλό το ζώο να σφαχθεί στο σπίτιπου θα φαγωθεί laquoγια το καλόraquo7 Το πρωί της ημέρας αυτήςγίνεται εφόσον θα γίνει η ακολουθία της Θείας Ευχαριστίας έναέθιμο που δημοσιεύτηκε σε έναν τοπικό τουριστικό πασχαλινόοδηγό του νησιού οι πιστοί φέρνουν από τα σπίτια τους μικράατομικά ψωμάκια και μετά τη μετάληψη κάνουν τη λεγόμενηlaquoΚρασοψυχιάraquo8 κόβουν δηλαδή με το χέρι τους μπουκιές από το

5 httpwwwe-istoriacom30html 6 Υπάρχει και η εξής παροιμία laquoΜάστορης ξεμάστορης καρφί δεν εκάρφωνεraquo7 Το εθιμικό δίκαιο της κοινότητας προστάζει πως ο καθένας έχει τοδικαίωμα να αφήνει αφύλαχτα τα μικρά ζώα του κεφαλαίου του αν καιεφόσον προορίζονται για πασχαλινοί οβελίες ο ιδιοκτήτης του χωραφιούπου θα φάνε τα μικρά δεν έχει το δικαίωμα να κινηθεί νομικώς ή ναζητήσει κανενός είδους αποζημίωση έτσι επιτυγχάνεται και η απουσίαερίδων στα μέσα της εβδομάδας αυτής 8 Έθιμο που τελείται ακόμη στο νεκροταφείο μετά την ταφή μιαλειτουργιά πρόσφορο που συνοδεύει τον νεκρό στην πρόθεση στην

ψωμί και τις τρώνε αφού πρώτα τις έχουν βουτήξει σε ένα ποτήρικόκκινο κρασί Στη συνέχεια γίνεται το βάψιμο των αυγώνκόκκινα ή πολύχρωμα με κρεμμυδόφυλλα αλλά και άλλων χρωμάτων9

Το βράδυ τελείται η ακολουθία των Παθών και στη συνέχεια οστολισμός του Επιταφίου από τις γυναίκες και τα μικρά κορίτσιατου χωριού Καθrsquo όλη τη διάρκεια της τελετής μπροστά από τηνΩραία Πύλη υπάρχουν δώδεκα αναμμένα κεριά πάνω σε έναδωδεκάκερο μανουάλι και μόλις τελειώνει το ευαγγέλιο σβήνουνκαι ένα κερί10 Παλαιότερα πιθανόν μέχρι την δεκαετία τουrsquo80 πάνω στο σίδερο αυτό δένονταν και ρούχα παιδιών για ναέχουν στη συνέχεια υγεία11 Στη Μεγάλη Πέμπτη θα σταθούμε καιθα την ερευνήσουμε προσπαθώντας δια της αποδόμησης νακαταλάβουμε την μητροκεντρικότητα και τον φαινομενικόεκτοπισμό των ανδρών στο έξω που εν προκειμένω περικλείεταισε έναν χώρο έξω ndash τελετουργικό έναν χώρο καθαρά γυναικείοτο σπίτι

περιφορά και την έκθεσή του κόβεται με τα χέρια στην είσοδο τουνεκροταφείου και μοιράζεται στους μετέχοντες αυτοί αφού τοσταυρώσουν πάνω από ένα ποτήρι με κόκκινο κρασί τρεις φορές λέγονταςlaquoθος σχωρέσrsquo τονraquo το τρώνε και στη συνέχεια πλύνουν τα χέρια τους γιανα φύγει το laquoκακόraquo9 Για τις μαγικές χρήσεις του αυγού πρβ κ ΓΜέγας Ελληνικές γιορτές καιέθιμα της λαϊκής λατρείαςraquo Οδυσσέας 1988 σ 159 κ στην προφορικήαφήγηση του χωριού υπάρχει ένα αγκάθι που γενικώς και αορίστωςονομάζεται χριστάγκαθο είναι αυτό που σύμφωνα με την παράδοσηέπλεξαν το στεφάνι των Παθών όταν το κόψεις υποστηρίζεται πως βγάζειαίμα (πρβ κ Μαρία Μηλίγκου Μαρκαντώνη Δένδρα φυτά άνθη στον λαϊκόπολιτισμό των νεώτερων Ελλήνων Αθήνα 2006) υποστηρίζεται επίσηςκαι πως laquoότrsquo βάλrsquoς τrsquoωρα τrsquo Μεγαλοβδομάδα πιάνrsquo γίνrsquoται γλιάρκο και πιάνrsquoraquo ΠΜΜκαι πάλι στο ίδιο σ 229 για τις γονιμικές ευκαρπικές ενέργειες τηςΜεγάλης Πέμπτης 10 Ο ιερέας του χωριού μου επεσήμανε πώς συνήθως κατά την ακολουθίατοποθετούσαν στο τρισκέλι που ο παπάς διάβαζε τα ευαγγέλια ρούχαπαιδιών τα οποία μετά φορούσαν για να έχουν καλή υγεία πράγμα πουγινόταν και στο προσκυνητάρι με την εικόνα των Χαιρετισμών τηναντίστοιχη περίοδο το ίδιο εξακολουθεί να συμβαίνει στο Κοντοπούλι(ΔΑ Ι Δ)11 ΓΜέγας Ελληνικές γιορτές και έθιμα της λαϊκής λατρείαςraquo Οδυσσέας 1988 σ163 Πρβ κ συνεντεύξεις κατοίκων Βάρους Στο χωριό Κοντιά υπάρχουνδώδεκα λαμπάδες που στολίζονται μαζί με τον επιτάφιο το βράδυ και τοπρωί τις σηκώνουν δώδεκα αγόρια που βοηθούν στην αποκαθήλωση (ΜάλαμαΜαρή) Άλλο έθιμο που σχετίζεται με το βράδυ αυτό είναι το φυλαχτόπου γίνεται με τον Μάρτη των παιδιών κάθε που τελειώνει έναευαγγέλιο δένουν κι ένα κόμπο στο βραχιολάκι και μετά το κρατάνε γιαφυλαχτό (Μαριάνθη Αδαμίδου)

Υπέρτατη έκφραση της κοινότητα του χωριού θεωρώ το ένακαι μοναδικό στεφάνι που τοποθετείται στο κεφάλι τουΕσταυρωμένου Το στεφάνι έγινε με λουλούδια τα οποίααγοράστηκαν μετά από έρανο στο χωριό για το στολισμό τουΕπιταφίου Από όσα είμαι σε θέση να γνωρίζω δυο φορές ηκοινότητα διεξάγει έρανο με σκοπό τη συγκέντρωση χρημάτων γιατο στολισμό εκκλησίας το Πάσχα και στο πανηγύρι του ΑγίουΧαραλάμπους που τιμάται ως πολιούχος εξαιτίας της προσφοράςτου στο χωριό12 προς τιμήν του μοιράζονται και κόλλυβα μεθεραπευτικές- αποτρεπτικές ιδιότητες Ακόμη και στιςΑκολουθίες των Χαιρετισμών τα στεφάνια γίνονται με τηνπροσφορά πολλών οικογενειών έτσι όπως μου είπαν όλοιφαίνονται και φέρονται ίσα μπροστά στο Θεό κανείς δεν κάνειτην υπερβολή και την επίδειξη των χρημάτων του Όλες οιυπόλοιπες προσφορές τοποθετούνται στα πόδια τη βάση τουΕσταυρωμένου ενώ ήδη από το πρωί ανάβει ένα καντήλι όπωςστους νεκρούς που θα τοποθετηθεί μαζί με τα δώρα των πιστών13

Οι γυναίκες αναλαμβάνουν το ρόλο τους αμέσως μετά τηντελετή της Σταύρωσης και μόλις ο χώρος αδειάσει από τουςάνδρες και τον ιερέα αφού φάνε σπίτι τους θα επιστρέψουν στονναό και θα ξεκινήσουν με δραματικό τρόπο το κλάμα και τοστόλισμα όπως θα άρμοζε στον νεκρό παιδί τους Παρατήρησαπως κάθε σπίτι που είχε γυναίκα στον Επιτάφιο αυτό το βράδυείχε αναμμένο το φως της αυλής του όπως ακριβώς και ότανυπάρχει νεκρός στο σπίτι φωτογράφισα αρκετά τέτοιαπαραδείγματα στο δρόμο προς την εκκλησία

Σχετικά με τα λουλούδια που χρησιμοποιούνται παρατηρούμεμια εξαιρετική ποικιλία παλαιότερα μάζευαν από τα σπίτια ενώσήμερα αντικαταστάθηκαν από του εμπορίου και πλάι σε αυτάσυνάντησα ένα πλήθος μαγικών συμβολισμών τοποθετείται σταπόδια του επιταφίου βασιλικός στάχυα και ο καθένας φέρνειαπό τον κήπο του βιόλες για τις γιρλάντες14 Το μεσημέριεπίσης πλέκεται και το κοινοτικό αυτό στεφάνι

12 Βλ κ παρακάτω καθώς Λαογραφία τόμ ΙΑrsquo τευχ Γrsquo Κ Δrsquo 1937 σ574- 575 ( ο κάος για το μονομερίτικο ύφασμα σε παιδί κΛαογραφίατόμ Ζrsquo (Μνημόσυνον ΝΓ Πολίτου) 1923 Γ Α Μέγας Παραδόσεις περίΑσθενειών σ 465- 520)13 Αυτά είναι συνήθως στεφάνια που σε αντίθεση με το κοινοτικό πουείναι χειροποίητο αγοράζονται έτοιμα από ανθοπωλείο λάδι λιβάνικερί λουλούδια τάματα κάθε είδους

Ξεκινά ο στολισμός όλες παίρνουν τη θέση τους στον ναόοι πιο έμπειρες στολίζουν τον τρούλο οι νεότερες το κυρίωςσώμα Ο επιτάφιος είναι δωρεά του Συλλόγου Βαριτών τηςΑλεξανδρούπολης Είναι ξυλόγλυπτος και τις τέσσερις γωνίες τουσυγκρατούν άγγελοι με ανοιχτά φτερά η αίσθηση που σουπροκαλεί ως τάφος είναι υπερβατική και καθηλωτική ακόμη καιχωρίς λουλούδια Οι γηραιότερες και κατrsquo εμέ όσες βίωσαν τηνεμπειρία του θανάτου συγκεντρώνονται με πένθιμα ρούχα κάτω απότον Εσταυρωμένο που ψέλνουν μεταξύ των άλλων τροπαρίων τομοιρολόι της Παναγιάς και τον Θρήνο των Παθών ο Μουστάκαςαναφέρει πως το ίδιο βράδυ οι Βαρίτισσες έψελναν κι έναν θρήνοπου εξιστορούσε την πυρκαγιά του Ναού που σώζεται αν καιεπώνυμος σε διαφορετικές παραλλαγές τουλάχιστον δυο μας έχουνπαραδοθεί15

Αυτό που βίωσα τη στιγμή του στολισμού δεν μπορούσα να τοπροβλέψω δεν μπορώ να διανοηθώ να στολίζουν τον τάφο του Χριστού μας κι εγώνα κάθομαι στο σπίτι το θεωρώ υποχρέωσή μου σα μάνα να τον κλάψω και άλλατέτοια παρόμοια Πώς όμως μπορεί να εκφραστεί αυτή η μητρότητακαι η γυναικοκεντρικότητα πώς αυτή μπορεί να καθιερωθεί μέσααπό τον στολισμό στον νησιωτικό χώρο και ποιές οι ιεραρχίεςπου προκύπτουν Είναι ένα θέμα αρκετά πολύπλοκο δεδομένου τουότι σχεδόν κάθε οικογένεια που δεν πενθεί στέλνει ένα θηλυκότης μέλος για το στολισμό

Οι γυναίκες μένοντας έγκυοι και στη συνέχεια ως μητέρεςθεωρούνται μιάσματα από την κοινωνία την οποιαδήποτε κοινωνίαζουν και μέσα από την δεύτερη γέννηση τη βάφτιση τουπροϊόντος του παιδιού προσπαθούν να κοινωνικοποιηθούν και ναεπανενταχθούν στην κοινότητα θα μπουν σε μεγάλη ηλικία καιαφού μεριμνήσουν για την αποκατάσταση των παιδιών και των

14 Οι βιόλες μάλλον θα πρέπει να καταχωρηθούν στα λουλούδια εκείνα πουlaquoπρέπουν σε νεκρούςraquo μαζί με κάποια άλλα μωβ χρώματος όμοια μεγλαδιόλες που στην ιδιωματική λέγονται laquoκατσrsquoβέλεςraquo και φυτεύονταιστα κοιμητήρια Στη Δάφνη παλαιότερα στολίζονταν κατεξοχήν με αυτέςενώ στο Πορτιανού με laquoτσάμιαraquo κλαδιά από πεύκα Θεωρούνται μάλισταοι πρώτες λουλούδια που προμηνύουν τον θάνατο Και η πρασινάδαπαίζει το δικό της ρόλο αν λάβουμε υπόψη μας την Alexiou και τογεγονός πως στο μαξιλάρι του νεκρού στο φέρετρο τοποθετείταιδενδρολίβανο 15 Μια παραλλαγή ενυπόγραφη βρίσκεται στο προσωπικό μου αρχείο και μιαεπίσης επώνυμη δημοσίευσε ο Μουστάκας στο Λαογραφικοί Θησαυροί της ΛήμνουΔίπτυχο Αθήνα 1982 τομ 2

πεθερικών τους Η Λήμνος είναι μια κοινωνία γυναικοκεντρικήκαι γυναικοτοπική όπου το ακίνητο μεταβιβάζεται στην κόρη καιη μάνα μεριμνά για τα θηλυκά της μέλη περισσότερο τα αγόριαδεν προικοδοτούνται ή προικοδοτούνται με κτήματα και κινητήπεριουσία16 Επομένως ο άνδρας στο νησί εξαιτίας τηςμακροχρόνιας απουσίας του στα laquoξέναraquo και της έλλειψης πατρικήςπεριουσίας χρειάζεται να ασκήσει τη δύναμη πάνω στα υπόλοιπαμέλη της οικογένειας του με σκοπό όχι μόνο να αναπραγματευτείαλλά και να ανακατασκευάσει την ταυτότητα του στα πλαίσια τουμέσα και του έξω προσπαθώντας να θέσει τα όρια και τα σύνοραενώ φαινομενικά η γυναίκα η μάνα ή η πεθερά αν πρόκειται γιατο laquoνοικοκυριόraquo φαίνεται πως έχει το πάνω χέρι λόγω τηςπεριουσίας και της υποστήριξης από το σπίτι της

Η γυναίκα παίζει το ρόλο του μεταγωγού της γέφυρας σεκρίσιμες περιόδους όπως τώρα με τη μεσολάβηση της για ταταφικά έθιμα που σχετίζονται με τον εξωκοινοτικό χώρο όπως καισε μια περίοδο που ίσως τοποθετείται με βάση τις προφορικέςαφηγήσεις στο μέσο του 18ου αιώνα έσωσε το χωριό από βέβαιοθάνατο Ο Άγιος Χαράλαμπος εμφανίστηκε σε μια γυναίκα και τηςέδωσε διαταγές για το τι θα έπρεπε να κάνουν οι χωριανοίπροκειμένου να σωθούνε17 Σωστά λοιπόν επισημαίνεται πως ηγυναίκα ταυτίζεται περισσότερο με το έξω με το εξωτικό καιβρίσκεται με τη μορφή νεράιδας καλής ή γελούδας- ανερούδας ωςκακιάς και τιμωρού18 Στο πλαίσιο αυτό του μέσα και του έξωη γυναίκα τη Μεγάλη Πέμπτη παίζει με τις δυο φύσεις τουΧριστού αναγνωρίζει την σημαντικότητά της μέσα στον ιερό χώροκαι διαλέγει από τις δυο τη γήινη αυτή που σχετίζεται με τα

16 Για το σύστημα συγγένειας στη Λέσβο και τη Λήμνο πρβ κ BernardVernier Το πρόσωπο και το όνομα συμβολή στη μελέτη των συστημάτωνσυγγένειας Αλεξάνδρεια Αθήνα 2012 σ 241- 24517 Εξαιρετικό θέμα για εργασία και μελέτη είναι η ιστορία με το θαύματου Αγίου Χαραλάμπους στο χωριό και τον θαυματουργό τρόπο που αυτόσώθηκε από την πανούκλα Η ιστορία συνδέει τον άγιο με μια γυναίκαμια μονομερίτικη κλωστή και την κοινότητα όση κι αν είναι η έκτασήτης στον χρόνο της τέλεσης του εθίμου και αποτελεί ένα ωραίοπαράδειγμα προφορικού λαϊκού λόγου η κάθε οικογένεια έχει να πει τηδική της εκδοχή για μια ιστορία που τοποθετείται πολλές γενιές πίσωχωρίς αυτές να έχουν πολλά κοινά στοιχεία μεταξύ τους ενώ δυοοικογένειες διεκδικούν ως άμεσο προγονό τους την γυναίκα πουοραματίστηκε τον Άγιο και την διαδικασία18 Αλεξάνδρα Μπακαλάκη Ανθρωπολογία γυναίκες και φύλο Αλεξάνδρεια Αθήνα1994 σ 42- 50

επίγεια19 και με όλα τα ταφικά έθιμα που η ίδια η γυναίκα κάνειπροκειμένου να εξαγνίσει την μέλανα γη και να διατηρήσει μιαεπαφή με τους κεκοιμημένους τα μνημόσυνα και τα τρισάγια στηνκοινότητα είναι φαινόμενα συχνότατα20

Θέλοντας να διαβάσουμε το χώρο του ναού σε τρία επίπεδατη στιγμή αυτή και να καταλήξουμε σε όχι και πολύ εσφαλμένασυμπεράσματα θα δούμε πως αυτός χωρίζεται σε τρία επίπεδα στοπρώτο που είναι το σημείο ακριβώς μπροστά στην είσοδο τουναού στον νάρθηκα οι γυναίκες και οι κοπέλες είναι μικτήςηλικίας και τα σκωπτικά σχόλια ακούγονται συχνά στο δεύτεροεπίπεδο που αντιστοιχεί στην δεξιό κλίτος της εκκλησίας ναούοι μεσήλικες ασχολούνται κατεξοχήν με τον στολισμό και τηνευπρέπεια του ξύλινου θόλου τέλος στο σημείο που αντιστοιχείστο κέντρο του ναού ακριβώς κάτω από τον μεγάλο πολυέλαιο καιτη μορφή του Παντοκράτορα στην οροφή μπροστά στονΕσταυρωμένο βρίσκονται εκείνες που μεριμνούν για τημεταθανάτια ζωή εδώ δεν λέγονται αστεία και πειράγματα οιγυναίκες τοποθετημένες σε σπασμένο ημικύκλιο ψέλνουν μεευλαβικότητα και θυμιάζουν τις εικόνες Το μόνο μέλημά τουςγια τον ναό και τα επίγεια είναι να θυμιάζουν πότε πότε και νααλλάζουν τα κεριά από τον Σταυρό ολόκληρη η κοινότητα με τησειρά της τοποθετεί κεριά τα οποία την Κυριακή μετά την Αγάπημοιράζονται και λειτουργούν ως φυλαχτά

Οι τρεις κλιμακωτές φάσεις του στολισμού και τουπροσκυνήματος στον ναό μας φέρνουν στο μυαλό δεδομένης τηςπεριρρέουσας ατμόσφαιρας την ποιητική της θηλυκότητας τηςDubisch σε μια κοινωνία που η γυναίκα τοποθετείται στο κέντροή που τουλάχιστον η μητέρα έχει τον κύριο λόγο στατεκταινόμενα οι γυναίκες κατασκευάζουν την δική τους ποιητικήτης θηλυκότητας με στόχο την ανακατασκευή επί σκηνής (μέσαδηλ στον χώρο της εκκλησίας) της ταυτότητάς τους ως γυναίκεςως μητέρες και μέλη της κοινότητας αλλά πρωτίστως ως δρώνταυποκείμενα

19Πρβ κ Maurice Halbwachs Τα κοινωνικά πλαίσια της μνήμης Νεφέλη Αθήνα2013 σ 209- 253 (η θρησκευτική συλλογική μνήμη)20Yuval Davis Κοινωνικό φύλο και έθνος μτφ στα ελληνικά κεφ 2- 3 [ελλιπή τα άλλαστοιχεία] κ Margaret Kenna Κηδείες και μνημόσυνα στο Ανθρωπολογία καιΣυμβολισμός στην Ελλάδα [επιμΕλευθέριος Αλεξάκης] Ελληνική ΕταιρείαΕθνολογίας Αθήνα 2008 σ 214- 218

Ειδικά η ιδιότητα της μητέρας παίζει έναν πρωτεύοντα ανόχι τον κύριο ρόλο στο δράμα της Μ Πέμπτης Είναι κοινώςαποδεκτό πως στα πλαίσια της ντροπής και της τιμής πουεπωμίζεται μια γυναίκα ως θεματοφύλακας του σπιτιού της (βάροςτης αντιπροσώπευσης το ονομάζει η Davis ή εξαναγκασμένεςταυτότητες) μέσα από τη μητρότητα εξιλεώνει την αμαρτωλή φύσητης ήδη όπως αυτή παρουσιάζεται μέσα στην Παλαιά Διαθήκη μετην Εύα και από την Εύα περνά στη Μητέρα Παναγία21 Ημητρότητα σχετίζεται με ένα ευρύτερο φαντασιακό και όχι μόνομε το στενό και απλουστευμένο πλαίσιο της φροντίδας τουσπιτιού και των παιδιών Ειδικά σε κοινωνίες καθαρά αγροτικέςόπως η δική μας η γυναίκα μητέρα αποτελεί ενσάρκωση της ΜάναςΓης ως γονιμικής μήτρας όπου όλοι ξεπηδήσαμε και όλοι θακαταλήξουμε Ας σκεφτούμε για παράδειγμα το έθιμο τηςΠερπερούνας στο χωριό Πεντάλοφο Κοζάνης σε περιόδουςανομβρίας έντυναν ένα μικρό κορίτσι με μακριά ρούχα τοστόλιζαν με φύλλα και ο καθένας του έριχνε νερό και χρήματαΚαι την ημέρα της μαμής στις Σέρρες ή ακόμη αποκριάτικα έθιμαπου εκφράζουν την συνουσία μεταξύ του άνδρα και της γης γιακαρποφορία22 Η μητρότητα τις εισάγει σε ένα άλλο υπερκόσμιοκαι θεοποιημένο επίπεδο μέσω της μητρότητας τους και τηςιδιότητας να γεννούν παιδιά οι γυναίκες της Λήμνου επιδιώκουνκαι απολαμβάνουν μια άλλη αντιμετώπιση πιο εγωιστική και πιοέξυπνη23

Σχετικό με τη θεατρικότητα που ξεδιπλώνεται στο χώρογια μια ποιητική της ταυτότητας και δένεται άρρηκτα με τηνμητρότητα είναι η οδύνη η οδύνη ως όψη της θηλυκότητας Αυτήέρχεται μέσω των συναισθημάτων και σχετίζεται περισσότερο μετο θέμα των συζητήσεων που γίνονται μέσα στον ναό κατά τηδιάρκεια του στολισμού σε αντίστιξη με την σωματική κούρασητων ανδρών αυτές προβάλλουν την συναισθηματική την ψυχικήαπώλεια και τον αλτρουισμό που η κάθε οικογένεια πρέπει να

21 Jill Dubisch το θρησκευτικό προσκύνημα στη σύγχρονη Ελλάδα μιαεθνογραφική προσέγγιση Αλεξάνδρεια Αθήνα 2006 σ 262- 286 κΑδελφές στο Χριστό η συγγένεια σε δυο ελληνικά ορθόδοξα μοναστήριαΜαρίνα Ιωσηφίδου στο Ταυτότητες και φύλο στη Σύγχρονη Ελλάδα (βλ παραπάνω)22 Juliet du Boulay Ο συμβολισμός της γης σrsquo ένα χωριό της ορθόδοξηςΕλλάδας Στο Ανθρωπολογία και συμβολισμός στην Ελλάδα Ελληνική ΕταιρείαΕθνολογίας Αθήνα 2008 σ 145- 17323 Σωτήρης Δημητρίου [επιμέλεια] Ανθρωπολογία των φύλων ΣαββάλαςΑθήνα 2001

τρέφει για τον πλησίον της με τον τρόπο αυτό δημιουργείταιμια ταυτότητα με κύριο χαρακτηριστικό τη μητρότητα τον πόνοκαι τα βάσανα της ζωής και το κέντρο βάρους στη μεταθανάτια24Αυτό που τις ενώνει είναι η μητρότητα και η αγάπη για τον Υιότου Ανθρώπου οι ίδιες όντας μητέρες είναι σε θέση νακαταλάβουν τον πόνο της Παναγίας και να ταυτιστούν μαζί τηςέχοντάς την ως πρότυπο Η οδύνη τους δεν περιγράφεται μόνοεξιστορώντας τα βάσανα της καθημερινότητας και την έλλειψησεβασμού από μέρους των συζύγων τους αλλά και μέσα από το ίδιοτους το σώμα αυτές είναι που με το θάνατο ενός μέλους τους θαφορέσουν μαύρα ακριβώς όπως και σήμερα αυτές θαλειτουργήσουν το σώμα τους ως θέατρο για την κοινωνικήκατασκευή και την εκούσια ή ακούσια έκφραση του θανάτου καιτου πόνου Στις περισσότερες αφηγήσεις των γυναικών αυτών οαγώνας για την επιβίωση και την καθημερινότητά τους είναικομμάτι της αφήγησης της καθημερινής τους ζωής θέλοντας ναδείξουν τον βαρύνοντα ρόλο που έχουν στην οικογένεια και τηνκοινωνία πόσο μάλλον σε μια κοινωνία που οι ίδιες πολλέςφορές αναλάμβαναν το ρόλο και των δύο γονιώνλόγω τηςμετανάστευσης25

Η περιρρέουσα ατμόσφαιρα συναπαρτίζεται με βάση τοπερασμένο της ώρας καθώς και του μονότονου μοιρολογιού πουακούγεται συνέχεια Απαντάται σε πολλές παραλλαγές σε όλο τονησί και τα επεισόδιά του διαφέρουν με βάση τα θρυλούμενα τηςκάθε κοινότητας τη σχέση της με τις παλαιότερες γενιές και τοβαθμό που οι μοιρολογήτρες θέλουν να συνεχίσουν τηναναπαραγωγή των λογοτυπικών μορφών που σχετίζονται άμεσα μεκατάρες και γενικά με το μοτίβο της απομόνωσης Στεκόμαστεστην Alexiou αν και η προσέγγιση της είναι περισσότεροφιλολογική και κειμενική26 το τραγούδισμα μιλά για τα πάθη του

24 Ίσως θα μπορούσαμε να κάνουμε λόγο και για μια ποιητική του πένθουςβασισμένοι στα παραπάνω δεδομένα σχετικά με την οδύνη και τηνπρόσληψη του θανάτου πρβ κ Περί θανάτου η πολιτική διαχείριση τηςθνητότητας νήσος Αθήνα 2008 σ 535- 548 9 Judith Butler βίαπένθος πολιτική 25 Μέγας Γεώργιος Η λαϊκή οικοδομία της Λήμνου ΕπετηρίδαΛαογραφικού Αρχείου τ Βrsquo 1940

26 Πληροφορούμαστε πως το τραγούδι πιθανόν να είναι παράφραση ενόςΚοντακίου του Ρωμανού ή σχετίζεται με τα Σταυροθεοτόκια Μόνο στοΕυαγγέλιο του Ιωάννη βρίσκουμε αναφορές για το διάλογο μεταξύ των δύοπροσώπων [ laquohellipειστήκεισαν δε παρά τω σταυρώ του Ιησού η μήτηρ συτού και η αδελφή τηςμητρός αυτού Μαρία η του Κλωπα και η Μαρία η Μαγδαληνή Ιησούς ουν ιδών την μητέρα

Χριστού την Παναγία τον Άγιο Ιωάννη και τον φανταστικόδιάλογο της Μάνας με το παιδί της ενώ αργοπεθαίνει Οιμοιρολογήτρες τονίζουν πλέον στην Νεοελληνική Κοινωνία τονπόνο μόνο της Παναγίας Η τελευταία χάνει την ψυχραιμία τηςκαταράσεται τους Εβραίους τον τσιγγάνο σιδερά επαινεί τονβοσκό που τη βοήθησε ψέγει το φυτό λούπινο και εμφανίζεταιολοφυρόμενη μπροστά στο Θεό Η θεολογική επιχειρηματολογία καιη στάση έναντι στον Θεό της χάνουν την ύπαρξη τους καιυποκύπτει στα ανθρώπινα και γυναικεία της πάθη

Στις κατάρες της γυναικείας μορφής πρέπει να σταθούμε καινα αναζητήσουμε τα διακείμενα τους μέσα στην κάθε κοινότηταπου επιτελούνται τα αντίστοιχα μοιρολόγια η δοξασία για τουςτσιγγάνους υπάρχει στη Λήμνο η ευχή στο βοσκό δεν θα μπορούσενα ήταν κατάρα δεδομένης της κτηνοτροφίας της περιοχής ηκατάρα για τα λούπινα που βρίσκεται και στην παραλλαγή τουΒάρους όμως δεν είναι επί του παρόντος προσβάσιμη είναιδιαδεδομένη εξ αιτίας της καλλιέργειάς τους την κατανάλωσήτους τη Σαρακοστή και των αγκαθιών τους Η παραπομπή μάλισταφανερώνει και την διαδικασία που ακολουθείται προκειμένου ναφαγωθούν27

και τον μαθητήν παρεστώτα ον ηγάπα λέγει τη μητρί αυτούhellipraquo Κατά Ιωάννην ιθrsquo 251-6] ενώ στις αρχές του 6ου αιώνα ο Ρωμανός έγραψε το Εις τον Θρήνοντης Θεοτόκου [[ Romanos Le Melode Hymnes Tome IV Paris 1967]Ρωμανός ήχος γrsquo ιδιόμελον Εις το Πάθος του Κυρίου και εις τον Θρήνον τηςΘεοτόκου στ 138- 230]27 Το μοιρολόι που ειπώθηκε από έναν χορό επτά μεσήλικων καιηλικιωμένων γυναικών είναιlaquoΣήμερα μαύρος ουρανός Σήμερα μαύρη μέρα

Σήμερα όλοι θλίβονται Και τα άστρα εβουρκώσαν

Ο ήλιος πάει στη μάνα του Και είναι σκοτεινιασμένος

Κι η μάνα του τον ερωτά Κι η μάνα του τον λέγει

Τι έχεις γιέ μrsquo και θλίβεσαι Και βαριοσκοτεινιάζεις

Δεν τό lsquoμαθες μανούλα μου Τι έγινrsquo εκεί κάτω

Τον Κύριον επιάσανε Οι άνομοι Εβραίοι

Οι άνομοι παράνομοι Και οι κατηραμένοι

Ο Κύριος ηθέλησε να μπεί σε περιβόλι Να λάβει δείπνον μυστικόν

Για να τον λάβουν όλοι

Κάτω στα Γεροσόλημα Στου χείμαρρου τον κήπο

Ακολουθεί το μοτίβο του διαλόγου του φανταστικούδιαλόγου ανάμεσα σε μητέρα και γιο ένας διάλογος αρκετάπροβληματικός από τη φύση του αν σκεφτούμε το τι παρουσιάζεταινα έχει ειπωθεί πάνω σταυρό η μάνα αναρωτιέται προβάλλειόλη την παραπάνω ποιητική της θηλυκότητας και απαντά σε ένακαίριο ερώτημα βάζοντας κατά μέρος όλες τις θεολογικέςερμηνείες πότε θα έρθει πίσω στη ζωή ο Χριστός Είναι ένα απότα πιο βασικά και καίρια μοτίβα των μοιρολογιών το πιο

Εκεί δεντρί δεν ήτανε δέντρο εφανερώθη

Το δέντρο ήταν ο Χριστός Κι οι κλώνοι οι μαθητές του

Τα φύλλα του που κρέμονταν Ήταν οι προφητάδες

Που προφητεύαν κι έλεγαν Για του Χριστού τα Πάθη

Πολύς λαός συχνάζητο Τον Ιησού νrsquo ακούσει

Να γιατρευτεί τα πάθη του Να σώσει την ψυχή του

Κι όταν τελείωσε Το θείο δίδαγμά του

Τους δώδεκα εσύναξε Με αγάπη τους μιλάει

Ένας lsquoπό σας τους δώδεκα Μέλει να με προδώσει

Της χείρας των αμαρτωλών Για να με θανατώσει

Ένας τον άλλον λέγανε και ένας τον άλλον ρώταν

Κι εκείνος ο παράνομος Το μαρτυράει αυτός του

Δεν είνrsquo κανένας από σας δεν είνrsquo κανένας άλλος

μόνrsquo είμrsquo εγώ ο δολερός που θέλει να το κάνει

Σαν θα το κάμεις κάμε το Και σαν θα γένη ας γένη

Κι απrsquo του Χριστού τη συντροφιά Ο δόλιος ας διαβαίνει

Σαν θα το κάμεις κάμε το Και σαν θα γένη ας γένη

Κι απrsquo του Χριστού την τράπεζα Όξω οι κατηραμένοι

Ακόμη λόγος γένονταν Και στου Χαλκιά πηγαίνει

Χαλκιά Χαλκιά για φκιάσε μας Τρία καρφιά μεγάλα

Θέμrsquo να σταυρώσουμrsquo το Χριστό Σε κείνον θα τα βάλλουμrsquo

Κι η Παναγιά η Δέσποινα καθόταν μοναχή της

Την προσευχή της έκανε Για το Μονογενή της

Ακούει φωνή εξrsquo ουρανού Κι απrsquo Αρχαγγέλου στόμα

Σώνουν κυρά μrsquo οι προσευχές Σώνουν και οι μετάνοιες

σημαντικό είναι αυτό που μεταφέρει τη λατρεία από τη γη στονουρανό γιατί Γιατί τώρα απαντά ο ίδιος ο Χριστός για το πότεθα έρθει για την ημέρα της επιστροφής και δεν εκφράζειπαράπονο ή δισταγμό εμμένοντας σε έναν κώδικα τιμής πουσχετίζεται με το πλήθος και τη σωτηρία του Η ερώτηση τηςμητέρας καν δεν μας εμφανίζεται η μάνα που μοιρολογεί και

Και τον Υιό σου πιάσανε Και σαν φονιά τον πάνε

Οι άνομοι Εβραίοι Οι άνομοι παράνομοι Και οι κατηραμένοι

Σαν τrsquo άκουσε η Παναγιά Βγαίνει να δει κοντά της

Βγαίνει να δει στην πόρτα της Να δει στη γειτονιά της

Βλέπει τον ουρανό θολό και τrsquo άστρι βουρκωμένο

Και το φεγγάρι το λαμπρόΣτο αίμα βουτηγμένο

Βλέπει αστραπές Ακούει βροντές Και ταραχές μεγάλες

Βλέπει το Γιάννη που lsquoρχονταν Κλαμένος πικραμένος

-Τι έχεις Γιάννη μrsquo κι έρχεσαι κλαμένος πικραμένος

Ο Δάσκαλος σε μάλωσε Και είσαι πικραμένος

-Ο Δάσκαλος δε με μάλωσε Η λύπη είναι μεγάλη

Το Δάσκαλο μου πιάσανε Οι άνομοι Εβραίοι

Οι άνομοι παράνομοι και οι κατηραμένοι

Σαν κλέφτη τον επιάσανε Και σαν φονιά τον πάνε

Και εις του Πιλάτου τας αυλάς Εκεί τον τυρρανάνε

Δεν φτάνει που τον έδειραν Και τον ματοκυλήσαν

Δαυλί και ξύδι Και χολή Βάλαν και τον ποτίσαν

Η Παναγιά σαν τrsquo άκουσε Αυτόν το λόγο είπε

-Όσοι αγαπάτε το Χριστό και τον ακολουθείτε

Με τη μανούλα τrsquo τρέξετε Να πάτε να Τον βρείτε

Μαρία η Μαγδαληνή Και του Ιακώβου η μάνα

Και του Λαζάρου η αδερφή οι τέσσαρες αντάμα

Πήραν το δρόμο το δρομί Δρομί το μονοπάτι

Κι ο μονοπάτης τrsquoς έβγαλε Στrsquo ατσίγγανου την πόρτα

Βρίσκουν χαλκιά και δούλευε Χαλκιά με τα παιδιά του

έχει βιώσει τον αποχωρισμό του παιδιού ή των άλλων συγγενώντης δίνει την απάντηση Το Μέγα Σάββατο28

Πρόβλημα αποτελεί και η κατάρα της Παναγίας στην ΑγιάΚαλή που σχετίζεται με διάφορες θεότητες με την Αγία Ελένηπρωτίστως με την Αγία Άννα με την Καλλίστη Άρτεμη τηνΚαλλιόπη Σε ορισμένες παραλλαγές η Παναγία φαίνεται

Χαλκιά με τη γυναίκα του Κι όλη τη φαμελιά του

-Ώρα καλή σου ατσίγγανε Και τι lsquoναι αυτά που φτιάχνεις

Και τι lsquoναι αυτά που πολεμάς Πες μας τι θα τα κάνεις

-Εβραίοι με παρήγγειλαν Τρία καρφιά να φτιάξω

Και γω απrsquo την σαστίδα μου Βαρώ και φτιάχνω πέντε

-Συ μάστορα που τα lsquoφτιαξες Για πες μας τι τα θέλουν

-τrsquoς Μαριώς το γιο επιάσανε και θένrsquo να το σταυρώσουν

θένrsquo να τον βάλλουν στα καρφιά για να το θανατώσουν

Θα βάλλουν τα δυο στα χέρια τουΚαι τrsquo άλλα δυο στα πόδια

Το πέμπτο το φαρμακερό Θα βάλλουν στην καρδιά του

Να τρέξει αίμα και νερό Από τα σωθικά του

-Καταραμένε ατσίγγανε Που την κατάρα μrsquo να lsquoχεις

Εσύ και η φαμίλια σου Και όλη η γενιά σου

Καταραμένε ατσίγγανε ψωμί να μην χορτάσεις

Εσύ και η φαμίλια σου Και όλη η γενιά σου

Καταραμένε ατσίγγανε Που την κατάρα μrsquo να lsquoχεις

Ποτέ στην τραχηλίτσα πουκάμισο νrsquo αλλάξεις

Ποτέ μέσα στο τζάκι σου στάχτη να μην πετάξεις

Καταραμένε ατσίγγανε Που την κατάρα μrsquo να lsquoχεις

Πες μας που τον επήγανε Πες μας που θα τον έχουν

-Βλέπετε εκείνο το βουνό Που ανάβει και καπνίζει

Εκεί τον έχουν το Χριστό Εκεί τον τυρρανούνε

Εκεί θα τον βάλλουν στα καρφιά Για να τον θανατώσουν

Πήραν το δρόμο το δρομί Στρατί το μονοπάτι

Κι οι δρόμοι δάκρυα γέμισαν Κι οι στράτες μοιρολόγια

αναιτιολόγητα αδίστακτη29 Μια λύση προτείνει η Ψυχογιού πουτην ταυτίζει με την Αγία Ελένη του Μεγάλου Κωνσταντίνου και τησχετίζει τρόπον τινά με την Ελένη της αρχαιότητας ή με χθόνιεςθεότητες Δυο γυναικείες μορφές που προέρχονται απόδιαφορετικούς τόπους και χρόνους συγκρούονται την ώρα τωνθυρανοιξίων του Άδη με στόχο τη λύτρωση από τη φθορά Ακόμησχολιάζεται το περιστατικό με την Μακαριά ή Παρηγοριά ή

Και πλέκαν τα ρουχάκια τους Κάθε κλαδί λωρίδα

και πλέκαν τα μαλλάκια τους κάθε κλωνί κι ακίδα

Κι ο μονοπάτης έβγαλε Μπρός του ληστού την πόρτα

Βρίσκουν τις πόρτες σφαλιστές Και τα κλειδιά παρμένα

Και τα ψηλά παράθυρα Σφιχτά μανταλωμένα

Βάζει φωνή η Παναγιά Και διπλογονατίζει

-Άνοιξε πόρτα του ληστού Και πόρτα του Πιλάτου

Να μπω να δω το γιόκα μου Προτού μου το σταυρώσουν

Προτού τον βάλλουν στα καρφιά Και με τον θανατώσουν

Κι η πόρτα από το φόβο της Άνοιξε μοναχή της

Μπήκε λαός αμέτρητος που μετρημό δεν έχει

Κι η Παναγιά η Δέσποινα μπήκε απικραμένη

Από το πλήθος το πολύ Κι από το βιλαέτι

Κανέναν δεν εγνώρισε Μόνο τον Άγιο Γιάννη

-Έλα Ιωάννη μου Έλα να σε ρωτήσω

Μην είδες τον υιόκα μου κι εσέ διδάσκαλο σου

-Δεν έχω στόμα να στο πω Γλώσσα να σου μιλήσω

Δεν έχω χεροπάλαμο Να σου το ομολογήσω

-Πες μου το Γιάννη πες μου το Κι ότι μου μέλλει ας πάθω

Κι ότι εινrsquo γραμμένο απrsquo το θεό Όλα θα τα περάσω

-Βλέπεις εκείνο το γυμνό Το παραπονεμένο

Οπού φορεί πουκάμισο στο αίμα βουτηγμένο

Όπου τον έχουν οι εχθροί Πισθάγκωνα δεμένο

Κι ανάμεσα σε δυο ληστές τον έχουν Σταυρωμένο

Όπου στη μέση του φορούν ζωνάρι ματωμένο

Μακάρισμα όπως σώθηκε στη Λήμνο30 Αν όντως ο ισχυρισμός τηςΨυχογιού31 είναι ορθός και με κάποια διστακτικότητα μπορέσουμενα τον μεταβιβάσουμε στην κοινότητα μας ψάχνοντας να βρούμετοπωνύμια της Αγίας Ελένης που να σχετίζονται με την παραγωγήκαι το νερό ως πηγή ζωής μάλλον θα τον επαληθεύσουμε διότιβρίσκουμε τουλάχιστον δύο τοπωνύμια τέτοια32

Όπου φορεί στη κεφαλή ακάνθινο στεφάνι

Εκείνος είναι ο γιόκας σου Κι εμέ διδάσκαλος μου

Είναι θεός και πλαστουργός Του αιωνίου κόσμου

Κι η Παναγιά σαν τrsquo άκουσε Έπεσε κι ελιγώθει

σαν πιάσε και συνέφερε Τρέχει και πάει κοντά του

Και το σταυρό αγκάλιασε με πόνο του μιλάει

-Γιέ μου και που lsquoνrsquo τα κάλλη σου Και που lsquoνrsquo η ομορφιά σου

Που σου lsquoχα σκούφιες αργυρές Φασκιές μαλαματένιες

Όπου σε νανουρίζανε οι δώδεκα παρθένες

Γιέ μου περί χαμήλωσε Για κάνε λίγο πίσω

Να φτάσω η μανούλα σου να σε γλυκοφιλήσω

Να βγάλω την ποδίτσα μου το αίμα να σκουπίσω

Γιέ μου περί χαμήλωσε Κατέβα παρακάτω

Να συναχθούν οι μαθητές οι εβδομήντα δυο

Γιέ μου περί χαμήλωσε για κάνε λίγο πίσω

Να συναχθούν οι μαθητές Να σε παρηγορήσουν

Να βγάλουν τα μαντήλια τους το αίμα να σκουπίσουν

Γιε μου περί χαμήλωσε για κάνε παρακάτω

Άνοιξε τα ματάκια σουΤο άγιο σου στόμα

Και παρηγόρησε με γιε μrsquoΤην τελευταία ώρα

Ο τέκνο μου γλυκύτατο και μάτια των δακρύων

Που είνrsquo οι μαθητάδες σου Να έρθουν να σε κλάψουν

Να δούνε τους σκληρούς δαρμούς Τα τραγικά δεινά σου

Τα φοβερά κι απάνθρωπα βασανιστήρια σου

Δε μου μιλάς παιδάκι μου Για μίλησε μου γιε μου

Δεν μπορούμε όμως να υποστηρίξουμε πως στο μοιρολόι οικατάρες αφορούν και συγκροτούν την ταυτότητα της κοινότηταςμόνο τα λόγια ειπώνονται από την ίδια την Παναγία πουπρωτίστως είναι μητέρα και γυναίκα Δεν αποδέχεται το θάνατοδεν μπορεί να αποδεχτεί τον ολοκληρωτικό χωρισμό από το παιδίτης εν τέλει καμία μανά με οποιαδήποτε πρακτική δεν κατάφερενα τον αποδεχτεί Η δύναμη της κατάρας και της ευχής μόνο σεμια κοινότητα περισσότερο προφορική μπορεί να φανερώσει τη

Δυο λόγια πες μου αγάπη μου Να τα lsquo χω για παρηγοριά σε όλη τη ζωή μου

Δε μου μιλάς παιδάκι μου Δε μου μιλάς παιδί μου

Που έφυγες και μrsquo άφησες και είμαι μοναχή μου

Δεν έχrsquo μαχαίρι να σφαγώ Δεν εχrsquo γκρεμό να πέσω

Δεν έχrsquo κι αργυροψάλιδο να κόψω τα μαλλιά μου

Φέρε στα μαύρα να ντυθώ Στα μαύρα για να κάτσω

Γιατί έχω γιο Μονογενή και τώρα θα το χάσω

Τότε περί χαμήλωσε τότε περί κατέβει

Άνοιξε τα ματάκια του Και το άγιον του στόμα

Και μίλησε στη μάνα του εις τη γλυκιά Παρθένα

-Λάβε κυρά μου υπομονή λάβε κυρά μου ανέσεις

Κάμε τον Ιωάννη γιο Και να μη με παντέχεις

Άντε μανούλα μrsquo στο καλό και στην καλή την ώρα

Μην βρεις μαχαίρι να σφαγείς μην βρεις γκρεμό να πέσεις

Μην βρεις κι αργυροψάλιδο να κόψεις τα μαλλιά σου

Τα κόβουν μάνες για παιδιά και τα παιδιά για μάνες

Τα κόβουν κι οι καλόπαντρες για τους καλούς τους άντρες

Σύρε μάνα μrsquo στο σπίτι μας σύρε στrsquo αρχοντικό μας

Βάλε κρασί στο μαστραπά και πίτα στο πανέρι

Και κάνε μια κρασοψυχιά Το Σάββατο το βράδυ

Το κάνουν μάνες για παιδιά και τα παιδιά για μάνες

Το κάνουν κι οι καλόπαντρες Για τους καλούς τους άντρες

Όποιος το λέγει σώζεται κι όποιος τrsquo ακούει αγιάζει

Κι όποιος το καλαφουγκραστεί

Πάραδεισο θα λάβει παράδεισο και λίβανο από τον Άγιο Τάφοraquo

σημασία της Ο λόγος κορυφώνεται και δραματοποιείται τομακρόσυρτο του μοιρολογιού δημιουργεί ακριβώς εκείνη τηνατμόσφαιρα του θρήνου ενός παιδιού τελικώς η γυναίκα κλαίειτους δικούς της νεκρούς δια στόματος της Παναγίας ταυτιζόμενημε το πρότυπο- Παναγία Το μοιρολόγισμα σε συνδυασμό με τοημίφως το λιβάνι και τις βαριές κινήσεις των χεριών πουστολίζουν το ξύλο δίνει ένα έξοχο παράδειγμα θεατρικού-κοινωνικού δράματος εντείνοντας την κατάνυξη και το φόβο γιατην μέρα που ξημερώνει Οι κατάρες που ακούγονταιδικαιολογούνται μέσα από την έννοια της μητρότητας και τουπόνου του επικείμενου πένθους που η γυναικεία μορφή θα βιώσει

28 laquoως πότε να σε καρτερώ και να σε παντυχαίνω ώσπου να στίξη η θάλασσα να γίνηπεριβόλι ώσπου νrsquo ασπρίση ο κόρακας να γένη περιστέρι τότε και συ καρτέρι με τότεπαντύχαινέ μεraquo Loring Danforth Alexander Tsiaras The death rituals of ruralGreece PUP Princepton New Jersey 1982 σ 151 29 Alexiou Margaret Ο τελετουργικός θρήνος στην ελληνική παράδοση ΜΙΕΤΑθήνα 2002 σ 142 laquohellipΗ Αγιά Καλή ηπέρασε απrsquo όξω και τση λέγει ποιος είδε γιοεις το σταυρό και μάνα στο τραπέζι Η Δέσποινα σαν τrsquo άκουσε πέφτει λιγοθυμάει Σταμνιάνερό την περεχού και πέντε βάζοι μόσχοι κι απόντας ησεφέρισε αυτό το λόγο λέγει Άντε καισυ Άγια Καλή και δόξα να μην έχης άντε που να σε χτίσουνε ανάμεσα πελάους ούτεπαπάς να λειτουργά διάκος να μη σε ψέλνη ούτε κερί και λίβανο μην κάνη () εμπροστάσου να γίνης μάντρα των αρνιών και μάντρα των προβάτων κι απάνω στα καμπαναριάκοράκοι να κοιτάζουνraquo Πρβ κ Bertrand Bouvier Le mirologue de la Viergechansons et poemes grecs sur la passion du Chirst BibliothecaHelvetica Romana XVI Institute Suisse de Rome 1976 σ 266- 288[ΑYA- KALI]30 Οπ31 Ελένη Ψυχογιού laquoΜαύρηγηraquo και Ελένη τελετουργίες θανάτου και αναγέννησηςΔημοσιεύματα Κέντρου Ερεύνης Ελληνικής Λαογραφίας Αθήνα 2008 σ83- 98 32 Αγία Ελένη στην περιοχή των Σαρδών δίπλα σε πηγή Αγία Ελένη στηνθάλασσα της Νευτίνας στο Κοντοπούλι και Αγία Ελένη στην περιοχήανάμεσα στο Λιβαδοχώρι και τον Άγιο Δημήτριο που δίπλα της έχει καιαυτή πηγή Αν την ταυτίσουμε με την Αγία Άννα πάλι βρίσκουμε τονκοιμητηριακό ναό του χωριού Καλλιόπη με το ίδιο όνομα Ο συλλογισμόςτης Ψυχογιού όμως μάλλον επαληθεύεται σώζεται στο Κοντοπούλι τοουσιαστικό ltκερασελένηgt και στον Κοντιά ltκερασουλένηgt θηλυκούγένους και χρησιμοποιείται για να δηλώσει το ουράνιο τόξο Τοουράνιο τόξο συνδέεται με την γη Το κερασελένη προέρχεται από τοΚυρία Ελένη οπότε πάλι εμπλέκεται το όνομα της Ελένης μέσα γιαπεραιτέρω πληροφόρηση να τονίσουμε πως η Αγία Ελένη αντλεί τη θεότητατας από τον Άγιο Κωνσταντίνο ενώ ταξίδεψε και μετείχε στην ανεύρεσητου Τιμίου Σταυρού Πρβ κhttpionkeftiu-cretanbullblogspotgr201303gandhi-0102-2012htmlκ Αδαμαντίου Κοραή Άτακτα Αλφάβητον Δεύτερον εκ της τυπογραφίαςΚ Εβεράρτου εν Παρισίοις 1832 σ265

Υπέρτατη έκφραση της κοινότητα του χωριού θεωρώ το ένακαι μοναδικό στεφάνι που τοποθετείται στο κεφάλι τουΕσταυρωμένου Το στεφάνι έγινε με λουλούδια τα οποίααγοράστηκαν μετά από έρανο στο χωριό για το στολισμό τουΕπιταφίου Από όσα είμαι σε θέση να γνωρίζω δυο φορές ηκοινότητα διεξάγει έρανο με σκοπό τη συγκέντρωση χρημάτων γιατο στολισμό εκκλησίας το Πάσχα και στο πανηγύρι του ΑγίουΧαραλάμπους που τιμάται ως πολιούχος εξαιτίας της προσφοράςτου στο χωριό12 προς τιμήν του μοιράζονται και κόλλυβα μεθεραπευτικές- αποτρεπτικές ιδιότητες Ακόμη και στιςΑκολουθίες των Χαιρετισμών τα στεφάνια γίνονται με τηνπροσφορά πολλών οικογενειών έτσι όπως μου είπαν όλοιφαίνονται και φέρονται ίσα μπροστά στο Θεό κανείς δεν κάνειτην υπερβολή και την επίδειξη των χρημάτων του Όλες οιυπόλοιπες προσφορές τοποθετούνται στα πόδια τη βάση τουΕσταυρωμένου ενώ ήδη από το πρωί ανάβει ένα καντήλι όπωςστους νεκρούς που θα τοποθετηθεί μαζί με τα δώρα των πιστών13

Οι γυναίκες αναλαμβάνουν το ρόλο τους αμέσως μετά τηντελετή της Σταύρωσης και μόλις ο χώρος αδειάσει από τουςάνδρες και τον ιερέα αφού φάνε σπίτι τους θα επιστρέψουν στονναό και θα ξεκινήσουν με δραματικό τρόπο το κλάμα και τοστόλισμα όπως θα άρμοζε στον νεκρό παιδί τους Παρατήρησαπως κάθε σπίτι που είχε γυναίκα στον Επιτάφιο αυτό το βράδυείχε αναμμένο το φως της αυλής του όπως ακριβώς και ότανυπάρχει νεκρός στο σπίτι φωτογράφισα αρκετά τέτοιαπαραδείγματα στο δρόμο προς την εκκλησία

Σχετικά με τα λουλούδια που χρησιμοποιούνται παρατηρούμεμια εξαιρετική ποικιλία παλαιότερα μάζευαν από τα σπίτια ενώσήμερα αντικαταστάθηκαν από του εμπορίου και πλάι σε αυτάσυνάντησα ένα πλήθος μαγικών συμβολισμών τοποθετείται σταπόδια του επιταφίου βασιλικός στάχυα και ο καθένας φέρνειαπό τον κήπο του βιόλες για τις γιρλάντες14 Το μεσημέριεπίσης πλέκεται και το κοινοτικό αυτό στεφάνι

12 Βλ κ παρακάτω καθώς Λαογραφία τόμ ΙΑrsquo τευχ Γrsquo Κ Δrsquo 1937 σ574- 575 ( ο κάος για το μονομερίτικο ύφασμα σε παιδί κΛαογραφίατόμ Ζrsquo (Μνημόσυνον ΝΓ Πολίτου) 1923 Γ Α Μέγας Παραδόσεις περίΑσθενειών σ 465- 520)13 Αυτά είναι συνήθως στεφάνια που σε αντίθεση με το κοινοτικό πουείναι χειροποίητο αγοράζονται έτοιμα από ανθοπωλείο λάδι λιβάνικερί λουλούδια τάματα κάθε είδους

Ξεκινά ο στολισμός όλες παίρνουν τη θέση τους στον ναόοι πιο έμπειρες στολίζουν τον τρούλο οι νεότερες το κυρίωςσώμα Ο επιτάφιος είναι δωρεά του Συλλόγου Βαριτών τηςΑλεξανδρούπολης Είναι ξυλόγλυπτος και τις τέσσερις γωνίες τουσυγκρατούν άγγελοι με ανοιχτά φτερά η αίσθηση που σουπροκαλεί ως τάφος είναι υπερβατική και καθηλωτική ακόμη καιχωρίς λουλούδια Οι γηραιότερες και κατrsquo εμέ όσες βίωσαν τηνεμπειρία του θανάτου συγκεντρώνονται με πένθιμα ρούχα κάτω απότον Εσταυρωμένο που ψέλνουν μεταξύ των άλλων τροπαρίων τομοιρολόι της Παναγιάς και τον Θρήνο των Παθών ο Μουστάκαςαναφέρει πως το ίδιο βράδυ οι Βαρίτισσες έψελναν κι έναν θρήνοπου εξιστορούσε την πυρκαγιά του Ναού που σώζεται αν καιεπώνυμος σε διαφορετικές παραλλαγές τουλάχιστον δυο μας έχουνπαραδοθεί15

Αυτό που βίωσα τη στιγμή του στολισμού δεν μπορούσα να τοπροβλέψω δεν μπορώ να διανοηθώ να στολίζουν τον τάφο του Χριστού μας κι εγώνα κάθομαι στο σπίτι το θεωρώ υποχρέωσή μου σα μάνα να τον κλάψω και άλλατέτοια παρόμοια Πώς όμως μπορεί να εκφραστεί αυτή η μητρότητακαι η γυναικοκεντρικότητα πώς αυτή μπορεί να καθιερωθεί μέσααπό τον στολισμό στον νησιωτικό χώρο και ποιές οι ιεραρχίεςπου προκύπτουν Είναι ένα θέμα αρκετά πολύπλοκο δεδομένου τουότι σχεδόν κάθε οικογένεια που δεν πενθεί στέλνει ένα θηλυκότης μέλος για το στολισμό

Οι γυναίκες μένοντας έγκυοι και στη συνέχεια ως μητέρεςθεωρούνται μιάσματα από την κοινωνία την οποιαδήποτε κοινωνίαζουν και μέσα από την δεύτερη γέννηση τη βάφτιση τουπροϊόντος του παιδιού προσπαθούν να κοινωνικοποιηθούν και ναεπανενταχθούν στην κοινότητα θα μπουν σε μεγάλη ηλικία καιαφού μεριμνήσουν για την αποκατάσταση των παιδιών και των

14 Οι βιόλες μάλλον θα πρέπει να καταχωρηθούν στα λουλούδια εκείνα πουlaquoπρέπουν σε νεκρούςraquo μαζί με κάποια άλλα μωβ χρώματος όμοια μεγλαδιόλες που στην ιδιωματική λέγονται laquoκατσrsquoβέλεςraquo και φυτεύονταιστα κοιμητήρια Στη Δάφνη παλαιότερα στολίζονταν κατεξοχήν με αυτέςενώ στο Πορτιανού με laquoτσάμιαraquo κλαδιά από πεύκα Θεωρούνται μάλισταοι πρώτες λουλούδια που προμηνύουν τον θάνατο Και η πρασινάδαπαίζει το δικό της ρόλο αν λάβουμε υπόψη μας την Alexiou και τογεγονός πως στο μαξιλάρι του νεκρού στο φέρετρο τοποθετείταιδενδρολίβανο 15 Μια παραλλαγή ενυπόγραφη βρίσκεται στο προσωπικό μου αρχείο και μιαεπίσης επώνυμη δημοσίευσε ο Μουστάκας στο Λαογραφικοί Θησαυροί της ΛήμνουΔίπτυχο Αθήνα 1982 τομ 2

πεθερικών τους Η Λήμνος είναι μια κοινωνία γυναικοκεντρικήκαι γυναικοτοπική όπου το ακίνητο μεταβιβάζεται στην κόρη καιη μάνα μεριμνά για τα θηλυκά της μέλη περισσότερο τα αγόριαδεν προικοδοτούνται ή προικοδοτούνται με κτήματα και κινητήπεριουσία16 Επομένως ο άνδρας στο νησί εξαιτίας τηςμακροχρόνιας απουσίας του στα laquoξέναraquo και της έλλειψης πατρικήςπεριουσίας χρειάζεται να ασκήσει τη δύναμη πάνω στα υπόλοιπαμέλη της οικογένειας του με σκοπό όχι μόνο να αναπραγματευτείαλλά και να ανακατασκευάσει την ταυτότητα του στα πλαίσια τουμέσα και του έξω προσπαθώντας να θέσει τα όρια και τα σύνοραενώ φαινομενικά η γυναίκα η μάνα ή η πεθερά αν πρόκειται γιατο laquoνοικοκυριόraquo φαίνεται πως έχει το πάνω χέρι λόγω τηςπεριουσίας και της υποστήριξης από το σπίτι της

Η γυναίκα παίζει το ρόλο του μεταγωγού της γέφυρας σεκρίσιμες περιόδους όπως τώρα με τη μεσολάβηση της για ταταφικά έθιμα που σχετίζονται με τον εξωκοινοτικό χώρο όπως καισε μια περίοδο που ίσως τοποθετείται με βάση τις προφορικέςαφηγήσεις στο μέσο του 18ου αιώνα έσωσε το χωριό από βέβαιοθάνατο Ο Άγιος Χαράλαμπος εμφανίστηκε σε μια γυναίκα και τηςέδωσε διαταγές για το τι θα έπρεπε να κάνουν οι χωριανοίπροκειμένου να σωθούνε17 Σωστά λοιπόν επισημαίνεται πως ηγυναίκα ταυτίζεται περισσότερο με το έξω με το εξωτικό καιβρίσκεται με τη μορφή νεράιδας καλής ή γελούδας- ανερούδας ωςκακιάς και τιμωρού18 Στο πλαίσιο αυτό του μέσα και του έξωη γυναίκα τη Μεγάλη Πέμπτη παίζει με τις δυο φύσεις τουΧριστού αναγνωρίζει την σημαντικότητά της μέσα στον ιερό χώροκαι διαλέγει από τις δυο τη γήινη αυτή που σχετίζεται με τα

16 Για το σύστημα συγγένειας στη Λέσβο και τη Λήμνο πρβ κ BernardVernier Το πρόσωπο και το όνομα συμβολή στη μελέτη των συστημάτωνσυγγένειας Αλεξάνδρεια Αθήνα 2012 σ 241- 24517 Εξαιρετικό θέμα για εργασία και μελέτη είναι η ιστορία με το θαύματου Αγίου Χαραλάμπους στο χωριό και τον θαυματουργό τρόπο που αυτόσώθηκε από την πανούκλα Η ιστορία συνδέει τον άγιο με μια γυναίκαμια μονομερίτικη κλωστή και την κοινότητα όση κι αν είναι η έκτασήτης στον χρόνο της τέλεσης του εθίμου και αποτελεί ένα ωραίοπαράδειγμα προφορικού λαϊκού λόγου η κάθε οικογένεια έχει να πει τηδική της εκδοχή για μια ιστορία που τοποθετείται πολλές γενιές πίσωχωρίς αυτές να έχουν πολλά κοινά στοιχεία μεταξύ τους ενώ δυοοικογένειες διεκδικούν ως άμεσο προγονό τους την γυναίκα πουοραματίστηκε τον Άγιο και την διαδικασία18 Αλεξάνδρα Μπακαλάκη Ανθρωπολογία γυναίκες και φύλο Αλεξάνδρεια Αθήνα1994 σ 42- 50

επίγεια19 και με όλα τα ταφικά έθιμα που η ίδια η γυναίκα κάνειπροκειμένου να εξαγνίσει την μέλανα γη και να διατηρήσει μιαεπαφή με τους κεκοιμημένους τα μνημόσυνα και τα τρισάγια στηνκοινότητα είναι φαινόμενα συχνότατα20

Θέλοντας να διαβάσουμε το χώρο του ναού σε τρία επίπεδατη στιγμή αυτή και να καταλήξουμε σε όχι και πολύ εσφαλμένασυμπεράσματα θα δούμε πως αυτός χωρίζεται σε τρία επίπεδα στοπρώτο που είναι το σημείο ακριβώς μπροστά στην είσοδο τουναού στον νάρθηκα οι γυναίκες και οι κοπέλες είναι μικτήςηλικίας και τα σκωπτικά σχόλια ακούγονται συχνά στο δεύτεροεπίπεδο που αντιστοιχεί στην δεξιό κλίτος της εκκλησίας ναούοι μεσήλικες ασχολούνται κατεξοχήν με τον στολισμό και τηνευπρέπεια του ξύλινου θόλου τέλος στο σημείο που αντιστοιχείστο κέντρο του ναού ακριβώς κάτω από τον μεγάλο πολυέλαιο καιτη μορφή του Παντοκράτορα στην οροφή μπροστά στονΕσταυρωμένο βρίσκονται εκείνες που μεριμνούν για τημεταθανάτια ζωή εδώ δεν λέγονται αστεία και πειράγματα οιγυναίκες τοποθετημένες σε σπασμένο ημικύκλιο ψέλνουν μεευλαβικότητα και θυμιάζουν τις εικόνες Το μόνο μέλημά τουςγια τον ναό και τα επίγεια είναι να θυμιάζουν πότε πότε και νααλλάζουν τα κεριά από τον Σταυρό ολόκληρη η κοινότητα με τησειρά της τοποθετεί κεριά τα οποία την Κυριακή μετά την Αγάπημοιράζονται και λειτουργούν ως φυλαχτά

Οι τρεις κλιμακωτές φάσεις του στολισμού και τουπροσκυνήματος στον ναό μας φέρνουν στο μυαλό δεδομένης τηςπεριρρέουσας ατμόσφαιρας την ποιητική της θηλυκότητας τηςDubisch σε μια κοινωνία που η γυναίκα τοποθετείται στο κέντροή που τουλάχιστον η μητέρα έχει τον κύριο λόγο στατεκταινόμενα οι γυναίκες κατασκευάζουν την δική τους ποιητικήτης θηλυκότητας με στόχο την ανακατασκευή επί σκηνής (μέσαδηλ στον χώρο της εκκλησίας) της ταυτότητάς τους ως γυναίκεςως μητέρες και μέλη της κοινότητας αλλά πρωτίστως ως δρώνταυποκείμενα

19Πρβ κ Maurice Halbwachs Τα κοινωνικά πλαίσια της μνήμης Νεφέλη Αθήνα2013 σ 209- 253 (η θρησκευτική συλλογική μνήμη)20Yuval Davis Κοινωνικό φύλο και έθνος μτφ στα ελληνικά κεφ 2- 3 [ελλιπή τα άλλαστοιχεία] κ Margaret Kenna Κηδείες και μνημόσυνα στο Ανθρωπολογία καιΣυμβολισμός στην Ελλάδα [επιμΕλευθέριος Αλεξάκης] Ελληνική ΕταιρείαΕθνολογίας Αθήνα 2008 σ 214- 218

Ειδικά η ιδιότητα της μητέρας παίζει έναν πρωτεύοντα ανόχι τον κύριο ρόλο στο δράμα της Μ Πέμπτης Είναι κοινώςαποδεκτό πως στα πλαίσια της ντροπής και της τιμής πουεπωμίζεται μια γυναίκα ως θεματοφύλακας του σπιτιού της (βάροςτης αντιπροσώπευσης το ονομάζει η Davis ή εξαναγκασμένεςταυτότητες) μέσα από τη μητρότητα εξιλεώνει την αμαρτωλή φύσητης ήδη όπως αυτή παρουσιάζεται μέσα στην Παλαιά Διαθήκη μετην Εύα και από την Εύα περνά στη Μητέρα Παναγία21 Ημητρότητα σχετίζεται με ένα ευρύτερο φαντασιακό και όχι μόνομε το στενό και απλουστευμένο πλαίσιο της φροντίδας τουσπιτιού και των παιδιών Ειδικά σε κοινωνίες καθαρά αγροτικέςόπως η δική μας η γυναίκα μητέρα αποτελεί ενσάρκωση της ΜάναςΓης ως γονιμικής μήτρας όπου όλοι ξεπηδήσαμε και όλοι θακαταλήξουμε Ας σκεφτούμε για παράδειγμα το έθιμο τηςΠερπερούνας στο χωριό Πεντάλοφο Κοζάνης σε περιόδουςανομβρίας έντυναν ένα μικρό κορίτσι με μακριά ρούχα τοστόλιζαν με φύλλα και ο καθένας του έριχνε νερό και χρήματαΚαι την ημέρα της μαμής στις Σέρρες ή ακόμη αποκριάτικα έθιμαπου εκφράζουν την συνουσία μεταξύ του άνδρα και της γης γιακαρποφορία22 Η μητρότητα τις εισάγει σε ένα άλλο υπερκόσμιοκαι θεοποιημένο επίπεδο μέσω της μητρότητας τους και τηςιδιότητας να γεννούν παιδιά οι γυναίκες της Λήμνου επιδιώκουνκαι απολαμβάνουν μια άλλη αντιμετώπιση πιο εγωιστική και πιοέξυπνη23

Σχετικό με τη θεατρικότητα που ξεδιπλώνεται στο χώρογια μια ποιητική της ταυτότητας και δένεται άρρηκτα με τηνμητρότητα είναι η οδύνη η οδύνη ως όψη της θηλυκότητας Αυτήέρχεται μέσω των συναισθημάτων και σχετίζεται περισσότερο μετο θέμα των συζητήσεων που γίνονται μέσα στον ναό κατά τηδιάρκεια του στολισμού σε αντίστιξη με την σωματική κούρασητων ανδρών αυτές προβάλλουν την συναισθηματική την ψυχικήαπώλεια και τον αλτρουισμό που η κάθε οικογένεια πρέπει να

21 Jill Dubisch το θρησκευτικό προσκύνημα στη σύγχρονη Ελλάδα μιαεθνογραφική προσέγγιση Αλεξάνδρεια Αθήνα 2006 σ 262- 286 κΑδελφές στο Χριστό η συγγένεια σε δυο ελληνικά ορθόδοξα μοναστήριαΜαρίνα Ιωσηφίδου στο Ταυτότητες και φύλο στη Σύγχρονη Ελλάδα (βλ παραπάνω)22 Juliet du Boulay Ο συμβολισμός της γης σrsquo ένα χωριό της ορθόδοξηςΕλλάδας Στο Ανθρωπολογία και συμβολισμός στην Ελλάδα Ελληνική ΕταιρείαΕθνολογίας Αθήνα 2008 σ 145- 17323 Σωτήρης Δημητρίου [επιμέλεια] Ανθρωπολογία των φύλων ΣαββάλαςΑθήνα 2001

τρέφει για τον πλησίον της με τον τρόπο αυτό δημιουργείταιμια ταυτότητα με κύριο χαρακτηριστικό τη μητρότητα τον πόνοκαι τα βάσανα της ζωής και το κέντρο βάρους στη μεταθανάτια24Αυτό που τις ενώνει είναι η μητρότητα και η αγάπη για τον Υιότου Ανθρώπου οι ίδιες όντας μητέρες είναι σε θέση νακαταλάβουν τον πόνο της Παναγίας και να ταυτιστούν μαζί τηςέχοντάς την ως πρότυπο Η οδύνη τους δεν περιγράφεται μόνοεξιστορώντας τα βάσανα της καθημερινότητας και την έλλειψησεβασμού από μέρους των συζύγων τους αλλά και μέσα από το ίδιοτους το σώμα αυτές είναι που με το θάνατο ενός μέλους τους θαφορέσουν μαύρα ακριβώς όπως και σήμερα αυτές θαλειτουργήσουν το σώμα τους ως θέατρο για την κοινωνικήκατασκευή και την εκούσια ή ακούσια έκφραση του θανάτου καιτου πόνου Στις περισσότερες αφηγήσεις των γυναικών αυτών οαγώνας για την επιβίωση και την καθημερινότητά τους είναικομμάτι της αφήγησης της καθημερινής τους ζωής θέλοντας ναδείξουν τον βαρύνοντα ρόλο που έχουν στην οικογένεια και τηνκοινωνία πόσο μάλλον σε μια κοινωνία που οι ίδιες πολλέςφορές αναλάμβαναν το ρόλο και των δύο γονιώνλόγω τηςμετανάστευσης25

Η περιρρέουσα ατμόσφαιρα συναπαρτίζεται με βάση τοπερασμένο της ώρας καθώς και του μονότονου μοιρολογιού πουακούγεται συνέχεια Απαντάται σε πολλές παραλλαγές σε όλο τονησί και τα επεισόδιά του διαφέρουν με βάση τα θρυλούμενα τηςκάθε κοινότητας τη σχέση της με τις παλαιότερες γενιές και τοβαθμό που οι μοιρολογήτρες θέλουν να συνεχίσουν τηναναπαραγωγή των λογοτυπικών μορφών που σχετίζονται άμεσα μεκατάρες και γενικά με το μοτίβο της απομόνωσης Στεκόμαστεστην Alexiou αν και η προσέγγιση της είναι περισσότεροφιλολογική και κειμενική26 το τραγούδισμα μιλά για τα πάθη του

24 Ίσως θα μπορούσαμε να κάνουμε λόγο και για μια ποιητική του πένθουςβασισμένοι στα παραπάνω δεδομένα σχετικά με την οδύνη και τηνπρόσληψη του θανάτου πρβ κ Περί θανάτου η πολιτική διαχείριση τηςθνητότητας νήσος Αθήνα 2008 σ 535- 548 9 Judith Butler βίαπένθος πολιτική 25 Μέγας Γεώργιος Η λαϊκή οικοδομία της Λήμνου ΕπετηρίδαΛαογραφικού Αρχείου τ Βrsquo 1940

26 Πληροφορούμαστε πως το τραγούδι πιθανόν να είναι παράφραση ενόςΚοντακίου του Ρωμανού ή σχετίζεται με τα Σταυροθεοτόκια Μόνο στοΕυαγγέλιο του Ιωάννη βρίσκουμε αναφορές για το διάλογο μεταξύ των δύοπροσώπων [ laquohellipειστήκεισαν δε παρά τω σταυρώ του Ιησού η μήτηρ συτού και η αδελφή τηςμητρός αυτού Μαρία η του Κλωπα και η Μαρία η Μαγδαληνή Ιησούς ουν ιδών την μητέρα

Χριστού την Παναγία τον Άγιο Ιωάννη και τον φανταστικόδιάλογο της Μάνας με το παιδί της ενώ αργοπεθαίνει Οιμοιρολογήτρες τονίζουν πλέον στην Νεοελληνική Κοινωνία τονπόνο μόνο της Παναγίας Η τελευταία χάνει την ψυχραιμία τηςκαταράσεται τους Εβραίους τον τσιγγάνο σιδερά επαινεί τονβοσκό που τη βοήθησε ψέγει το φυτό λούπινο και εμφανίζεταιολοφυρόμενη μπροστά στο Θεό Η θεολογική επιχειρηματολογία καιη στάση έναντι στον Θεό της χάνουν την ύπαρξη τους καιυποκύπτει στα ανθρώπινα και γυναικεία της πάθη

Στις κατάρες της γυναικείας μορφής πρέπει να σταθούμε καινα αναζητήσουμε τα διακείμενα τους μέσα στην κάθε κοινότηταπου επιτελούνται τα αντίστοιχα μοιρολόγια η δοξασία για τουςτσιγγάνους υπάρχει στη Λήμνο η ευχή στο βοσκό δεν θα μπορούσενα ήταν κατάρα δεδομένης της κτηνοτροφίας της περιοχής ηκατάρα για τα λούπινα που βρίσκεται και στην παραλλαγή τουΒάρους όμως δεν είναι επί του παρόντος προσβάσιμη είναιδιαδεδομένη εξ αιτίας της καλλιέργειάς τους την κατανάλωσήτους τη Σαρακοστή και των αγκαθιών τους Η παραπομπή μάλισταφανερώνει και την διαδικασία που ακολουθείται προκειμένου ναφαγωθούν27

και τον μαθητήν παρεστώτα ον ηγάπα λέγει τη μητρί αυτούhellipraquo Κατά Ιωάννην ιθrsquo 251-6] ενώ στις αρχές του 6ου αιώνα ο Ρωμανός έγραψε το Εις τον Θρήνοντης Θεοτόκου [[ Romanos Le Melode Hymnes Tome IV Paris 1967]Ρωμανός ήχος γrsquo ιδιόμελον Εις το Πάθος του Κυρίου και εις τον Θρήνον τηςΘεοτόκου στ 138- 230]27 Το μοιρολόι που ειπώθηκε από έναν χορό επτά μεσήλικων καιηλικιωμένων γυναικών είναιlaquoΣήμερα μαύρος ουρανός Σήμερα μαύρη μέρα

Σήμερα όλοι θλίβονται Και τα άστρα εβουρκώσαν

Ο ήλιος πάει στη μάνα του Και είναι σκοτεινιασμένος

Κι η μάνα του τον ερωτά Κι η μάνα του τον λέγει

Τι έχεις γιέ μrsquo και θλίβεσαι Και βαριοσκοτεινιάζεις

Δεν τό lsquoμαθες μανούλα μου Τι έγινrsquo εκεί κάτω

Τον Κύριον επιάσανε Οι άνομοι Εβραίοι

Οι άνομοι παράνομοι Και οι κατηραμένοι

Ο Κύριος ηθέλησε να μπεί σε περιβόλι Να λάβει δείπνον μυστικόν

Για να τον λάβουν όλοι

Κάτω στα Γεροσόλημα Στου χείμαρρου τον κήπο

Ακολουθεί το μοτίβο του διαλόγου του φανταστικούδιαλόγου ανάμεσα σε μητέρα και γιο ένας διάλογος αρκετάπροβληματικός από τη φύση του αν σκεφτούμε το τι παρουσιάζεταινα έχει ειπωθεί πάνω σταυρό η μάνα αναρωτιέται προβάλλειόλη την παραπάνω ποιητική της θηλυκότητας και απαντά σε ένακαίριο ερώτημα βάζοντας κατά μέρος όλες τις θεολογικέςερμηνείες πότε θα έρθει πίσω στη ζωή ο Χριστός Είναι ένα απότα πιο βασικά και καίρια μοτίβα των μοιρολογιών το πιο

Εκεί δεντρί δεν ήτανε δέντρο εφανερώθη

Το δέντρο ήταν ο Χριστός Κι οι κλώνοι οι μαθητές του

Τα φύλλα του που κρέμονταν Ήταν οι προφητάδες

Που προφητεύαν κι έλεγαν Για του Χριστού τα Πάθη

Πολύς λαός συχνάζητο Τον Ιησού νrsquo ακούσει

Να γιατρευτεί τα πάθη του Να σώσει την ψυχή του

Κι όταν τελείωσε Το θείο δίδαγμά του

Τους δώδεκα εσύναξε Με αγάπη τους μιλάει

Ένας lsquoπό σας τους δώδεκα Μέλει να με προδώσει

Της χείρας των αμαρτωλών Για να με θανατώσει

Ένας τον άλλον λέγανε και ένας τον άλλον ρώταν

Κι εκείνος ο παράνομος Το μαρτυράει αυτός του

Δεν είνrsquo κανένας από σας δεν είνrsquo κανένας άλλος

μόνrsquo είμrsquo εγώ ο δολερός που θέλει να το κάνει

Σαν θα το κάμεις κάμε το Και σαν θα γένη ας γένη

Κι απrsquo του Χριστού τη συντροφιά Ο δόλιος ας διαβαίνει

Σαν θα το κάμεις κάμε το Και σαν θα γένη ας γένη

Κι απrsquo του Χριστού την τράπεζα Όξω οι κατηραμένοι

Ακόμη λόγος γένονταν Και στου Χαλκιά πηγαίνει

Χαλκιά Χαλκιά για φκιάσε μας Τρία καρφιά μεγάλα

Θέμrsquo να σταυρώσουμrsquo το Χριστό Σε κείνον θα τα βάλλουμrsquo

Κι η Παναγιά η Δέσποινα καθόταν μοναχή της

Την προσευχή της έκανε Για το Μονογενή της

Ακούει φωνή εξrsquo ουρανού Κι απrsquo Αρχαγγέλου στόμα

Σώνουν κυρά μrsquo οι προσευχές Σώνουν και οι μετάνοιες

σημαντικό είναι αυτό που μεταφέρει τη λατρεία από τη γη στονουρανό γιατί Γιατί τώρα απαντά ο ίδιος ο Χριστός για το πότεθα έρθει για την ημέρα της επιστροφής και δεν εκφράζειπαράπονο ή δισταγμό εμμένοντας σε έναν κώδικα τιμής πουσχετίζεται με το πλήθος και τη σωτηρία του Η ερώτηση τηςμητέρας καν δεν μας εμφανίζεται η μάνα που μοιρολογεί και

Και τον Υιό σου πιάσανε Και σαν φονιά τον πάνε

Οι άνομοι Εβραίοι Οι άνομοι παράνομοι Και οι κατηραμένοι

Σαν τrsquo άκουσε η Παναγιά Βγαίνει να δει κοντά της

Βγαίνει να δει στην πόρτα της Να δει στη γειτονιά της

Βλέπει τον ουρανό θολό και τrsquo άστρι βουρκωμένο

Και το φεγγάρι το λαμπρόΣτο αίμα βουτηγμένο

Βλέπει αστραπές Ακούει βροντές Και ταραχές μεγάλες

Βλέπει το Γιάννη που lsquoρχονταν Κλαμένος πικραμένος

-Τι έχεις Γιάννη μrsquo κι έρχεσαι κλαμένος πικραμένος

Ο Δάσκαλος σε μάλωσε Και είσαι πικραμένος

-Ο Δάσκαλος δε με μάλωσε Η λύπη είναι μεγάλη

Το Δάσκαλο μου πιάσανε Οι άνομοι Εβραίοι

Οι άνομοι παράνομοι και οι κατηραμένοι

Σαν κλέφτη τον επιάσανε Και σαν φονιά τον πάνε

Και εις του Πιλάτου τας αυλάς Εκεί τον τυρρανάνε

Δεν φτάνει που τον έδειραν Και τον ματοκυλήσαν

Δαυλί και ξύδι Και χολή Βάλαν και τον ποτίσαν

Η Παναγιά σαν τrsquo άκουσε Αυτόν το λόγο είπε

-Όσοι αγαπάτε το Χριστό και τον ακολουθείτε

Με τη μανούλα τrsquo τρέξετε Να πάτε να Τον βρείτε

Μαρία η Μαγδαληνή Και του Ιακώβου η μάνα

Και του Λαζάρου η αδερφή οι τέσσαρες αντάμα

Πήραν το δρόμο το δρομί Δρομί το μονοπάτι

Κι ο μονοπάτης τrsquoς έβγαλε Στrsquo ατσίγγανου την πόρτα

Βρίσκουν χαλκιά και δούλευε Χαλκιά με τα παιδιά του

έχει βιώσει τον αποχωρισμό του παιδιού ή των άλλων συγγενώντης δίνει την απάντηση Το Μέγα Σάββατο28

Πρόβλημα αποτελεί και η κατάρα της Παναγίας στην ΑγιάΚαλή που σχετίζεται με διάφορες θεότητες με την Αγία Ελένηπρωτίστως με την Αγία Άννα με την Καλλίστη Άρτεμη τηνΚαλλιόπη Σε ορισμένες παραλλαγές η Παναγία φαίνεται

Χαλκιά με τη γυναίκα του Κι όλη τη φαμελιά του

-Ώρα καλή σου ατσίγγανε Και τι lsquoναι αυτά που φτιάχνεις

Και τι lsquoναι αυτά που πολεμάς Πες μας τι θα τα κάνεις

-Εβραίοι με παρήγγειλαν Τρία καρφιά να φτιάξω

Και γω απrsquo την σαστίδα μου Βαρώ και φτιάχνω πέντε

-Συ μάστορα που τα lsquoφτιαξες Για πες μας τι τα θέλουν

-τrsquoς Μαριώς το γιο επιάσανε και θένrsquo να το σταυρώσουν

θένrsquo να τον βάλλουν στα καρφιά για να το θανατώσουν

Θα βάλλουν τα δυο στα χέρια τουΚαι τrsquo άλλα δυο στα πόδια

Το πέμπτο το φαρμακερό Θα βάλλουν στην καρδιά του

Να τρέξει αίμα και νερό Από τα σωθικά του

-Καταραμένε ατσίγγανε Που την κατάρα μrsquo να lsquoχεις

Εσύ και η φαμίλια σου Και όλη η γενιά σου

Καταραμένε ατσίγγανε ψωμί να μην χορτάσεις

Εσύ και η φαμίλια σου Και όλη η γενιά σου

Καταραμένε ατσίγγανε Που την κατάρα μrsquo να lsquoχεις

Ποτέ στην τραχηλίτσα πουκάμισο νrsquo αλλάξεις

Ποτέ μέσα στο τζάκι σου στάχτη να μην πετάξεις

Καταραμένε ατσίγγανε Που την κατάρα μrsquo να lsquoχεις

Πες μας που τον επήγανε Πες μας που θα τον έχουν

-Βλέπετε εκείνο το βουνό Που ανάβει και καπνίζει

Εκεί τον έχουν το Χριστό Εκεί τον τυρρανούνε

Εκεί θα τον βάλλουν στα καρφιά Για να τον θανατώσουν

Πήραν το δρόμο το δρομί Στρατί το μονοπάτι

Κι οι δρόμοι δάκρυα γέμισαν Κι οι στράτες μοιρολόγια

αναιτιολόγητα αδίστακτη29 Μια λύση προτείνει η Ψυχογιού πουτην ταυτίζει με την Αγία Ελένη του Μεγάλου Κωνσταντίνου και τησχετίζει τρόπον τινά με την Ελένη της αρχαιότητας ή με χθόνιεςθεότητες Δυο γυναικείες μορφές που προέρχονται απόδιαφορετικούς τόπους και χρόνους συγκρούονται την ώρα τωνθυρανοιξίων του Άδη με στόχο τη λύτρωση από τη φθορά Ακόμησχολιάζεται το περιστατικό με την Μακαριά ή Παρηγοριά ή

Και πλέκαν τα ρουχάκια τους Κάθε κλαδί λωρίδα

και πλέκαν τα μαλλάκια τους κάθε κλωνί κι ακίδα

Κι ο μονοπάτης έβγαλε Μπρός του ληστού την πόρτα

Βρίσκουν τις πόρτες σφαλιστές Και τα κλειδιά παρμένα

Και τα ψηλά παράθυρα Σφιχτά μανταλωμένα

Βάζει φωνή η Παναγιά Και διπλογονατίζει

-Άνοιξε πόρτα του ληστού Και πόρτα του Πιλάτου

Να μπω να δω το γιόκα μου Προτού μου το σταυρώσουν

Προτού τον βάλλουν στα καρφιά Και με τον θανατώσουν

Κι η πόρτα από το φόβο της Άνοιξε μοναχή της

Μπήκε λαός αμέτρητος που μετρημό δεν έχει

Κι η Παναγιά η Δέσποινα μπήκε απικραμένη

Από το πλήθος το πολύ Κι από το βιλαέτι

Κανέναν δεν εγνώρισε Μόνο τον Άγιο Γιάννη

-Έλα Ιωάννη μου Έλα να σε ρωτήσω

Μην είδες τον υιόκα μου κι εσέ διδάσκαλο σου

-Δεν έχω στόμα να στο πω Γλώσσα να σου μιλήσω

Δεν έχω χεροπάλαμο Να σου το ομολογήσω

-Πες μου το Γιάννη πες μου το Κι ότι μου μέλλει ας πάθω

Κι ότι εινrsquo γραμμένο απrsquo το θεό Όλα θα τα περάσω

-Βλέπεις εκείνο το γυμνό Το παραπονεμένο

Οπού φορεί πουκάμισο στο αίμα βουτηγμένο

Όπου τον έχουν οι εχθροί Πισθάγκωνα δεμένο

Κι ανάμεσα σε δυο ληστές τον έχουν Σταυρωμένο

Όπου στη μέση του φορούν ζωνάρι ματωμένο

Μακάρισμα όπως σώθηκε στη Λήμνο30 Αν όντως ο ισχυρισμός τηςΨυχογιού31 είναι ορθός και με κάποια διστακτικότητα μπορέσουμενα τον μεταβιβάσουμε στην κοινότητα μας ψάχνοντας να βρούμετοπωνύμια της Αγίας Ελένης που να σχετίζονται με την παραγωγήκαι το νερό ως πηγή ζωής μάλλον θα τον επαληθεύσουμε διότιβρίσκουμε τουλάχιστον δύο τοπωνύμια τέτοια32

Όπου φορεί στη κεφαλή ακάνθινο στεφάνι

Εκείνος είναι ο γιόκας σου Κι εμέ διδάσκαλος μου

Είναι θεός και πλαστουργός Του αιωνίου κόσμου

Κι η Παναγιά σαν τrsquo άκουσε Έπεσε κι ελιγώθει

σαν πιάσε και συνέφερε Τρέχει και πάει κοντά του

Και το σταυρό αγκάλιασε με πόνο του μιλάει

-Γιέ μου και που lsquoνrsquo τα κάλλη σου Και που lsquoνrsquo η ομορφιά σου

Που σου lsquoχα σκούφιες αργυρές Φασκιές μαλαματένιες

Όπου σε νανουρίζανε οι δώδεκα παρθένες

Γιέ μου περί χαμήλωσε Για κάνε λίγο πίσω

Να φτάσω η μανούλα σου να σε γλυκοφιλήσω

Να βγάλω την ποδίτσα μου το αίμα να σκουπίσω

Γιέ μου περί χαμήλωσε Κατέβα παρακάτω

Να συναχθούν οι μαθητές οι εβδομήντα δυο

Γιέ μου περί χαμήλωσε για κάνε λίγο πίσω

Να συναχθούν οι μαθητές Να σε παρηγορήσουν

Να βγάλουν τα μαντήλια τους το αίμα να σκουπίσουν

Γιε μου περί χαμήλωσε για κάνε παρακάτω

Άνοιξε τα ματάκια σουΤο άγιο σου στόμα

Και παρηγόρησε με γιε μrsquoΤην τελευταία ώρα

Ο τέκνο μου γλυκύτατο και μάτια των δακρύων

Που είνrsquo οι μαθητάδες σου Να έρθουν να σε κλάψουν

Να δούνε τους σκληρούς δαρμούς Τα τραγικά δεινά σου

Τα φοβερά κι απάνθρωπα βασανιστήρια σου

Δε μου μιλάς παιδάκι μου Για μίλησε μου γιε μου

Δεν μπορούμε όμως να υποστηρίξουμε πως στο μοιρολόι οικατάρες αφορούν και συγκροτούν την ταυτότητα της κοινότηταςμόνο τα λόγια ειπώνονται από την ίδια την Παναγία πουπρωτίστως είναι μητέρα και γυναίκα Δεν αποδέχεται το θάνατοδεν μπορεί να αποδεχτεί τον ολοκληρωτικό χωρισμό από το παιδίτης εν τέλει καμία μανά με οποιαδήποτε πρακτική δεν κατάφερενα τον αποδεχτεί Η δύναμη της κατάρας και της ευχής μόνο σεμια κοινότητα περισσότερο προφορική μπορεί να φανερώσει τη

Δυο λόγια πες μου αγάπη μου Να τα lsquo χω για παρηγοριά σε όλη τη ζωή μου

Δε μου μιλάς παιδάκι μου Δε μου μιλάς παιδί μου

Που έφυγες και μrsquo άφησες και είμαι μοναχή μου

Δεν έχrsquo μαχαίρι να σφαγώ Δεν εχrsquo γκρεμό να πέσω

Δεν έχrsquo κι αργυροψάλιδο να κόψω τα μαλλιά μου

Φέρε στα μαύρα να ντυθώ Στα μαύρα για να κάτσω

Γιατί έχω γιο Μονογενή και τώρα θα το χάσω

Τότε περί χαμήλωσε τότε περί κατέβει

Άνοιξε τα ματάκια του Και το άγιον του στόμα

Και μίλησε στη μάνα του εις τη γλυκιά Παρθένα

-Λάβε κυρά μου υπομονή λάβε κυρά μου ανέσεις

Κάμε τον Ιωάννη γιο Και να μη με παντέχεις

Άντε μανούλα μrsquo στο καλό και στην καλή την ώρα

Μην βρεις μαχαίρι να σφαγείς μην βρεις γκρεμό να πέσεις

Μην βρεις κι αργυροψάλιδο να κόψεις τα μαλλιά σου

Τα κόβουν μάνες για παιδιά και τα παιδιά για μάνες

Τα κόβουν κι οι καλόπαντρες για τους καλούς τους άντρες

Σύρε μάνα μrsquo στο σπίτι μας σύρε στrsquo αρχοντικό μας

Βάλε κρασί στο μαστραπά και πίτα στο πανέρι

Και κάνε μια κρασοψυχιά Το Σάββατο το βράδυ

Το κάνουν μάνες για παιδιά και τα παιδιά για μάνες

Το κάνουν κι οι καλόπαντρες Για τους καλούς τους άντρες

Όποιος το λέγει σώζεται κι όποιος τrsquo ακούει αγιάζει

Κι όποιος το καλαφουγκραστεί

Πάραδεισο θα λάβει παράδεισο και λίβανο από τον Άγιο Τάφοraquo

σημασία της Ο λόγος κορυφώνεται και δραματοποιείται τομακρόσυρτο του μοιρολογιού δημιουργεί ακριβώς εκείνη τηνατμόσφαιρα του θρήνου ενός παιδιού τελικώς η γυναίκα κλαίειτους δικούς της νεκρούς δια στόματος της Παναγίας ταυτιζόμενημε το πρότυπο- Παναγία Το μοιρολόγισμα σε συνδυασμό με τοημίφως το λιβάνι και τις βαριές κινήσεις των χεριών πουστολίζουν το ξύλο δίνει ένα έξοχο παράδειγμα θεατρικού-κοινωνικού δράματος εντείνοντας την κατάνυξη και το φόβο γιατην μέρα που ξημερώνει Οι κατάρες που ακούγονταιδικαιολογούνται μέσα από την έννοια της μητρότητας και τουπόνου του επικείμενου πένθους που η γυναικεία μορφή θα βιώσει

28 laquoως πότε να σε καρτερώ και να σε παντυχαίνω ώσπου να στίξη η θάλασσα να γίνηπεριβόλι ώσπου νrsquo ασπρίση ο κόρακας να γένη περιστέρι τότε και συ καρτέρι με τότεπαντύχαινέ μεraquo Loring Danforth Alexander Tsiaras The death rituals of ruralGreece PUP Princepton New Jersey 1982 σ 151 29 Alexiou Margaret Ο τελετουργικός θρήνος στην ελληνική παράδοση ΜΙΕΤΑθήνα 2002 σ 142 laquohellipΗ Αγιά Καλή ηπέρασε απrsquo όξω και τση λέγει ποιος είδε γιοεις το σταυρό και μάνα στο τραπέζι Η Δέσποινα σαν τrsquo άκουσε πέφτει λιγοθυμάει Σταμνιάνερό την περεχού και πέντε βάζοι μόσχοι κι απόντας ησεφέρισε αυτό το λόγο λέγει Άντε καισυ Άγια Καλή και δόξα να μην έχης άντε που να σε χτίσουνε ανάμεσα πελάους ούτεπαπάς να λειτουργά διάκος να μη σε ψέλνη ούτε κερί και λίβανο μην κάνη () εμπροστάσου να γίνης μάντρα των αρνιών και μάντρα των προβάτων κι απάνω στα καμπαναριάκοράκοι να κοιτάζουνraquo Πρβ κ Bertrand Bouvier Le mirologue de la Viergechansons et poemes grecs sur la passion du Chirst BibliothecaHelvetica Romana XVI Institute Suisse de Rome 1976 σ 266- 288[ΑYA- KALI]30 Οπ31 Ελένη Ψυχογιού laquoΜαύρηγηraquo και Ελένη τελετουργίες θανάτου και αναγέννησηςΔημοσιεύματα Κέντρου Ερεύνης Ελληνικής Λαογραφίας Αθήνα 2008 σ83- 98 32 Αγία Ελένη στην περιοχή των Σαρδών δίπλα σε πηγή Αγία Ελένη στηνθάλασσα της Νευτίνας στο Κοντοπούλι και Αγία Ελένη στην περιοχήανάμεσα στο Λιβαδοχώρι και τον Άγιο Δημήτριο που δίπλα της έχει καιαυτή πηγή Αν την ταυτίσουμε με την Αγία Άννα πάλι βρίσκουμε τονκοιμητηριακό ναό του χωριού Καλλιόπη με το ίδιο όνομα Ο συλλογισμόςτης Ψυχογιού όμως μάλλον επαληθεύεται σώζεται στο Κοντοπούλι τοουσιαστικό ltκερασελένηgt και στον Κοντιά ltκερασουλένηgt θηλυκούγένους και χρησιμοποιείται για να δηλώσει το ουράνιο τόξο Τοουράνιο τόξο συνδέεται με την γη Το κερασελένη προέρχεται από τοΚυρία Ελένη οπότε πάλι εμπλέκεται το όνομα της Ελένης μέσα γιαπεραιτέρω πληροφόρηση να τονίσουμε πως η Αγία Ελένη αντλεί τη θεότητατας από τον Άγιο Κωνσταντίνο ενώ ταξίδεψε και μετείχε στην ανεύρεσητου Τιμίου Σταυρού Πρβ κhttpionkeftiu-cretanbullblogspotgr201303gandhi-0102-2012htmlκ Αδαμαντίου Κοραή Άτακτα Αλφάβητον Δεύτερον εκ της τυπογραφίαςΚ Εβεράρτου εν Παρισίοις 1832 σ265

Ξεκινά ο στολισμός όλες παίρνουν τη θέση τους στον ναόοι πιο έμπειρες στολίζουν τον τρούλο οι νεότερες το κυρίωςσώμα Ο επιτάφιος είναι δωρεά του Συλλόγου Βαριτών τηςΑλεξανδρούπολης Είναι ξυλόγλυπτος και τις τέσσερις γωνίες τουσυγκρατούν άγγελοι με ανοιχτά φτερά η αίσθηση που σουπροκαλεί ως τάφος είναι υπερβατική και καθηλωτική ακόμη καιχωρίς λουλούδια Οι γηραιότερες και κατrsquo εμέ όσες βίωσαν τηνεμπειρία του θανάτου συγκεντρώνονται με πένθιμα ρούχα κάτω απότον Εσταυρωμένο που ψέλνουν μεταξύ των άλλων τροπαρίων τομοιρολόι της Παναγιάς και τον Θρήνο των Παθών ο Μουστάκαςαναφέρει πως το ίδιο βράδυ οι Βαρίτισσες έψελναν κι έναν θρήνοπου εξιστορούσε την πυρκαγιά του Ναού που σώζεται αν καιεπώνυμος σε διαφορετικές παραλλαγές τουλάχιστον δυο μας έχουνπαραδοθεί15

Αυτό που βίωσα τη στιγμή του στολισμού δεν μπορούσα να τοπροβλέψω δεν μπορώ να διανοηθώ να στολίζουν τον τάφο του Χριστού μας κι εγώνα κάθομαι στο σπίτι το θεωρώ υποχρέωσή μου σα μάνα να τον κλάψω και άλλατέτοια παρόμοια Πώς όμως μπορεί να εκφραστεί αυτή η μητρότητακαι η γυναικοκεντρικότητα πώς αυτή μπορεί να καθιερωθεί μέσααπό τον στολισμό στον νησιωτικό χώρο και ποιές οι ιεραρχίεςπου προκύπτουν Είναι ένα θέμα αρκετά πολύπλοκο δεδομένου τουότι σχεδόν κάθε οικογένεια που δεν πενθεί στέλνει ένα θηλυκότης μέλος για το στολισμό

Οι γυναίκες μένοντας έγκυοι και στη συνέχεια ως μητέρεςθεωρούνται μιάσματα από την κοινωνία την οποιαδήποτε κοινωνίαζουν και μέσα από την δεύτερη γέννηση τη βάφτιση τουπροϊόντος του παιδιού προσπαθούν να κοινωνικοποιηθούν και ναεπανενταχθούν στην κοινότητα θα μπουν σε μεγάλη ηλικία καιαφού μεριμνήσουν για την αποκατάσταση των παιδιών και των

14 Οι βιόλες μάλλον θα πρέπει να καταχωρηθούν στα λουλούδια εκείνα πουlaquoπρέπουν σε νεκρούςraquo μαζί με κάποια άλλα μωβ χρώματος όμοια μεγλαδιόλες που στην ιδιωματική λέγονται laquoκατσrsquoβέλεςraquo και φυτεύονταιστα κοιμητήρια Στη Δάφνη παλαιότερα στολίζονταν κατεξοχήν με αυτέςενώ στο Πορτιανού με laquoτσάμιαraquo κλαδιά από πεύκα Θεωρούνται μάλισταοι πρώτες λουλούδια που προμηνύουν τον θάνατο Και η πρασινάδαπαίζει το δικό της ρόλο αν λάβουμε υπόψη μας την Alexiou και τογεγονός πως στο μαξιλάρι του νεκρού στο φέρετρο τοποθετείταιδενδρολίβανο 15 Μια παραλλαγή ενυπόγραφη βρίσκεται στο προσωπικό μου αρχείο και μιαεπίσης επώνυμη δημοσίευσε ο Μουστάκας στο Λαογραφικοί Θησαυροί της ΛήμνουΔίπτυχο Αθήνα 1982 τομ 2

πεθερικών τους Η Λήμνος είναι μια κοινωνία γυναικοκεντρικήκαι γυναικοτοπική όπου το ακίνητο μεταβιβάζεται στην κόρη καιη μάνα μεριμνά για τα θηλυκά της μέλη περισσότερο τα αγόριαδεν προικοδοτούνται ή προικοδοτούνται με κτήματα και κινητήπεριουσία16 Επομένως ο άνδρας στο νησί εξαιτίας τηςμακροχρόνιας απουσίας του στα laquoξέναraquo και της έλλειψης πατρικήςπεριουσίας χρειάζεται να ασκήσει τη δύναμη πάνω στα υπόλοιπαμέλη της οικογένειας του με σκοπό όχι μόνο να αναπραγματευτείαλλά και να ανακατασκευάσει την ταυτότητα του στα πλαίσια τουμέσα και του έξω προσπαθώντας να θέσει τα όρια και τα σύνοραενώ φαινομενικά η γυναίκα η μάνα ή η πεθερά αν πρόκειται γιατο laquoνοικοκυριόraquo φαίνεται πως έχει το πάνω χέρι λόγω τηςπεριουσίας και της υποστήριξης από το σπίτι της

Η γυναίκα παίζει το ρόλο του μεταγωγού της γέφυρας σεκρίσιμες περιόδους όπως τώρα με τη μεσολάβηση της για ταταφικά έθιμα που σχετίζονται με τον εξωκοινοτικό χώρο όπως καισε μια περίοδο που ίσως τοποθετείται με βάση τις προφορικέςαφηγήσεις στο μέσο του 18ου αιώνα έσωσε το χωριό από βέβαιοθάνατο Ο Άγιος Χαράλαμπος εμφανίστηκε σε μια γυναίκα και τηςέδωσε διαταγές για το τι θα έπρεπε να κάνουν οι χωριανοίπροκειμένου να σωθούνε17 Σωστά λοιπόν επισημαίνεται πως ηγυναίκα ταυτίζεται περισσότερο με το έξω με το εξωτικό καιβρίσκεται με τη μορφή νεράιδας καλής ή γελούδας- ανερούδας ωςκακιάς και τιμωρού18 Στο πλαίσιο αυτό του μέσα και του έξωη γυναίκα τη Μεγάλη Πέμπτη παίζει με τις δυο φύσεις τουΧριστού αναγνωρίζει την σημαντικότητά της μέσα στον ιερό χώροκαι διαλέγει από τις δυο τη γήινη αυτή που σχετίζεται με τα

16 Για το σύστημα συγγένειας στη Λέσβο και τη Λήμνο πρβ κ BernardVernier Το πρόσωπο και το όνομα συμβολή στη μελέτη των συστημάτωνσυγγένειας Αλεξάνδρεια Αθήνα 2012 σ 241- 24517 Εξαιρετικό θέμα για εργασία και μελέτη είναι η ιστορία με το θαύματου Αγίου Χαραλάμπους στο χωριό και τον θαυματουργό τρόπο που αυτόσώθηκε από την πανούκλα Η ιστορία συνδέει τον άγιο με μια γυναίκαμια μονομερίτικη κλωστή και την κοινότητα όση κι αν είναι η έκτασήτης στον χρόνο της τέλεσης του εθίμου και αποτελεί ένα ωραίοπαράδειγμα προφορικού λαϊκού λόγου η κάθε οικογένεια έχει να πει τηδική της εκδοχή για μια ιστορία που τοποθετείται πολλές γενιές πίσωχωρίς αυτές να έχουν πολλά κοινά στοιχεία μεταξύ τους ενώ δυοοικογένειες διεκδικούν ως άμεσο προγονό τους την γυναίκα πουοραματίστηκε τον Άγιο και την διαδικασία18 Αλεξάνδρα Μπακαλάκη Ανθρωπολογία γυναίκες και φύλο Αλεξάνδρεια Αθήνα1994 σ 42- 50

επίγεια19 και με όλα τα ταφικά έθιμα που η ίδια η γυναίκα κάνειπροκειμένου να εξαγνίσει την μέλανα γη και να διατηρήσει μιαεπαφή με τους κεκοιμημένους τα μνημόσυνα και τα τρισάγια στηνκοινότητα είναι φαινόμενα συχνότατα20

Θέλοντας να διαβάσουμε το χώρο του ναού σε τρία επίπεδατη στιγμή αυτή και να καταλήξουμε σε όχι και πολύ εσφαλμένασυμπεράσματα θα δούμε πως αυτός χωρίζεται σε τρία επίπεδα στοπρώτο που είναι το σημείο ακριβώς μπροστά στην είσοδο τουναού στον νάρθηκα οι γυναίκες και οι κοπέλες είναι μικτήςηλικίας και τα σκωπτικά σχόλια ακούγονται συχνά στο δεύτεροεπίπεδο που αντιστοιχεί στην δεξιό κλίτος της εκκλησίας ναούοι μεσήλικες ασχολούνται κατεξοχήν με τον στολισμό και τηνευπρέπεια του ξύλινου θόλου τέλος στο σημείο που αντιστοιχείστο κέντρο του ναού ακριβώς κάτω από τον μεγάλο πολυέλαιο καιτη μορφή του Παντοκράτορα στην οροφή μπροστά στονΕσταυρωμένο βρίσκονται εκείνες που μεριμνούν για τημεταθανάτια ζωή εδώ δεν λέγονται αστεία και πειράγματα οιγυναίκες τοποθετημένες σε σπασμένο ημικύκλιο ψέλνουν μεευλαβικότητα και θυμιάζουν τις εικόνες Το μόνο μέλημά τουςγια τον ναό και τα επίγεια είναι να θυμιάζουν πότε πότε και νααλλάζουν τα κεριά από τον Σταυρό ολόκληρη η κοινότητα με τησειρά της τοποθετεί κεριά τα οποία την Κυριακή μετά την Αγάπημοιράζονται και λειτουργούν ως φυλαχτά

Οι τρεις κλιμακωτές φάσεις του στολισμού και τουπροσκυνήματος στον ναό μας φέρνουν στο μυαλό δεδομένης τηςπεριρρέουσας ατμόσφαιρας την ποιητική της θηλυκότητας τηςDubisch σε μια κοινωνία που η γυναίκα τοποθετείται στο κέντροή που τουλάχιστον η μητέρα έχει τον κύριο λόγο στατεκταινόμενα οι γυναίκες κατασκευάζουν την δική τους ποιητικήτης θηλυκότητας με στόχο την ανακατασκευή επί σκηνής (μέσαδηλ στον χώρο της εκκλησίας) της ταυτότητάς τους ως γυναίκεςως μητέρες και μέλη της κοινότητας αλλά πρωτίστως ως δρώνταυποκείμενα

19Πρβ κ Maurice Halbwachs Τα κοινωνικά πλαίσια της μνήμης Νεφέλη Αθήνα2013 σ 209- 253 (η θρησκευτική συλλογική μνήμη)20Yuval Davis Κοινωνικό φύλο και έθνος μτφ στα ελληνικά κεφ 2- 3 [ελλιπή τα άλλαστοιχεία] κ Margaret Kenna Κηδείες και μνημόσυνα στο Ανθρωπολογία καιΣυμβολισμός στην Ελλάδα [επιμΕλευθέριος Αλεξάκης] Ελληνική ΕταιρείαΕθνολογίας Αθήνα 2008 σ 214- 218

Ειδικά η ιδιότητα της μητέρας παίζει έναν πρωτεύοντα ανόχι τον κύριο ρόλο στο δράμα της Μ Πέμπτης Είναι κοινώςαποδεκτό πως στα πλαίσια της ντροπής και της τιμής πουεπωμίζεται μια γυναίκα ως θεματοφύλακας του σπιτιού της (βάροςτης αντιπροσώπευσης το ονομάζει η Davis ή εξαναγκασμένεςταυτότητες) μέσα από τη μητρότητα εξιλεώνει την αμαρτωλή φύσητης ήδη όπως αυτή παρουσιάζεται μέσα στην Παλαιά Διαθήκη μετην Εύα και από την Εύα περνά στη Μητέρα Παναγία21 Ημητρότητα σχετίζεται με ένα ευρύτερο φαντασιακό και όχι μόνομε το στενό και απλουστευμένο πλαίσιο της φροντίδας τουσπιτιού και των παιδιών Ειδικά σε κοινωνίες καθαρά αγροτικέςόπως η δική μας η γυναίκα μητέρα αποτελεί ενσάρκωση της ΜάναςΓης ως γονιμικής μήτρας όπου όλοι ξεπηδήσαμε και όλοι θακαταλήξουμε Ας σκεφτούμε για παράδειγμα το έθιμο τηςΠερπερούνας στο χωριό Πεντάλοφο Κοζάνης σε περιόδουςανομβρίας έντυναν ένα μικρό κορίτσι με μακριά ρούχα τοστόλιζαν με φύλλα και ο καθένας του έριχνε νερό και χρήματαΚαι την ημέρα της μαμής στις Σέρρες ή ακόμη αποκριάτικα έθιμαπου εκφράζουν την συνουσία μεταξύ του άνδρα και της γης γιακαρποφορία22 Η μητρότητα τις εισάγει σε ένα άλλο υπερκόσμιοκαι θεοποιημένο επίπεδο μέσω της μητρότητας τους και τηςιδιότητας να γεννούν παιδιά οι γυναίκες της Λήμνου επιδιώκουνκαι απολαμβάνουν μια άλλη αντιμετώπιση πιο εγωιστική και πιοέξυπνη23

Σχετικό με τη θεατρικότητα που ξεδιπλώνεται στο χώρογια μια ποιητική της ταυτότητας και δένεται άρρηκτα με τηνμητρότητα είναι η οδύνη η οδύνη ως όψη της θηλυκότητας Αυτήέρχεται μέσω των συναισθημάτων και σχετίζεται περισσότερο μετο θέμα των συζητήσεων που γίνονται μέσα στον ναό κατά τηδιάρκεια του στολισμού σε αντίστιξη με την σωματική κούρασητων ανδρών αυτές προβάλλουν την συναισθηματική την ψυχικήαπώλεια και τον αλτρουισμό που η κάθε οικογένεια πρέπει να

21 Jill Dubisch το θρησκευτικό προσκύνημα στη σύγχρονη Ελλάδα μιαεθνογραφική προσέγγιση Αλεξάνδρεια Αθήνα 2006 σ 262- 286 κΑδελφές στο Χριστό η συγγένεια σε δυο ελληνικά ορθόδοξα μοναστήριαΜαρίνα Ιωσηφίδου στο Ταυτότητες και φύλο στη Σύγχρονη Ελλάδα (βλ παραπάνω)22 Juliet du Boulay Ο συμβολισμός της γης σrsquo ένα χωριό της ορθόδοξηςΕλλάδας Στο Ανθρωπολογία και συμβολισμός στην Ελλάδα Ελληνική ΕταιρείαΕθνολογίας Αθήνα 2008 σ 145- 17323 Σωτήρης Δημητρίου [επιμέλεια] Ανθρωπολογία των φύλων ΣαββάλαςΑθήνα 2001

τρέφει για τον πλησίον της με τον τρόπο αυτό δημιουργείταιμια ταυτότητα με κύριο χαρακτηριστικό τη μητρότητα τον πόνοκαι τα βάσανα της ζωής και το κέντρο βάρους στη μεταθανάτια24Αυτό που τις ενώνει είναι η μητρότητα και η αγάπη για τον Υιότου Ανθρώπου οι ίδιες όντας μητέρες είναι σε θέση νακαταλάβουν τον πόνο της Παναγίας και να ταυτιστούν μαζί τηςέχοντάς την ως πρότυπο Η οδύνη τους δεν περιγράφεται μόνοεξιστορώντας τα βάσανα της καθημερινότητας και την έλλειψησεβασμού από μέρους των συζύγων τους αλλά και μέσα από το ίδιοτους το σώμα αυτές είναι που με το θάνατο ενός μέλους τους θαφορέσουν μαύρα ακριβώς όπως και σήμερα αυτές θαλειτουργήσουν το σώμα τους ως θέατρο για την κοινωνικήκατασκευή και την εκούσια ή ακούσια έκφραση του θανάτου καιτου πόνου Στις περισσότερες αφηγήσεις των γυναικών αυτών οαγώνας για την επιβίωση και την καθημερινότητά τους είναικομμάτι της αφήγησης της καθημερινής τους ζωής θέλοντας ναδείξουν τον βαρύνοντα ρόλο που έχουν στην οικογένεια και τηνκοινωνία πόσο μάλλον σε μια κοινωνία που οι ίδιες πολλέςφορές αναλάμβαναν το ρόλο και των δύο γονιώνλόγω τηςμετανάστευσης25

Η περιρρέουσα ατμόσφαιρα συναπαρτίζεται με βάση τοπερασμένο της ώρας καθώς και του μονότονου μοιρολογιού πουακούγεται συνέχεια Απαντάται σε πολλές παραλλαγές σε όλο τονησί και τα επεισόδιά του διαφέρουν με βάση τα θρυλούμενα τηςκάθε κοινότητας τη σχέση της με τις παλαιότερες γενιές και τοβαθμό που οι μοιρολογήτρες θέλουν να συνεχίσουν τηναναπαραγωγή των λογοτυπικών μορφών που σχετίζονται άμεσα μεκατάρες και γενικά με το μοτίβο της απομόνωσης Στεκόμαστεστην Alexiou αν και η προσέγγιση της είναι περισσότεροφιλολογική και κειμενική26 το τραγούδισμα μιλά για τα πάθη του

24 Ίσως θα μπορούσαμε να κάνουμε λόγο και για μια ποιητική του πένθουςβασισμένοι στα παραπάνω δεδομένα σχετικά με την οδύνη και τηνπρόσληψη του θανάτου πρβ κ Περί θανάτου η πολιτική διαχείριση τηςθνητότητας νήσος Αθήνα 2008 σ 535- 548 9 Judith Butler βίαπένθος πολιτική 25 Μέγας Γεώργιος Η λαϊκή οικοδομία της Λήμνου ΕπετηρίδαΛαογραφικού Αρχείου τ Βrsquo 1940

26 Πληροφορούμαστε πως το τραγούδι πιθανόν να είναι παράφραση ενόςΚοντακίου του Ρωμανού ή σχετίζεται με τα Σταυροθεοτόκια Μόνο στοΕυαγγέλιο του Ιωάννη βρίσκουμε αναφορές για το διάλογο μεταξύ των δύοπροσώπων [ laquohellipειστήκεισαν δε παρά τω σταυρώ του Ιησού η μήτηρ συτού και η αδελφή τηςμητρός αυτού Μαρία η του Κλωπα και η Μαρία η Μαγδαληνή Ιησούς ουν ιδών την μητέρα

Χριστού την Παναγία τον Άγιο Ιωάννη και τον φανταστικόδιάλογο της Μάνας με το παιδί της ενώ αργοπεθαίνει Οιμοιρολογήτρες τονίζουν πλέον στην Νεοελληνική Κοινωνία τονπόνο μόνο της Παναγίας Η τελευταία χάνει την ψυχραιμία τηςκαταράσεται τους Εβραίους τον τσιγγάνο σιδερά επαινεί τονβοσκό που τη βοήθησε ψέγει το φυτό λούπινο και εμφανίζεταιολοφυρόμενη μπροστά στο Θεό Η θεολογική επιχειρηματολογία καιη στάση έναντι στον Θεό της χάνουν την ύπαρξη τους καιυποκύπτει στα ανθρώπινα και γυναικεία της πάθη

Στις κατάρες της γυναικείας μορφής πρέπει να σταθούμε καινα αναζητήσουμε τα διακείμενα τους μέσα στην κάθε κοινότηταπου επιτελούνται τα αντίστοιχα μοιρολόγια η δοξασία για τουςτσιγγάνους υπάρχει στη Λήμνο η ευχή στο βοσκό δεν θα μπορούσενα ήταν κατάρα δεδομένης της κτηνοτροφίας της περιοχής ηκατάρα για τα λούπινα που βρίσκεται και στην παραλλαγή τουΒάρους όμως δεν είναι επί του παρόντος προσβάσιμη είναιδιαδεδομένη εξ αιτίας της καλλιέργειάς τους την κατανάλωσήτους τη Σαρακοστή και των αγκαθιών τους Η παραπομπή μάλισταφανερώνει και την διαδικασία που ακολουθείται προκειμένου ναφαγωθούν27

και τον μαθητήν παρεστώτα ον ηγάπα λέγει τη μητρί αυτούhellipraquo Κατά Ιωάννην ιθrsquo 251-6] ενώ στις αρχές του 6ου αιώνα ο Ρωμανός έγραψε το Εις τον Θρήνοντης Θεοτόκου [[ Romanos Le Melode Hymnes Tome IV Paris 1967]Ρωμανός ήχος γrsquo ιδιόμελον Εις το Πάθος του Κυρίου και εις τον Θρήνον τηςΘεοτόκου στ 138- 230]27 Το μοιρολόι που ειπώθηκε από έναν χορό επτά μεσήλικων καιηλικιωμένων γυναικών είναιlaquoΣήμερα μαύρος ουρανός Σήμερα μαύρη μέρα

Σήμερα όλοι θλίβονται Και τα άστρα εβουρκώσαν

Ο ήλιος πάει στη μάνα του Και είναι σκοτεινιασμένος

Κι η μάνα του τον ερωτά Κι η μάνα του τον λέγει

Τι έχεις γιέ μrsquo και θλίβεσαι Και βαριοσκοτεινιάζεις

Δεν τό lsquoμαθες μανούλα μου Τι έγινrsquo εκεί κάτω

Τον Κύριον επιάσανε Οι άνομοι Εβραίοι

Οι άνομοι παράνομοι Και οι κατηραμένοι

Ο Κύριος ηθέλησε να μπεί σε περιβόλι Να λάβει δείπνον μυστικόν

Για να τον λάβουν όλοι

Κάτω στα Γεροσόλημα Στου χείμαρρου τον κήπο

Ακολουθεί το μοτίβο του διαλόγου του φανταστικούδιαλόγου ανάμεσα σε μητέρα και γιο ένας διάλογος αρκετάπροβληματικός από τη φύση του αν σκεφτούμε το τι παρουσιάζεταινα έχει ειπωθεί πάνω σταυρό η μάνα αναρωτιέται προβάλλειόλη την παραπάνω ποιητική της θηλυκότητας και απαντά σε ένακαίριο ερώτημα βάζοντας κατά μέρος όλες τις θεολογικέςερμηνείες πότε θα έρθει πίσω στη ζωή ο Χριστός Είναι ένα απότα πιο βασικά και καίρια μοτίβα των μοιρολογιών το πιο

Εκεί δεντρί δεν ήτανε δέντρο εφανερώθη

Το δέντρο ήταν ο Χριστός Κι οι κλώνοι οι μαθητές του

Τα φύλλα του που κρέμονταν Ήταν οι προφητάδες

Που προφητεύαν κι έλεγαν Για του Χριστού τα Πάθη

Πολύς λαός συχνάζητο Τον Ιησού νrsquo ακούσει

Να γιατρευτεί τα πάθη του Να σώσει την ψυχή του

Κι όταν τελείωσε Το θείο δίδαγμά του

Τους δώδεκα εσύναξε Με αγάπη τους μιλάει

Ένας lsquoπό σας τους δώδεκα Μέλει να με προδώσει

Της χείρας των αμαρτωλών Για να με θανατώσει

Ένας τον άλλον λέγανε και ένας τον άλλον ρώταν

Κι εκείνος ο παράνομος Το μαρτυράει αυτός του

Δεν είνrsquo κανένας από σας δεν είνrsquo κανένας άλλος

μόνrsquo είμrsquo εγώ ο δολερός που θέλει να το κάνει

Σαν θα το κάμεις κάμε το Και σαν θα γένη ας γένη

Κι απrsquo του Χριστού τη συντροφιά Ο δόλιος ας διαβαίνει

Σαν θα το κάμεις κάμε το Και σαν θα γένη ας γένη

Κι απrsquo του Χριστού την τράπεζα Όξω οι κατηραμένοι

Ακόμη λόγος γένονταν Και στου Χαλκιά πηγαίνει

Χαλκιά Χαλκιά για φκιάσε μας Τρία καρφιά μεγάλα

Θέμrsquo να σταυρώσουμrsquo το Χριστό Σε κείνον θα τα βάλλουμrsquo

Κι η Παναγιά η Δέσποινα καθόταν μοναχή της

Την προσευχή της έκανε Για το Μονογενή της

Ακούει φωνή εξrsquo ουρανού Κι απrsquo Αρχαγγέλου στόμα

Σώνουν κυρά μrsquo οι προσευχές Σώνουν και οι μετάνοιες

σημαντικό είναι αυτό που μεταφέρει τη λατρεία από τη γη στονουρανό γιατί Γιατί τώρα απαντά ο ίδιος ο Χριστός για το πότεθα έρθει για την ημέρα της επιστροφής και δεν εκφράζειπαράπονο ή δισταγμό εμμένοντας σε έναν κώδικα τιμής πουσχετίζεται με το πλήθος και τη σωτηρία του Η ερώτηση τηςμητέρας καν δεν μας εμφανίζεται η μάνα που μοιρολογεί και

Και τον Υιό σου πιάσανε Και σαν φονιά τον πάνε

Οι άνομοι Εβραίοι Οι άνομοι παράνομοι Και οι κατηραμένοι

Σαν τrsquo άκουσε η Παναγιά Βγαίνει να δει κοντά της

Βγαίνει να δει στην πόρτα της Να δει στη γειτονιά της

Βλέπει τον ουρανό θολό και τrsquo άστρι βουρκωμένο

Και το φεγγάρι το λαμπρόΣτο αίμα βουτηγμένο

Βλέπει αστραπές Ακούει βροντές Και ταραχές μεγάλες

Βλέπει το Γιάννη που lsquoρχονταν Κλαμένος πικραμένος

-Τι έχεις Γιάννη μrsquo κι έρχεσαι κλαμένος πικραμένος

Ο Δάσκαλος σε μάλωσε Και είσαι πικραμένος

-Ο Δάσκαλος δε με μάλωσε Η λύπη είναι μεγάλη

Το Δάσκαλο μου πιάσανε Οι άνομοι Εβραίοι

Οι άνομοι παράνομοι και οι κατηραμένοι

Σαν κλέφτη τον επιάσανε Και σαν φονιά τον πάνε

Και εις του Πιλάτου τας αυλάς Εκεί τον τυρρανάνε

Δεν φτάνει που τον έδειραν Και τον ματοκυλήσαν

Δαυλί και ξύδι Και χολή Βάλαν και τον ποτίσαν

Η Παναγιά σαν τrsquo άκουσε Αυτόν το λόγο είπε

-Όσοι αγαπάτε το Χριστό και τον ακολουθείτε

Με τη μανούλα τrsquo τρέξετε Να πάτε να Τον βρείτε

Μαρία η Μαγδαληνή Και του Ιακώβου η μάνα

Και του Λαζάρου η αδερφή οι τέσσαρες αντάμα

Πήραν το δρόμο το δρομί Δρομί το μονοπάτι

Κι ο μονοπάτης τrsquoς έβγαλε Στrsquo ατσίγγανου την πόρτα

Βρίσκουν χαλκιά και δούλευε Χαλκιά με τα παιδιά του

έχει βιώσει τον αποχωρισμό του παιδιού ή των άλλων συγγενώντης δίνει την απάντηση Το Μέγα Σάββατο28

Πρόβλημα αποτελεί και η κατάρα της Παναγίας στην ΑγιάΚαλή που σχετίζεται με διάφορες θεότητες με την Αγία Ελένηπρωτίστως με την Αγία Άννα με την Καλλίστη Άρτεμη τηνΚαλλιόπη Σε ορισμένες παραλλαγές η Παναγία φαίνεται

Χαλκιά με τη γυναίκα του Κι όλη τη φαμελιά του

-Ώρα καλή σου ατσίγγανε Και τι lsquoναι αυτά που φτιάχνεις

Και τι lsquoναι αυτά που πολεμάς Πες μας τι θα τα κάνεις

-Εβραίοι με παρήγγειλαν Τρία καρφιά να φτιάξω

Και γω απrsquo την σαστίδα μου Βαρώ και φτιάχνω πέντε

-Συ μάστορα που τα lsquoφτιαξες Για πες μας τι τα θέλουν

-τrsquoς Μαριώς το γιο επιάσανε και θένrsquo να το σταυρώσουν

θένrsquo να τον βάλλουν στα καρφιά για να το θανατώσουν

Θα βάλλουν τα δυο στα χέρια τουΚαι τrsquo άλλα δυο στα πόδια

Το πέμπτο το φαρμακερό Θα βάλλουν στην καρδιά του

Να τρέξει αίμα και νερό Από τα σωθικά του

-Καταραμένε ατσίγγανε Που την κατάρα μrsquo να lsquoχεις

Εσύ και η φαμίλια σου Και όλη η γενιά σου

Καταραμένε ατσίγγανε ψωμί να μην χορτάσεις

Εσύ και η φαμίλια σου Και όλη η γενιά σου

Καταραμένε ατσίγγανε Που την κατάρα μrsquo να lsquoχεις

Ποτέ στην τραχηλίτσα πουκάμισο νrsquo αλλάξεις

Ποτέ μέσα στο τζάκι σου στάχτη να μην πετάξεις

Καταραμένε ατσίγγανε Που την κατάρα μrsquo να lsquoχεις

Πες μας που τον επήγανε Πες μας που θα τον έχουν

-Βλέπετε εκείνο το βουνό Που ανάβει και καπνίζει

Εκεί τον έχουν το Χριστό Εκεί τον τυρρανούνε

Εκεί θα τον βάλλουν στα καρφιά Για να τον θανατώσουν

Πήραν το δρόμο το δρομί Στρατί το μονοπάτι

Κι οι δρόμοι δάκρυα γέμισαν Κι οι στράτες μοιρολόγια

αναιτιολόγητα αδίστακτη29 Μια λύση προτείνει η Ψυχογιού πουτην ταυτίζει με την Αγία Ελένη του Μεγάλου Κωνσταντίνου και τησχετίζει τρόπον τινά με την Ελένη της αρχαιότητας ή με χθόνιεςθεότητες Δυο γυναικείες μορφές που προέρχονται απόδιαφορετικούς τόπους και χρόνους συγκρούονται την ώρα τωνθυρανοιξίων του Άδη με στόχο τη λύτρωση από τη φθορά Ακόμησχολιάζεται το περιστατικό με την Μακαριά ή Παρηγοριά ή

Και πλέκαν τα ρουχάκια τους Κάθε κλαδί λωρίδα

και πλέκαν τα μαλλάκια τους κάθε κλωνί κι ακίδα

Κι ο μονοπάτης έβγαλε Μπρός του ληστού την πόρτα

Βρίσκουν τις πόρτες σφαλιστές Και τα κλειδιά παρμένα

Και τα ψηλά παράθυρα Σφιχτά μανταλωμένα

Βάζει φωνή η Παναγιά Και διπλογονατίζει

-Άνοιξε πόρτα του ληστού Και πόρτα του Πιλάτου

Να μπω να δω το γιόκα μου Προτού μου το σταυρώσουν

Προτού τον βάλλουν στα καρφιά Και με τον θανατώσουν

Κι η πόρτα από το φόβο της Άνοιξε μοναχή της

Μπήκε λαός αμέτρητος που μετρημό δεν έχει

Κι η Παναγιά η Δέσποινα μπήκε απικραμένη

Από το πλήθος το πολύ Κι από το βιλαέτι

Κανέναν δεν εγνώρισε Μόνο τον Άγιο Γιάννη

-Έλα Ιωάννη μου Έλα να σε ρωτήσω

Μην είδες τον υιόκα μου κι εσέ διδάσκαλο σου

-Δεν έχω στόμα να στο πω Γλώσσα να σου μιλήσω

Δεν έχω χεροπάλαμο Να σου το ομολογήσω

-Πες μου το Γιάννη πες μου το Κι ότι μου μέλλει ας πάθω

Κι ότι εινrsquo γραμμένο απrsquo το θεό Όλα θα τα περάσω

-Βλέπεις εκείνο το γυμνό Το παραπονεμένο

Οπού φορεί πουκάμισο στο αίμα βουτηγμένο

Όπου τον έχουν οι εχθροί Πισθάγκωνα δεμένο

Κι ανάμεσα σε δυο ληστές τον έχουν Σταυρωμένο

Όπου στη μέση του φορούν ζωνάρι ματωμένο

Μακάρισμα όπως σώθηκε στη Λήμνο30 Αν όντως ο ισχυρισμός τηςΨυχογιού31 είναι ορθός και με κάποια διστακτικότητα μπορέσουμενα τον μεταβιβάσουμε στην κοινότητα μας ψάχνοντας να βρούμετοπωνύμια της Αγίας Ελένης που να σχετίζονται με την παραγωγήκαι το νερό ως πηγή ζωής μάλλον θα τον επαληθεύσουμε διότιβρίσκουμε τουλάχιστον δύο τοπωνύμια τέτοια32

Όπου φορεί στη κεφαλή ακάνθινο στεφάνι

Εκείνος είναι ο γιόκας σου Κι εμέ διδάσκαλος μου

Είναι θεός και πλαστουργός Του αιωνίου κόσμου

Κι η Παναγιά σαν τrsquo άκουσε Έπεσε κι ελιγώθει

σαν πιάσε και συνέφερε Τρέχει και πάει κοντά του

Και το σταυρό αγκάλιασε με πόνο του μιλάει

-Γιέ μου και που lsquoνrsquo τα κάλλη σου Και που lsquoνrsquo η ομορφιά σου

Που σου lsquoχα σκούφιες αργυρές Φασκιές μαλαματένιες

Όπου σε νανουρίζανε οι δώδεκα παρθένες

Γιέ μου περί χαμήλωσε Για κάνε λίγο πίσω

Να φτάσω η μανούλα σου να σε γλυκοφιλήσω

Να βγάλω την ποδίτσα μου το αίμα να σκουπίσω

Γιέ μου περί χαμήλωσε Κατέβα παρακάτω

Να συναχθούν οι μαθητές οι εβδομήντα δυο

Γιέ μου περί χαμήλωσε για κάνε λίγο πίσω

Να συναχθούν οι μαθητές Να σε παρηγορήσουν

Να βγάλουν τα μαντήλια τους το αίμα να σκουπίσουν

Γιε μου περί χαμήλωσε για κάνε παρακάτω

Άνοιξε τα ματάκια σουΤο άγιο σου στόμα

Και παρηγόρησε με γιε μrsquoΤην τελευταία ώρα

Ο τέκνο μου γλυκύτατο και μάτια των δακρύων

Που είνrsquo οι μαθητάδες σου Να έρθουν να σε κλάψουν

Να δούνε τους σκληρούς δαρμούς Τα τραγικά δεινά σου

Τα φοβερά κι απάνθρωπα βασανιστήρια σου

Δε μου μιλάς παιδάκι μου Για μίλησε μου γιε μου

Δεν μπορούμε όμως να υποστηρίξουμε πως στο μοιρολόι οικατάρες αφορούν και συγκροτούν την ταυτότητα της κοινότηταςμόνο τα λόγια ειπώνονται από την ίδια την Παναγία πουπρωτίστως είναι μητέρα και γυναίκα Δεν αποδέχεται το θάνατοδεν μπορεί να αποδεχτεί τον ολοκληρωτικό χωρισμό από το παιδίτης εν τέλει καμία μανά με οποιαδήποτε πρακτική δεν κατάφερενα τον αποδεχτεί Η δύναμη της κατάρας και της ευχής μόνο σεμια κοινότητα περισσότερο προφορική μπορεί να φανερώσει τη

Δυο λόγια πες μου αγάπη μου Να τα lsquo χω για παρηγοριά σε όλη τη ζωή μου

Δε μου μιλάς παιδάκι μου Δε μου μιλάς παιδί μου

Που έφυγες και μrsquo άφησες και είμαι μοναχή μου

Δεν έχrsquo μαχαίρι να σφαγώ Δεν εχrsquo γκρεμό να πέσω

Δεν έχrsquo κι αργυροψάλιδο να κόψω τα μαλλιά μου

Φέρε στα μαύρα να ντυθώ Στα μαύρα για να κάτσω

Γιατί έχω γιο Μονογενή και τώρα θα το χάσω

Τότε περί χαμήλωσε τότε περί κατέβει

Άνοιξε τα ματάκια του Και το άγιον του στόμα

Και μίλησε στη μάνα του εις τη γλυκιά Παρθένα

-Λάβε κυρά μου υπομονή λάβε κυρά μου ανέσεις

Κάμε τον Ιωάννη γιο Και να μη με παντέχεις

Άντε μανούλα μrsquo στο καλό και στην καλή την ώρα

Μην βρεις μαχαίρι να σφαγείς μην βρεις γκρεμό να πέσεις

Μην βρεις κι αργυροψάλιδο να κόψεις τα μαλλιά σου

Τα κόβουν μάνες για παιδιά και τα παιδιά για μάνες

Τα κόβουν κι οι καλόπαντρες για τους καλούς τους άντρες

Σύρε μάνα μrsquo στο σπίτι μας σύρε στrsquo αρχοντικό μας

Βάλε κρασί στο μαστραπά και πίτα στο πανέρι

Και κάνε μια κρασοψυχιά Το Σάββατο το βράδυ

Το κάνουν μάνες για παιδιά και τα παιδιά για μάνες

Το κάνουν κι οι καλόπαντρες Για τους καλούς τους άντρες

Όποιος το λέγει σώζεται κι όποιος τrsquo ακούει αγιάζει

Κι όποιος το καλαφουγκραστεί

Πάραδεισο θα λάβει παράδεισο και λίβανο από τον Άγιο Τάφοraquo

σημασία της Ο λόγος κορυφώνεται και δραματοποιείται τομακρόσυρτο του μοιρολογιού δημιουργεί ακριβώς εκείνη τηνατμόσφαιρα του θρήνου ενός παιδιού τελικώς η γυναίκα κλαίειτους δικούς της νεκρούς δια στόματος της Παναγίας ταυτιζόμενημε το πρότυπο- Παναγία Το μοιρολόγισμα σε συνδυασμό με τοημίφως το λιβάνι και τις βαριές κινήσεις των χεριών πουστολίζουν το ξύλο δίνει ένα έξοχο παράδειγμα θεατρικού-κοινωνικού δράματος εντείνοντας την κατάνυξη και το φόβο γιατην μέρα που ξημερώνει Οι κατάρες που ακούγονταιδικαιολογούνται μέσα από την έννοια της μητρότητας και τουπόνου του επικείμενου πένθους που η γυναικεία μορφή θα βιώσει

28 laquoως πότε να σε καρτερώ και να σε παντυχαίνω ώσπου να στίξη η θάλασσα να γίνηπεριβόλι ώσπου νrsquo ασπρίση ο κόρακας να γένη περιστέρι τότε και συ καρτέρι με τότεπαντύχαινέ μεraquo Loring Danforth Alexander Tsiaras The death rituals of ruralGreece PUP Princepton New Jersey 1982 σ 151 29 Alexiou Margaret Ο τελετουργικός θρήνος στην ελληνική παράδοση ΜΙΕΤΑθήνα 2002 σ 142 laquohellipΗ Αγιά Καλή ηπέρασε απrsquo όξω και τση λέγει ποιος είδε γιοεις το σταυρό και μάνα στο τραπέζι Η Δέσποινα σαν τrsquo άκουσε πέφτει λιγοθυμάει Σταμνιάνερό την περεχού και πέντε βάζοι μόσχοι κι απόντας ησεφέρισε αυτό το λόγο λέγει Άντε καισυ Άγια Καλή και δόξα να μην έχης άντε που να σε χτίσουνε ανάμεσα πελάους ούτεπαπάς να λειτουργά διάκος να μη σε ψέλνη ούτε κερί και λίβανο μην κάνη () εμπροστάσου να γίνης μάντρα των αρνιών και μάντρα των προβάτων κι απάνω στα καμπαναριάκοράκοι να κοιτάζουνraquo Πρβ κ Bertrand Bouvier Le mirologue de la Viergechansons et poemes grecs sur la passion du Chirst BibliothecaHelvetica Romana XVI Institute Suisse de Rome 1976 σ 266- 288[ΑYA- KALI]30 Οπ31 Ελένη Ψυχογιού laquoΜαύρηγηraquo και Ελένη τελετουργίες θανάτου και αναγέννησηςΔημοσιεύματα Κέντρου Ερεύνης Ελληνικής Λαογραφίας Αθήνα 2008 σ83- 98 32 Αγία Ελένη στην περιοχή των Σαρδών δίπλα σε πηγή Αγία Ελένη στηνθάλασσα της Νευτίνας στο Κοντοπούλι και Αγία Ελένη στην περιοχήανάμεσα στο Λιβαδοχώρι και τον Άγιο Δημήτριο που δίπλα της έχει καιαυτή πηγή Αν την ταυτίσουμε με την Αγία Άννα πάλι βρίσκουμε τονκοιμητηριακό ναό του χωριού Καλλιόπη με το ίδιο όνομα Ο συλλογισμόςτης Ψυχογιού όμως μάλλον επαληθεύεται σώζεται στο Κοντοπούλι τοουσιαστικό ltκερασελένηgt και στον Κοντιά ltκερασουλένηgt θηλυκούγένους και χρησιμοποιείται για να δηλώσει το ουράνιο τόξο Τοουράνιο τόξο συνδέεται με την γη Το κερασελένη προέρχεται από τοΚυρία Ελένη οπότε πάλι εμπλέκεται το όνομα της Ελένης μέσα γιαπεραιτέρω πληροφόρηση να τονίσουμε πως η Αγία Ελένη αντλεί τη θεότητατας από τον Άγιο Κωνσταντίνο ενώ ταξίδεψε και μετείχε στην ανεύρεσητου Τιμίου Σταυρού Πρβ κhttpionkeftiu-cretanbullblogspotgr201303gandhi-0102-2012htmlκ Αδαμαντίου Κοραή Άτακτα Αλφάβητον Δεύτερον εκ της τυπογραφίαςΚ Εβεράρτου εν Παρισίοις 1832 σ265

πεθερικών τους Η Λήμνος είναι μια κοινωνία γυναικοκεντρικήκαι γυναικοτοπική όπου το ακίνητο μεταβιβάζεται στην κόρη καιη μάνα μεριμνά για τα θηλυκά της μέλη περισσότερο τα αγόριαδεν προικοδοτούνται ή προικοδοτούνται με κτήματα και κινητήπεριουσία16 Επομένως ο άνδρας στο νησί εξαιτίας τηςμακροχρόνιας απουσίας του στα laquoξέναraquo και της έλλειψης πατρικήςπεριουσίας χρειάζεται να ασκήσει τη δύναμη πάνω στα υπόλοιπαμέλη της οικογένειας του με σκοπό όχι μόνο να αναπραγματευτείαλλά και να ανακατασκευάσει την ταυτότητα του στα πλαίσια τουμέσα και του έξω προσπαθώντας να θέσει τα όρια και τα σύνοραενώ φαινομενικά η γυναίκα η μάνα ή η πεθερά αν πρόκειται γιατο laquoνοικοκυριόraquo φαίνεται πως έχει το πάνω χέρι λόγω τηςπεριουσίας και της υποστήριξης από το σπίτι της

Η γυναίκα παίζει το ρόλο του μεταγωγού της γέφυρας σεκρίσιμες περιόδους όπως τώρα με τη μεσολάβηση της για ταταφικά έθιμα που σχετίζονται με τον εξωκοινοτικό χώρο όπως καισε μια περίοδο που ίσως τοποθετείται με βάση τις προφορικέςαφηγήσεις στο μέσο του 18ου αιώνα έσωσε το χωριό από βέβαιοθάνατο Ο Άγιος Χαράλαμπος εμφανίστηκε σε μια γυναίκα και τηςέδωσε διαταγές για το τι θα έπρεπε να κάνουν οι χωριανοίπροκειμένου να σωθούνε17 Σωστά λοιπόν επισημαίνεται πως ηγυναίκα ταυτίζεται περισσότερο με το έξω με το εξωτικό καιβρίσκεται με τη μορφή νεράιδας καλής ή γελούδας- ανερούδας ωςκακιάς και τιμωρού18 Στο πλαίσιο αυτό του μέσα και του έξωη γυναίκα τη Μεγάλη Πέμπτη παίζει με τις δυο φύσεις τουΧριστού αναγνωρίζει την σημαντικότητά της μέσα στον ιερό χώροκαι διαλέγει από τις δυο τη γήινη αυτή που σχετίζεται με τα

16 Για το σύστημα συγγένειας στη Λέσβο και τη Λήμνο πρβ κ BernardVernier Το πρόσωπο και το όνομα συμβολή στη μελέτη των συστημάτωνσυγγένειας Αλεξάνδρεια Αθήνα 2012 σ 241- 24517 Εξαιρετικό θέμα για εργασία και μελέτη είναι η ιστορία με το θαύματου Αγίου Χαραλάμπους στο χωριό και τον θαυματουργό τρόπο που αυτόσώθηκε από την πανούκλα Η ιστορία συνδέει τον άγιο με μια γυναίκαμια μονομερίτικη κλωστή και την κοινότητα όση κι αν είναι η έκτασήτης στον χρόνο της τέλεσης του εθίμου και αποτελεί ένα ωραίοπαράδειγμα προφορικού λαϊκού λόγου η κάθε οικογένεια έχει να πει τηδική της εκδοχή για μια ιστορία που τοποθετείται πολλές γενιές πίσωχωρίς αυτές να έχουν πολλά κοινά στοιχεία μεταξύ τους ενώ δυοοικογένειες διεκδικούν ως άμεσο προγονό τους την γυναίκα πουοραματίστηκε τον Άγιο και την διαδικασία18 Αλεξάνδρα Μπακαλάκη Ανθρωπολογία γυναίκες και φύλο Αλεξάνδρεια Αθήνα1994 σ 42- 50

επίγεια19 και με όλα τα ταφικά έθιμα που η ίδια η γυναίκα κάνειπροκειμένου να εξαγνίσει την μέλανα γη και να διατηρήσει μιαεπαφή με τους κεκοιμημένους τα μνημόσυνα και τα τρισάγια στηνκοινότητα είναι φαινόμενα συχνότατα20

Θέλοντας να διαβάσουμε το χώρο του ναού σε τρία επίπεδατη στιγμή αυτή και να καταλήξουμε σε όχι και πολύ εσφαλμένασυμπεράσματα θα δούμε πως αυτός χωρίζεται σε τρία επίπεδα στοπρώτο που είναι το σημείο ακριβώς μπροστά στην είσοδο τουναού στον νάρθηκα οι γυναίκες και οι κοπέλες είναι μικτήςηλικίας και τα σκωπτικά σχόλια ακούγονται συχνά στο δεύτεροεπίπεδο που αντιστοιχεί στην δεξιό κλίτος της εκκλησίας ναούοι μεσήλικες ασχολούνται κατεξοχήν με τον στολισμό και τηνευπρέπεια του ξύλινου θόλου τέλος στο σημείο που αντιστοιχείστο κέντρο του ναού ακριβώς κάτω από τον μεγάλο πολυέλαιο καιτη μορφή του Παντοκράτορα στην οροφή μπροστά στονΕσταυρωμένο βρίσκονται εκείνες που μεριμνούν για τημεταθανάτια ζωή εδώ δεν λέγονται αστεία και πειράγματα οιγυναίκες τοποθετημένες σε σπασμένο ημικύκλιο ψέλνουν μεευλαβικότητα και θυμιάζουν τις εικόνες Το μόνο μέλημά τουςγια τον ναό και τα επίγεια είναι να θυμιάζουν πότε πότε και νααλλάζουν τα κεριά από τον Σταυρό ολόκληρη η κοινότητα με τησειρά της τοποθετεί κεριά τα οποία την Κυριακή μετά την Αγάπημοιράζονται και λειτουργούν ως φυλαχτά

Οι τρεις κλιμακωτές φάσεις του στολισμού και τουπροσκυνήματος στον ναό μας φέρνουν στο μυαλό δεδομένης τηςπεριρρέουσας ατμόσφαιρας την ποιητική της θηλυκότητας τηςDubisch σε μια κοινωνία που η γυναίκα τοποθετείται στο κέντροή που τουλάχιστον η μητέρα έχει τον κύριο λόγο στατεκταινόμενα οι γυναίκες κατασκευάζουν την δική τους ποιητικήτης θηλυκότητας με στόχο την ανακατασκευή επί σκηνής (μέσαδηλ στον χώρο της εκκλησίας) της ταυτότητάς τους ως γυναίκεςως μητέρες και μέλη της κοινότητας αλλά πρωτίστως ως δρώνταυποκείμενα

19Πρβ κ Maurice Halbwachs Τα κοινωνικά πλαίσια της μνήμης Νεφέλη Αθήνα2013 σ 209- 253 (η θρησκευτική συλλογική μνήμη)20Yuval Davis Κοινωνικό φύλο και έθνος μτφ στα ελληνικά κεφ 2- 3 [ελλιπή τα άλλαστοιχεία] κ Margaret Kenna Κηδείες και μνημόσυνα στο Ανθρωπολογία καιΣυμβολισμός στην Ελλάδα [επιμΕλευθέριος Αλεξάκης] Ελληνική ΕταιρείαΕθνολογίας Αθήνα 2008 σ 214- 218

Ειδικά η ιδιότητα της μητέρας παίζει έναν πρωτεύοντα ανόχι τον κύριο ρόλο στο δράμα της Μ Πέμπτης Είναι κοινώςαποδεκτό πως στα πλαίσια της ντροπής και της τιμής πουεπωμίζεται μια γυναίκα ως θεματοφύλακας του σπιτιού της (βάροςτης αντιπροσώπευσης το ονομάζει η Davis ή εξαναγκασμένεςταυτότητες) μέσα από τη μητρότητα εξιλεώνει την αμαρτωλή φύσητης ήδη όπως αυτή παρουσιάζεται μέσα στην Παλαιά Διαθήκη μετην Εύα και από την Εύα περνά στη Μητέρα Παναγία21 Ημητρότητα σχετίζεται με ένα ευρύτερο φαντασιακό και όχι μόνομε το στενό και απλουστευμένο πλαίσιο της φροντίδας τουσπιτιού και των παιδιών Ειδικά σε κοινωνίες καθαρά αγροτικέςόπως η δική μας η γυναίκα μητέρα αποτελεί ενσάρκωση της ΜάναςΓης ως γονιμικής μήτρας όπου όλοι ξεπηδήσαμε και όλοι θακαταλήξουμε Ας σκεφτούμε για παράδειγμα το έθιμο τηςΠερπερούνας στο χωριό Πεντάλοφο Κοζάνης σε περιόδουςανομβρίας έντυναν ένα μικρό κορίτσι με μακριά ρούχα τοστόλιζαν με φύλλα και ο καθένας του έριχνε νερό και χρήματαΚαι την ημέρα της μαμής στις Σέρρες ή ακόμη αποκριάτικα έθιμαπου εκφράζουν την συνουσία μεταξύ του άνδρα και της γης γιακαρποφορία22 Η μητρότητα τις εισάγει σε ένα άλλο υπερκόσμιοκαι θεοποιημένο επίπεδο μέσω της μητρότητας τους και τηςιδιότητας να γεννούν παιδιά οι γυναίκες της Λήμνου επιδιώκουνκαι απολαμβάνουν μια άλλη αντιμετώπιση πιο εγωιστική και πιοέξυπνη23

Σχετικό με τη θεατρικότητα που ξεδιπλώνεται στο χώρογια μια ποιητική της ταυτότητας και δένεται άρρηκτα με τηνμητρότητα είναι η οδύνη η οδύνη ως όψη της θηλυκότητας Αυτήέρχεται μέσω των συναισθημάτων και σχετίζεται περισσότερο μετο θέμα των συζητήσεων που γίνονται μέσα στον ναό κατά τηδιάρκεια του στολισμού σε αντίστιξη με την σωματική κούρασητων ανδρών αυτές προβάλλουν την συναισθηματική την ψυχικήαπώλεια και τον αλτρουισμό που η κάθε οικογένεια πρέπει να

21 Jill Dubisch το θρησκευτικό προσκύνημα στη σύγχρονη Ελλάδα μιαεθνογραφική προσέγγιση Αλεξάνδρεια Αθήνα 2006 σ 262- 286 κΑδελφές στο Χριστό η συγγένεια σε δυο ελληνικά ορθόδοξα μοναστήριαΜαρίνα Ιωσηφίδου στο Ταυτότητες και φύλο στη Σύγχρονη Ελλάδα (βλ παραπάνω)22 Juliet du Boulay Ο συμβολισμός της γης σrsquo ένα χωριό της ορθόδοξηςΕλλάδας Στο Ανθρωπολογία και συμβολισμός στην Ελλάδα Ελληνική ΕταιρείαΕθνολογίας Αθήνα 2008 σ 145- 17323 Σωτήρης Δημητρίου [επιμέλεια] Ανθρωπολογία των φύλων ΣαββάλαςΑθήνα 2001

τρέφει για τον πλησίον της με τον τρόπο αυτό δημιουργείταιμια ταυτότητα με κύριο χαρακτηριστικό τη μητρότητα τον πόνοκαι τα βάσανα της ζωής και το κέντρο βάρους στη μεταθανάτια24Αυτό που τις ενώνει είναι η μητρότητα και η αγάπη για τον Υιότου Ανθρώπου οι ίδιες όντας μητέρες είναι σε θέση νακαταλάβουν τον πόνο της Παναγίας και να ταυτιστούν μαζί τηςέχοντάς την ως πρότυπο Η οδύνη τους δεν περιγράφεται μόνοεξιστορώντας τα βάσανα της καθημερινότητας και την έλλειψησεβασμού από μέρους των συζύγων τους αλλά και μέσα από το ίδιοτους το σώμα αυτές είναι που με το θάνατο ενός μέλους τους θαφορέσουν μαύρα ακριβώς όπως και σήμερα αυτές θαλειτουργήσουν το σώμα τους ως θέατρο για την κοινωνικήκατασκευή και την εκούσια ή ακούσια έκφραση του θανάτου καιτου πόνου Στις περισσότερες αφηγήσεις των γυναικών αυτών οαγώνας για την επιβίωση και την καθημερινότητά τους είναικομμάτι της αφήγησης της καθημερινής τους ζωής θέλοντας ναδείξουν τον βαρύνοντα ρόλο που έχουν στην οικογένεια και τηνκοινωνία πόσο μάλλον σε μια κοινωνία που οι ίδιες πολλέςφορές αναλάμβαναν το ρόλο και των δύο γονιώνλόγω τηςμετανάστευσης25

Η περιρρέουσα ατμόσφαιρα συναπαρτίζεται με βάση τοπερασμένο της ώρας καθώς και του μονότονου μοιρολογιού πουακούγεται συνέχεια Απαντάται σε πολλές παραλλαγές σε όλο τονησί και τα επεισόδιά του διαφέρουν με βάση τα θρυλούμενα τηςκάθε κοινότητας τη σχέση της με τις παλαιότερες γενιές και τοβαθμό που οι μοιρολογήτρες θέλουν να συνεχίσουν τηναναπαραγωγή των λογοτυπικών μορφών που σχετίζονται άμεσα μεκατάρες και γενικά με το μοτίβο της απομόνωσης Στεκόμαστεστην Alexiou αν και η προσέγγιση της είναι περισσότεροφιλολογική και κειμενική26 το τραγούδισμα μιλά για τα πάθη του

24 Ίσως θα μπορούσαμε να κάνουμε λόγο και για μια ποιητική του πένθουςβασισμένοι στα παραπάνω δεδομένα σχετικά με την οδύνη και τηνπρόσληψη του θανάτου πρβ κ Περί θανάτου η πολιτική διαχείριση τηςθνητότητας νήσος Αθήνα 2008 σ 535- 548 9 Judith Butler βίαπένθος πολιτική 25 Μέγας Γεώργιος Η λαϊκή οικοδομία της Λήμνου ΕπετηρίδαΛαογραφικού Αρχείου τ Βrsquo 1940

26 Πληροφορούμαστε πως το τραγούδι πιθανόν να είναι παράφραση ενόςΚοντακίου του Ρωμανού ή σχετίζεται με τα Σταυροθεοτόκια Μόνο στοΕυαγγέλιο του Ιωάννη βρίσκουμε αναφορές για το διάλογο μεταξύ των δύοπροσώπων [ laquohellipειστήκεισαν δε παρά τω σταυρώ του Ιησού η μήτηρ συτού και η αδελφή τηςμητρός αυτού Μαρία η του Κλωπα και η Μαρία η Μαγδαληνή Ιησούς ουν ιδών την μητέρα

Χριστού την Παναγία τον Άγιο Ιωάννη και τον φανταστικόδιάλογο της Μάνας με το παιδί της ενώ αργοπεθαίνει Οιμοιρολογήτρες τονίζουν πλέον στην Νεοελληνική Κοινωνία τονπόνο μόνο της Παναγίας Η τελευταία χάνει την ψυχραιμία τηςκαταράσεται τους Εβραίους τον τσιγγάνο σιδερά επαινεί τονβοσκό που τη βοήθησε ψέγει το φυτό λούπινο και εμφανίζεταιολοφυρόμενη μπροστά στο Θεό Η θεολογική επιχειρηματολογία καιη στάση έναντι στον Θεό της χάνουν την ύπαρξη τους καιυποκύπτει στα ανθρώπινα και γυναικεία της πάθη

Στις κατάρες της γυναικείας μορφής πρέπει να σταθούμε καινα αναζητήσουμε τα διακείμενα τους μέσα στην κάθε κοινότηταπου επιτελούνται τα αντίστοιχα μοιρολόγια η δοξασία για τουςτσιγγάνους υπάρχει στη Λήμνο η ευχή στο βοσκό δεν θα μπορούσενα ήταν κατάρα δεδομένης της κτηνοτροφίας της περιοχής ηκατάρα για τα λούπινα που βρίσκεται και στην παραλλαγή τουΒάρους όμως δεν είναι επί του παρόντος προσβάσιμη είναιδιαδεδομένη εξ αιτίας της καλλιέργειάς τους την κατανάλωσήτους τη Σαρακοστή και των αγκαθιών τους Η παραπομπή μάλισταφανερώνει και την διαδικασία που ακολουθείται προκειμένου ναφαγωθούν27

και τον μαθητήν παρεστώτα ον ηγάπα λέγει τη μητρί αυτούhellipraquo Κατά Ιωάννην ιθrsquo 251-6] ενώ στις αρχές του 6ου αιώνα ο Ρωμανός έγραψε το Εις τον Θρήνοντης Θεοτόκου [[ Romanos Le Melode Hymnes Tome IV Paris 1967]Ρωμανός ήχος γrsquo ιδιόμελον Εις το Πάθος του Κυρίου και εις τον Θρήνον τηςΘεοτόκου στ 138- 230]27 Το μοιρολόι που ειπώθηκε από έναν χορό επτά μεσήλικων καιηλικιωμένων γυναικών είναιlaquoΣήμερα μαύρος ουρανός Σήμερα μαύρη μέρα

Σήμερα όλοι θλίβονται Και τα άστρα εβουρκώσαν

Ο ήλιος πάει στη μάνα του Και είναι σκοτεινιασμένος

Κι η μάνα του τον ερωτά Κι η μάνα του τον λέγει

Τι έχεις γιέ μrsquo και θλίβεσαι Και βαριοσκοτεινιάζεις

Δεν τό lsquoμαθες μανούλα μου Τι έγινrsquo εκεί κάτω

Τον Κύριον επιάσανε Οι άνομοι Εβραίοι

Οι άνομοι παράνομοι Και οι κατηραμένοι

Ο Κύριος ηθέλησε να μπεί σε περιβόλι Να λάβει δείπνον μυστικόν

Για να τον λάβουν όλοι

Κάτω στα Γεροσόλημα Στου χείμαρρου τον κήπο

Ακολουθεί το μοτίβο του διαλόγου του φανταστικούδιαλόγου ανάμεσα σε μητέρα και γιο ένας διάλογος αρκετάπροβληματικός από τη φύση του αν σκεφτούμε το τι παρουσιάζεταινα έχει ειπωθεί πάνω σταυρό η μάνα αναρωτιέται προβάλλειόλη την παραπάνω ποιητική της θηλυκότητας και απαντά σε ένακαίριο ερώτημα βάζοντας κατά μέρος όλες τις θεολογικέςερμηνείες πότε θα έρθει πίσω στη ζωή ο Χριστός Είναι ένα απότα πιο βασικά και καίρια μοτίβα των μοιρολογιών το πιο

Εκεί δεντρί δεν ήτανε δέντρο εφανερώθη

Το δέντρο ήταν ο Χριστός Κι οι κλώνοι οι μαθητές του

Τα φύλλα του που κρέμονταν Ήταν οι προφητάδες

Που προφητεύαν κι έλεγαν Για του Χριστού τα Πάθη

Πολύς λαός συχνάζητο Τον Ιησού νrsquo ακούσει

Να γιατρευτεί τα πάθη του Να σώσει την ψυχή του

Κι όταν τελείωσε Το θείο δίδαγμά του

Τους δώδεκα εσύναξε Με αγάπη τους μιλάει

Ένας lsquoπό σας τους δώδεκα Μέλει να με προδώσει

Της χείρας των αμαρτωλών Για να με θανατώσει

Ένας τον άλλον λέγανε και ένας τον άλλον ρώταν

Κι εκείνος ο παράνομος Το μαρτυράει αυτός του

Δεν είνrsquo κανένας από σας δεν είνrsquo κανένας άλλος

μόνrsquo είμrsquo εγώ ο δολερός που θέλει να το κάνει

Σαν θα το κάμεις κάμε το Και σαν θα γένη ας γένη

Κι απrsquo του Χριστού τη συντροφιά Ο δόλιος ας διαβαίνει

Σαν θα το κάμεις κάμε το Και σαν θα γένη ας γένη

Κι απrsquo του Χριστού την τράπεζα Όξω οι κατηραμένοι

Ακόμη λόγος γένονταν Και στου Χαλκιά πηγαίνει

Χαλκιά Χαλκιά για φκιάσε μας Τρία καρφιά μεγάλα

Θέμrsquo να σταυρώσουμrsquo το Χριστό Σε κείνον θα τα βάλλουμrsquo

Κι η Παναγιά η Δέσποινα καθόταν μοναχή της

Την προσευχή της έκανε Για το Μονογενή της

Ακούει φωνή εξrsquo ουρανού Κι απrsquo Αρχαγγέλου στόμα

Σώνουν κυρά μrsquo οι προσευχές Σώνουν και οι μετάνοιες

σημαντικό είναι αυτό που μεταφέρει τη λατρεία από τη γη στονουρανό γιατί Γιατί τώρα απαντά ο ίδιος ο Χριστός για το πότεθα έρθει για την ημέρα της επιστροφής και δεν εκφράζειπαράπονο ή δισταγμό εμμένοντας σε έναν κώδικα τιμής πουσχετίζεται με το πλήθος και τη σωτηρία του Η ερώτηση τηςμητέρας καν δεν μας εμφανίζεται η μάνα που μοιρολογεί και

Και τον Υιό σου πιάσανε Και σαν φονιά τον πάνε

Οι άνομοι Εβραίοι Οι άνομοι παράνομοι Και οι κατηραμένοι

Σαν τrsquo άκουσε η Παναγιά Βγαίνει να δει κοντά της

Βγαίνει να δει στην πόρτα της Να δει στη γειτονιά της

Βλέπει τον ουρανό θολό και τrsquo άστρι βουρκωμένο

Και το φεγγάρι το λαμπρόΣτο αίμα βουτηγμένο

Βλέπει αστραπές Ακούει βροντές Και ταραχές μεγάλες

Βλέπει το Γιάννη που lsquoρχονταν Κλαμένος πικραμένος

-Τι έχεις Γιάννη μrsquo κι έρχεσαι κλαμένος πικραμένος

Ο Δάσκαλος σε μάλωσε Και είσαι πικραμένος

-Ο Δάσκαλος δε με μάλωσε Η λύπη είναι μεγάλη

Το Δάσκαλο μου πιάσανε Οι άνομοι Εβραίοι

Οι άνομοι παράνομοι και οι κατηραμένοι

Σαν κλέφτη τον επιάσανε Και σαν φονιά τον πάνε

Και εις του Πιλάτου τας αυλάς Εκεί τον τυρρανάνε

Δεν φτάνει που τον έδειραν Και τον ματοκυλήσαν

Δαυλί και ξύδι Και χολή Βάλαν και τον ποτίσαν

Η Παναγιά σαν τrsquo άκουσε Αυτόν το λόγο είπε

-Όσοι αγαπάτε το Χριστό και τον ακολουθείτε

Με τη μανούλα τrsquo τρέξετε Να πάτε να Τον βρείτε

Μαρία η Μαγδαληνή Και του Ιακώβου η μάνα

Και του Λαζάρου η αδερφή οι τέσσαρες αντάμα

Πήραν το δρόμο το δρομί Δρομί το μονοπάτι

Κι ο μονοπάτης τrsquoς έβγαλε Στrsquo ατσίγγανου την πόρτα

Βρίσκουν χαλκιά και δούλευε Χαλκιά με τα παιδιά του

έχει βιώσει τον αποχωρισμό του παιδιού ή των άλλων συγγενώντης δίνει την απάντηση Το Μέγα Σάββατο28

Πρόβλημα αποτελεί και η κατάρα της Παναγίας στην ΑγιάΚαλή που σχετίζεται με διάφορες θεότητες με την Αγία Ελένηπρωτίστως με την Αγία Άννα με την Καλλίστη Άρτεμη τηνΚαλλιόπη Σε ορισμένες παραλλαγές η Παναγία φαίνεται

Χαλκιά με τη γυναίκα του Κι όλη τη φαμελιά του

-Ώρα καλή σου ατσίγγανε Και τι lsquoναι αυτά που φτιάχνεις

Και τι lsquoναι αυτά που πολεμάς Πες μας τι θα τα κάνεις

-Εβραίοι με παρήγγειλαν Τρία καρφιά να φτιάξω

Και γω απrsquo την σαστίδα μου Βαρώ και φτιάχνω πέντε

-Συ μάστορα που τα lsquoφτιαξες Για πες μας τι τα θέλουν

-τrsquoς Μαριώς το γιο επιάσανε και θένrsquo να το σταυρώσουν

θένrsquo να τον βάλλουν στα καρφιά για να το θανατώσουν

Θα βάλλουν τα δυο στα χέρια τουΚαι τrsquo άλλα δυο στα πόδια

Το πέμπτο το φαρμακερό Θα βάλλουν στην καρδιά του

Να τρέξει αίμα και νερό Από τα σωθικά του

-Καταραμένε ατσίγγανε Που την κατάρα μrsquo να lsquoχεις

Εσύ και η φαμίλια σου Και όλη η γενιά σου

Καταραμένε ατσίγγανε ψωμί να μην χορτάσεις

Εσύ και η φαμίλια σου Και όλη η γενιά σου

Καταραμένε ατσίγγανε Που την κατάρα μrsquo να lsquoχεις

Ποτέ στην τραχηλίτσα πουκάμισο νrsquo αλλάξεις

Ποτέ μέσα στο τζάκι σου στάχτη να μην πετάξεις

Καταραμένε ατσίγγανε Που την κατάρα μrsquo να lsquoχεις

Πες μας που τον επήγανε Πες μας που θα τον έχουν

-Βλέπετε εκείνο το βουνό Που ανάβει και καπνίζει

Εκεί τον έχουν το Χριστό Εκεί τον τυρρανούνε

Εκεί θα τον βάλλουν στα καρφιά Για να τον θανατώσουν

Πήραν το δρόμο το δρομί Στρατί το μονοπάτι

Κι οι δρόμοι δάκρυα γέμισαν Κι οι στράτες μοιρολόγια

αναιτιολόγητα αδίστακτη29 Μια λύση προτείνει η Ψυχογιού πουτην ταυτίζει με την Αγία Ελένη του Μεγάλου Κωνσταντίνου και τησχετίζει τρόπον τινά με την Ελένη της αρχαιότητας ή με χθόνιεςθεότητες Δυο γυναικείες μορφές που προέρχονται απόδιαφορετικούς τόπους και χρόνους συγκρούονται την ώρα τωνθυρανοιξίων του Άδη με στόχο τη λύτρωση από τη φθορά Ακόμησχολιάζεται το περιστατικό με την Μακαριά ή Παρηγοριά ή

Και πλέκαν τα ρουχάκια τους Κάθε κλαδί λωρίδα

και πλέκαν τα μαλλάκια τους κάθε κλωνί κι ακίδα

Κι ο μονοπάτης έβγαλε Μπρός του ληστού την πόρτα

Βρίσκουν τις πόρτες σφαλιστές Και τα κλειδιά παρμένα

Και τα ψηλά παράθυρα Σφιχτά μανταλωμένα

Βάζει φωνή η Παναγιά Και διπλογονατίζει

-Άνοιξε πόρτα του ληστού Και πόρτα του Πιλάτου

Να μπω να δω το γιόκα μου Προτού μου το σταυρώσουν

Προτού τον βάλλουν στα καρφιά Και με τον θανατώσουν

Κι η πόρτα από το φόβο της Άνοιξε μοναχή της

Μπήκε λαός αμέτρητος που μετρημό δεν έχει

Κι η Παναγιά η Δέσποινα μπήκε απικραμένη

Από το πλήθος το πολύ Κι από το βιλαέτι

Κανέναν δεν εγνώρισε Μόνο τον Άγιο Γιάννη

-Έλα Ιωάννη μου Έλα να σε ρωτήσω

Μην είδες τον υιόκα μου κι εσέ διδάσκαλο σου

-Δεν έχω στόμα να στο πω Γλώσσα να σου μιλήσω

Δεν έχω χεροπάλαμο Να σου το ομολογήσω

-Πες μου το Γιάννη πες μου το Κι ότι μου μέλλει ας πάθω

Κι ότι εινrsquo γραμμένο απrsquo το θεό Όλα θα τα περάσω

-Βλέπεις εκείνο το γυμνό Το παραπονεμένο

Οπού φορεί πουκάμισο στο αίμα βουτηγμένο

Όπου τον έχουν οι εχθροί Πισθάγκωνα δεμένο

Κι ανάμεσα σε δυο ληστές τον έχουν Σταυρωμένο

Όπου στη μέση του φορούν ζωνάρι ματωμένο

Μακάρισμα όπως σώθηκε στη Λήμνο30 Αν όντως ο ισχυρισμός τηςΨυχογιού31 είναι ορθός και με κάποια διστακτικότητα μπορέσουμενα τον μεταβιβάσουμε στην κοινότητα μας ψάχνοντας να βρούμετοπωνύμια της Αγίας Ελένης που να σχετίζονται με την παραγωγήκαι το νερό ως πηγή ζωής μάλλον θα τον επαληθεύσουμε διότιβρίσκουμε τουλάχιστον δύο τοπωνύμια τέτοια32

Όπου φορεί στη κεφαλή ακάνθινο στεφάνι

Εκείνος είναι ο γιόκας σου Κι εμέ διδάσκαλος μου

Είναι θεός και πλαστουργός Του αιωνίου κόσμου

Κι η Παναγιά σαν τrsquo άκουσε Έπεσε κι ελιγώθει

σαν πιάσε και συνέφερε Τρέχει και πάει κοντά του

Και το σταυρό αγκάλιασε με πόνο του μιλάει

-Γιέ μου και που lsquoνrsquo τα κάλλη σου Και που lsquoνrsquo η ομορφιά σου

Που σου lsquoχα σκούφιες αργυρές Φασκιές μαλαματένιες

Όπου σε νανουρίζανε οι δώδεκα παρθένες

Γιέ μου περί χαμήλωσε Για κάνε λίγο πίσω

Να φτάσω η μανούλα σου να σε γλυκοφιλήσω

Να βγάλω την ποδίτσα μου το αίμα να σκουπίσω

Γιέ μου περί χαμήλωσε Κατέβα παρακάτω

Να συναχθούν οι μαθητές οι εβδομήντα δυο

Γιέ μου περί χαμήλωσε για κάνε λίγο πίσω

Να συναχθούν οι μαθητές Να σε παρηγορήσουν

Να βγάλουν τα μαντήλια τους το αίμα να σκουπίσουν

Γιε μου περί χαμήλωσε για κάνε παρακάτω

Άνοιξε τα ματάκια σουΤο άγιο σου στόμα

Και παρηγόρησε με γιε μrsquoΤην τελευταία ώρα

Ο τέκνο μου γλυκύτατο και μάτια των δακρύων

Που είνrsquo οι μαθητάδες σου Να έρθουν να σε κλάψουν

Να δούνε τους σκληρούς δαρμούς Τα τραγικά δεινά σου

Τα φοβερά κι απάνθρωπα βασανιστήρια σου

Δε μου μιλάς παιδάκι μου Για μίλησε μου γιε μου

Δεν μπορούμε όμως να υποστηρίξουμε πως στο μοιρολόι οικατάρες αφορούν και συγκροτούν την ταυτότητα της κοινότηταςμόνο τα λόγια ειπώνονται από την ίδια την Παναγία πουπρωτίστως είναι μητέρα και γυναίκα Δεν αποδέχεται το θάνατοδεν μπορεί να αποδεχτεί τον ολοκληρωτικό χωρισμό από το παιδίτης εν τέλει καμία μανά με οποιαδήποτε πρακτική δεν κατάφερενα τον αποδεχτεί Η δύναμη της κατάρας και της ευχής μόνο σεμια κοινότητα περισσότερο προφορική μπορεί να φανερώσει τη

Δυο λόγια πες μου αγάπη μου Να τα lsquo χω για παρηγοριά σε όλη τη ζωή μου

Δε μου μιλάς παιδάκι μου Δε μου μιλάς παιδί μου

Που έφυγες και μrsquo άφησες και είμαι μοναχή μου

Δεν έχrsquo μαχαίρι να σφαγώ Δεν εχrsquo γκρεμό να πέσω

Δεν έχrsquo κι αργυροψάλιδο να κόψω τα μαλλιά μου

Φέρε στα μαύρα να ντυθώ Στα μαύρα για να κάτσω

Γιατί έχω γιο Μονογενή και τώρα θα το χάσω

Τότε περί χαμήλωσε τότε περί κατέβει

Άνοιξε τα ματάκια του Και το άγιον του στόμα

Και μίλησε στη μάνα του εις τη γλυκιά Παρθένα

-Λάβε κυρά μου υπομονή λάβε κυρά μου ανέσεις

Κάμε τον Ιωάννη γιο Και να μη με παντέχεις

Άντε μανούλα μrsquo στο καλό και στην καλή την ώρα

Μην βρεις μαχαίρι να σφαγείς μην βρεις γκρεμό να πέσεις

Μην βρεις κι αργυροψάλιδο να κόψεις τα μαλλιά σου

Τα κόβουν μάνες για παιδιά και τα παιδιά για μάνες

Τα κόβουν κι οι καλόπαντρες για τους καλούς τους άντρες

Σύρε μάνα μrsquo στο σπίτι μας σύρε στrsquo αρχοντικό μας

Βάλε κρασί στο μαστραπά και πίτα στο πανέρι

Και κάνε μια κρασοψυχιά Το Σάββατο το βράδυ

Το κάνουν μάνες για παιδιά και τα παιδιά για μάνες

Το κάνουν κι οι καλόπαντρες Για τους καλούς τους άντρες

Όποιος το λέγει σώζεται κι όποιος τrsquo ακούει αγιάζει

Κι όποιος το καλαφουγκραστεί

Πάραδεισο θα λάβει παράδεισο και λίβανο από τον Άγιο Τάφοraquo

σημασία της Ο λόγος κορυφώνεται και δραματοποιείται τομακρόσυρτο του μοιρολογιού δημιουργεί ακριβώς εκείνη τηνατμόσφαιρα του θρήνου ενός παιδιού τελικώς η γυναίκα κλαίειτους δικούς της νεκρούς δια στόματος της Παναγίας ταυτιζόμενημε το πρότυπο- Παναγία Το μοιρολόγισμα σε συνδυασμό με τοημίφως το λιβάνι και τις βαριές κινήσεις των χεριών πουστολίζουν το ξύλο δίνει ένα έξοχο παράδειγμα θεατρικού-κοινωνικού δράματος εντείνοντας την κατάνυξη και το φόβο γιατην μέρα που ξημερώνει Οι κατάρες που ακούγονταιδικαιολογούνται μέσα από την έννοια της μητρότητας και τουπόνου του επικείμενου πένθους που η γυναικεία μορφή θα βιώσει

28 laquoως πότε να σε καρτερώ και να σε παντυχαίνω ώσπου να στίξη η θάλασσα να γίνηπεριβόλι ώσπου νrsquo ασπρίση ο κόρακας να γένη περιστέρι τότε και συ καρτέρι με τότεπαντύχαινέ μεraquo Loring Danforth Alexander Tsiaras The death rituals of ruralGreece PUP Princepton New Jersey 1982 σ 151 29 Alexiou Margaret Ο τελετουργικός θρήνος στην ελληνική παράδοση ΜΙΕΤΑθήνα 2002 σ 142 laquohellipΗ Αγιά Καλή ηπέρασε απrsquo όξω και τση λέγει ποιος είδε γιοεις το σταυρό και μάνα στο τραπέζι Η Δέσποινα σαν τrsquo άκουσε πέφτει λιγοθυμάει Σταμνιάνερό την περεχού και πέντε βάζοι μόσχοι κι απόντας ησεφέρισε αυτό το λόγο λέγει Άντε καισυ Άγια Καλή και δόξα να μην έχης άντε που να σε χτίσουνε ανάμεσα πελάους ούτεπαπάς να λειτουργά διάκος να μη σε ψέλνη ούτε κερί και λίβανο μην κάνη () εμπροστάσου να γίνης μάντρα των αρνιών και μάντρα των προβάτων κι απάνω στα καμπαναριάκοράκοι να κοιτάζουνraquo Πρβ κ Bertrand Bouvier Le mirologue de la Viergechansons et poemes grecs sur la passion du Chirst BibliothecaHelvetica Romana XVI Institute Suisse de Rome 1976 σ 266- 288[ΑYA- KALI]30 Οπ31 Ελένη Ψυχογιού laquoΜαύρηγηraquo και Ελένη τελετουργίες θανάτου και αναγέννησηςΔημοσιεύματα Κέντρου Ερεύνης Ελληνικής Λαογραφίας Αθήνα 2008 σ83- 98 32 Αγία Ελένη στην περιοχή των Σαρδών δίπλα σε πηγή Αγία Ελένη στηνθάλασσα της Νευτίνας στο Κοντοπούλι και Αγία Ελένη στην περιοχήανάμεσα στο Λιβαδοχώρι και τον Άγιο Δημήτριο που δίπλα της έχει καιαυτή πηγή Αν την ταυτίσουμε με την Αγία Άννα πάλι βρίσκουμε τονκοιμητηριακό ναό του χωριού Καλλιόπη με το ίδιο όνομα Ο συλλογισμόςτης Ψυχογιού όμως μάλλον επαληθεύεται σώζεται στο Κοντοπούλι τοουσιαστικό ltκερασελένηgt και στον Κοντιά ltκερασουλένηgt θηλυκούγένους και χρησιμοποιείται για να δηλώσει το ουράνιο τόξο Τοουράνιο τόξο συνδέεται με την γη Το κερασελένη προέρχεται από τοΚυρία Ελένη οπότε πάλι εμπλέκεται το όνομα της Ελένης μέσα γιαπεραιτέρω πληροφόρηση να τονίσουμε πως η Αγία Ελένη αντλεί τη θεότητατας από τον Άγιο Κωνσταντίνο ενώ ταξίδεψε και μετείχε στην ανεύρεσητου Τιμίου Σταυρού Πρβ κhttpionkeftiu-cretanbullblogspotgr201303gandhi-0102-2012htmlκ Αδαμαντίου Κοραή Άτακτα Αλφάβητον Δεύτερον εκ της τυπογραφίαςΚ Εβεράρτου εν Παρισίοις 1832 σ265

επίγεια19 και με όλα τα ταφικά έθιμα που η ίδια η γυναίκα κάνειπροκειμένου να εξαγνίσει την μέλανα γη και να διατηρήσει μιαεπαφή με τους κεκοιμημένους τα μνημόσυνα και τα τρισάγια στηνκοινότητα είναι φαινόμενα συχνότατα20

Θέλοντας να διαβάσουμε το χώρο του ναού σε τρία επίπεδατη στιγμή αυτή και να καταλήξουμε σε όχι και πολύ εσφαλμένασυμπεράσματα θα δούμε πως αυτός χωρίζεται σε τρία επίπεδα στοπρώτο που είναι το σημείο ακριβώς μπροστά στην είσοδο τουναού στον νάρθηκα οι γυναίκες και οι κοπέλες είναι μικτήςηλικίας και τα σκωπτικά σχόλια ακούγονται συχνά στο δεύτεροεπίπεδο που αντιστοιχεί στην δεξιό κλίτος της εκκλησίας ναούοι μεσήλικες ασχολούνται κατεξοχήν με τον στολισμό και τηνευπρέπεια του ξύλινου θόλου τέλος στο σημείο που αντιστοιχείστο κέντρο του ναού ακριβώς κάτω από τον μεγάλο πολυέλαιο καιτη μορφή του Παντοκράτορα στην οροφή μπροστά στονΕσταυρωμένο βρίσκονται εκείνες που μεριμνούν για τημεταθανάτια ζωή εδώ δεν λέγονται αστεία και πειράγματα οιγυναίκες τοποθετημένες σε σπασμένο ημικύκλιο ψέλνουν μεευλαβικότητα και θυμιάζουν τις εικόνες Το μόνο μέλημά τουςγια τον ναό και τα επίγεια είναι να θυμιάζουν πότε πότε και νααλλάζουν τα κεριά από τον Σταυρό ολόκληρη η κοινότητα με τησειρά της τοποθετεί κεριά τα οποία την Κυριακή μετά την Αγάπημοιράζονται και λειτουργούν ως φυλαχτά

Οι τρεις κλιμακωτές φάσεις του στολισμού και τουπροσκυνήματος στον ναό μας φέρνουν στο μυαλό δεδομένης τηςπεριρρέουσας ατμόσφαιρας την ποιητική της θηλυκότητας τηςDubisch σε μια κοινωνία που η γυναίκα τοποθετείται στο κέντροή που τουλάχιστον η μητέρα έχει τον κύριο λόγο στατεκταινόμενα οι γυναίκες κατασκευάζουν την δική τους ποιητικήτης θηλυκότητας με στόχο την ανακατασκευή επί σκηνής (μέσαδηλ στον χώρο της εκκλησίας) της ταυτότητάς τους ως γυναίκεςως μητέρες και μέλη της κοινότητας αλλά πρωτίστως ως δρώνταυποκείμενα

19Πρβ κ Maurice Halbwachs Τα κοινωνικά πλαίσια της μνήμης Νεφέλη Αθήνα2013 σ 209- 253 (η θρησκευτική συλλογική μνήμη)20Yuval Davis Κοινωνικό φύλο και έθνος μτφ στα ελληνικά κεφ 2- 3 [ελλιπή τα άλλαστοιχεία] κ Margaret Kenna Κηδείες και μνημόσυνα στο Ανθρωπολογία καιΣυμβολισμός στην Ελλάδα [επιμΕλευθέριος Αλεξάκης] Ελληνική ΕταιρείαΕθνολογίας Αθήνα 2008 σ 214- 218

Ειδικά η ιδιότητα της μητέρας παίζει έναν πρωτεύοντα ανόχι τον κύριο ρόλο στο δράμα της Μ Πέμπτης Είναι κοινώςαποδεκτό πως στα πλαίσια της ντροπής και της τιμής πουεπωμίζεται μια γυναίκα ως θεματοφύλακας του σπιτιού της (βάροςτης αντιπροσώπευσης το ονομάζει η Davis ή εξαναγκασμένεςταυτότητες) μέσα από τη μητρότητα εξιλεώνει την αμαρτωλή φύσητης ήδη όπως αυτή παρουσιάζεται μέσα στην Παλαιά Διαθήκη μετην Εύα και από την Εύα περνά στη Μητέρα Παναγία21 Ημητρότητα σχετίζεται με ένα ευρύτερο φαντασιακό και όχι μόνομε το στενό και απλουστευμένο πλαίσιο της φροντίδας τουσπιτιού και των παιδιών Ειδικά σε κοινωνίες καθαρά αγροτικέςόπως η δική μας η γυναίκα μητέρα αποτελεί ενσάρκωση της ΜάναςΓης ως γονιμικής μήτρας όπου όλοι ξεπηδήσαμε και όλοι θακαταλήξουμε Ας σκεφτούμε για παράδειγμα το έθιμο τηςΠερπερούνας στο χωριό Πεντάλοφο Κοζάνης σε περιόδουςανομβρίας έντυναν ένα μικρό κορίτσι με μακριά ρούχα τοστόλιζαν με φύλλα και ο καθένας του έριχνε νερό και χρήματαΚαι την ημέρα της μαμής στις Σέρρες ή ακόμη αποκριάτικα έθιμαπου εκφράζουν την συνουσία μεταξύ του άνδρα και της γης γιακαρποφορία22 Η μητρότητα τις εισάγει σε ένα άλλο υπερκόσμιοκαι θεοποιημένο επίπεδο μέσω της μητρότητας τους και τηςιδιότητας να γεννούν παιδιά οι γυναίκες της Λήμνου επιδιώκουνκαι απολαμβάνουν μια άλλη αντιμετώπιση πιο εγωιστική και πιοέξυπνη23

Σχετικό με τη θεατρικότητα που ξεδιπλώνεται στο χώρογια μια ποιητική της ταυτότητας και δένεται άρρηκτα με τηνμητρότητα είναι η οδύνη η οδύνη ως όψη της θηλυκότητας Αυτήέρχεται μέσω των συναισθημάτων και σχετίζεται περισσότερο μετο θέμα των συζητήσεων που γίνονται μέσα στον ναό κατά τηδιάρκεια του στολισμού σε αντίστιξη με την σωματική κούρασητων ανδρών αυτές προβάλλουν την συναισθηματική την ψυχικήαπώλεια και τον αλτρουισμό που η κάθε οικογένεια πρέπει να

21 Jill Dubisch το θρησκευτικό προσκύνημα στη σύγχρονη Ελλάδα μιαεθνογραφική προσέγγιση Αλεξάνδρεια Αθήνα 2006 σ 262- 286 κΑδελφές στο Χριστό η συγγένεια σε δυο ελληνικά ορθόδοξα μοναστήριαΜαρίνα Ιωσηφίδου στο Ταυτότητες και φύλο στη Σύγχρονη Ελλάδα (βλ παραπάνω)22 Juliet du Boulay Ο συμβολισμός της γης σrsquo ένα χωριό της ορθόδοξηςΕλλάδας Στο Ανθρωπολογία και συμβολισμός στην Ελλάδα Ελληνική ΕταιρείαΕθνολογίας Αθήνα 2008 σ 145- 17323 Σωτήρης Δημητρίου [επιμέλεια] Ανθρωπολογία των φύλων ΣαββάλαςΑθήνα 2001

τρέφει για τον πλησίον της με τον τρόπο αυτό δημιουργείταιμια ταυτότητα με κύριο χαρακτηριστικό τη μητρότητα τον πόνοκαι τα βάσανα της ζωής και το κέντρο βάρους στη μεταθανάτια24Αυτό που τις ενώνει είναι η μητρότητα και η αγάπη για τον Υιότου Ανθρώπου οι ίδιες όντας μητέρες είναι σε θέση νακαταλάβουν τον πόνο της Παναγίας και να ταυτιστούν μαζί τηςέχοντάς την ως πρότυπο Η οδύνη τους δεν περιγράφεται μόνοεξιστορώντας τα βάσανα της καθημερινότητας και την έλλειψησεβασμού από μέρους των συζύγων τους αλλά και μέσα από το ίδιοτους το σώμα αυτές είναι που με το θάνατο ενός μέλους τους θαφορέσουν μαύρα ακριβώς όπως και σήμερα αυτές θαλειτουργήσουν το σώμα τους ως θέατρο για την κοινωνικήκατασκευή και την εκούσια ή ακούσια έκφραση του θανάτου καιτου πόνου Στις περισσότερες αφηγήσεις των γυναικών αυτών οαγώνας για την επιβίωση και την καθημερινότητά τους είναικομμάτι της αφήγησης της καθημερινής τους ζωής θέλοντας ναδείξουν τον βαρύνοντα ρόλο που έχουν στην οικογένεια και τηνκοινωνία πόσο μάλλον σε μια κοινωνία που οι ίδιες πολλέςφορές αναλάμβαναν το ρόλο και των δύο γονιώνλόγω τηςμετανάστευσης25

Η περιρρέουσα ατμόσφαιρα συναπαρτίζεται με βάση τοπερασμένο της ώρας καθώς και του μονότονου μοιρολογιού πουακούγεται συνέχεια Απαντάται σε πολλές παραλλαγές σε όλο τονησί και τα επεισόδιά του διαφέρουν με βάση τα θρυλούμενα τηςκάθε κοινότητας τη σχέση της με τις παλαιότερες γενιές και τοβαθμό που οι μοιρολογήτρες θέλουν να συνεχίσουν τηναναπαραγωγή των λογοτυπικών μορφών που σχετίζονται άμεσα μεκατάρες και γενικά με το μοτίβο της απομόνωσης Στεκόμαστεστην Alexiou αν και η προσέγγιση της είναι περισσότεροφιλολογική και κειμενική26 το τραγούδισμα μιλά για τα πάθη του

24 Ίσως θα μπορούσαμε να κάνουμε λόγο και για μια ποιητική του πένθουςβασισμένοι στα παραπάνω δεδομένα σχετικά με την οδύνη και τηνπρόσληψη του θανάτου πρβ κ Περί θανάτου η πολιτική διαχείριση τηςθνητότητας νήσος Αθήνα 2008 σ 535- 548 9 Judith Butler βίαπένθος πολιτική 25 Μέγας Γεώργιος Η λαϊκή οικοδομία της Λήμνου ΕπετηρίδαΛαογραφικού Αρχείου τ Βrsquo 1940

26 Πληροφορούμαστε πως το τραγούδι πιθανόν να είναι παράφραση ενόςΚοντακίου του Ρωμανού ή σχετίζεται με τα Σταυροθεοτόκια Μόνο στοΕυαγγέλιο του Ιωάννη βρίσκουμε αναφορές για το διάλογο μεταξύ των δύοπροσώπων [ laquohellipειστήκεισαν δε παρά τω σταυρώ του Ιησού η μήτηρ συτού και η αδελφή τηςμητρός αυτού Μαρία η του Κλωπα και η Μαρία η Μαγδαληνή Ιησούς ουν ιδών την μητέρα

Χριστού την Παναγία τον Άγιο Ιωάννη και τον φανταστικόδιάλογο της Μάνας με το παιδί της ενώ αργοπεθαίνει Οιμοιρολογήτρες τονίζουν πλέον στην Νεοελληνική Κοινωνία τονπόνο μόνο της Παναγίας Η τελευταία χάνει την ψυχραιμία τηςκαταράσεται τους Εβραίους τον τσιγγάνο σιδερά επαινεί τονβοσκό που τη βοήθησε ψέγει το φυτό λούπινο και εμφανίζεταιολοφυρόμενη μπροστά στο Θεό Η θεολογική επιχειρηματολογία καιη στάση έναντι στον Θεό της χάνουν την ύπαρξη τους καιυποκύπτει στα ανθρώπινα και γυναικεία της πάθη

Στις κατάρες της γυναικείας μορφής πρέπει να σταθούμε καινα αναζητήσουμε τα διακείμενα τους μέσα στην κάθε κοινότηταπου επιτελούνται τα αντίστοιχα μοιρολόγια η δοξασία για τουςτσιγγάνους υπάρχει στη Λήμνο η ευχή στο βοσκό δεν θα μπορούσενα ήταν κατάρα δεδομένης της κτηνοτροφίας της περιοχής ηκατάρα για τα λούπινα που βρίσκεται και στην παραλλαγή τουΒάρους όμως δεν είναι επί του παρόντος προσβάσιμη είναιδιαδεδομένη εξ αιτίας της καλλιέργειάς τους την κατανάλωσήτους τη Σαρακοστή και των αγκαθιών τους Η παραπομπή μάλισταφανερώνει και την διαδικασία που ακολουθείται προκειμένου ναφαγωθούν27

και τον μαθητήν παρεστώτα ον ηγάπα λέγει τη μητρί αυτούhellipraquo Κατά Ιωάννην ιθrsquo 251-6] ενώ στις αρχές του 6ου αιώνα ο Ρωμανός έγραψε το Εις τον Θρήνοντης Θεοτόκου [[ Romanos Le Melode Hymnes Tome IV Paris 1967]Ρωμανός ήχος γrsquo ιδιόμελον Εις το Πάθος του Κυρίου και εις τον Θρήνον τηςΘεοτόκου στ 138- 230]27 Το μοιρολόι που ειπώθηκε από έναν χορό επτά μεσήλικων καιηλικιωμένων γυναικών είναιlaquoΣήμερα μαύρος ουρανός Σήμερα μαύρη μέρα

Σήμερα όλοι θλίβονται Και τα άστρα εβουρκώσαν

Ο ήλιος πάει στη μάνα του Και είναι σκοτεινιασμένος

Κι η μάνα του τον ερωτά Κι η μάνα του τον λέγει

Τι έχεις γιέ μrsquo και θλίβεσαι Και βαριοσκοτεινιάζεις

Δεν τό lsquoμαθες μανούλα μου Τι έγινrsquo εκεί κάτω

Τον Κύριον επιάσανε Οι άνομοι Εβραίοι

Οι άνομοι παράνομοι Και οι κατηραμένοι

Ο Κύριος ηθέλησε να μπεί σε περιβόλι Να λάβει δείπνον μυστικόν

Για να τον λάβουν όλοι

Κάτω στα Γεροσόλημα Στου χείμαρρου τον κήπο

Ακολουθεί το μοτίβο του διαλόγου του φανταστικούδιαλόγου ανάμεσα σε μητέρα και γιο ένας διάλογος αρκετάπροβληματικός από τη φύση του αν σκεφτούμε το τι παρουσιάζεταινα έχει ειπωθεί πάνω σταυρό η μάνα αναρωτιέται προβάλλειόλη την παραπάνω ποιητική της θηλυκότητας και απαντά σε ένακαίριο ερώτημα βάζοντας κατά μέρος όλες τις θεολογικέςερμηνείες πότε θα έρθει πίσω στη ζωή ο Χριστός Είναι ένα απότα πιο βασικά και καίρια μοτίβα των μοιρολογιών το πιο

Εκεί δεντρί δεν ήτανε δέντρο εφανερώθη

Το δέντρο ήταν ο Χριστός Κι οι κλώνοι οι μαθητές του

Τα φύλλα του που κρέμονταν Ήταν οι προφητάδες

Που προφητεύαν κι έλεγαν Για του Χριστού τα Πάθη

Πολύς λαός συχνάζητο Τον Ιησού νrsquo ακούσει

Να γιατρευτεί τα πάθη του Να σώσει την ψυχή του

Κι όταν τελείωσε Το θείο δίδαγμά του

Τους δώδεκα εσύναξε Με αγάπη τους μιλάει

Ένας lsquoπό σας τους δώδεκα Μέλει να με προδώσει

Της χείρας των αμαρτωλών Για να με θανατώσει

Ένας τον άλλον λέγανε και ένας τον άλλον ρώταν

Κι εκείνος ο παράνομος Το μαρτυράει αυτός του

Δεν είνrsquo κανένας από σας δεν είνrsquo κανένας άλλος

μόνrsquo είμrsquo εγώ ο δολερός που θέλει να το κάνει

Σαν θα το κάμεις κάμε το Και σαν θα γένη ας γένη

Κι απrsquo του Χριστού τη συντροφιά Ο δόλιος ας διαβαίνει

Σαν θα το κάμεις κάμε το Και σαν θα γένη ας γένη

Κι απrsquo του Χριστού την τράπεζα Όξω οι κατηραμένοι

Ακόμη λόγος γένονταν Και στου Χαλκιά πηγαίνει

Χαλκιά Χαλκιά για φκιάσε μας Τρία καρφιά μεγάλα

Θέμrsquo να σταυρώσουμrsquo το Χριστό Σε κείνον θα τα βάλλουμrsquo

Κι η Παναγιά η Δέσποινα καθόταν μοναχή της

Την προσευχή της έκανε Για το Μονογενή της

Ακούει φωνή εξrsquo ουρανού Κι απrsquo Αρχαγγέλου στόμα

Σώνουν κυρά μrsquo οι προσευχές Σώνουν και οι μετάνοιες

σημαντικό είναι αυτό που μεταφέρει τη λατρεία από τη γη στονουρανό γιατί Γιατί τώρα απαντά ο ίδιος ο Χριστός για το πότεθα έρθει για την ημέρα της επιστροφής και δεν εκφράζειπαράπονο ή δισταγμό εμμένοντας σε έναν κώδικα τιμής πουσχετίζεται με το πλήθος και τη σωτηρία του Η ερώτηση τηςμητέρας καν δεν μας εμφανίζεται η μάνα που μοιρολογεί και

Και τον Υιό σου πιάσανε Και σαν φονιά τον πάνε

Οι άνομοι Εβραίοι Οι άνομοι παράνομοι Και οι κατηραμένοι

Σαν τrsquo άκουσε η Παναγιά Βγαίνει να δει κοντά της

Βγαίνει να δει στην πόρτα της Να δει στη γειτονιά της

Βλέπει τον ουρανό θολό και τrsquo άστρι βουρκωμένο

Και το φεγγάρι το λαμπρόΣτο αίμα βουτηγμένο

Βλέπει αστραπές Ακούει βροντές Και ταραχές μεγάλες

Βλέπει το Γιάννη που lsquoρχονταν Κλαμένος πικραμένος

-Τι έχεις Γιάννη μrsquo κι έρχεσαι κλαμένος πικραμένος

Ο Δάσκαλος σε μάλωσε Και είσαι πικραμένος

-Ο Δάσκαλος δε με μάλωσε Η λύπη είναι μεγάλη

Το Δάσκαλο μου πιάσανε Οι άνομοι Εβραίοι

Οι άνομοι παράνομοι και οι κατηραμένοι

Σαν κλέφτη τον επιάσανε Και σαν φονιά τον πάνε

Και εις του Πιλάτου τας αυλάς Εκεί τον τυρρανάνε

Δεν φτάνει που τον έδειραν Και τον ματοκυλήσαν

Δαυλί και ξύδι Και χολή Βάλαν και τον ποτίσαν

Η Παναγιά σαν τrsquo άκουσε Αυτόν το λόγο είπε

-Όσοι αγαπάτε το Χριστό και τον ακολουθείτε

Με τη μανούλα τrsquo τρέξετε Να πάτε να Τον βρείτε

Μαρία η Μαγδαληνή Και του Ιακώβου η μάνα

Και του Λαζάρου η αδερφή οι τέσσαρες αντάμα

Πήραν το δρόμο το δρομί Δρομί το μονοπάτι

Κι ο μονοπάτης τrsquoς έβγαλε Στrsquo ατσίγγανου την πόρτα

Βρίσκουν χαλκιά και δούλευε Χαλκιά με τα παιδιά του

έχει βιώσει τον αποχωρισμό του παιδιού ή των άλλων συγγενώντης δίνει την απάντηση Το Μέγα Σάββατο28

Πρόβλημα αποτελεί και η κατάρα της Παναγίας στην ΑγιάΚαλή που σχετίζεται με διάφορες θεότητες με την Αγία Ελένηπρωτίστως με την Αγία Άννα με την Καλλίστη Άρτεμη τηνΚαλλιόπη Σε ορισμένες παραλλαγές η Παναγία φαίνεται

Χαλκιά με τη γυναίκα του Κι όλη τη φαμελιά του

-Ώρα καλή σου ατσίγγανε Και τι lsquoναι αυτά που φτιάχνεις

Και τι lsquoναι αυτά που πολεμάς Πες μας τι θα τα κάνεις

-Εβραίοι με παρήγγειλαν Τρία καρφιά να φτιάξω

Και γω απrsquo την σαστίδα μου Βαρώ και φτιάχνω πέντε

-Συ μάστορα που τα lsquoφτιαξες Για πες μας τι τα θέλουν

-τrsquoς Μαριώς το γιο επιάσανε και θένrsquo να το σταυρώσουν

θένrsquo να τον βάλλουν στα καρφιά για να το θανατώσουν

Θα βάλλουν τα δυο στα χέρια τουΚαι τrsquo άλλα δυο στα πόδια

Το πέμπτο το φαρμακερό Θα βάλλουν στην καρδιά του

Να τρέξει αίμα και νερό Από τα σωθικά του

-Καταραμένε ατσίγγανε Που την κατάρα μrsquo να lsquoχεις

Εσύ και η φαμίλια σου Και όλη η γενιά σου

Καταραμένε ατσίγγανε ψωμί να μην χορτάσεις

Εσύ και η φαμίλια σου Και όλη η γενιά σου

Καταραμένε ατσίγγανε Που την κατάρα μrsquo να lsquoχεις

Ποτέ στην τραχηλίτσα πουκάμισο νrsquo αλλάξεις

Ποτέ μέσα στο τζάκι σου στάχτη να μην πετάξεις

Καταραμένε ατσίγγανε Που την κατάρα μrsquo να lsquoχεις

Πες μας που τον επήγανε Πες μας που θα τον έχουν

-Βλέπετε εκείνο το βουνό Που ανάβει και καπνίζει

Εκεί τον έχουν το Χριστό Εκεί τον τυρρανούνε

Εκεί θα τον βάλλουν στα καρφιά Για να τον θανατώσουν

Πήραν το δρόμο το δρομί Στρατί το μονοπάτι

Κι οι δρόμοι δάκρυα γέμισαν Κι οι στράτες μοιρολόγια

αναιτιολόγητα αδίστακτη29 Μια λύση προτείνει η Ψυχογιού πουτην ταυτίζει με την Αγία Ελένη του Μεγάλου Κωνσταντίνου και τησχετίζει τρόπον τινά με την Ελένη της αρχαιότητας ή με χθόνιεςθεότητες Δυο γυναικείες μορφές που προέρχονται απόδιαφορετικούς τόπους και χρόνους συγκρούονται την ώρα τωνθυρανοιξίων του Άδη με στόχο τη λύτρωση από τη φθορά Ακόμησχολιάζεται το περιστατικό με την Μακαριά ή Παρηγοριά ή

Και πλέκαν τα ρουχάκια τους Κάθε κλαδί λωρίδα

και πλέκαν τα μαλλάκια τους κάθε κλωνί κι ακίδα

Κι ο μονοπάτης έβγαλε Μπρός του ληστού την πόρτα

Βρίσκουν τις πόρτες σφαλιστές Και τα κλειδιά παρμένα

Και τα ψηλά παράθυρα Σφιχτά μανταλωμένα

Βάζει φωνή η Παναγιά Και διπλογονατίζει

-Άνοιξε πόρτα του ληστού Και πόρτα του Πιλάτου

Να μπω να δω το γιόκα μου Προτού μου το σταυρώσουν

Προτού τον βάλλουν στα καρφιά Και με τον θανατώσουν

Κι η πόρτα από το φόβο της Άνοιξε μοναχή της

Μπήκε λαός αμέτρητος που μετρημό δεν έχει

Κι η Παναγιά η Δέσποινα μπήκε απικραμένη

Από το πλήθος το πολύ Κι από το βιλαέτι

Κανέναν δεν εγνώρισε Μόνο τον Άγιο Γιάννη

-Έλα Ιωάννη μου Έλα να σε ρωτήσω

Μην είδες τον υιόκα μου κι εσέ διδάσκαλο σου

-Δεν έχω στόμα να στο πω Γλώσσα να σου μιλήσω

Δεν έχω χεροπάλαμο Να σου το ομολογήσω

-Πες μου το Γιάννη πες μου το Κι ότι μου μέλλει ας πάθω

Κι ότι εινrsquo γραμμένο απrsquo το θεό Όλα θα τα περάσω

-Βλέπεις εκείνο το γυμνό Το παραπονεμένο

Οπού φορεί πουκάμισο στο αίμα βουτηγμένο

Όπου τον έχουν οι εχθροί Πισθάγκωνα δεμένο

Κι ανάμεσα σε δυο ληστές τον έχουν Σταυρωμένο

Όπου στη μέση του φορούν ζωνάρι ματωμένο

Μακάρισμα όπως σώθηκε στη Λήμνο30 Αν όντως ο ισχυρισμός τηςΨυχογιού31 είναι ορθός και με κάποια διστακτικότητα μπορέσουμενα τον μεταβιβάσουμε στην κοινότητα μας ψάχνοντας να βρούμετοπωνύμια της Αγίας Ελένης που να σχετίζονται με την παραγωγήκαι το νερό ως πηγή ζωής μάλλον θα τον επαληθεύσουμε διότιβρίσκουμε τουλάχιστον δύο τοπωνύμια τέτοια32

Όπου φορεί στη κεφαλή ακάνθινο στεφάνι

Εκείνος είναι ο γιόκας σου Κι εμέ διδάσκαλος μου

Είναι θεός και πλαστουργός Του αιωνίου κόσμου

Κι η Παναγιά σαν τrsquo άκουσε Έπεσε κι ελιγώθει

σαν πιάσε και συνέφερε Τρέχει και πάει κοντά του

Και το σταυρό αγκάλιασε με πόνο του μιλάει

-Γιέ μου και που lsquoνrsquo τα κάλλη σου Και που lsquoνrsquo η ομορφιά σου

Που σου lsquoχα σκούφιες αργυρές Φασκιές μαλαματένιες

Όπου σε νανουρίζανε οι δώδεκα παρθένες

Γιέ μου περί χαμήλωσε Για κάνε λίγο πίσω

Να φτάσω η μανούλα σου να σε γλυκοφιλήσω

Να βγάλω την ποδίτσα μου το αίμα να σκουπίσω

Γιέ μου περί χαμήλωσε Κατέβα παρακάτω

Να συναχθούν οι μαθητές οι εβδομήντα δυο

Γιέ μου περί χαμήλωσε για κάνε λίγο πίσω

Να συναχθούν οι μαθητές Να σε παρηγορήσουν

Να βγάλουν τα μαντήλια τους το αίμα να σκουπίσουν

Γιε μου περί χαμήλωσε για κάνε παρακάτω

Άνοιξε τα ματάκια σουΤο άγιο σου στόμα

Και παρηγόρησε με γιε μrsquoΤην τελευταία ώρα

Ο τέκνο μου γλυκύτατο και μάτια των δακρύων

Που είνrsquo οι μαθητάδες σου Να έρθουν να σε κλάψουν

Να δούνε τους σκληρούς δαρμούς Τα τραγικά δεινά σου

Τα φοβερά κι απάνθρωπα βασανιστήρια σου

Δε μου μιλάς παιδάκι μου Για μίλησε μου γιε μου

Δεν μπορούμε όμως να υποστηρίξουμε πως στο μοιρολόι οικατάρες αφορούν και συγκροτούν την ταυτότητα της κοινότηταςμόνο τα λόγια ειπώνονται από την ίδια την Παναγία πουπρωτίστως είναι μητέρα και γυναίκα Δεν αποδέχεται το θάνατοδεν μπορεί να αποδεχτεί τον ολοκληρωτικό χωρισμό από το παιδίτης εν τέλει καμία μανά με οποιαδήποτε πρακτική δεν κατάφερενα τον αποδεχτεί Η δύναμη της κατάρας και της ευχής μόνο σεμια κοινότητα περισσότερο προφορική μπορεί να φανερώσει τη

Δυο λόγια πες μου αγάπη μου Να τα lsquo χω για παρηγοριά σε όλη τη ζωή μου

Δε μου μιλάς παιδάκι μου Δε μου μιλάς παιδί μου

Που έφυγες και μrsquo άφησες και είμαι μοναχή μου

Δεν έχrsquo μαχαίρι να σφαγώ Δεν εχrsquo γκρεμό να πέσω

Δεν έχrsquo κι αργυροψάλιδο να κόψω τα μαλλιά μου

Φέρε στα μαύρα να ντυθώ Στα μαύρα για να κάτσω

Γιατί έχω γιο Μονογενή και τώρα θα το χάσω

Τότε περί χαμήλωσε τότε περί κατέβει

Άνοιξε τα ματάκια του Και το άγιον του στόμα

Και μίλησε στη μάνα του εις τη γλυκιά Παρθένα

-Λάβε κυρά μου υπομονή λάβε κυρά μου ανέσεις

Κάμε τον Ιωάννη γιο Και να μη με παντέχεις

Άντε μανούλα μrsquo στο καλό και στην καλή την ώρα

Μην βρεις μαχαίρι να σφαγείς μην βρεις γκρεμό να πέσεις

Μην βρεις κι αργυροψάλιδο να κόψεις τα μαλλιά σου

Τα κόβουν μάνες για παιδιά και τα παιδιά για μάνες

Τα κόβουν κι οι καλόπαντρες για τους καλούς τους άντρες

Σύρε μάνα μrsquo στο σπίτι μας σύρε στrsquo αρχοντικό μας

Βάλε κρασί στο μαστραπά και πίτα στο πανέρι

Και κάνε μια κρασοψυχιά Το Σάββατο το βράδυ

Το κάνουν μάνες για παιδιά και τα παιδιά για μάνες

Το κάνουν κι οι καλόπαντρες Για τους καλούς τους άντρες

Όποιος το λέγει σώζεται κι όποιος τrsquo ακούει αγιάζει

Κι όποιος το καλαφουγκραστεί

Πάραδεισο θα λάβει παράδεισο και λίβανο από τον Άγιο Τάφοraquo

σημασία της Ο λόγος κορυφώνεται και δραματοποιείται τομακρόσυρτο του μοιρολογιού δημιουργεί ακριβώς εκείνη τηνατμόσφαιρα του θρήνου ενός παιδιού τελικώς η γυναίκα κλαίειτους δικούς της νεκρούς δια στόματος της Παναγίας ταυτιζόμενημε το πρότυπο- Παναγία Το μοιρολόγισμα σε συνδυασμό με τοημίφως το λιβάνι και τις βαριές κινήσεις των χεριών πουστολίζουν το ξύλο δίνει ένα έξοχο παράδειγμα θεατρικού-κοινωνικού δράματος εντείνοντας την κατάνυξη και το φόβο γιατην μέρα που ξημερώνει Οι κατάρες που ακούγονταιδικαιολογούνται μέσα από την έννοια της μητρότητας και τουπόνου του επικείμενου πένθους που η γυναικεία μορφή θα βιώσει

28 laquoως πότε να σε καρτερώ και να σε παντυχαίνω ώσπου να στίξη η θάλασσα να γίνηπεριβόλι ώσπου νrsquo ασπρίση ο κόρακας να γένη περιστέρι τότε και συ καρτέρι με τότεπαντύχαινέ μεraquo Loring Danforth Alexander Tsiaras The death rituals of ruralGreece PUP Princepton New Jersey 1982 σ 151 29 Alexiou Margaret Ο τελετουργικός θρήνος στην ελληνική παράδοση ΜΙΕΤΑθήνα 2002 σ 142 laquohellipΗ Αγιά Καλή ηπέρασε απrsquo όξω και τση λέγει ποιος είδε γιοεις το σταυρό και μάνα στο τραπέζι Η Δέσποινα σαν τrsquo άκουσε πέφτει λιγοθυμάει Σταμνιάνερό την περεχού και πέντε βάζοι μόσχοι κι απόντας ησεφέρισε αυτό το λόγο λέγει Άντε καισυ Άγια Καλή και δόξα να μην έχης άντε που να σε χτίσουνε ανάμεσα πελάους ούτεπαπάς να λειτουργά διάκος να μη σε ψέλνη ούτε κερί και λίβανο μην κάνη () εμπροστάσου να γίνης μάντρα των αρνιών και μάντρα των προβάτων κι απάνω στα καμπαναριάκοράκοι να κοιτάζουνraquo Πρβ κ Bertrand Bouvier Le mirologue de la Viergechansons et poemes grecs sur la passion du Chirst BibliothecaHelvetica Romana XVI Institute Suisse de Rome 1976 σ 266- 288[ΑYA- KALI]30 Οπ31 Ελένη Ψυχογιού laquoΜαύρηγηraquo και Ελένη τελετουργίες θανάτου και αναγέννησηςΔημοσιεύματα Κέντρου Ερεύνης Ελληνικής Λαογραφίας Αθήνα 2008 σ83- 98 32 Αγία Ελένη στην περιοχή των Σαρδών δίπλα σε πηγή Αγία Ελένη στηνθάλασσα της Νευτίνας στο Κοντοπούλι και Αγία Ελένη στην περιοχήανάμεσα στο Λιβαδοχώρι και τον Άγιο Δημήτριο που δίπλα της έχει καιαυτή πηγή Αν την ταυτίσουμε με την Αγία Άννα πάλι βρίσκουμε τονκοιμητηριακό ναό του χωριού Καλλιόπη με το ίδιο όνομα Ο συλλογισμόςτης Ψυχογιού όμως μάλλον επαληθεύεται σώζεται στο Κοντοπούλι τοουσιαστικό ltκερασελένηgt και στον Κοντιά ltκερασουλένηgt θηλυκούγένους και χρησιμοποιείται για να δηλώσει το ουράνιο τόξο Τοουράνιο τόξο συνδέεται με την γη Το κερασελένη προέρχεται από τοΚυρία Ελένη οπότε πάλι εμπλέκεται το όνομα της Ελένης μέσα γιαπεραιτέρω πληροφόρηση να τονίσουμε πως η Αγία Ελένη αντλεί τη θεότητατας από τον Άγιο Κωνσταντίνο ενώ ταξίδεψε και μετείχε στην ανεύρεσητου Τιμίου Σταυρού Πρβ κhttpionkeftiu-cretanbullblogspotgr201303gandhi-0102-2012htmlκ Αδαμαντίου Κοραή Άτακτα Αλφάβητον Δεύτερον εκ της τυπογραφίαςΚ Εβεράρτου εν Παρισίοις 1832 σ265

Ειδικά η ιδιότητα της μητέρας παίζει έναν πρωτεύοντα ανόχι τον κύριο ρόλο στο δράμα της Μ Πέμπτης Είναι κοινώςαποδεκτό πως στα πλαίσια της ντροπής και της τιμής πουεπωμίζεται μια γυναίκα ως θεματοφύλακας του σπιτιού της (βάροςτης αντιπροσώπευσης το ονομάζει η Davis ή εξαναγκασμένεςταυτότητες) μέσα από τη μητρότητα εξιλεώνει την αμαρτωλή φύσητης ήδη όπως αυτή παρουσιάζεται μέσα στην Παλαιά Διαθήκη μετην Εύα και από την Εύα περνά στη Μητέρα Παναγία21 Ημητρότητα σχετίζεται με ένα ευρύτερο φαντασιακό και όχι μόνομε το στενό και απλουστευμένο πλαίσιο της φροντίδας τουσπιτιού και των παιδιών Ειδικά σε κοινωνίες καθαρά αγροτικέςόπως η δική μας η γυναίκα μητέρα αποτελεί ενσάρκωση της ΜάναςΓης ως γονιμικής μήτρας όπου όλοι ξεπηδήσαμε και όλοι θακαταλήξουμε Ας σκεφτούμε για παράδειγμα το έθιμο τηςΠερπερούνας στο χωριό Πεντάλοφο Κοζάνης σε περιόδουςανομβρίας έντυναν ένα μικρό κορίτσι με μακριά ρούχα τοστόλιζαν με φύλλα και ο καθένας του έριχνε νερό και χρήματαΚαι την ημέρα της μαμής στις Σέρρες ή ακόμη αποκριάτικα έθιμαπου εκφράζουν την συνουσία μεταξύ του άνδρα και της γης γιακαρποφορία22 Η μητρότητα τις εισάγει σε ένα άλλο υπερκόσμιοκαι θεοποιημένο επίπεδο μέσω της μητρότητας τους και τηςιδιότητας να γεννούν παιδιά οι γυναίκες της Λήμνου επιδιώκουνκαι απολαμβάνουν μια άλλη αντιμετώπιση πιο εγωιστική και πιοέξυπνη23

Σχετικό με τη θεατρικότητα που ξεδιπλώνεται στο χώρογια μια ποιητική της ταυτότητας και δένεται άρρηκτα με τηνμητρότητα είναι η οδύνη η οδύνη ως όψη της θηλυκότητας Αυτήέρχεται μέσω των συναισθημάτων και σχετίζεται περισσότερο μετο θέμα των συζητήσεων που γίνονται μέσα στον ναό κατά τηδιάρκεια του στολισμού σε αντίστιξη με την σωματική κούρασητων ανδρών αυτές προβάλλουν την συναισθηματική την ψυχικήαπώλεια και τον αλτρουισμό που η κάθε οικογένεια πρέπει να

21 Jill Dubisch το θρησκευτικό προσκύνημα στη σύγχρονη Ελλάδα μιαεθνογραφική προσέγγιση Αλεξάνδρεια Αθήνα 2006 σ 262- 286 κΑδελφές στο Χριστό η συγγένεια σε δυο ελληνικά ορθόδοξα μοναστήριαΜαρίνα Ιωσηφίδου στο Ταυτότητες και φύλο στη Σύγχρονη Ελλάδα (βλ παραπάνω)22 Juliet du Boulay Ο συμβολισμός της γης σrsquo ένα χωριό της ορθόδοξηςΕλλάδας Στο Ανθρωπολογία και συμβολισμός στην Ελλάδα Ελληνική ΕταιρείαΕθνολογίας Αθήνα 2008 σ 145- 17323 Σωτήρης Δημητρίου [επιμέλεια] Ανθρωπολογία των φύλων ΣαββάλαςΑθήνα 2001

τρέφει για τον πλησίον της με τον τρόπο αυτό δημιουργείταιμια ταυτότητα με κύριο χαρακτηριστικό τη μητρότητα τον πόνοκαι τα βάσανα της ζωής και το κέντρο βάρους στη μεταθανάτια24Αυτό που τις ενώνει είναι η μητρότητα και η αγάπη για τον Υιότου Ανθρώπου οι ίδιες όντας μητέρες είναι σε θέση νακαταλάβουν τον πόνο της Παναγίας και να ταυτιστούν μαζί τηςέχοντάς την ως πρότυπο Η οδύνη τους δεν περιγράφεται μόνοεξιστορώντας τα βάσανα της καθημερινότητας και την έλλειψησεβασμού από μέρους των συζύγων τους αλλά και μέσα από το ίδιοτους το σώμα αυτές είναι που με το θάνατο ενός μέλους τους θαφορέσουν μαύρα ακριβώς όπως και σήμερα αυτές θαλειτουργήσουν το σώμα τους ως θέατρο για την κοινωνικήκατασκευή και την εκούσια ή ακούσια έκφραση του θανάτου καιτου πόνου Στις περισσότερες αφηγήσεις των γυναικών αυτών οαγώνας για την επιβίωση και την καθημερινότητά τους είναικομμάτι της αφήγησης της καθημερινής τους ζωής θέλοντας ναδείξουν τον βαρύνοντα ρόλο που έχουν στην οικογένεια και τηνκοινωνία πόσο μάλλον σε μια κοινωνία που οι ίδιες πολλέςφορές αναλάμβαναν το ρόλο και των δύο γονιώνλόγω τηςμετανάστευσης25

Η περιρρέουσα ατμόσφαιρα συναπαρτίζεται με βάση τοπερασμένο της ώρας καθώς και του μονότονου μοιρολογιού πουακούγεται συνέχεια Απαντάται σε πολλές παραλλαγές σε όλο τονησί και τα επεισόδιά του διαφέρουν με βάση τα θρυλούμενα τηςκάθε κοινότητας τη σχέση της με τις παλαιότερες γενιές και τοβαθμό που οι μοιρολογήτρες θέλουν να συνεχίσουν τηναναπαραγωγή των λογοτυπικών μορφών που σχετίζονται άμεσα μεκατάρες και γενικά με το μοτίβο της απομόνωσης Στεκόμαστεστην Alexiou αν και η προσέγγιση της είναι περισσότεροφιλολογική και κειμενική26 το τραγούδισμα μιλά για τα πάθη του

24 Ίσως θα μπορούσαμε να κάνουμε λόγο και για μια ποιητική του πένθουςβασισμένοι στα παραπάνω δεδομένα σχετικά με την οδύνη και τηνπρόσληψη του θανάτου πρβ κ Περί θανάτου η πολιτική διαχείριση τηςθνητότητας νήσος Αθήνα 2008 σ 535- 548 9 Judith Butler βίαπένθος πολιτική 25 Μέγας Γεώργιος Η λαϊκή οικοδομία της Λήμνου ΕπετηρίδαΛαογραφικού Αρχείου τ Βrsquo 1940

26 Πληροφορούμαστε πως το τραγούδι πιθανόν να είναι παράφραση ενόςΚοντακίου του Ρωμανού ή σχετίζεται με τα Σταυροθεοτόκια Μόνο στοΕυαγγέλιο του Ιωάννη βρίσκουμε αναφορές για το διάλογο μεταξύ των δύοπροσώπων [ laquohellipειστήκεισαν δε παρά τω σταυρώ του Ιησού η μήτηρ συτού και η αδελφή τηςμητρός αυτού Μαρία η του Κλωπα και η Μαρία η Μαγδαληνή Ιησούς ουν ιδών την μητέρα

Χριστού την Παναγία τον Άγιο Ιωάννη και τον φανταστικόδιάλογο της Μάνας με το παιδί της ενώ αργοπεθαίνει Οιμοιρολογήτρες τονίζουν πλέον στην Νεοελληνική Κοινωνία τονπόνο μόνο της Παναγίας Η τελευταία χάνει την ψυχραιμία τηςκαταράσεται τους Εβραίους τον τσιγγάνο σιδερά επαινεί τονβοσκό που τη βοήθησε ψέγει το φυτό λούπινο και εμφανίζεταιολοφυρόμενη μπροστά στο Θεό Η θεολογική επιχειρηματολογία καιη στάση έναντι στον Θεό της χάνουν την ύπαρξη τους καιυποκύπτει στα ανθρώπινα και γυναικεία της πάθη

Στις κατάρες της γυναικείας μορφής πρέπει να σταθούμε καινα αναζητήσουμε τα διακείμενα τους μέσα στην κάθε κοινότηταπου επιτελούνται τα αντίστοιχα μοιρολόγια η δοξασία για τουςτσιγγάνους υπάρχει στη Λήμνο η ευχή στο βοσκό δεν θα μπορούσενα ήταν κατάρα δεδομένης της κτηνοτροφίας της περιοχής ηκατάρα για τα λούπινα που βρίσκεται και στην παραλλαγή τουΒάρους όμως δεν είναι επί του παρόντος προσβάσιμη είναιδιαδεδομένη εξ αιτίας της καλλιέργειάς τους την κατανάλωσήτους τη Σαρακοστή και των αγκαθιών τους Η παραπομπή μάλισταφανερώνει και την διαδικασία που ακολουθείται προκειμένου ναφαγωθούν27

και τον μαθητήν παρεστώτα ον ηγάπα λέγει τη μητρί αυτούhellipraquo Κατά Ιωάννην ιθrsquo 251-6] ενώ στις αρχές του 6ου αιώνα ο Ρωμανός έγραψε το Εις τον Θρήνοντης Θεοτόκου [[ Romanos Le Melode Hymnes Tome IV Paris 1967]Ρωμανός ήχος γrsquo ιδιόμελον Εις το Πάθος του Κυρίου και εις τον Θρήνον τηςΘεοτόκου στ 138- 230]27 Το μοιρολόι που ειπώθηκε από έναν χορό επτά μεσήλικων καιηλικιωμένων γυναικών είναιlaquoΣήμερα μαύρος ουρανός Σήμερα μαύρη μέρα

Σήμερα όλοι θλίβονται Και τα άστρα εβουρκώσαν

Ο ήλιος πάει στη μάνα του Και είναι σκοτεινιασμένος

Κι η μάνα του τον ερωτά Κι η μάνα του τον λέγει

Τι έχεις γιέ μrsquo και θλίβεσαι Και βαριοσκοτεινιάζεις

Δεν τό lsquoμαθες μανούλα μου Τι έγινrsquo εκεί κάτω

Τον Κύριον επιάσανε Οι άνομοι Εβραίοι

Οι άνομοι παράνομοι Και οι κατηραμένοι

Ο Κύριος ηθέλησε να μπεί σε περιβόλι Να λάβει δείπνον μυστικόν

Για να τον λάβουν όλοι

Κάτω στα Γεροσόλημα Στου χείμαρρου τον κήπο

Ακολουθεί το μοτίβο του διαλόγου του φανταστικούδιαλόγου ανάμεσα σε μητέρα και γιο ένας διάλογος αρκετάπροβληματικός από τη φύση του αν σκεφτούμε το τι παρουσιάζεταινα έχει ειπωθεί πάνω σταυρό η μάνα αναρωτιέται προβάλλειόλη την παραπάνω ποιητική της θηλυκότητας και απαντά σε ένακαίριο ερώτημα βάζοντας κατά μέρος όλες τις θεολογικέςερμηνείες πότε θα έρθει πίσω στη ζωή ο Χριστός Είναι ένα απότα πιο βασικά και καίρια μοτίβα των μοιρολογιών το πιο

Εκεί δεντρί δεν ήτανε δέντρο εφανερώθη

Το δέντρο ήταν ο Χριστός Κι οι κλώνοι οι μαθητές του

Τα φύλλα του που κρέμονταν Ήταν οι προφητάδες

Που προφητεύαν κι έλεγαν Για του Χριστού τα Πάθη

Πολύς λαός συχνάζητο Τον Ιησού νrsquo ακούσει

Να γιατρευτεί τα πάθη του Να σώσει την ψυχή του

Κι όταν τελείωσε Το θείο δίδαγμά του

Τους δώδεκα εσύναξε Με αγάπη τους μιλάει

Ένας lsquoπό σας τους δώδεκα Μέλει να με προδώσει

Της χείρας των αμαρτωλών Για να με θανατώσει

Ένας τον άλλον λέγανε και ένας τον άλλον ρώταν

Κι εκείνος ο παράνομος Το μαρτυράει αυτός του

Δεν είνrsquo κανένας από σας δεν είνrsquo κανένας άλλος

μόνrsquo είμrsquo εγώ ο δολερός που θέλει να το κάνει

Σαν θα το κάμεις κάμε το Και σαν θα γένη ας γένη

Κι απrsquo του Χριστού τη συντροφιά Ο δόλιος ας διαβαίνει

Σαν θα το κάμεις κάμε το Και σαν θα γένη ας γένη

Κι απrsquo του Χριστού την τράπεζα Όξω οι κατηραμένοι

Ακόμη λόγος γένονταν Και στου Χαλκιά πηγαίνει

Χαλκιά Χαλκιά για φκιάσε μας Τρία καρφιά μεγάλα

Θέμrsquo να σταυρώσουμrsquo το Χριστό Σε κείνον θα τα βάλλουμrsquo

Κι η Παναγιά η Δέσποινα καθόταν μοναχή της

Την προσευχή της έκανε Για το Μονογενή της

Ακούει φωνή εξrsquo ουρανού Κι απrsquo Αρχαγγέλου στόμα

Σώνουν κυρά μrsquo οι προσευχές Σώνουν και οι μετάνοιες

σημαντικό είναι αυτό που μεταφέρει τη λατρεία από τη γη στονουρανό γιατί Γιατί τώρα απαντά ο ίδιος ο Χριστός για το πότεθα έρθει για την ημέρα της επιστροφής και δεν εκφράζειπαράπονο ή δισταγμό εμμένοντας σε έναν κώδικα τιμής πουσχετίζεται με το πλήθος και τη σωτηρία του Η ερώτηση τηςμητέρας καν δεν μας εμφανίζεται η μάνα που μοιρολογεί και

Και τον Υιό σου πιάσανε Και σαν φονιά τον πάνε

Οι άνομοι Εβραίοι Οι άνομοι παράνομοι Και οι κατηραμένοι

Σαν τrsquo άκουσε η Παναγιά Βγαίνει να δει κοντά της

Βγαίνει να δει στην πόρτα της Να δει στη γειτονιά της

Βλέπει τον ουρανό θολό και τrsquo άστρι βουρκωμένο

Και το φεγγάρι το λαμπρόΣτο αίμα βουτηγμένο

Βλέπει αστραπές Ακούει βροντές Και ταραχές μεγάλες

Βλέπει το Γιάννη που lsquoρχονταν Κλαμένος πικραμένος

-Τι έχεις Γιάννη μrsquo κι έρχεσαι κλαμένος πικραμένος

Ο Δάσκαλος σε μάλωσε Και είσαι πικραμένος

-Ο Δάσκαλος δε με μάλωσε Η λύπη είναι μεγάλη

Το Δάσκαλο μου πιάσανε Οι άνομοι Εβραίοι

Οι άνομοι παράνομοι και οι κατηραμένοι

Σαν κλέφτη τον επιάσανε Και σαν φονιά τον πάνε

Και εις του Πιλάτου τας αυλάς Εκεί τον τυρρανάνε

Δεν φτάνει που τον έδειραν Και τον ματοκυλήσαν

Δαυλί και ξύδι Και χολή Βάλαν και τον ποτίσαν

Η Παναγιά σαν τrsquo άκουσε Αυτόν το λόγο είπε

-Όσοι αγαπάτε το Χριστό και τον ακολουθείτε

Με τη μανούλα τrsquo τρέξετε Να πάτε να Τον βρείτε

Μαρία η Μαγδαληνή Και του Ιακώβου η μάνα

Και του Λαζάρου η αδερφή οι τέσσαρες αντάμα

Πήραν το δρόμο το δρομί Δρομί το μονοπάτι

Κι ο μονοπάτης τrsquoς έβγαλε Στrsquo ατσίγγανου την πόρτα

Βρίσκουν χαλκιά και δούλευε Χαλκιά με τα παιδιά του

έχει βιώσει τον αποχωρισμό του παιδιού ή των άλλων συγγενώντης δίνει την απάντηση Το Μέγα Σάββατο28

Πρόβλημα αποτελεί και η κατάρα της Παναγίας στην ΑγιάΚαλή που σχετίζεται με διάφορες θεότητες με την Αγία Ελένηπρωτίστως με την Αγία Άννα με την Καλλίστη Άρτεμη τηνΚαλλιόπη Σε ορισμένες παραλλαγές η Παναγία φαίνεται

Χαλκιά με τη γυναίκα του Κι όλη τη φαμελιά του

-Ώρα καλή σου ατσίγγανε Και τι lsquoναι αυτά που φτιάχνεις

Και τι lsquoναι αυτά που πολεμάς Πες μας τι θα τα κάνεις

-Εβραίοι με παρήγγειλαν Τρία καρφιά να φτιάξω

Και γω απrsquo την σαστίδα μου Βαρώ και φτιάχνω πέντε

-Συ μάστορα που τα lsquoφτιαξες Για πες μας τι τα θέλουν

-τrsquoς Μαριώς το γιο επιάσανε και θένrsquo να το σταυρώσουν

θένrsquo να τον βάλλουν στα καρφιά για να το θανατώσουν

Θα βάλλουν τα δυο στα χέρια τουΚαι τrsquo άλλα δυο στα πόδια

Το πέμπτο το φαρμακερό Θα βάλλουν στην καρδιά του

Να τρέξει αίμα και νερό Από τα σωθικά του

-Καταραμένε ατσίγγανε Που την κατάρα μrsquo να lsquoχεις

Εσύ και η φαμίλια σου Και όλη η γενιά σου

Καταραμένε ατσίγγανε ψωμί να μην χορτάσεις

Εσύ και η φαμίλια σου Και όλη η γενιά σου

Καταραμένε ατσίγγανε Που την κατάρα μrsquo να lsquoχεις

Ποτέ στην τραχηλίτσα πουκάμισο νrsquo αλλάξεις

Ποτέ μέσα στο τζάκι σου στάχτη να μην πετάξεις

Καταραμένε ατσίγγανε Που την κατάρα μrsquo να lsquoχεις

Πες μας που τον επήγανε Πες μας που θα τον έχουν

-Βλέπετε εκείνο το βουνό Που ανάβει και καπνίζει

Εκεί τον έχουν το Χριστό Εκεί τον τυρρανούνε

Εκεί θα τον βάλλουν στα καρφιά Για να τον θανατώσουν

Πήραν το δρόμο το δρομί Στρατί το μονοπάτι

Κι οι δρόμοι δάκρυα γέμισαν Κι οι στράτες μοιρολόγια

αναιτιολόγητα αδίστακτη29 Μια λύση προτείνει η Ψυχογιού πουτην ταυτίζει με την Αγία Ελένη του Μεγάλου Κωνσταντίνου και τησχετίζει τρόπον τινά με την Ελένη της αρχαιότητας ή με χθόνιεςθεότητες Δυο γυναικείες μορφές που προέρχονται απόδιαφορετικούς τόπους και χρόνους συγκρούονται την ώρα τωνθυρανοιξίων του Άδη με στόχο τη λύτρωση από τη φθορά Ακόμησχολιάζεται το περιστατικό με την Μακαριά ή Παρηγοριά ή

Και πλέκαν τα ρουχάκια τους Κάθε κλαδί λωρίδα

και πλέκαν τα μαλλάκια τους κάθε κλωνί κι ακίδα

Κι ο μονοπάτης έβγαλε Μπρός του ληστού την πόρτα

Βρίσκουν τις πόρτες σφαλιστές Και τα κλειδιά παρμένα

Και τα ψηλά παράθυρα Σφιχτά μανταλωμένα

Βάζει φωνή η Παναγιά Και διπλογονατίζει

-Άνοιξε πόρτα του ληστού Και πόρτα του Πιλάτου

Να μπω να δω το γιόκα μου Προτού μου το σταυρώσουν

Προτού τον βάλλουν στα καρφιά Και με τον θανατώσουν

Κι η πόρτα από το φόβο της Άνοιξε μοναχή της

Μπήκε λαός αμέτρητος που μετρημό δεν έχει

Κι η Παναγιά η Δέσποινα μπήκε απικραμένη

Από το πλήθος το πολύ Κι από το βιλαέτι

Κανέναν δεν εγνώρισε Μόνο τον Άγιο Γιάννη

-Έλα Ιωάννη μου Έλα να σε ρωτήσω

Μην είδες τον υιόκα μου κι εσέ διδάσκαλο σου

-Δεν έχω στόμα να στο πω Γλώσσα να σου μιλήσω

Δεν έχω χεροπάλαμο Να σου το ομολογήσω

-Πες μου το Γιάννη πες μου το Κι ότι μου μέλλει ας πάθω

Κι ότι εινrsquo γραμμένο απrsquo το θεό Όλα θα τα περάσω

-Βλέπεις εκείνο το γυμνό Το παραπονεμένο

Οπού φορεί πουκάμισο στο αίμα βουτηγμένο

Όπου τον έχουν οι εχθροί Πισθάγκωνα δεμένο

Κι ανάμεσα σε δυο ληστές τον έχουν Σταυρωμένο

Όπου στη μέση του φορούν ζωνάρι ματωμένο

Μακάρισμα όπως σώθηκε στη Λήμνο30 Αν όντως ο ισχυρισμός τηςΨυχογιού31 είναι ορθός και με κάποια διστακτικότητα μπορέσουμενα τον μεταβιβάσουμε στην κοινότητα μας ψάχνοντας να βρούμετοπωνύμια της Αγίας Ελένης που να σχετίζονται με την παραγωγήκαι το νερό ως πηγή ζωής μάλλον θα τον επαληθεύσουμε διότιβρίσκουμε τουλάχιστον δύο τοπωνύμια τέτοια32

Όπου φορεί στη κεφαλή ακάνθινο στεφάνι

Εκείνος είναι ο γιόκας σου Κι εμέ διδάσκαλος μου

Είναι θεός και πλαστουργός Του αιωνίου κόσμου

Κι η Παναγιά σαν τrsquo άκουσε Έπεσε κι ελιγώθει

σαν πιάσε και συνέφερε Τρέχει και πάει κοντά του

Και το σταυρό αγκάλιασε με πόνο του μιλάει

-Γιέ μου και που lsquoνrsquo τα κάλλη σου Και που lsquoνrsquo η ομορφιά σου

Που σου lsquoχα σκούφιες αργυρές Φασκιές μαλαματένιες

Όπου σε νανουρίζανε οι δώδεκα παρθένες

Γιέ μου περί χαμήλωσε Για κάνε λίγο πίσω

Να φτάσω η μανούλα σου να σε γλυκοφιλήσω

Να βγάλω την ποδίτσα μου το αίμα να σκουπίσω

Γιέ μου περί χαμήλωσε Κατέβα παρακάτω

Να συναχθούν οι μαθητές οι εβδομήντα δυο

Γιέ μου περί χαμήλωσε για κάνε λίγο πίσω

Να συναχθούν οι μαθητές Να σε παρηγορήσουν

Να βγάλουν τα μαντήλια τους το αίμα να σκουπίσουν

Γιε μου περί χαμήλωσε για κάνε παρακάτω

Άνοιξε τα ματάκια σουΤο άγιο σου στόμα

Και παρηγόρησε με γιε μrsquoΤην τελευταία ώρα

Ο τέκνο μου γλυκύτατο και μάτια των δακρύων

Που είνrsquo οι μαθητάδες σου Να έρθουν να σε κλάψουν

Να δούνε τους σκληρούς δαρμούς Τα τραγικά δεινά σου

Τα φοβερά κι απάνθρωπα βασανιστήρια σου

Δε μου μιλάς παιδάκι μου Για μίλησε μου γιε μου

Δεν μπορούμε όμως να υποστηρίξουμε πως στο μοιρολόι οικατάρες αφορούν και συγκροτούν την ταυτότητα της κοινότηταςμόνο τα λόγια ειπώνονται από την ίδια την Παναγία πουπρωτίστως είναι μητέρα και γυναίκα Δεν αποδέχεται το θάνατοδεν μπορεί να αποδεχτεί τον ολοκληρωτικό χωρισμό από το παιδίτης εν τέλει καμία μανά με οποιαδήποτε πρακτική δεν κατάφερενα τον αποδεχτεί Η δύναμη της κατάρας και της ευχής μόνο σεμια κοινότητα περισσότερο προφορική μπορεί να φανερώσει τη

Δυο λόγια πες μου αγάπη μου Να τα lsquo χω για παρηγοριά σε όλη τη ζωή μου

Δε μου μιλάς παιδάκι μου Δε μου μιλάς παιδί μου

Που έφυγες και μrsquo άφησες και είμαι μοναχή μου

Δεν έχrsquo μαχαίρι να σφαγώ Δεν εχrsquo γκρεμό να πέσω

Δεν έχrsquo κι αργυροψάλιδο να κόψω τα μαλλιά μου

Φέρε στα μαύρα να ντυθώ Στα μαύρα για να κάτσω

Γιατί έχω γιο Μονογενή και τώρα θα το χάσω

Τότε περί χαμήλωσε τότε περί κατέβει

Άνοιξε τα ματάκια του Και το άγιον του στόμα

Και μίλησε στη μάνα του εις τη γλυκιά Παρθένα

-Λάβε κυρά μου υπομονή λάβε κυρά μου ανέσεις

Κάμε τον Ιωάννη γιο Και να μη με παντέχεις

Άντε μανούλα μrsquo στο καλό και στην καλή την ώρα

Μην βρεις μαχαίρι να σφαγείς μην βρεις γκρεμό να πέσεις

Μην βρεις κι αργυροψάλιδο να κόψεις τα μαλλιά σου

Τα κόβουν μάνες για παιδιά και τα παιδιά για μάνες

Τα κόβουν κι οι καλόπαντρες για τους καλούς τους άντρες

Σύρε μάνα μrsquo στο σπίτι μας σύρε στrsquo αρχοντικό μας

Βάλε κρασί στο μαστραπά και πίτα στο πανέρι

Και κάνε μια κρασοψυχιά Το Σάββατο το βράδυ

Το κάνουν μάνες για παιδιά και τα παιδιά για μάνες

Το κάνουν κι οι καλόπαντρες Για τους καλούς τους άντρες

Όποιος το λέγει σώζεται κι όποιος τrsquo ακούει αγιάζει

Κι όποιος το καλαφουγκραστεί

Πάραδεισο θα λάβει παράδεισο και λίβανο από τον Άγιο Τάφοraquo

σημασία της Ο λόγος κορυφώνεται και δραματοποιείται τομακρόσυρτο του μοιρολογιού δημιουργεί ακριβώς εκείνη τηνατμόσφαιρα του θρήνου ενός παιδιού τελικώς η γυναίκα κλαίειτους δικούς της νεκρούς δια στόματος της Παναγίας ταυτιζόμενημε το πρότυπο- Παναγία Το μοιρολόγισμα σε συνδυασμό με τοημίφως το λιβάνι και τις βαριές κινήσεις των χεριών πουστολίζουν το ξύλο δίνει ένα έξοχο παράδειγμα θεατρικού-κοινωνικού δράματος εντείνοντας την κατάνυξη και το φόβο γιατην μέρα που ξημερώνει Οι κατάρες που ακούγονταιδικαιολογούνται μέσα από την έννοια της μητρότητας και τουπόνου του επικείμενου πένθους που η γυναικεία μορφή θα βιώσει

28 laquoως πότε να σε καρτερώ και να σε παντυχαίνω ώσπου να στίξη η θάλασσα να γίνηπεριβόλι ώσπου νrsquo ασπρίση ο κόρακας να γένη περιστέρι τότε και συ καρτέρι με τότεπαντύχαινέ μεraquo Loring Danforth Alexander Tsiaras The death rituals of ruralGreece PUP Princepton New Jersey 1982 σ 151 29 Alexiou Margaret Ο τελετουργικός θρήνος στην ελληνική παράδοση ΜΙΕΤΑθήνα 2002 σ 142 laquohellipΗ Αγιά Καλή ηπέρασε απrsquo όξω και τση λέγει ποιος είδε γιοεις το σταυρό και μάνα στο τραπέζι Η Δέσποινα σαν τrsquo άκουσε πέφτει λιγοθυμάει Σταμνιάνερό την περεχού και πέντε βάζοι μόσχοι κι απόντας ησεφέρισε αυτό το λόγο λέγει Άντε καισυ Άγια Καλή και δόξα να μην έχης άντε που να σε χτίσουνε ανάμεσα πελάους ούτεπαπάς να λειτουργά διάκος να μη σε ψέλνη ούτε κερί και λίβανο μην κάνη () εμπροστάσου να γίνης μάντρα των αρνιών και μάντρα των προβάτων κι απάνω στα καμπαναριάκοράκοι να κοιτάζουνraquo Πρβ κ Bertrand Bouvier Le mirologue de la Viergechansons et poemes grecs sur la passion du Chirst BibliothecaHelvetica Romana XVI Institute Suisse de Rome 1976 σ 266- 288[ΑYA- KALI]30 Οπ31 Ελένη Ψυχογιού laquoΜαύρηγηraquo και Ελένη τελετουργίες θανάτου και αναγέννησηςΔημοσιεύματα Κέντρου Ερεύνης Ελληνικής Λαογραφίας Αθήνα 2008 σ83- 98 32 Αγία Ελένη στην περιοχή των Σαρδών δίπλα σε πηγή Αγία Ελένη στηνθάλασσα της Νευτίνας στο Κοντοπούλι και Αγία Ελένη στην περιοχήανάμεσα στο Λιβαδοχώρι και τον Άγιο Δημήτριο που δίπλα της έχει καιαυτή πηγή Αν την ταυτίσουμε με την Αγία Άννα πάλι βρίσκουμε τονκοιμητηριακό ναό του χωριού Καλλιόπη με το ίδιο όνομα Ο συλλογισμόςτης Ψυχογιού όμως μάλλον επαληθεύεται σώζεται στο Κοντοπούλι τοουσιαστικό ltκερασελένηgt και στον Κοντιά ltκερασουλένηgt θηλυκούγένους και χρησιμοποιείται για να δηλώσει το ουράνιο τόξο Τοουράνιο τόξο συνδέεται με την γη Το κερασελένη προέρχεται από τοΚυρία Ελένη οπότε πάλι εμπλέκεται το όνομα της Ελένης μέσα γιαπεραιτέρω πληροφόρηση να τονίσουμε πως η Αγία Ελένη αντλεί τη θεότητατας από τον Άγιο Κωνσταντίνο ενώ ταξίδεψε και μετείχε στην ανεύρεσητου Τιμίου Σταυρού Πρβ κhttpionkeftiu-cretanbullblogspotgr201303gandhi-0102-2012htmlκ Αδαμαντίου Κοραή Άτακτα Αλφάβητον Δεύτερον εκ της τυπογραφίαςΚ Εβεράρτου εν Παρισίοις 1832 σ265

τρέφει για τον πλησίον της με τον τρόπο αυτό δημιουργείταιμια ταυτότητα με κύριο χαρακτηριστικό τη μητρότητα τον πόνοκαι τα βάσανα της ζωής και το κέντρο βάρους στη μεταθανάτια24Αυτό που τις ενώνει είναι η μητρότητα και η αγάπη για τον Υιότου Ανθρώπου οι ίδιες όντας μητέρες είναι σε θέση νακαταλάβουν τον πόνο της Παναγίας και να ταυτιστούν μαζί τηςέχοντάς την ως πρότυπο Η οδύνη τους δεν περιγράφεται μόνοεξιστορώντας τα βάσανα της καθημερινότητας και την έλλειψησεβασμού από μέρους των συζύγων τους αλλά και μέσα από το ίδιοτους το σώμα αυτές είναι που με το θάνατο ενός μέλους τους θαφορέσουν μαύρα ακριβώς όπως και σήμερα αυτές θαλειτουργήσουν το σώμα τους ως θέατρο για την κοινωνικήκατασκευή και την εκούσια ή ακούσια έκφραση του θανάτου καιτου πόνου Στις περισσότερες αφηγήσεις των γυναικών αυτών οαγώνας για την επιβίωση και την καθημερινότητά τους είναικομμάτι της αφήγησης της καθημερινής τους ζωής θέλοντας ναδείξουν τον βαρύνοντα ρόλο που έχουν στην οικογένεια και τηνκοινωνία πόσο μάλλον σε μια κοινωνία που οι ίδιες πολλέςφορές αναλάμβαναν το ρόλο και των δύο γονιώνλόγω τηςμετανάστευσης25

Η περιρρέουσα ατμόσφαιρα συναπαρτίζεται με βάση τοπερασμένο της ώρας καθώς και του μονότονου μοιρολογιού πουακούγεται συνέχεια Απαντάται σε πολλές παραλλαγές σε όλο τονησί και τα επεισόδιά του διαφέρουν με βάση τα θρυλούμενα τηςκάθε κοινότητας τη σχέση της με τις παλαιότερες γενιές και τοβαθμό που οι μοιρολογήτρες θέλουν να συνεχίσουν τηναναπαραγωγή των λογοτυπικών μορφών που σχετίζονται άμεσα μεκατάρες και γενικά με το μοτίβο της απομόνωσης Στεκόμαστεστην Alexiou αν και η προσέγγιση της είναι περισσότεροφιλολογική και κειμενική26 το τραγούδισμα μιλά για τα πάθη του

24 Ίσως θα μπορούσαμε να κάνουμε λόγο και για μια ποιητική του πένθουςβασισμένοι στα παραπάνω δεδομένα σχετικά με την οδύνη και τηνπρόσληψη του θανάτου πρβ κ Περί θανάτου η πολιτική διαχείριση τηςθνητότητας νήσος Αθήνα 2008 σ 535- 548 9 Judith Butler βίαπένθος πολιτική 25 Μέγας Γεώργιος Η λαϊκή οικοδομία της Λήμνου ΕπετηρίδαΛαογραφικού Αρχείου τ Βrsquo 1940

26 Πληροφορούμαστε πως το τραγούδι πιθανόν να είναι παράφραση ενόςΚοντακίου του Ρωμανού ή σχετίζεται με τα Σταυροθεοτόκια Μόνο στοΕυαγγέλιο του Ιωάννη βρίσκουμε αναφορές για το διάλογο μεταξύ των δύοπροσώπων [ laquohellipειστήκεισαν δε παρά τω σταυρώ του Ιησού η μήτηρ συτού και η αδελφή τηςμητρός αυτού Μαρία η του Κλωπα και η Μαρία η Μαγδαληνή Ιησούς ουν ιδών την μητέρα

Χριστού την Παναγία τον Άγιο Ιωάννη και τον φανταστικόδιάλογο της Μάνας με το παιδί της ενώ αργοπεθαίνει Οιμοιρολογήτρες τονίζουν πλέον στην Νεοελληνική Κοινωνία τονπόνο μόνο της Παναγίας Η τελευταία χάνει την ψυχραιμία τηςκαταράσεται τους Εβραίους τον τσιγγάνο σιδερά επαινεί τονβοσκό που τη βοήθησε ψέγει το φυτό λούπινο και εμφανίζεταιολοφυρόμενη μπροστά στο Θεό Η θεολογική επιχειρηματολογία καιη στάση έναντι στον Θεό της χάνουν την ύπαρξη τους καιυποκύπτει στα ανθρώπινα και γυναικεία της πάθη

Στις κατάρες της γυναικείας μορφής πρέπει να σταθούμε καινα αναζητήσουμε τα διακείμενα τους μέσα στην κάθε κοινότηταπου επιτελούνται τα αντίστοιχα μοιρολόγια η δοξασία για τουςτσιγγάνους υπάρχει στη Λήμνο η ευχή στο βοσκό δεν θα μπορούσενα ήταν κατάρα δεδομένης της κτηνοτροφίας της περιοχής ηκατάρα για τα λούπινα που βρίσκεται και στην παραλλαγή τουΒάρους όμως δεν είναι επί του παρόντος προσβάσιμη είναιδιαδεδομένη εξ αιτίας της καλλιέργειάς τους την κατανάλωσήτους τη Σαρακοστή και των αγκαθιών τους Η παραπομπή μάλισταφανερώνει και την διαδικασία που ακολουθείται προκειμένου ναφαγωθούν27

και τον μαθητήν παρεστώτα ον ηγάπα λέγει τη μητρί αυτούhellipraquo Κατά Ιωάννην ιθrsquo 251-6] ενώ στις αρχές του 6ου αιώνα ο Ρωμανός έγραψε το Εις τον Θρήνοντης Θεοτόκου [[ Romanos Le Melode Hymnes Tome IV Paris 1967]Ρωμανός ήχος γrsquo ιδιόμελον Εις το Πάθος του Κυρίου και εις τον Θρήνον τηςΘεοτόκου στ 138- 230]27 Το μοιρολόι που ειπώθηκε από έναν χορό επτά μεσήλικων καιηλικιωμένων γυναικών είναιlaquoΣήμερα μαύρος ουρανός Σήμερα μαύρη μέρα

Σήμερα όλοι θλίβονται Και τα άστρα εβουρκώσαν

Ο ήλιος πάει στη μάνα του Και είναι σκοτεινιασμένος

Κι η μάνα του τον ερωτά Κι η μάνα του τον λέγει

Τι έχεις γιέ μrsquo και θλίβεσαι Και βαριοσκοτεινιάζεις

Δεν τό lsquoμαθες μανούλα μου Τι έγινrsquo εκεί κάτω

Τον Κύριον επιάσανε Οι άνομοι Εβραίοι

Οι άνομοι παράνομοι Και οι κατηραμένοι

Ο Κύριος ηθέλησε να μπεί σε περιβόλι Να λάβει δείπνον μυστικόν

Για να τον λάβουν όλοι

Κάτω στα Γεροσόλημα Στου χείμαρρου τον κήπο

Ακολουθεί το μοτίβο του διαλόγου του φανταστικούδιαλόγου ανάμεσα σε μητέρα και γιο ένας διάλογος αρκετάπροβληματικός από τη φύση του αν σκεφτούμε το τι παρουσιάζεταινα έχει ειπωθεί πάνω σταυρό η μάνα αναρωτιέται προβάλλειόλη την παραπάνω ποιητική της θηλυκότητας και απαντά σε ένακαίριο ερώτημα βάζοντας κατά μέρος όλες τις θεολογικέςερμηνείες πότε θα έρθει πίσω στη ζωή ο Χριστός Είναι ένα απότα πιο βασικά και καίρια μοτίβα των μοιρολογιών το πιο

Εκεί δεντρί δεν ήτανε δέντρο εφανερώθη

Το δέντρο ήταν ο Χριστός Κι οι κλώνοι οι μαθητές του

Τα φύλλα του που κρέμονταν Ήταν οι προφητάδες

Που προφητεύαν κι έλεγαν Για του Χριστού τα Πάθη

Πολύς λαός συχνάζητο Τον Ιησού νrsquo ακούσει

Να γιατρευτεί τα πάθη του Να σώσει την ψυχή του

Κι όταν τελείωσε Το θείο δίδαγμά του

Τους δώδεκα εσύναξε Με αγάπη τους μιλάει

Ένας lsquoπό σας τους δώδεκα Μέλει να με προδώσει

Της χείρας των αμαρτωλών Για να με θανατώσει

Ένας τον άλλον λέγανε και ένας τον άλλον ρώταν

Κι εκείνος ο παράνομος Το μαρτυράει αυτός του

Δεν είνrsquo κανένας από σας δεν είνrsquo κανένας άλλος

μόνrsquo είμrsquo εγώ ο δολερός που θέλει να το κάνει

Σαν θα το κάμεις κάμε το Και σαν θα γένη ας γένη

Κι απrsquo του Χριστού τη συντροφιά Ο δόλιος ας διαβαίνει

Σαν θα το κάμεις κάμε το Και σαν θα γένη ας γένη

Κι απrsquo του Χριστού την τράπεζα Όξω οι κατηραμένοι

Ακόμη λόγος γένονταν Και στου Χαλκιά πηγαίνει

Χαλκιά Χαλκιά για φκιάσε μας Τρία καρφιά μεγάλα

Θέμrsquo να σταυρώσουμrsquo το Χριστό Σε κείνον θα τα βάλλουμrsquo

Κι η Παναγιά η Δέσποινα καθόταν μοναχή της

Την προσευχή της έκανε Για το Μονογενή της

Ακούει φωνή εξrsquo ουρανού Κι απrsquo Αρχαγγέλου στόμα

Σώνουν κυρά μrsquo οι προσευχές Σώνουν και οι μετάνοιες

σημαντικό είναι αυτό που μεταφέρει τη λατρεία από τη γη στονουρανό γιατί Γιατί τώρα απαντά ο ίδιος ο Χριστός για το πότεθα έρθει για την ημέρα της επιστροφής και δεν εκφράζειπαράπονο ή δισταγμό εμμένοντας σε έναν κώδικα τιμής πουσχετίζεται με το πλήθος και τη σωτηρία του Η ερώτηση τηςμητέρας καν δεν μας εμφανίζεται η μάνα που μοιρολογεί και

Και τον Υιό σου πιάσανε Και σαν φονιά τον πάνε

Οι άνομοι Εβραίοι Οι άνομοι παράνομοι Και οι κατηραμένοι

Σαν τrsquo άκουσε η Παναγιά Βγαίνει να δει κοντά της

Βγαίνει να δει στην πόρτα της Να δει στη γειτονιά της

Βλέπει τον ουρανό θολό και τrsquo άστρι βουρκωμένο

Και το φεγγάρι το λαμπρόΣτο αίμα βουτηγμένο

Βλέπει αστραπές Ακούει βροντές Και ταραχές μεγάλες

Βλέπει το Γιάννη που lsquoρχονταν Κλαμένος πικραμένος

-Τι έχεις Γιάννη μrsquo κι έρχεσαι κλαμένος πικραμένος

Ο Δάσκαλος σε μάλωσε Και είσαι πικραμένος

-Ο Δάσκαλος δε με μάλωσε Η λύπη είναι μεγάλη

Το Δάσκαλο μου πιάσανε Οι άνομοι Εβραίοι

Οι άνομοι παράνομοι και οι κατηραμένοι

Σαν κλέφτη τον επιάσανε Και σαν φονιά τον πάνε

Και εις του Πιλάτου τας αυλάς Εκεί τον τυρρανάνε

Δεν φτάνει που τον έδειραν Και τον ματοκυλήσαν

Δαυλί και ξύδι Και χολή Βάλαν και τον ποτίσαν

Η Παναγιά σαν τrsquo άκουσε Αυτόν το λόγο είπε

-Όσοι αγαπάτε το Χριστό και τον ακολουθείτε

Με τη μανούλα τrsquo τρέξετε Να πάτε να Τον βρείτε

Μαρία η Μαγδαληνή Και του Ιακώβου η μάνα

Και του Λαζάρου η αδερφή οι τέσσαρες αντάμα

Πήραν το δρόμο το δρομί Δρομί το μονοπάτι

Κι ο μονοπάτης τrsquoς έβγαλε Στrsquo ατσίγγανου την πόρτα

Βρίσκουν χαλκιά και δούλευε Χαλκιά με τα παιδιά του

έχει βιώσει τον αποχωρισμό του παιδιού ή των άλλων συγγενώντης δίνει την απάντηση Το Μέγα Σάββατο28

Πρόβλημα αποτελεί και η κατάρα της Παναγίας στην ΑγιάΚαλή που σχετίζεται με διάφορες θεότητες με την Αγία Ελένηπρωτίστως με την Αγία Άννα με την Καλλίστη Άρτεμη τηνΚαλλιόπη Σε ορισμένες παραλλαγές η Παναγία φαίνεται

Χαλκιά με τη γυναίκα του Κι όλη τη φαμελιά του

-Ώρα καλή σου ατσίγγανε Και τι lsquoναι αυτά που φτιάχνεις

Και τι lsquoναι αυτά που πολεμάς Πες μας τι θα τα κάνεις

-Εβραίοι με παρήγγειλαν Τρία καρφιά να φτιάξω

Και γω απrsquo την σαστίδα μου Βαρώ και φτιάχνω πέντε

-Συ μάστορα που τα lsquoφτιαξες Για πες μας τι τα θέλουν

-τrsquoς Μαριώς το γιο επιάσανε και θένrsquo να το σταυρώσουν

θένrsquo να τον βάλλουν στα καρφιά για να το θανατώσουν

Θα βάλλουν τα δυο στα χέρια τουΚαι τrsquo άλλα δυο στα πόδια

Το πέμπτο το φαρμακερό Θα βάλλουν στην καρδιά του

Να τρέξει αίμα και νερό Από τα σωθικά του

-Καταραμένε ατσίγγανε Που την κατάρα μrsquo να lsquoχεις

Εσύ και η φαμίλια σου Και όλη η γενιά σου

Καταραμένε ατσίγγανε ψωμί να μην χορτάσεις

Εσύ και η φαμίλια σου Και όλη η γενιά σου

Καταραμένε ατσίγγανε Που την κατάρα μrsquo να lsquoχεις

Ποτέ στην τραχηλίτσα πουκάμισο νrsquo αλλάξεις

Ποτέ μέσα στο τζάκι σου στάχτη να μην πετάξεις

Καταραμένε ατσίγγανε Που την κατάρα μrsquo να lsquoχεις

Πες μας που τον επήγανε Πες μας που θα τον έχουν

-Βλέπετε εκείνο το βουνό Που ανάβει και καπνίζει

Εκεί τον έχουν το Χριστό Εκεί τον τυρρανούνε

Εκεί θα τον βάλλουν στα καρφιά Για να τον θανατώσουν

Πήραν το δρόμο το δρομί Στρατί το μονοπάτι

Κι οι δρόμοι δάκρυα γέμισαν Κι οι στράτες μοιρολόγια

αναιτιολόγητα αδίστακτη29 Μια λύση προτείνει η Ψυχογιού πουτην ταυτίζει με την Αγία Ελένη του Μεγάλου Κωνσταντίνου και τησχετίζει τρόπον τινά με την Ελένη της αρχαιότητας ή με χθόνιεςθεότητες Δυο γυναικείες μορφές που προέρχονται απόδιαφορετικούς τόπους και χρόνους συγκρούονται την ώρα τωνθυρανοιξίων του Άδη με στόχο τη λύτρωση από τη φθορά Ακόμησχολιάζεται το περιστατικό με την Μακαριά ή Παρηγοριά ή

Και πλέκαν τα ρουχάκια τους Κάθε κλαδί λωρίδα

και πλέκαν τα μαλλάκια τους κάθε κλωνί κι ακίδα

Κι ο μονοπάτης έβγαλε Μπρός του ληστού την πόρτα

Βρίσκουν τις πόρτες σφαλιστές Και τα κλειδιά παρμένα

Και τα ψηλά παράθυρα Σφιχτά μανταλωμένα

Βάζει φωνή η Παναγιά Και διπλογονατίζει

-Άνοιξε πόρτα του ληστού Και πόρτα του Πιλάτου

Να μπω να δω το γιόκα μου Προτού μου το σταυρώσουν

Προτού τον βάλλουν στα καρφιά Και με τον θανατώσουν

Κι η πόρτα από το φόβο της Άνοιξε μοναχή της

Μπήκε λαός αμέτρητος που μετρημό δεν έχει

Κι η Παναγιά η Δέσποινα μπήκε απικραμένη

Από το πλήθος το πολύ Κι από το βιλαέτι

Κανέναν δεν εγνώρισε Μόνο τον Άγιο Γιάννη

-Έλα Ιωάννη μου Έλα να σε ρωτήσω

Μην είδες τον υιόκα μου κι εσέ διδάσκαλο σου

-Δεν έχω στόμα να στο πω Γλώσσα να σου μιλήσω

Δεν έχω χεροπάλαμο Να σου το ομολογήσω

-Πες μου το Γιάννη πες μου το Κι ότι μου μέλλει ας πάθω

Κι ότι εινrsquo γραμμένο απrsquo το θεό Όλα θα τα περάσω

-Βλέπεις εκείνο το γυμνό Το παραπονεμένο

Οπού φορεί πουκάμισο στο αίμα βουτηγμένο

Όπου τον έχουν οι εχθροί Πισθάγκωνα δεμένο

Κι ανάμεσα σε δυο ληστές τον έχουν Σταυρωμένο

Όπου στη μέση του φορούν ζωνάρι ματωμένο

Μακάρισμα όπως σώθηκε στη Λήμνο30 Αν όντως ο ισχυρισμός τηςΨυχογιού31 είναι ορθός και με κάποια διστακτικότητα μπορέσουμενα τον μεταβιβάσουμε στην κοινότητα μας ψάχνοντας να βρούμετοπωνύμια της Αγίας Ελένης που να σχετίζονται με την παραγωγήκαι το νερό ως πηγή ζωής μάλλον θα τον επαληθεύσουμε διότιβρίσκουμε τουλάχιστον δύο τοπωνύμια τέτοια32

Όπου φορεί στη κεφαλή ακάνθινο στεφάνι

Εκείνος είναι ο γιόκας σου Κι εμέ διδάσκαλος μου

Είναι θεός και πλαστουργός Του αιωνίου κόσμου

Κι η Παναγιά σαν τrsquo άκουσε Έπεσε κι ελιγώθει

σαν πιάσε και συνέφερε Τρέχει και πάει κοντά του

Και το σταυρό αγκάλιασε με πόνο του μιλάει

-Γιέ μου και που lsquoνrsquo τα κάλλη σου Και που lsquoνrsquo η ομορφιά σου

Που σου lsquoχα σκούφιες αργυρές Φασκιές μαλαματένιες

Όπου σε νανουρίζανε οι δώδεκα παρθένες

Γιέ μου περί χαμήλωσε Για κάνε λίγο πίσω

Να φτάσω η μανούλα σου να σε γλυκοφιλήσω

Να βγάλω την ποδίτσα μου το αίμα να σκουπίσω

Γιέ μου περί χαμήλωσε Κατέβα παρακάτω

Να συναχθούν οι μαθητές οι εβδομήντα δυο

Γιέ μου περί χαμήλωσε για κάνε λίγο πίσω

Να συναχθούν οι μαθητές Να σε παρηγορήσουν

Να βγάλουν τα μαντήλια τους το αίμα να σκουπίσουν

Γιε μου περί χαμήλωσε για κάνε παρακάτω

Άνοιξε τα ματάκια σουΤο άγιο σου στόμα

Και παρηγόρησε με γιε μrsquoΤην τελευταία ώρα

Ο τέκνο μου γλυκύτατο και μάτια των δακρύων

Που είνrsquo οι μαθητάδες σου Να έρθουν να σε κλάψουν

Να δούνε τους σκληρούς δαρμούς Τα τραγικά δεινά σου

Τα φοβερά κι απάνθρωπα βασανιστήρια σου

Δε μου μιλάς παιδάκι μου Για μίλησε μου γιε μου

Δεν μπορούμε όμως να υποστηρίξουμε πως στο μοιρολόι οικατάρες αφορούν και συγκροτούν την ταυτότητα της κοινότηταςμόνο τα λόγια ειπώνονται από την ίδια την Παναγία πουπρωτίστως είναι μητέρα και γυναίκα Δεν αποδέχεται το θάνατοδεν μπορεί να αποδεχτεί τον ολοκληρωτικό χωρισμό από το παιδίτης εν τέλει καμία μανά με οποιαδήποτε πρακτική δεν κατάφερενα τον αποδεχτεί Η δύναμη της κατάρας και της ευχής μόνο σεμια κοινότητα περισσότερο προφορική μπορεί να φανερώσει τη

Δυο λόγια πες μου αγάπη μου Να τα lsquo χω για παρηγοριά σε όλη τη ζωή μου

Δε μου μιλάς παιδάκι μου Δε μου μιλάς παιδί μου

Που έφυγες και μrsquo άφησες και είμαι μοναχή μου

Δεν έχrsquo μαχαίρι να σφαγώ Δεν εχrsquo γκρεμό να πέσω

Δεν έχrsquo κι αργυροψάλιδο να κόψω τα μαλλιά μου

Φέρε στα μαύρα να ντυθώ Στα μαύρα για να κάτσω

Γιατί έχω γιο Μονογενή και τώρα θα το χάσω

Τότε περί χαμήλωσε τότε περί κατέβει

Άνοιξε τα ματάκια του Και το άγιον του στόμα

Και μίλησε στη μάνα του εις τη γλυκιά Παρθένα

-Λάβε κυρά μου υπομονή λάβε κυρά μου ανέσεις

Κάμε τον Ιωάννη γιο Και να μη με παντέχεις

Άντε μανούλα μrsquo στο καλό και στην καλή την ώρα

Μην βρεις μαχαίρι να σφαγείς μην βρεις γκρεμό να πέσεις

Μην βρεις κι αργυροψάλιδο να κόψεις τα μαλλιά σου

Τα κόβουν μάνες για παιδιά και τα παιδιά για μάνες

Τα κόβουν κι οι καλόπαντρες για τους καλούς τους άντρες

Σύρε μάνα μrsquo στο σπίτι μας σύρε στrsquo αρχοντικό μας

Βάλε κρασί στο μαστραπά και πίτα στο πανέρι

Και κάνε μια κρασοψυχιά Το Σάββατο το βράδυ

Το κάνουν μάνες για παιδιά και τα παιδιά για μάνες

Το κάνουν κι οι καλόπαντρες Για τους καλούς τους άντρες

Όποιος το λέγει σώζεται κι όποιος τrsquo ακούει αγιάζει

Κι όποιος το καλαφουγκραστεί

Πάραδεισο θα λάβει παράδεισο και λίβανο από τον Άγιο Τάφοraquo

σημασία της Ο λόγος κορυφώνεται και δραματοποιείται τομακρόσυρτο του μοιρολογιού δημιουργεί ακριβώς εκείνη τηνατμόσφαιρα του θρήνου ενός παιδιού τελικώς η γυναίκα κλαίειτους δικούς της νεκρούς δια στόματος της Παναγίας ταυτιζόμενημε το πρότυπο- Παναγία Το μοιρολόγισμα σε συνδυασμό με τοημίφως το λιβάνι και τις βαριές κινήσεις των χεριών πουστολίζουν το ξύλο δίνει ένα έξοχο παράδειγμα θεατρικού-κοινωνικού δράματος εντείνοντας την κατάνυξη και το φόβο γιατην μέρα που ξημερώνει Οι κατάρες που ακούγονταιδικαιολογούνται μέσα από την έννοια της μητρότητας και τουπόνου του επικείμενου πένθους που η γυναικεία μορφή θα βιώσει

28 laquoως πότε να σε καρτερώ και να σε παντυχαίνω ώσπου να στίξη η θάλασσα να γίνηπεριβόλι ώσπου νrsquo ασπρίση ο κόρακας να γένη περιστέρι τότε και συ καρτέρι με τότεπαντύχαινέ μεraquo Loring Danforth Alexander Tsiaras The death rituals of ruralGreece PUP Princepton New Jersey 1982 σ 151 29 Alexiou Margaret Ο τελετουργικός θρήνος στην ελληνική παράδοση ΜΙΕΤΑθήνα 2002 σ 142 laquohellipΗ Αγιά Καλή ηπέρασε απrsquo όξω και τση λέγει ποιος είδε γιοεις το σταυρό και μάνα στο τραπέζι Η Δέσποινα σαν τrsquo άκουσε πέφτει λιγοθυμάει Σταμνιάνερό την περεχού και πέντε βάζοι μόσχοι κι απόντας ησεφέρισε αυτό το λόγο λέγει Άντε καισυ Άγια Καλή και δόξα να μην έχης άντε που να σε χτίσουνε ανάμεσα πελάους ούτεπαπάς να λειτουργά διάκος να μη σε ψέλνη ούτε κερί και λίβανο μην κάνη () εμπροστάσου να γίνης μάντρα των αρνιών και μάντρα των προβάτων κι απάνω στα καμπαναριάκοράκοι να κοιτάζουνraquo Πρβ κ Bertrand Bouvier Le mirologue de la Viergechansons et poemes grecs sur la passion du Chirst BibliothecaHelvetica Romana XVI Institute Suisse de Rome 1976 σ 266- 288[ΑYA- KALI]30 Οπ31 Ελένη Ψυχογιού laquoΜαύρηγηraquo και Ελένη τελετουργίες θανάτου και αναγέννησηςΔημοσιεύματα Κέντρου Ερεύνης Ελληνικής Λαογραφίας Αθήνα 2008 σ83- 98 32 Αγία Ελένη στην περιοχή των Σαρδών δίπλα σε πηγή Αγία Ελένη στηνθάλασσα της Νευτίνας στο Κοντοπούλι και Αγία Ελένη στην περιοχήανάμεσα στο Λιβαδοχώρι και τον Άγιο Δημήτριο που δίπλα της έχει καιαυτή πηγή Αν την ταυτίσουμε με την Αγία Άννα πάλι βρίσκουμε τονκοιμητηριακό ναό του χωριού Καλλιόπη με το ίδιο όνομα Ο συλλογισμόςτης Ψυχογιού όμως μάλλον επαληθεύεται σώζεται στο Κοντοπούλι τοουσιαστικό ltκερασελένηgt και στον Κοντιά ltκερασουλένηgt θηλυκούγένους και χρησιμοποιείται για να δηλώσει το ουράνιο τόξο Τοουράνιο τόξο συνδέεται με την γη Το κερασελένη προέρχεται από τοΚυρία Ελένη οπότε πάλι εμπλέκεται το όνομα της Ελένης μέσα γιαπεραιτέρω πληροφόρηση να τονίσουμε πως η Αγία Ελένη αντλεί τη θεότητατας από τον Άγιο Κωνσταντίνο ενώ ταξίδεψε και μετείχε στην ανεύρεσητου Τιμίου Σταυρού Πρβ κhttpionkeftiu-cretanbullblogspotgr201303gandhi-0102-2012htmlκ Αδαμαντίου Κοραή Άτακτα Αλφάβητον Δεύτερον εκ της τυπογραφίαςΚ Εβεράρτου εν Παρισίοις 1832 σ265

Χριστού την Παναγία τον Άγιο Ιωάννη και τον φανταστικόδιάλογο της Μάνας με το παιδί της ενώ αργοπεθαίνει Οιμοιρολογήτρες τονίζουν πλέον στην Νεοελληνική Κοινωνία τονπόνο μόνο της Παναγίας Η τελευταία χάνει την ψυχραιμία τηςκαταράσεται τους Εβραίους τον τσιγγάνο σιδερά επαινεί τονβοσκό που τη βοήθησε ψέγει το φυτό λούπινο και εμφανίζεταιολοφυρόμενη μπροστά στο Θεό Η θεολογική επιχειρηματολογία καιη στάση έναντι στον Θεό της χάνουν την ύπαρξη τους καιυποκύπτει στα ανθρώπινα και γυναικεία της πάθη

Στις κατάρες της γυναικείας μορφής πρέπει να σταθούμε καινα αναζητήσουμε τα διακείμενα τους μέσα στην κάθε κοινότηταπου επιτελούνται τα αντίστοιχα μοιρολόγια η δοξασία για τουςτσιγγάνους υπάρχει στη Λήμνο η ευχή στο βοσκό δεν θα μπορούσενα ήταν κατάρα δεδομένης της κτηνοτροφίας της περιοχής ηκατάρα για τα λούπινα που βρίσκεται και στην παραλλαγή τουΒάρους όμως δεν είναι επί του παρόντος προσβάσιμη είναιδιαδεδομένη εξ αιτίας της καλλιέργειάς τους την κατανάλωσήτους τη Σαρακοστή και των αγκαθιών τους Η παραπομπή μάλισταφανερώνει και την διαδικασία που ακολουθείται προκειμένου ναφαγωθούν27

και τον μαθητήν παρεστώτα ον ηγάπα λέγει τη μητρί αυτούhellipraquo Κατά Ιωάννην ιθrsquo 251-6] ενώ στις αρχές του 6ου αιώνα ο Ρωμανός έγραψε το Εις τον Θρήνοντης Θεοτόκου [[ Romanos Le Melode Hymnes Tome IV Paris 1967]Ρωμανός ήχος γrsquo ιδιόμελον Εις το Πάθος του Κυρίου και εις τον Θρήνον τηςΘεοτόκου στ 138- 230]27 Το μοιρολόι που ειπώθηκε από έναν χορό επτά μεσήλικων καιηλικιωμένων γυναικών είναιlaquoΣήμερα μαύρος ουρανός Σήμερα μαύρη μέρα

Σήμερα όλοι θλίβονται Και τα άστρα εβουρκώσαν

Ο ήλιος πάει στη μάνα του Και είναι σκοτεινιασμένος

Κι η μάνα του τον ερωτά Κι η μάνα του τον λέγει

Τι έχεις γιέ μrsquo και θλίβεσαι Και βαριοσκοτεινιάζεις

Δεν τό lsquoμαθες μανούλα μου Τι έγινrsquo εκεί κάτω

Τον Κύριον επιάσανε Οι άνομοι Εβραίοι

Οι άνομοι παράνομοι Και οι κατηραμένοι

Ο Κύριος ηθέλησε να μπεί σε περιβόλι Να λάβει δείπνον μυστικόν

Για να τον λάβουν όλοι

Κάτω στα Γεροσόλημα Στου χείμαρρου τον κήπο

Ακολουθεί το μοτίβο του διαλόγου του φανταστικούδιαλόγου ανάμεσα σε μητέρα και γιο ένας διάλογος αρκετάπροβληματικός από τη φύση του αν σκεφτούμε το τι παρουσιάζεταινα έχει ειπωθεί πάνω σταυρό η μάνα αναρωτιέται προβάλλειόλη την παραπάνω ποιητική της θηλυκότητας και απαντά σε ένακαίριο ερώτημα βάζοντας κατά μέρος όλες τις θεολογικέςερμηνείες πότε θα έρθει πίσω στη ζωή ο Χριστός Είναι ένα απότα πιο βασικά και καίρια μοτίβα των μοιρολογιών το πιο

Εκεί δεντρί δεν ήτανε δέντρο εφανερώθη

Το δέντρο ήταν ο Χριστός Κι οι κλώνοι οι μαθητές του

Τα φύλλα του που κρέμονταν Ήταν οι προφητάδες

Που προφητεύαν κι έλεγαν Για του Χριστού τα Πάθη

Πολύς λαός συχνάζητο Τον Ιησού νrsquo ακούσει

Να γιατρευτεί τα πάθη του Να σώσει την ψυχή του

Κι όταν τελείωσε Το θείο δίδαγμά του

Τους δώδεκα εσύναξε Με αγάπη τους μιλάει

Ένας lsquoπό σας τους δώδεκα Μέλει να με προδώσει

Της χείρας των αμαρτωλών Για να με θανατώσει

Ένας τον άλλον λέγανε και ένας τον άλλον ρώταν

Κι εκείνος ο παράνομος Το μαρτυράει αυτός του

Δεν είνrsquo κανένας από σας δεν είνrsquo κανένας άλλος

μόνrsquo είμrsquo εγώ ο δολερός που θέλει να το κάνει

Σαν θα το κάμεις κάμε το Και σαν θα γένη ας γένη

Κι απrsquo του Χριστού τη συντροφιά Ο δόλιος ας διαβαίνει

Σαν θα το κάμεις κάμε το Και σαν θα γένη ας γένη

Κι απrsquo του Χριστού την τράπεζα Όξω οι κατηραμένοι

Ακόμη λόγος γένονταν Και στου Χαλκιά πηγαίνει

Χαλκιά Χαλκιά για φκιάσε μας Τρία καρφιά μεγάλα

Θέμrsquo να σταυρώσουμrsquo το Χριστό Σε κείνον θα τα βάλλουμrsquo

Κι η Παναγιά η Δέσποινα καθόταν μοναχή της

Την προσευχή της έκανε Για το Μονογενή της

Ακούει φωνή εξrsquo ουρανού Κι απrsquo Αρχαγγέλου στόμα

Σώνουν κυρά μrsquo οι προσευχές Σώνουν και οι μετάνοιες

σημαντικό είναι αυτό που μεταφέρει τη λατρεία από τη γη στονουρανό γιατί Γιατί τώρα απαντά ο ίδιος ο Χριστός για το πότεθα έρθει για την ημέρα της επιστροφής και δεν εκφράζειπαράπονο ή δισταγμό εμμένοντας σε έναν κώδικα τιμής πουσχετίζεται με το πλήθος και τη σωτηρία του Η ερώτηση τηςμητέρας καν δεν μας εμφανίζεται η μάνα που μοιρολογεί και

Και τον Υιό σου πιάσανε Και σαν φονιά τον πάνε

Οι άνομοι Εβραίοι Οι άνομοι παράνομοι Και οι κατηραμένοι

Σαν τrsquo άκουσε η Παναγιά Βγαίνει να δει κοντά της

Βγαίνει να δει στην πόρτα της Να δει στη γειτονιά της

Βλέπει τον ουρανό θολό και τrsquo άστρι βουρκωμένο

Και το φεγγάρι το λαμπρόΣτο αίμα βουτηγμένο

Βλέπει αστραπές Ακούει βροντές Και ταραχές μεγάλες

Βλέπει το Γιάννη που lsquoρχονταν Κλαμένος πικραμένος

-Τι έχεις Γιάννη μrsquo κι έρχεσαι κλαμένος πικραμένος

Ο Δάσκαλος σε μάλωσε Και είσαι πικραμένος

-Ο Δάσκαλος δε με μάλωσε Η λύπη είναι μεγάλη

Το Δάσκαλο μου πιάσανε Οι άνομοι Εβραίοι

Οι άνομοι παράνομοι και οι κατηραμένοι

Σαν κλέφτη τον επιάσανε Και σαν φονιά τον πάνε

Και εις του Πιλάτου τας αυλάς Εκεί τον τυρρανάνε

Δεν φτάνει που τον έδειραν Και τον ματοκυλήσαν

Δαυλί και ξύδι Και χολή Βάλαν και τον ποτίσαν

Η Παναγιά σαν τrsquo άκουσε Αυτόν το λόγο είπε

-Όσοι αγαπάτε το Χριστό και τον ακολουθείτε

Με τη μανούλα τrsquo τρέξετε Να πάτε να Τον βρείτε

Μαρία η Μαγδαληνή Και του Ιακώβου η μάνα

Και του Λαζάρου η αδερφή οι τέσσαρες αντάμα

Πήραν το δρόμο το δρομί Δρομί το μονοπάτι

Κι ο μονοπάτης τrsquoς έβγαλε Στrsquo ατσίγγανου την πόρτα

Βρίσκουν χαλκιά και δούλευε Χαλκιά με τα παιδιά του

έχει βιώσει τον αποχωρισμό του παιδιού ή των άλλων συγγενώντης δίνει την απάντηση Το Μέγα Σάββατο28

Πρόβλημα αποτελεί και η κατάρα της Παναγίας στην ΑγιάΚαλή που σχετίζεται με διάφορες θεότητες με την Αγία Ελένηπρωτίστως με την Αγία Άννα με την Καλλίστη Άρτεμη τηνΚαλλιόπη Σε ορισμένες παραλλαγές η Παναγία φαίνεται

Χαλκιά με τη γυναίκα του Κι όλη τη φαμελιά του

-Ώρα καλή σου ατσίγγανε Και τι lsquoναι αυτά που φτιάχνεις

Και τι lsquoναι αυτά που πολεμάς Πες μας τι θα τα κάνεις

-Εβραίοι με παρήγγειλαν Τρία καρφιά να φτιάξω

Και γω απrsquo την σαστίδα μου Βαρώ και φτιάχνω πέντε

-Συ μάστορα που τα lsquoφτιαξες Για πες μας τι τα θέλουν

-τrsquoς Μαριώς το γιο επιάσανε και θένrsquo να το σταυρώσουν

θένrsquo να τον βάλλουν στα καρφιά για να το θανατώσουν

Θα βάλλουν τα δυο στα χέρια τουΚαι τrsquo άλλα δυο στα πόδια

Το πέμπτο το φαρμακερό Θα βάλλουν στην καρδιά του

Να τρέξει αίμα και νερό Από τα σωθικά του

-Καταραμένε ατσίγγανε Που την κατάρα μrsquo να lsquoχεις

Εσύ και η φαμίλια σου Και όλη η γενιά σου

Καταραμένε ατσίγγανε ψωμί να μην χορτάσεις

Εσύ και η φαμίλια σου Και όλη η γενιά σου

Καταραμένε ατσίγγανε Που την κατάρα μrsquo να lsquoχεις

Ποτέ στην τραχηλίτσα πουκάμισο νrsquo αλλάξεις

Ποτέ μέσα στο τζάκι σου στάχτη να μην πετάξεις

Καταραμένε ατσίγγανε Που την κατάρα μrsquo να lsquoχεις

Πες μας που τον επήγανε Πες μας που θα τον έχουν

-Βλέπετε εκείνο το βουνό Που ανάβει και καπνίζει

Εκεί τον έχουν το Χριστό Εκεί τον τυρρανούνε

Εκεί θα τον βάλλουν στα καρφιά Για να τον θανατώσουν

Πήραν το δρόμο το δρομί Στρατί το μονοπάτι

Κι οι δρόμοι δάκρυα γέμισαν Κι οι στράτες μοιρολόγια

αναιτιολόγητα αδίστακτη29 Μια λύση προτείνει η Ψυχογιού πουτην ταυτίζει με την Αγία Ελένη του Μεγάλου Κωνσταντίνου και τησχετίζει τρόπον τινά με την Ελένη της αρχαιότητας ή με χθόνιεςθεότητες Δυο γυναικείες μορφές που προέρχονται απόδιαφορετικούς τόπους και χρόνους συγκρούονται την ώρα τωνθυρανοιξίων του Άδη με στόχο τη λύτρωση από τη φθορά Ακόμησχολιάζεται το περιστατικό με την Μακαριά ή Παρηγοριά ή

Και πλέκαν τα ρουχάκια τους Κάθε κλαδί λωρίδα

και πλέκαν τα μαλλάκια τους κάθε κλωνί κι ακίδα

Κι ο μονοπάτης έβγαλε Μπρός του ληστού την πόρτα

Βρίσκουν τις πόρτες σφαλιστές Και τα κλειδιά παρμένα

Και τα ψηλά παράθυρα Σφιχτά μανταλωμένα

Βάζει φωνή η Παναγιά Και διπλογονατίζει

-Άνοιξε πόρτα του ληστού Και πόρτα του Πιλάτου

Να μπω να δω το γιόκα μου Προτού μου το σταυρώσουν

Προτού τον βάλλουν στα καρφιά Και με τον θανατώσουν

Κι η πόρτα από το φόβο της Άνοιξε μοναχή της

Μπήκε λαός αμέτρητος που μετρημό δεν έχει

Κι η Παναγιά η Δέσποινα μπήκε απικραμένη

Από το πλήθος το πολύ Κι από το βιλαέτι

Κανέναν δεν εγνώρισε Μόνο τον Άγιο Γιάννη

-Έλα Ιωάννη μου Έλα να σε ρωτήσω

Μην είδες τον υιόκα μου κι εσέ διδάσκαλο σου

-Δεν έχω στόμα να στο πω Γλώσσα να σου μιλήσω

Δεν έχω χεροπάλαμο Να σου το ομολογήσω

-Πες μου το Γιάννη πες μου το Κι ότι μου μέλλει ας πάθω

Κι ότι εινrsquo γραμμένο απrsquo το θεό Όλα θα τα περάσω

-Βλέπεις εκείνο το γυμνό Το παραπονεμένο

Οπού φορεί πουκάμισο στο αίμα βουτηγμένο

Όπου τον έχουν οι εχθροί Πισθάγκωνα δεμένο

Κι ανάμεσα σε δυο ληστές τον έχουν Σταυρωμένο

Όπου στη μέση του φορούν ζωνάρι ματωμένο

Μακάρισμα όπως σώθηκε στη Λήμνο30 Αν όντως ο ισχυρισμός τηςΨυχογιού31 είναι ορθός και με κάποια διστακτικότητα μπορέσουμενα τον μεταβιβάσουμε στην κοινότητα μας ψάχνοντας να βρούμετοπωνύμια της Αγίας Ελένης που να σχετίζονται με την παραγωγήκαι το νερό ως πηγή ζωής μάλλον θα τον επαληθεύσουμε διότιβρίσκουμε τουλάχιστον δύο τοπωνύμια τέτοια32

Όπου φορεί στη κεφαλή ακάνθινο στεφάνι

Εκείνος είναι ο γιόκας σου Κι εμέ διδάσκαλος μου

Είναι θεός και πλαστουργός Του αιωνίου κόσμου

Κι η Παναγιά σαν τrsquo άκουσε Έπεσε κι ελιγώθει

σαν πιάσε και συνέφερε Τρέχει και πάει κοντά του

Και το σταυρό αγκάλιασε με πόνο του μιλάει

-Γιέ μου και που lsquoνrsquo τα κάλλη σου Και που lsquoνrsquo η ομορφιά σου

Που σου lsquoχα σκούφιες αργυρές Φασκιές μαλαματένιες

Όπου σε νανουρίζανε οι δώδεκα παρθένες

Γιέ μου περί χαμήλωσε Για κάνε λίγο πίσω

Να φτάσω η μανούλα σου να σε γλυκοφιλήσω

Να βγάλω την ποδίτσα μου το αίμα να σκουπίσω

Γιέ μου περί χαμήλωσε Κατέβα παρακάτω

Να συναχθούν οι μαθητές οι εβδομήντα δυο

Γιέ μου περί χαμήλωσε για κάνε λίγο πίσω

Να συναχθούν οι μαθητές Να σε παρηγορήσουν

Να βγάλουν τα μαντήλια τους το αίμα να σκουπίσουν

Γιε μου περί χαμήλωσε για κάνε παρακάτω

Άνοιξε τα ματάκια σουΤο άγιο σου στόμα

Και παρηγόρησε με γιε μrsquoΤην τελευταία ώρα

Ο τέκνο μου γλυκύτατο και μάτια των δακρύων

Που είνrsquo οι μαθητάδες σου Να έρθουν να σε κλάψουν

Να δούνε τους σκληρούς δαρμούς Τα τραγικά δεινά σου

Τα φοβερά κι απάνθρωπα βασανιστήρια σου

Δε μου μιλάς παιδάκι μου Για μίλησε μου γιε μου

Δεν μπορούμε όμως να υποστηρίξουμε πως στο μοιρολόι οικατάρες αφορούν και συγκροτούν την ταυτότητα της κοινότηταςμόνο τα λόγια ειπώνονται από την ίδια την Παναγία πουπρωτίστως είναι μητέρα και γυναίκα Δεν αποδέχεται το θάνατοδεν μπορεί να αποδεχτεί τον ολοκληρωτικό χωρισμό από το παιδίτης εν τέλει καμία μανά με οποιαδήποτε πρακτική δεν κατάφερενα τον αποδεχτεί Η δύναμη της κατάρας και της ευχής μόνο σεμια κοινότητα περισσότερο προφορική μπορεί να φανερώσει τη

Δυο λόγια πες μου αγάπη μου Να τα lsquo χω για παρηγοριά σε όλη τη ζωή μου

Δε μου μιλάς παιδάκι μου Δε μου μιλάς παιδί μου

Που έφυγες και μrsquo άφησες και είμαι μοναχή μου

Δεν έχrsquo μαχαίρι να σφαγώ Δεν εχrsquo γκρεμό να πέσω

Δεν έχrsquo κι αργυροψάλιδο να κόψω τα μαλλιά μου

Φέρε στα μαύρα να ντυθώ Στα μαύρα για να κάτσω

Γιατί έχω γιο Μονογενή και τώρα θα το χάσω

Τότε περί χαμήλωσε τότε περί κατέβει

Άνοιξε τα ματάκια του Και το άγιον του στόμα

Και μίλησε στη μάνα του εις τη γλυκιά Παρθένα

-Λάβε κυρά μου υπομονή λάβε κυρά μου ανέσεις

Κάμε τον Ιωάννη γιο Και να μη με παντέχεις

Άντε μανούλα μrsquo στο καλό και στην καλή την ώρα

Μην βρεις μαχαίρι να σφαγείς μην βρεις γκρεμό να πέσεις

Μην βρεις κι αργυροψάλιδο να κόψεις τα μαλλιά σου

Τα κόβουν μάνες για παιδιά και τα παιδιά για μάνες

Τα κόβουν κι οι καλόπαντρες για τους καλούς τους άντρες

Σύρε μάνα μrsquo στο σπίτι μας σύρε στrsquo αρχοντικό μας

Βάλε κρασί στο μαστραπά και πίτα στο πανέρι

Και κάνε μια κρασοψυχιά Το Σάββατο το βράδυ

Το κάνουν μάνες για παιδιά και τα παιδιά για μάνες

Το κάνουν κι οι καλόπαντρες Για τους καλούς τους άντρες

Όποιος το λέγει σώζεται κι όποιος τrsquo ακούει αγιάζει

Κι όποιος το καλαφουγκραστεί

Πάραδεισο θα λάβει παράδεισο και λίβανο από τον Άγιο Τάφοraquo

σημασία της Ο λόγος κορυφώνεται και δραματοποιείται τομακρόσυρτο του μοιρολογιού δημιουργεί ακριβώς εκείνη τηνατμόσφαιρα του θρήνου ενός παιδιού τελικώς η γυναίκα κλαίειτους δικούς της νεκρούς δια στόματος της Παναγίας ταυτιζόμενημε το πρότυπο- Παναγία Το μοιρολόγισμα σε συνδυασμό με τοημίφως το λιβάνι και τις βαριές κινήσεις των χεριών πουστολίζουν το ξύλο δίνει ένα έξοχο παράδειγμα θεατρικού-κοινωνικού δράματος εντείνοντας την κατάνυξη και το φόβο γιατην μέρα που ξημερώνει Οι κατάρες που ακούγονταιδικαιολογούνται μέσα από την έννοια της μητρότητας και τουπόνου του επικείμενου πένθους που η γυναικεία μορφή θα βιώσει

28 laquoως πότε να σε καρτερώ και να σε παντυχαίνω ώσπου να στίξη η θάλασσα να γίνηπεριβόλι ώσπου νrsquo ασπρίση ο κόρακας να γένη περιστέρι τότε και συ καρτέρι με τότεπαντύχαινέ μεraquo Loring Danforth Alexander Tsiaras The death rituals of ruralGreece PUP Princepton New Jersey 1982 σ 151 29 Alexiou Margaret Ο τελετουργικός θρήνος στην ελληνική παράδοση ΜΙΕΤΑθήνα 2002 σ 142 laquohellipΗ Αγιά Καλή ηπέρασε απrsquo όξω και τση λέγει ποιος είδε γιοεις το σταυρό και μάνα στο τραπέζι Η Δέσποινα σαν τrsquo άκουσε πέφτει λιγοθυμάει Σταμνιάνερό την περεχού και πέντε βάζοι μόσχοι κι απόντας ησεφέρισε αυτό το λόγο λέγει Άντε καισυ Άγια Καλή και δόξα να μην έχης άντε που να σε χτίσουνε ανάμεσα πελάους ούτεπαπάς να λειτουργά διάκος να μη σε ψέλνη ούτε κερί και λίβανο μην κάνη () εμπροστάσου να γίνης μάντρα των αρνιών και μάντρα των προβάτων κι απάνω στα καμπαναριάκοράκοι να κοιτάζουνraquo Πρβ κ Bertrand Bouvier Le mirologue de la Viergechansons et poemes grecs sur la passion du Chirst BibliothecaHelvetica Romana XVI Institute Suisse de Rome 1976 σ 266- 288[ΑYA- KALI]30 Οπ31 Ελένη Ψυχογιού laquoΜαύρηγηraquo και Ελένη τελετουργίες θανάτου και αναγέννησηςΔημοσιεύματα Κέντρου Ερεύνης Ελληνικής Λαογραφίας Αθήνα 2008 σ83- 98 32 Αγία Ελένη στην περιοχή των Σαρδών δίπλα σε πηγή Αγία Ελένη στηνθάλασσα της Νευτίνας στο Κοντοπούλι και Αγία Ελένη στην περιοχήανάμεσα στο Λιβαδοχώρι και τον Άγιο Δημήτριο που δίπλα της έχει καιαυτή πηγή Αν την ταυτίσουμε με την Αγία Άννα πάλι βρίσκουμε τονκοιμητηριακό ναό του χωριού Καλλιόπη με το ίδιο όνομα Ο συλλογισμόςτης Ψυχογιού όμως μάλλον επαληθεύεται σώζεται στο Κοντοπούλι τοουσιαστικό ltκερασελένηgt και στον Κοντιά ltκερασουλένηgt θηλυκούγένους και χρησιμοποιείται για να δηλώσει το ουράνιο τόξο Τοουράνιο τόξο συνδέεται με την γη Το κερασελένη προέρχεται από τοΚυρία Ελένη οπότε πάλι εμπλέκεται το όνομα της Ελένης μέσα γιαπεραιτέρω πληροφόρηση να τονίσουμε πως η Αγία Ελένη αντλεί τη θεότητατας από τον Άγιο Κωνσταντίνο ενώ ταξίδεψε και μετείχε στην ανεύρεσητου Τιμίου Σταυρού Πρβ κhttpionkeftiu-cretanbullblogspotgr201303gandhi-0102-2012htmlκ Αδαμαντίου Κοραή Άτακτα Αλφάβητον Δεύτερον εκ της τυπογραφίαςΚ Εβεράρτου εν Παρισίοις 1832 σ265

Ακολουθεί το μοτίβο του διαλόγου του φανταστικούδιαλόγου ανάμεσα σε μητέρα και γιο ένας διάλογος αρκετάπροβληματικός από τη φύση του αν σκεφτούμε το τι παρουσιάζεταινα έχει ειπωθεί πάνω σταυρό η μάνα αναρωτιέται προβάλλειόλη την παραπάνω ποιητική της θηλυκότητας και απαντά σε ένακαίριο ερώτημα βάζοντας κατά μέρος όλες τις θεολογικέςερμηνείες πότε θα έρθει πίσω στη ζωή ο Χριστός Είναι ένα απότα πιο βασικά και καίρια μοτίβα των μοιρολογιών το πιο

Εκεί δεντρί δεν ήτανε δέντρο εφανερώθη

Το δέντρο ήταν ο Χριστός Κι οι κλώνοι οι μαθητές του

Τα φύλλα του που κρέμονταν Ήταν οι προφητάδες

Που προφητεύαν κι έλεγαν Για του Χριστού τα Πάθη

Πολύς λαός συχνάζητο Τον Ιησού νrsquo ακούσει

Να γιατρευτεί τα πάθη του Να σώσει την ψυχή του

Κι όταν τελείωσε Το θείο δίδαγμά του

Τους δώδεκα εσύναξε Με αγάπη τους μιλάει

Ένας lsquoπό σας τους δώδεκα Μέλει να με προδώσει

Της χείρας των αμαρτωλών Για να με θανατώσει

Ένας τον άλλον λέγανε και ένας τον άλλον ρώταν

Κι εκείνος ο παράνομος Το μαρτυράει αυτός του

Δεν είνrsquo κανένας από σας δεν είνrsquo κανένας άλλος

μόνrsquo είμrsquo εγώ ο δολερός που θέλει να το κάνει

Σαν θα το κάμεις κάμε το Και σαν θα γένη ας γένη

Κι απrsquo του Χριστού τη συντροφιά Ο δόλιος ας διαβαίνει

Σαν θα το κάμεις κάμε το Και σαν θα γένη ας γένη

Κι απrsquo του Χριστού την τράπεζα Όξω οι κατηραμένοι

Ακόμη λόγος γένονταν Και στου Χαλκιά πηγαίνει

Χαλκιά Χαλκιά για φκιάσε μας Τρία καρφιά μεγάλα

Θέμrsquo να σταυρώσουμrsquo το Χριστό Σε κείνον θα τα βάλλουμrsquo

Κι η Παναγιά η Δέσποινα καθόταν μοναχή της

Την προσευχή της έκανε Για το Μονογενή της

Ακούει φωνή εξrsquo ουρανού Κι απrsquo Αρχαγγέλου στόμα

Σώνουν κυρά μrsquo οι προσευχές Σώνουν και οι μετάνοιες

σημαντικό είναι αυτό που μεταφέρει τη λατρεία από τη γη στονουρανό γιατί Γιατί τώρα απαντά ο ίδιος ο Χριστός για το πότεθα έρθει για την ημέρα της επιστροφής και δεν εκφράζειπαράπονο ή δισταγμό εμμένοντας σε έναν κώδικα τιμής πουσχετίζεται με το πλήθος και τη σωτηρία του Η ερώτηση τηςμητέρας καν δεν μας εμφανίζεται η μάνα που μοιρολογεί και

Και τον Υιό σου πιάσανε Και σαν φονιά τον πάνε

Οι άνομοι Εβραίοι Οι άνομοι παράνομοι Και οι κατηραμένοι

Σαν τrsquo άκουσε η Παναγιά Βγαίνει να δει κοντά της

Βγαίνει να δει στην πόρτα της Να δει στη γειτονιά της

Βλέπει τον ουρανό θολό και τrsquo άστρι βουρκωμένο

Και το φεγγάρι το λαμπρόΣτο αίμα βουτηγμένο

Βλέπει αστραπές Ακούει βροντές Και ταραχές μεγάλες

Βλέπει το Γιάννη που lsquoρχονταν Κλαμένος πικραμένος

-Τι έχεις Γιάννη μrsquo κι έρχεσαι κλαμένος πικραμένος

Ο Δάσκαλος σε μάλωσε Και είσαι πικραμένος

-Ο Δάσκαλος δε με μάλωσε Η λύπη είναι μεγάλη

Το Δάσκαλο μου πιάσανε Οι άνομοι Εβραίοι

Οι άνομοι παράνομοι και οι κατηραμένοι

Σαν κλέφτη τον επιάσανε Και σαν φονιά τον πάνε

Και εις του Πιλάτου τας αυλάς Εκεί τον τυρρανάνε

Δεν φτάνει που τον έδειραν Και τον ματοκυλήσαν

Δαυλί και ξύδι Και χολή Βάλαν και τον ποτίσαν

Η Παναγιά σαν τrsquo άκουσε Αυτόν το λόγο είπε

-Όσοι αγαπάτε το Χριστό και τον ακολουθείτε

Με τη μανούλα τrsquo τρέξετε Να πάτε να Τον βρείτε

Μαρία η Μαγδαληνή Και του Ιακώβου η μάνα

Και του Λαζάρου η αδερφή οι τέσσαρες αντάμα

Πήραν το δρόμο το δρομί Δρομί το μονοπάτι

Κι ο μονοπάτης τrsquoς έβγαλε Στrsquo ατσίγγανου την πόρτα

Βρίσκουν χαλκιά και δούλευε Χαλκιά με τα παιδιά του

έχει βιώσει τον αποχωρισμό του παιδιού ή των άλλων συγγενώντης δίνει την απάντηση Το Μέγα Σάββατο28

Πρόβλημα αποτελεί και η κατάρα της Παναγίας στην ΑγιάΚαλή που σχετίζεται με διάφορες θεότητες με την Αγία Ελένηπρωτίστως με την Αγία Άννα με την Καλλίστη Άρτεμη τηνΚαλλιόπη Σε ορισμένες παραλλαγές η Παναγία φαίνεται

Χαλκιά με τη γυναίκα του Κι όλη τη φαμελιά του

-Ώρα καλή σου ατσίγγανε Και τι lsquoναι αυτά που φτιάχνεις

Και τι lsquoναι αυτά που πολεμάς Πες μας τι θα τα κάνεις

-Εβραίοι με παρήγγειλαν Τρία καρφιά να φτιάξω

Και γω απrsquo την σαστίδα μου Βαρώ και φτιάχνω πέντε

-Συ μάστορα που τα lsquoφτιαξες Για πες μας τι τα θέλουν

-τrsquoς Μαριώς το γιο επιάσανε και θένrsquo να το σταυρώσουν

θένrsquo να τον βάλλουν στα καρφιά για να το θανατώσουν

Θα βάλλουν τα δυο στα χέρια τουΚαι τrsquo άλλα δυο στα πόδια

Το πέμπτο το φαρμακερό Θα βάλλουν στην καρδιά του

Να τρέξει αίμα και νερό Από τα σωθικά του

-Καταραμένε ατσίγγανε Που την κατάρα μrsquo να lsquoχεις

Εσύ και η φαμίλια σου Και όλη η γενιά σου

Καταραμένε ατσίγγανε ψωμί να μην χορτάσεις

Εσύ και η φαμίλια σου Και όλη η γενιά σου

Καταραμένε ατσίγγανε Που την κατάρα μrsquo να lsquoχεις

Ποτέ στην τραχηλίτσα πουκάμισο νrsquo αλλάξεις

Ποτέ μέσα στο τζάκι σου στάχτη να μην πετάξεις

Καταραμένε ατσίγγανε Που την κατάρα μrsquo να lsquoχεις

Πες μας που τον επήγανε Πες μας που θα τον έχουν

-Βλέπετε εκείνο το βουνό Που ανάβει και καπνίζει

Εκεί τον έχουν το Χριστό Εκεί τον τυρρανούνε

Εκεί θα τον βάλλουν στα καρφιά Για να τον θανατώσουν

Πήραν το δρόμο το δρομί Στρατί το μονοπάτι

Κι οι δρόμοι δάκρυα γέμισαν Κι οι στράτες μοιρολόγια

αναιτιολόγητα αδίστακτη29 Μια λύση προτείνει η Ψυχογιού πουτην ταυτίζει με την Αγία Ελένη του Μεγάλου Κωνσταντίνου και τησχετίζει τρόπον τινά με την Ελένη της αρχαιότητας ή με χθόνιεςθεότητες Δυο γυναικείες μορφές που προέρχονται απόδιαφορετικούς τόπους και χρόνους συγκρούονται την ώρα τωνθυρανοιξίων του Άδη με στόχο τη λύτρωση από τη φθορά Ακόμησχολιάζεται το περιστατικό με την Μακαριά ή Παρηγοριά ή

Και πλέκαν τα ρουχάκια τους Κάθε κλαδί λωρίδα

και πλέκαν τα μαλλάκια τους κάθε κλωνί κι ακίδα

Κι ο μονοπάτης έβγαλε Μπρός του ληστού την πόρτα

Βρίσκουν τις πόρτες σφαλιστές Και τα κλειδιά παρμένα

Και τα ψηλά παράθυρα Σφιχτά μανταλωμένα

Βάζει φωνή η Παναγιά Και διπλογονατίζει

-Άνοιξε πόρτα του ληστού Και πόρτα του Πιλάτου

Να μπω να δω το γιόκα μου Προτού μου το σταυρώσουν

Προτού τον βάλλουν στα καρφιά Και με τον θανατώσουν

Κι η πόρτα από το φόβο της Άνοιξε μοναχή της

Μπήκε λαός αμέτρητος που μετρημό δεν έχει

Κι η Παναγιά η Δέσποινα μπήκε απικραμένη

Από το πλήθος το πολύ Κι από το βιλαέτι

Κανέναν δεν εγνώρισε Μόνο τον Άγιο Γιάννη

-Έλα Ιωάννη μου Έλα να σε ρωτήσω

Μην είδες τον υιόκα μου κι εσέ διδάσκαλο σου

-Δεν έχω στόμα να στο πω Γλώσσα να σου μιλήσω

Δεν έχω χεροπάλαμο Να σου το ομολογήσω

-Πες μου το Γιάννη πες μου το Κι ότι μου μέλλει ας πάθω

Κι ότι εινrsquo γραμμένο απrsquo το θεό Όλα θα τα περάσω

-Βλέπεις εκείνο το γυμνό Το παραπονεμένο

Οπού φορεί πουκάμισο στο αίμα βουτηγμένο

Όπου τον έχουν οι εχθροί Πισθάγκωνα δεμένο

Κι ανάμεσα σε δυο ληστές τον έχουν Σταυρωμένο

Όπου στη μέση του φορούν ζωνάρι ματωμένο

Μακάρισμα όπως σώθηκε στη Λήμνο30 Αν όντως ο ισχυρισμός τηςΨυχογιού31 είναι ορθός και με κάποια διστακτικότητα μπορέσουμενα τον μεταβιβάσουμε στην κοινότητα μας ψάχνοντας να βρούμετοπωνύμια της Αγίας Ελένης που να σχετίζονται με την παραγωγήκαι το νερό ως πηγή ζωής μάλλον θα τον επαληθεύσουμε διότιβρίσκουμε τουλάχιστον δύο τοπωνύμια τέτοια32

Όπου φορεί στη κεφαλή ακάνθινο στεφάνι

Εκείνος είναι ο γιόκας σου Κι εμέ διδάσκαλος μου

Είναι θεός και πλαστουργός Του αιωνίου κόσμου

Κι η Παναγιά σαν τrsquo άκουσε Έπεσε κι ελιγώθει

σαν πιάσε και συνέφερε Τρέχει και πάει κοντά του

Και το σταυρό αγκάλιασε με πόνο του μιλάει

-Γιέ μου και που lsquoνrsquo τα κάλλη σου Και που lsquoνrsquo η ομορφιά σου

Που σου lsquoχα σκούφιες αργυρές Φασκιές μαλαματένιες

Όπου σε νανουρίζανε οι δώδεκα παρθένες

Γιέ μου περί χαμήλωσε Για κάνε λίγο πίσω

Να φτάσω η μανούλα σου να σε γλυκοφιλήσω

Να βγάλω την ποδίτσα μου το αίμα να σκουπίσω

Γιέ μου περί χαμήλωσε Κατέβα παρακάτω

Να συναχθούν οι μαθητές οι εβδομήντα δυο

Γιέ μου περί χαμήλωσε για κάνε λίγο πίσω

Να συναχθούν οι μαθητές Να σε παρηγορήσουν

Να βγάλουν τα μαντήλια τους το αίμα να σκουπίσουν

Γιε μου περί χαμήλωσε για κάνε παρακάτω

Άνοιξε τα ματάκια σουΤο άγιο σου στόμα

Και παρηγόρησε με γιε μrsquoΤην τελευταία ώρα

Ο τέκνο μου γλυκύτατο και μάτια των δακρύων

Που είνrsquo οι μαθητάδες σου Να έρθουν να σε κλάψουν

Να δούνε τους σκληρούς δαρμούς Τα τραγικά δεινά σου

Τα φοβερά κι απάνθρωπα βασανιστήρια σου

Δε μου μιλάς παιδάκι μου Για μίλησε μου γιε μου

Δεν μπορούμε όμως να υποστηρίξουμε πως στο μοιρολόι οικατάρες αφορούν και συγκροτούν την ταυτότητα της κοινότηταςμόνο τα λόγια ειπώνονται από την ίδια την Παναγία πουπρωτίστως είναι μητέρα και γυναίκα Δεν αποδέχεται το θάνατοδεν μπορεί να αποδεχτεί τον ολοκληρωτικό χωρισμό από το παιδίτης εν τέλει καμία μανά με οποιαδήποτε πρακτική δεν κατάφερενα τον αποδεχτεί Η δύναμη της κατάρας και της ευχής μόνο σεμια κοινότητα περισσότερο προφορική μπορεί να φανερώσει τη

Δυο λόγια πες μου αγάπη μου Να τα lsquo χω για παρηγοριά σε όλη τη ζωή μου

Δε μου μιλάς παιδάκι μου Δε μου μιλάς παιδί μου

Που έφυγες και μrsquo άφησες και είμαι μοναχή μου

Δεν έχrsquo μαχαίρι να σφαγώ Δεν εχrsquo γκρεμό να πέσω

Δεν έχrsquo κι αργυροψάλιδο να κόψω τα μαλλιά μου

Φέρε στα μαύρα να ντυθώ Στα μαύρα για να κάτσω

Γιατί έχω γιο Μονογενή και τώρα θα το χάσω

Τότε περί χαμήλωσε τότε περί κατέβει

Άνοιξε τα ματάκια του Και το άγιον του στόμα

Και μίλησε στη μάνα του εις τη γλυκιά Παρθένα

-Λάβε κυρά μου υπομονή λάβε κυρά μου ανέσεις

Κάμε τον Ιωάννη γιο Και να μη με παντέχεις

Άντε μανούλα μrsquo στο καλό και στην καλή την ώρα

Μην βρεις μαχαίρι να σφαγείς μην βρεις γκρεμό να πέσεις

Μην βρεις κι αργυροψάλιδο να κόψεις τα μαλλιά σου

Τα κόβουν μάνες για παιδιά και τα παιδιά για μάνες

Τα κόβουν κι οι καλόπαντρες για τους καλούς τους άντρες

Σύρε μάνα μrsquo στο σπίτι μας σύρε στrsquo αρχοντικό μας

Βάλε κρασί στο μαστραπά και πίτα στο πανέρι

Και κάνε μια κρασοψυχιά Το Σάββατο το βράδυ

Το κάνουν μάνες για παιδιά και τα παιδιά για μάνες

Το κάνουν κι οι καλόπαντρες Για τους καλούς τους άντρες

Όποιος το λέγει σώζεται κι όποιος τrsquo ακούει αγιάζει

Κι όποιος το καλαφουγκραστεί

Πάραδεισο θα λάβει παράδεισο και λίβανο από τον Άγιο Τάφοraquo

σημασία της Ο λόγος κορυφώνεται και δραματοποιείται τομακρόσυρτο του μοιρολογιού δημιουργεί ακριβώς εκείνη τηνατμόσφαιρα του θρήνου ενός παιδιού τελικώς η γυναίκα κλαίειτους δικούς της νεκρούς δια στόματος της Παναγίας ταυτιζόμενημε το πρότυπο- Παναγία Το μοιρολόγισμα σε συνδυασμό με τοημίφως το λιβάνι και τις βαριές κινήσεις των χεριών πουστολίζουν το ξύλο δίνει ένα έξοχο παράδειγμα θεατρικού-κοινωνικού δράματος εντείνοντας την κατάνυξη και το φόβο γιατην μέρα που ξημερώνει Οι κατάρες που ακούγονταιδικαιολογούνται μέσα από την έννοια της μητρότητας και τουπόνου του επικείμενου πένθους που η γυναικεία μορφή θα βιώσει

28 laquoως πότε να σε καρτερώ και να σε παντυχαίνω ώσπου να στίξη η θάλασσα να γίνηπεριβόλι ώσπου νrsquo ασπρίση ο κόρακας να γένη περιστέρι τότε και συ καρτέρι με τότεπαντύχαινέ μεraquo Loring Danforth Alexander Tsiaras The death rituals of ruralGreece PUP Princepton New Jersey 1982 σ 151 29 Alexiou Margaret Ο τελετουργικός θρήνος στην ελληνική παράδοση ΜΙΕΤΑθήνα 2002 σ 142 laquohellipΗ Αγιά Καλή ηπέρασε απrsquo όξω και τση λέγει ποιος είδε γιοεις το σταυρό και μάνα στο τραπέζι Η Δέσποινα σαν τrsquo άκουσε πέφτει λιγοθυμάει Σταμνιάνερό την περεχού και πέντε βάζοι μόσχοι κι απόντας ησεφέρισε αυτό το λόγο λέγει Άντε καισυ Άγια Καλή και δόξα να μην έχης άντε που να σε χτίσουνε ανάμεσα πελάους ούτεπαπάς να λειτουργά διάκος να μη σε ψέλνη ούτε κερί και λίβανο μην κάνη () εμπροστάσου να γίνης μάντρα των αρνιών και μάντρα των προβάτων κι απάνω στα καμπαναριάκοράκοι να κοιτάζουνraquo Πρβ κ Bertrand Bouvier Le mirologue de la Viergechansons et poemes grecs sur la passion du Chirst BibliothecaHelvetica Romana XVI Institute Suisse de Rome 1976 σ 266- 288[ΑYA- KALI]30 Οπ31 Ελένη Ψυχογιού laquoΜαύρηγηraquo και Ελένη τελετουργίες θανάτου και αναγέννησηςΔημοσιεύματα Κέντρου Ερεύνης Ελληνικής Λαογραφίας Αθήνα 2008 σ83- 98 32 Αγία Ελένη στην περιοχή των Σαρδών δίπλα σε πηγή Αγία Ελένη στηνθάλασσα της Νευτίνας στο Κοντοπούλι και Αγία Ελένη στην περιοχήανάμεσα στο Λιβαδοχώρι και τον Άγιο Δημήτριο που δίπλα της έχει καιαυτή πηγή Αν την ταυτίσουμε με την Αγία Άννα πάλι βρίσκουμε τονκοιμητηριακό ναό του χωριού Καλλιόπη με το ίδιο όνομα Ο συλλογισμόςτης Ψυχογιού όμως μάλλον επαληθεύεται σώζεται στο Κοντοπούλι τοουσιαστικό ltκερασελένηgt και στον Κοντιά ltκερασουλένηgt θηλυκούγένους και χρησιμοποιείται για να δηλώσει το ουράνιο τόξο Τοουράνιο τόξο συνδέεται με την γη Το κερασελένη προέρχεται από τοΚυρία Ελένη οπότε πάλι εμπλέκεται το όνομα της Ελένης μέσα γιαπεραιτέρω πληροφόρηση να τονίσουμε πως η Αγία Ελένη αντλεί τη θεότητατας από τον Άγιο Κωνσταντίνο ενώ ταξίδεψε και μετείχε στην ανεύρεσητου Τιμίου Σταυρού Πρβ κhttpionkeftiu-cretanbullblogspotgr201303gandhi-0102-2012htmlκ Αδαμαντίου Κοραή Άτακτα Αλφάβητον Δεύτερον εκ της τυπογραφίαςΚ Εβεράρτου εν Παρισίοις 1832 σ265

σημαντικό είναι αυτό που μεταφέρει τη λατρεία από τη γη στονουρανό γιατί Γιατί τώρα απαντά ο ίδιος ο Χριστός για το πότεθα έρθει για την ημέρα της επιστροφής και δεν εκφράζειπαράπονο ή δισταγμό εμμένοντας σε έναν κώδικα τιμής πουσχετίζεται με το πλήθος και τη σωτηρία του Η ερώτηση τηςμητέρας καν δεν μας εμφανίζεται η μάνα που μοιρολογεί και

Και τον Υιό σου πιάσανε Και σαν φονιά τον πάνε

Οι άνομοι Εβραίοι Οι άνομοι παράνομοι Και οι κατηραμένοι

Σαν τrsquo άκουσε η Παναγιά Βγαίνει να δει κοντά της

Βγαίνει να δει στην πόρτα της Να δει στη γειτονιά της

Βλέπει τον ουρανό θολό και τrsquo άστρι βουρκωμένο

Και το φεγγάρι το λαμπρόΣτο αίμα βουτηγμένο

Βλέπει αστραπές Ακούει βροντές Και ταραχές μεγάλες

Βλέπει το Γιάννη που lsquoρχονταν Κλαμένος πικραμένος

-Τι έχεις Γιάννη μrsquo κι έρχεσαι κλαμένος πικραμένος

Ο Δάσκαλος σε μάλωσε Και είσαι πικραμένος

-Ο Δάσκαλος δε με μάλωσε Η λύπη είναι μεγάλη

Το Δάσκαλο μου πιάσανε Οι άνομοι Εβραίοι

Οι άνομοι παράνομοι και οι κατηραμένοι

Σαν κλέφτη τον επιάσανε Και σαν φονιά τον πάνε

Και εις του Πιλάτου τας αυλάς Εκεί τον τυρρανάνε

Δεν φτάνει που τον έδειραν Και τον ματοκυλήσαν

Δαυλί και ξύδι Και χολή Βάλαν και τον ποτίσαν

Η Παναγιά σαν τrsquo άκουσε Αυτόν το λόγο είπε

-Όσοι αγαπάτε το Χριστό και τον ακολουθείτε

Με τη μανούλα τrsquo τρέξετε Να πάτε να Τον βρείτε

Μαρία η Μαγδαληνή Και του Ιακώβου η μάνα

Και του Λαζάρου η αδερφή οι τέσσαρες αντάμα

Πήραν το δρόμο το δρομί Δρομί το μονοπάτι

Κι ο μονοπάτης τrsquoς έβγαλε Στrsquo ατσίγγανου την πόρτα

Βρίσκουν χαλκιά και δούλευε Χαλκιά με τα παιδιά του

έχει βιώσει τον αποχωρισμό του παιδιού ή των άλλων συγγενώντης δίνει την απάντηση Το Μέγα Σάββατο28

Πρόβλημα αποτελεί και η κατάρα της Παναγίας στην ΑγιάΚαλή που σχετίζεται με διάφορες θεότητες με την Αγία Ελένηπρωτίστως με την Αγία Άννα με την Καλλίστη Άρτεμη τηνΚαλλιόπη Σε ορισμένες παραλλαγές η Παναγία φαίνεται

Χαλκιά με τη γυναίκα του Κι όλη τη φαμελιά του

-Ώρα καλή σου ατσίγγανε Και τι lsquoναι αυτά που φτιάχνεις

Και τι lsquoναι αυτά που πολεμάς Πες μας τι θα τα κάνεις

-Εβραίοι με παρήγγειλαν Τρία καρφιά να φτιάξω

Και γω απrsquo την σαστίδα μου Βαρώ και φτιάχνω πέντε

-Συ μάστορα που τα lsquoφτιαξες Για πες μας τι τα θέλουν

-τrsquoς Μαριώς το γιο επιάσανε και θένrsquo να το σταυρώσουν

θένrsquo να τον βάλλουν στα καρφιά για να το θανατώσουν

Θα βάλλουν τα δυο στα χέρια τουΚαι τrsquo άλλα δυο στα πόδια

Το πέμπτο το φαρμακερό Θα βάλλουν στην καρδιά του

Να τρέξει αίμα και νερό Από τα σωθικά του

-Καταραμένε ατσίγγανε Που την κατάρα μrsquo να lsquoχεις

Εσύ και η φαμίλια σου Και όλη η γενιά σου

Καταραμένε ατσίγγανε ψωμί να μην χορτάσεις

Εσύ και η φαμίλια σου Και όλη η γενιά σου

Καταραμένε ατσίγγανε Που την κατάρα μrsquo να lsquoχεις

Ποτέ στην τραχηλίτσα πουκάμισο νrsquo αλλάξεις

Ποτέ μέσα στο τζάκι σου στάχτη να μην πετάξεις

Καταραμένε ατσίγγανε Που την κατάρα μrsquo να lsquoχεις

Πες μας που τον επήγανε Πες μας που θα τον έχουν

-Βλέπετε εκείνο το βουνό Που ανάβει και καπνίζει

Εκεί τον έχουν το Χριστό Εκεί τον τυρρανούνε

Εκεί θα τον βάλλουν στα καρφιά Για να τον θανατώσουν

Πήραν το δρόμο το δρομί Στρατί το μονοπάτι

Κι οι δρόμοι δάκρυα γέμισαν Κι οι στράτες μοιρολόγια

αναιτιολόγητα αδίστακτη29 Μια λύση προτείνει η Ψυχογιού πουτην ταυτίζει με την Αγία Ελένη του Μεγάλου Κωνσταντίνου και τησχετίζει τρόπον τινά με την Ελένη της αρχαιότητας ή με χθόνιεςθεότητες Δυο γυναικείες μορφές που προέρχονται απόδιαφορετικούς τόπους και χρόνους συγκρούονται την ώρα τωνθυρανοιξίων του Άδη με στόχο τη λύτρωση από τη φθορά Ακόμησχολιάζεται το περιστατικό με την Μακαριά ή Παρηγοριά ή

Και πλέκαν τα ρουχάκια τους Κάθε κλαδί λωρίδα

και πλέκαν τα μαλλάκια τους κάθε κλωνί κι ακίδα

Κι ο μονοπάτης έβγαλε Μπρός του ληστού την πόρτα

Βρίσκουν τις πόρτες σφαλιστές Και τα κλειδιά παρμένα

Και τα ψηλά παράθυρα Σφιχτά μανταλωμένα

Βάζει φωνή η Παναγιά Και διπλογονατίζει

-Άνοιξε πόρτα του ληστού Και πόρτα του Πιλάτου

Να μπω να δω το γιόκα μου Προτού μου το σταυρώσουν

Προτού τον βάλλουν στα καρφιά Και με τον θανατώσουν

Κι η πόρτα από το φόβο της Άνοιξε μοναχή της

Μπήκε λαός αμέτρητος που μετρημό δεν έχει

Κι η Παναγιά η Δέσποινα μπήκε απικραμένη

Από το πλήθος το πολύ Κι από το βιλαέτι

Κανέναν δεν εγνώρισε Μόνο τον Άγιο Γιάννη

-Έλα Ιωάννη μου Έλα να σε ρωτήσω

Μην είδες τον υιόκα μου κι εσέ διδάσκαλο σου

-Δεν έχω στόμα να στο πω Γλώσσα να σου μιλήσω

Δεν έχω χεροπάλαμο Να σου το ομολογήσω

-Πες μου το Γιάννη πες μου το Κι ότι μου μέλλει ας πάθω

Κι ότι εινrsquo γραμμένο απrsquo το θεό Όλα θα τα περάσω

-Βλέπεις εκείνο το γυμνό Το παραπονεμένο

Οπού φορεί πουκάμισο στο αίμα βουτηγμένο

Όπου τον έχουν οι εχθροί Πισθάγκωνα δεμένο

Κι ανάμεσα σε δυο ληστές τον έχουν Σταυρωμένο

Όπου στη μέση του φορούν ζωνάρι ματωμένο

Μακάρισμα όπως σώθηκε στη Λήμνο30 Αν όντως ο ισχυρισμός τηςΨυχογιού31 είναι ορθός και με κάποια διστακτικότητα μπορέσουμενα τον μεταβιβάσουμε στην κοινότητα μας ψάχνοντας να βρούμετοπωνύμια της Αγίας Ελένης που να σχετίζονται με την παραγωγήκαι το νερό ως πηγή ζωής μάλλον θα τον επαληθεύσουμε διότιβρίσκουμε τουλάχιστον δύο τοπωνύμια τέτοια32

Όπου φορεί στη κεφαλή ακάνθινο στεφάνι

Εκείνος είναι ο γιόκας σου Κι εμέ διδάσκαλος μου

Είναι θεός και πλαστουργός Του αιωνίου κόσμου

Κι η Παναγιά σαν τrsquo άκουσε Έπεσε κι ελιγώθει

σαν πιάσε και συνέφερε Τρέχει και πάει κοντά του

Και το σταυρό αγκάλιασε με πόνο του μιλάει

-Γιέ μου και που lsquoνrsquo τα κάλλη σου Και που lsquoνrsquo η ομορφιά σου

Που σου lsquoχα σκούφιες αργυρές Φασκιές μαλαματένιες

Όπου σε νανουρίζανε οι δώδεκα παρθένες

Γιέ μου περί χαμήλωσε Για κάνε λίγο πίσω

Να φτάσω η μανούλα σου να σε γλυκοφιλήσω

Να βγάλω την ποδίτσα μου το αίμα να σκουπίσω

Γιέ μου περί χαμήλωσε Κατέβα παρακάτω

Να συναχθούν οι μαθητές οι εβδομήντα δυο

Γιέ μου περί χαμήλωσε για κάνε λίγο πίσω

Να συναχθούν οι μαθητές Να σε παρηγορήσουν

Να βγάλουν τα μαντήλια τους το αίμα να σκουπίσουν

Γιε μου περί χαμήλωσε για κάνε παρακάτω

Άνοιξε τα ματάκια σουΤο άγιο σου στόμα

Και παρηγόρησε με γιε μrsquoΤην τελευταία ώρα

Ο τέκνο μου γλυκύτατο και μάτια των δακρύων

Που είνrsquo οι μαθητάδες σου Να έρθουν να σε κλάψουν

Να δούνε τους σκληρούς δαρμούς Τα τραγικά δεινά σου

Τα φοβερά κι απάνθρωπα βασανιστήρια σου

Δε μου μιλάς παιδάκι μου Για μίλησε μου γιε μου

Δεν μπορούμε όμως να υποστηρίξουμε πως στο μοιρολόι οικατάρες αφορούν και συγκροτούν την ταυτότητα της κοινότηταςμόνο τα λόγια ειπώνονται από την ίδια την Παναγία πουπρωτίστως είναι μητέρα και γυναίκα Δεν αποδέχεται το θάνατοδεν μπορεί να αποδεχτεί τον ολοκληρωτικό χωρισμό από το παιδίτης εν τέλει καμία μανά με οποιαδήποτε πρακτική δεν κατάφερενα τον αποδεχτεί Η δύναμη της κατάρας και της ευχής μόνο σεμια κοινότητα περισσότερο προφορική μπορεί να φανερώσει τη

Δυο λόγια πες μου αγάπη μου Να τα lsquo χω για παρηγοριά σε όλη τη ζωή μου

Δε μου μιλάς παιδάκι μου Δε μου μιλάς παιδί μου

Που έφυγες και μrsquo άφησες και είμαι μοναχή μου

Δεν έχrsquo μαχαίρι να σφαγώ Δεν εχrsquo γκρεμό να πέσω

Δεν έχrsquo κι αργυροψάλιδο να κόψω τα μαλλιά μου

Φέρε στα μαύρα να ντυθώ Στα μαύρα για να κάτσω

Γιατί έχω γιο Μονογενή και τώρα θα το χάσω

Τότε περί χαμήλωσε τότε περί κατέβει

Άνοιξε τα ματάκια του Και το άγιον του στόμα

Και μίλησε στη μάνα του εις τη γλυκιά Παρθένα

-Λάβε κυρά μου υπομονή λάβε κυρά μου ανέσεις

Κάμε τον Ιωάννη γιο Και να μη με παντέχεις

Άντε μανούλα μrsquo στο καλό και στην καλή την ώρα

Μην βρεις μαχαίρι να σφαγείς μην βρεις γκρεμό να πέσεις

Μην βρεις κι αργυροψάλιδο να κόψεις τα μαλλιά σου

Τα κόβουν μάνες για παιδιά και τα παιδιά για μάνες

Τα κόβουν κι οι καλόπαντρες για τους καλούς τους άντρες

Σύρε μάνα μrsquo στο σπίτι μας σύρε στrsquo αρχοντικό μας

Βάλε κρασί στο μαστραπά και πίτα στο πανέρι

Και κάνε μια κρασοψυχιά Το Σάββατο το βράδυ

Το κάνουν μάνες για παιδιά και τα παιδιά για μάνες

Το κάνουν κι οι καλόπαντρες Για τους καλούς τους άντρες

Όποιος το λέγει σώζεται κι όποιος τrsquo ακούει αγιάζει

Κι όποιος το καλαφουγκραστεί

Πάραδεισο θα λάβει παράδεισο και λίβανο από τον Άγιο Τάφοraquo

σημασία της Ο λόγος κορυφώνεται και δραματοποιείται τομακρόσυρτο του μοιρολογιού δημιουργεί ακριβώς εκείνη τηνατμόσφαιρα του θρήνου ενός παιδιού τελικώς η γυναίκα κλαίειτους δικούς της νεκρούς δια στόματος της Παναγίας ταυτιζόμενημε το πρότυπο- Παναγία Το μοιρολόγισμα σε συνδυασμό με τοημίφως το λιβάνι και τις βαριές κινήσεις των χεριών πουστολίζουν το ξύλο δίνει ένα έξοχο παράδειγμα θεατρικού-κοινωνικού δράματος εντείνοντας την κατάνυξη και το φόβο γιατην μέρα που ξημερώνει Οι κατάρες που ακούγονταιδικαιολογούνται μέσα από την έννοια της μητρότητας και τουπόνου του επικείμενου πένθους που η γυναικεία μορφή θα βιώσει

28 laquoως πότε να σε καρτερώ και να σε παντυχαίνω ώσπου να στίξη η θάλασσα να γίνηπεριβόλι ώσπου νrsquo ασπρίση ο κόρακας να γένη περιστέρι τότε και συ καρτέρι με τότεπαντύχαινέ μεraquo Loring Danforth Alexander Tsiaras The death rituals of ruralGreece PUP Princepton New Jersey 1982 σ 151 29 Alexiou Margaret Ο τελετουργικός θρήνος στην ελληνική παράδοση ΜΙΕΤΑθήνα 2002 σ 142 laquohellipΗ Αγιά Καλή ηπέρασε απrsquo όξω και τση λέγει ποιος είδε γιοεις το σταυρό και μάνα στο τραπέζι Η Δέσποινα σαν τrsquo άκουσε πέφτει λιγοθυμάει Σταμνιάνερό την περεχού και πέντε βάζοι μόσχοι κι απόντας ησεφέρισε αυτό το λόγο λέγει Άντε καισυ Άγια Καλή και δόξα να μην έχης άντε που να σε χτίσουνε ανάμεσα πελάους ούτεπαπάς να λειτουργά διάκος να μη σε ψέλνη ούτε κερί και λίβανο μην κάνη () εμπροστάσου να γίνης μάντρα των αρνιών και μάντρα των προβάτων κι απάνω στα καμπαναριάκοράκοι να κοιτάζουνraquo Πρβ κ Bertrand Bouvier Le mirologue de la Viergechansons et poemes grecs sur la passion du Chirst BibliothecaHelvetica Romana XVI Institute Suisse de Rome 1976 σ 266- 288[ΑYA- KALI]30 Οπ31 Ελένη Ψυχογιού laquoΜαύρηγηraquo και Ελένη τελετουργίες θανάτου και αναγέννησηςΔημοσιεύματα Κέντρου Ερεύνης Ελληνικής Λαογραφίας Αθήνα 2008 σ83- 98 32 Αγία Ελένη στην περιοχή των Σαρδών δίπλα σε πηγή Αγία Ελένη στηνθάλασσα της Νευτίνας στο Κοντοπούλι και Αγία Ελένη στην περιοχήανάμεσα στο Λιβαδοχώρι και τον Άγιο Δημήτριο που δίπλα της έχει καιαυτή πηγή Αν την ταυτίσουμε με την Αγία Άννα πάλι βρίσκουμε τονκοιμητηριακό ναό του χωριού Καλλιόπη με το ίδιο όνομα Ο συλλογισμόςτης Ψυχογιού όμως μάλλον επαληθεύεται σώζεται στο Κοντοπούλι τοουσιαστικό ltκερασελένηgt και στον Κοντιά ltκερασουλένηgt θηλυκούγένους και χρησιμοποιείται για να δηλώσει το ουράνιο τόξο Τοουράνιο τόξο συνδέεται με την γη Το κερασελένη προέρχεται από τοΚυρία Ελένη οπότε πάλι εμπλέκεται το όνομα της Ελένης μέσα γιαπεραιτέρω πληροφόρηση να τονίσουμε πως η Αγία Ελένη αντλεί τη θεότητατας από τον Άγιο Κωνσταντίνο ενώ ταξίδεψε και μετείχε στην ανεύρεσητου Τιμίου Σταυρού Πρβ κhttpionkeftiu-cretanbullblogspotgr201303gandhi-0102-2012htmlκ Αδαμαντίου Κοραή Άτακτα Αλφάβητον Δεύτερον εκ της τυπογραφίαςΚ Εβεράρτου εν Παρισίοις 1832 σ265

έχει βιώσει τον αποχωρισμό του παιδιού ή των άλλων συγγενώντης δίνει την απάντηση Το Μέγα Σάββατο28

Πρόβλημα αποτελεί και η κατάρα της Παναγίας στην ΑγιάΚαλή που σχετίζεται με διάφορες θεότητες με την Αγία Ελένηπρωτίστως με την Αγία Άννα με την Καλλίστη Άρτεμη τηνΚαλλιόπη Σε ορισμένες παραλλαγές η Παναγία φαίνεται

Χαλκιά με τη γυναίκα του Κι όλη τη φαμελιά του

-Ώρα καλή σου ατσίγγανε Και τι lsquoναι αυτά που φτιάχνεις

Και τι lsquoναι αυτά που πολεμάς Πες μας τι θα τα κάνεις

-Εβραίοι με παρήγγειλαν Τρία καρφιά να φτιάξω

Και γω απrsquo την σαστίδα μου Βαρώ και φτιάχνω πέντε

-Συ μάστορα που τα lsquoφτιαξες Για πες μας τι τα θέλουν

-τrsquoς Μαριώς το γιο επιάσανε και θένrsquo να το σταυρώσουν

θένrsquo να τον βάλλουν στα καρφιά για να το θανατώσουν

Θα βάλλουν τα δυο στα χέρια τουΚαι τrsquo άλλα δυο στα πόδια

Το πέμπτο το φαρμακερό Θα βάλλουν στην καρδιά του

Να τρέξει αίμα και νερό Από τα σωθικά του

-Καταραμένε ατσίγγανε Που την κατάρα μrsquo να lsquoχεις

Εσύ και η φαμίλια σου Και όλη η γενιά σου

Καταραμένε ατσίγγανε ψωμί να μην χορτάσεις

Εσύ και η φαμίλια σου Και όλη η γενιά σου

Καταραμένε ατσίγγανε Που την κατάρα μrsquo να lsquoχεις

Ποτέ στην τραχηλίτσα πουκάμισο νrsquo αλλάξεις

Ποτέ μέσα στο τζάκι σου στάχτη να μην πετάξεις

Καταραμένε ατσίγγανε Που την κατάρα μrsquo να lsquoχεις

Πες μας που τον επήγανε Πες μας που θα τον έχουν

-Βλέπετε εκείνο το βουνό Που ανάβει και καπνίζει

Εκεί τον έχουν το Χριστό Εκεί τον τυρρανούνε

Εκεί θα τον βάλλουν στα καρφιά Για να τον θανατώσουν

Πήραν το δρόμο το δρομί Στρατί το μονοπάτι

Κι οι δρόμοι δάκρυα γέμισαν Κι οι στράτες μοιρολόγια

αναιτιολόγητα αδίστακτη29 Μια λύση προτείνει η Ψυχογιού πουτην ταυτίζει με την Αγία Ελένη του Μεγάλου Κωνσταντίνου και τησχετίζει τρόπον τινά με την Ελένη της αρχαιότητας ή με χθόνιεςθεότητες Δυο γυναικείες μορφές που προέρχονται απόδιαφορετικούς τόπους και χρόνους συγκρούονται την ώρα τωνθυρανοιξίων του Άδη με στόχο τη λύτρωση από τη φθορά Ακόμησχολιάζεται το περιστατικό με την Μακαριά ή Παρηγοριά ή

Και πλέκαν τα ρουχάκια τους Κάθε κλαδί λωρίδα

και πλέκαν τα μαλλάκια τους κάθε κλωνί κι ακίδα

Κι ο μονοπάτης έβγαλε Μπρός του ληστού την πόρτα

Βρίσκουν τις πόρτες σφαλιστές Και τα κλειδιά παρμένα

Και τα ψηλά παράθυρα Σφιχτά μανταλωμένα

Βάζει φωνή η Παναγιά Και διπλογονατίζει

-Άνοιξε πόρτα του ληστού Και πόρτα του Πιλάτου

Να μπω να δω το γιόκα μου Προτού μου το σταυρώσουν

Προτού τον βάλλουν στα καρφιά Και με τον θανατώσουν

Κι η πόρτα από το φόβο της Άνοιξε μοναχή της

Μπήκε λαός αμέτρητος που μετρημό δεν έχει

Κι η Παναγιά η Δέσποινα μπήκε απικραμένη

Από το πλήθος το πολύ Κι από το βιλαέτι

Κανέναν δεν εγνώρισε Μόνο τον Άγιο Γιάννη

-Έλα Ιωάννη μου Έλα να σε ρωτήσω

Μην είδες τον υιόκα μου κι εσέ διδάσκαλο σου

-Δεν έχω στόμα να στο πω Γλώσσα να σου μιλήσω

Δεν έχω χεροπάλαμο Να σου το ομολογήσω

-Πες μου το Γιάννη πες μου το Κι ότι μου μέλλει ας πάθω

Κι ότι εινrsquo γραμμένο απrsquo το θεό Όλα θα τα περάσω

-Βλέπεις εκείνο το γυμνό Το παραπονεμένο

Οπού φορεί πουκάμισο στο αίμα βουτηγμένο

Όπου τον έχουν οι εχθροί Πισθάγκωνα δεμένο

Κι ανάμεσα σε δυο ληστές τον έχουν Σταυρωμένο

Όπου στη μέση του φορούν ζωνάρι ματωμένο

Μακάρισμα όπως σώθηκε στη Λήμνο30 Αν όντως ο ισχυρισμός τηςΨυχογιού31 είναι ορθός και με κάποια διστακτικότητα μπορέσουμενα τον μεταβιβάσουμε στην κοινότητα μας ψάχνοντας να βρούμετοπωνύμια της Αγίας Ελένης που να σχετίζονται με την παραγωγήκαι το νερό ως πηγή ζωής μάλλον θα τον επαληθεύσουμε διότιβρίσκουμε τουλάχιστον δύο τοπωνύμια τέτοια32

Όπου φορεί στη κεφαλή ακάνθινο στεφάνι

Εκείνος είναι ο γιόκας σου Κι εμέ διδάσκαλος μου

Είναι θεός και πλαστουργός Του αιωνίου κόσμου

Κι η Παναγιά σαν τrsquo άκουσε Έπεσε κι ελιγώθει

σαν πιάσε και συνέφερε Τρέχει και πάει κοντά του

Και το σταυρό αγκάλιασε με πόνο του μιλάει

-Γιέ μου και που lsquoνrsquo τα κάλλη σου Και που lsquoνrsquo η ομορφιά σου

Που σου lsquoχα σκούφιες αργυρές Φασκιές μαλαματένιες

Όπου σε νανουρίζανε οι δώδεκα παρθένες

Γιέ μου περί χαμήλωσε Για κάνε λίγο πίσω

Να φτάσω η μανούλα σου να σε γλυκοφιλήσω

Να βγάλω την ποδίτσα μου το αίμα να σκουπίσω

Γιέ μου περί χαμήλωσε Κατέβα παρακάτω

Να συναχθούν οι μαθητές οι εβδομήντα δυο

Γιέ μου περί χαμήλωσε για κάνε λίγο πίσω

Να συναχθούν οι μαθητές Να σε παρηγορήσουν

Να βγάλουν τα μαντήλια τους το αίμα να σκουπίσουν

Γιε μου περί χαμήλωσε για κάνε παρακάτω

Άνοιξε τα ματάκια σουΤο άγιο σου στόμα

Και παρηγόρησε με γιε μrsquoΤην τελευταία ώρα

Ο τέκνο μου γλυκύτατο και μάτια των δακρύων

Που είνrsquo οι μαθητάδες σου Να έρθουν να σε κλάψουν

Να δούνε τους σκληρούς δαρμούς Τα τραγικά δεινά σου

Τα φοβερά κι απάνθρωπα βασανιστήρια σου

Δε μου μιλάς παιδάκι μου Για μίλησε μου γιε μου

Δεν μπορούμε όμως να υποστηρίξουμε πως στο μοιρολόι οικατάρες αφορούν και συγκροτούν την ταυτότητα της κοινότηταςμόνο τα λόγια ειπώνονται από την ίδια την Παναγία πουπρωτίστως είναι μητέρα και γυναίκα Δεν αποδέχεται το θάνατοδεν μπορεί να αποδεχτεί τον ολοκληρωτικό χωρισμό από το παιδίτης εν τέλει καμία μανά με οποιαδήποτε πρακτική δεν κατάφερενα τον αποδεχτεί Η δύναμη της κατάρας και της ευχής μόνο σεμια κοινότητα περισσότερο προφορική μπορεί να φανερώσει τη

Δυο λόγια πες μου αγάπη μου Να τα lsquo χω για παρηγοριά σε όλη τη ζωή μου

Δε μου μιλάς παιδάκι μου Δε μου μιλάς παιδί μου

Που έφυγες και μrsquo άφησες και είμαι μοναχή μου

Δεν έχrsquo μαχαίρι να σφαγώ Δεν εχrsquo γκρεμό να πέσω

Δεν έχrsquo κι αργυροψάλιδο να κόψω τα μαλλιά μου

Φέρε στα μαύρα να ντυθώ Στα μαύρα για να κάτσω

Γιατί έχω γιο Μονογενή και τώρα θα το χάσω

Τότε περί χαμήλωσε τότε περί κατέβει

Άνοιξε τα ματάκια του Και το άγιον του στόμα

Και μίλησε στη μάνα του εις τη γλυκιά Παρθένα

-Λάβε κυρά μου υπομονή λάβε κυρά μου ανέσεις

Κάμε τον Ιωάννη γιο Και να μη με παντέχεις

Άντε μανούλα μrsquo στο καλό και στην καλή την ώρα

Μην βρεις μαχαίρι να σφαγείς μην βρεις γκρεμό να πέσεις

Μην βρεις κι αργυροψάλιδο να κόψεις τα μαλλιά σου

Τα κόβουν μάνες για παιδιά και τα παιδιά για μάνες

Τα κόβουν κι οι καλόπαντρες για τους καλούς τους άντρες

Σύρε μάνα μrsquo στο σπίτι μας σύρε στrsquo αρχοντικό μας

Βάλε κρασί στο μαστραπά και πίτα στο πανέρι

Και κάνε μια κρασοψυχιά Το Σάββατο το βράδυ

Το κάνουν μάνες για παιδιά και τα παιδιά για μάνες

Το κάνουν κι οι καλόπαντρες Για τους καλούς τους άντρες

Όποιος το λέγει σώζεται κι όποιος τrsquo ακούει αγιάζει

Κι όποιος το καλαφουγκραστεί

Πάραδεισο θα λάβει παράδεισο και λίβανο από τον Άγιο Τάφοraquo

σημασία της Ο λόγος κορυφώνεται και δραματοποιείται τομακρόσυρτο του μοιρολογιού δημιουργεί ακριβώς εκείνη τηνατμόσφαιρα του θρήνου ενός παιδιού τελικώς η γυναίκα κλαίειτους δικούς της νεκρούς δια στόματος της Παναγίας ταυτιζόμενημε το πρότυπο- Παναγία Το μοιρολόγισμα σε συνδυασμό με τοημίφως το λιβάνι και τις βαριές κινήσεις των χεριών πουστολίζουν το ξύλο δίνει ένα έξοχο παράδειγμα θεατρικού-κοινωνικού δράματος εντείνοντας την κατάνυξη και το φόβο γιατην μέρα που ξημερώνει Οι κατάρες που ακούγονταιδικαιολογούνται μέσα από την έννοια της μητρότητας και τουπόνου του επικείμενου πένθους που η γυναικεία μορφή θα βιώσει

28 laquoως πότε να σε καρτερώ και να σε παντυχαίνω ώσπου να στίξη η θάλασσα να γίνηπεριβόλι ώσπου νrsquo ασπρίση ο κόρακας να γένη περιστέρι τότε και συ καρτέρι με τότεπαντύχαινέ μεraquo Loring Danforth Alexander Tsiaras The death rituals of ruralGreece PUP Princepton New Jersey 1982 σ 151 29 Alexiou Margaret Ο τελετουργικός θρήνος στην ελληνική παράδοση ΜΙΕΤΑθήνα 2002 σ 142 laquohellipΗ Αγιά Καλή ηπέρασε απrsquo όξω και τση λέγει ποιος είδε γιοεις το σταυρό και μάνα στο τραπέζι Η Δέσποινα σαν τrsquo άκουσε πέφτει λιγοθυμάει Σταμνιάνερό την περεχού και πέντε βάζοι μόσχοι κι απόντας ησεφέρισε αυτό το λόγο λέγει Άντε καισυ Άγια Καλή και δόξα να μην έχης άντε που να σε χτίσουνε ανάμεσα πελάους ούτεπαπάς να λειτουργά διάκος να μη σε ψέλνη ούτε κερί και λίβανο μην κάνη () εμπροστάσου να γίνης μάντρα των αρνιών και μάντρα των προβάτων κι απάνω στα καμπαναριάκοράκοι να κοιτάζουνraquo Πρβ κ Bertrand Bouvier Le mirologue de la Viergechansons et poemes grecs sur la passion du Chirst BibliothecaHelvetica Romana XVI Institute Suisse de Rome 1976 σ 266- 288[ΑYA- KALI]30 Οπ31 Ελένη Ψυχογιού laquoΜαύρηγηraquo και Ελένη τελετουργίες θανάτου και αναγέννησηςΔημοσιεύματα Κέντρου Ερεύνης Ελληνικής Λαογραφίας Αθήνα 2008 σ83- 98 32 Αγία Ελένη στην περιοχή των Σαρδών δίπλα σε πηγή Αγία Ελένη στηνθάλασσα της Νευτίνας στο Κοντοπούλι και Αγία Ελένη στην περιοχήανάμεσα στο Λιβαδοχώρι και τον Άγιο Δημήτριο που δίπλα της έχει καιαυτή πηγή Αν την ταυτίσουμε με την Αγία Άννα πάλι βρίσκουμε τονκοιμητηριακό ναό του χωριού Καλλιόπη με το ίδιο όνομα Ο συλλογισμόςτης Ψυχογιού όμως μάλλον επαληθεύεται σώζεται στο Κοντοπούλι τοουσιαστικό ltκερασελένηgt και στον Κοντιά ltκερασουλένηgt θηλυκούγένους και χρησιμοποιείται για να δηλώσει το ουράνιο τόξο Τοουράνιο τόξο συνδέεται με την γη Το κερασελένη προέρχεται από τοΚυρία Ελένη οπότε πάλι εμπλέκεται το όνομα της Ελένης μέσα γιαπεραιτέρω πληροφόρηση να τονίσουμε πως η Αγία Ελένη αντλεί τη θεότητατας από τον Άγιο Κωνσταντίνο ενώ ταξίδεψε και μετείχε στην ανεύρεσητου Τιμίου Σταυρού Πρβ κhttpionkeftiu-cretanbullblogspotgr201303gandhi-0102-2012htmlκ Αδαμαντίου Κοραή Άτακτα Αλφάβητον Δεύτερον εκ της τυπογραφίαςΚ Εβεράρτου εν Παρισίοις 1832 σ265

αναιτιολόγητα αδίστακτη29 Μια λύση προτείνει η Ψυχογιού πουτην ταυτίζει με την Αγία Ελένη του Μεγάλου Κωνσταντίνου και τησχετίζει τρόπον τινά με την Ελένη της αρχαιότητας ή με χθόνιεςθεότητες Δυο γυναικείες μορφές που προέρχονται απόδιαφορετικούς τόπους και χρόνους συγκρούονται την ώρα τωνθυρανοιξίων του Άδη με στόχο τη λύτρωση από τη φθορά Ακόμησχολιάζεται το περιστατικό με την Μακαριά ή Παρηγοριά ή

Και πλέκαν τα ρουχάκια τους Κάθε κλαδί λωρίδα

και πλέκαν τα μαλλάκια τους κάθε κλωνί κι ακίδα

Κι ο μονοπάτης έβγαλε Μπρός του ληστού την πόρτα

Βρίσκουν τις πόρτες σφαλιστές Και τα κλειδιά παρμένα

Και τα ψηλά παράθυρα Σφιχτά μανταλωμένα

Βάζει φωνή η Παναγιά Και διπλογονατίζει

-Άνοιξε πόρτα του ληστού Και πόρτα του Πιλάτου

Να μπω να δω το γιόκα μου Προτού μου το σταυρώσουν

Προτού τον βάλλουν στα καρφιά Και με τον θανατώσουν

Κι η πόρτα από το φόβο της Άνοιξε μοναχή της

Μπήκε λαός αμέτρητος που μετρημό δεν έχει

Κι η Παναγιά η Δέσποινα μπήκε απικραμένη

Από το πλήθος το πολύ Κι από το βιλαέτι

Κανέναν δεν εγνώρισε Μόνο τον Άγιο Γιάννη

-Έλα Ιωάννη μου Έλα να σε ρωτήσω

Μην είδες τον υιόκα μου κι εσέ διδάσκαλο σου

-Δεν έχω στόμα να στο πω Γλώσσα να σου μιλήσω

Δεν έχω χεροπάλαμο Να σου το ομολογήσω

-Πες μου το Γιάννη πες μου το Κι ότι μου μέλλει ας πάθω

Κι ότι εινrsquo γραμμένο απrsquo το θεό Όλα θα τα περάσω

-Βλέπεις εκείνο το γυμνό Το παραπονεμένο

Οπού φορεί πουκάμισο στο αίμα βουτηγμένο

Όπου τον έχουν οι εχθροί Πισθάγκωνα δεμένο

Κι ανάμεσα σε δυο ληστές τον έχουν Σταυρωμένο

Όπου στη μέση του φορούν ζωνάρι ματωμένο

Μακάρισμα όπως σώθηκε στη Λήμνο30 Αν όντως ο ισχυρισμός τηςΨυχογιού31 είναι ορθός και με κάποια διστακτικότητα μπορέσουμενα τον μεταβιβάσουμε στην κοινότητα μας ψάχνοντας να βρούμετοπωνύμια της Αγίας Ελένης που να σχετίζονται με την παραγωγήκαι το νερό ως πηγή ζωής μάλλον θα τον επαληθεύσουμε διότιβρίσκουμε τουλάχιστον δύο τοπωνύμια τέτοια32

Όπου φορεί στη κεφαλή ακάνθινο στεφάνι

Εκείνος είναι ο γιόκας σου Κι εμέ διδάσκαλος μου

Είναι θεός και πλαστουργός Του αιωνίου κόσμου

Κι η Παναγιά σαν τrsquo άκουσε Έπεσε κι ελιγώθει

σαν πιάσε και συνέφερε Τρέχει και πάει κοντά του

Και το σταυρό αγκάλιασε με πόνο του μιλάει

-Γιέ μου και που lsquoνrsquo τα κάλλη σου Και που lsquoνrsquo η ομορφιά σου

Που σου lsquoχα σκούφιες αργυρές Φασκιές μαλαματένιες

Όπου σε νανουρίζανε οι δώδεκα παρθένες

Γιέ μου περί χαμήλωσε Για κάνε λίγο πίσω

Να φτάσω η μανούλα σου να σε γλυκοφιλήσω

Να βγάλω την ποδίτσα μου το αίμα να σκουπίσω

Γιέ μου περί χαμήλωσε Κατέβα παρακάτω

Να συναχθούν οι μαθητές οι εβδομήντα δυο

Γιέ μου περί χαμήλωσε για κάνε λίγο πίσω

Να συναχθούν οι μαθητές Να σε παρηγορήσουν

Να βγάλουν τα μαντήλια τους το αίμα να σκουπίσουν

Γιε μου περί χαμήλωσε για κάνε παρακάτω

Άνοιξε τα ματάκια σουΤο άγιο σου στόμα

Και παρηγόρησε με γιε μrsquoΤην τελευταία ώρα

Ο τέκνο μου γλυκύτατο και μάτια των δακρύων

Που είνrsquo οι μαθητάδες σου Να έρθουν να σε κλάψουν

Να δούνε τους σκληρούς δαρμούς Τα τραγικά δεινά σου

Τα φοβερά κι απάνθρωπα βασανιστήρια σου

Δε μου μιλάς παιδάκι μου Για μίλησε μου γιε μου

Δεν μπορούμε όμως να υποστηρίξουμε πως στο μοιρολόι οικατάρες αφορούν και συγκροτούν την ταυτότητα της κοινότηταςμόνο τα λόγια ειπώνονται από την ίδια την Παναγία πουπρωτίστως είναι μητέρα και γυναίκα Δεν αποδέχεται το θάνατοδεν μπορεί να αποδεχτεί τον ολοκληρωτικό χωρισμό από το παιδίτης εν τέλει καμία μανά με οποιαδήποτε πρακτική δεν κατάφερενα τον αποδεχτεί Η δύναμη της κατάρας και της ευχής μόνο σεμια κοινότητα περισσότερο προφορική μπορεί να φανερώσει τη

Δυο λόγια πες μου αγάπη μου Να τα lsquo χω για παρηγοριά σε όλη τη ζωή μου

Δε μου μιλάς παιδάκι μου Δε μου μιλάς παιδί μου

Που έφυγες και μrsquo άφησες και είμαι μοναχή μου

Δεν έχrsquo μαχαίρι να σφαγώ Δεν εχrsquo γκρεμό να πέσω

Δεν έχrsquo κι αργυροψάλιδο να κόψω τα μαλλιά μου

Φέρε στα μαύρα να ντυθώ Στα μαύρα για να κάτσω

Γιατί έχω γιο Μονογενή και τώρα θα το χάσω

Τότε περί χαμήλωσε τότε περί κατέβει

Άνοιξε τα ματάκια του Και το άγιον του στόμα

Και μίλησε στη μάνα του εις τη γλυκιά Παρθένα

-Λάβε κυρά μου υπομονή λάβε κυρά μου ανέσεις

Κάμε τον Ιωάννη γιο Και να μη με παντέχεις

Άντε μανούλα μrsquo στο καλό και στην καλή την ώρα

Μην βρεις μαχαίρι να σφαγείς μην βρεις γκρεμό να πέσεις

Μην βρεις κι αργυροψάλιδο να κόψεις τα μαλλιά σου

Τα κόβουν μάνες για παιδιά και τα παιδιά για μάνες

Τα κόβουν κι οι καλόπαντρες για τους καλούς τους άντρες

Σύρε μάνα μrsquo στο σπίτι μας σύρε στrsquo αρχοντικό μας

Βάλε κρασί στο μαστραπά και πίτα στο πανέρι

Και κάνε μια κρασοψυχιά Το Σάββατο το βράδυ

Το κάνουν μάνες για παιδιά και τα παιδιά για μάνες

Το κάνουν κι οι καλόπαντρες Για τους καλούς τους άντρες

Όποιος το λέγει σώζεται κι όποιος τrsquo ακούει αγιάζει

Κι όποιος το καλαφουγκραστεί

Πάραδεισο θα λάβει παράδεισο και λίβανο από τον Άγιο Τάφοraquo

σημασία της Ο λόγος κορυφώνεται και δραματοποιείται τομακρόσυρτο του μοιρολογιού δημιουργεί ακριβώς εκείνη τηνατμόσφαιρα του θρήνου ενός παιδιού τελικώς η γυναίκα κλαίειτους δικούς της νεκρούς δια στόματος της Παναγίας ταυτιζόμενημε το πρότυπο- Παναγία Το μοιρολόγισμα σε συνδυασμό με τοημίφως το λιβάνι και τις βαριές κινήσεις των χεριών πουστολίζουν το ξύλο δίνει ένα έξοχο παράδειγμα θεατρικού-κοινωνικού δράματος εντείνοντας την κατάνυξη και το φόβο γιατην μέρα που ξημερώνει Οι κατάρες που ακούγονταιδικαιολογούνται μέσα από την έννοια της μητρότητας και τουπόνου του επικείμενου πένθους που η γυναικεία μορφή θα βιώσει

28 laquoως πότε να σε καρτερώ και να σε παντυχαίνω ώσπου να στίξη η θάλασσα να γίνηπεριβόλι ώσπου νrsquo ασπρίση ο κόρακας να γένη περιστέρι τότε και συ καρτέρι με τότεπαντύχαινέ μεraquo Loring Danforth Alexander Tsiaras The death rituals of ruralGreece PUP Princepton New Jersey 1982 σ 151 29 Alexiou Margaret Ο τελετουργικός θρήνος στην ελληνική παράδοση ΜΙΕΤΑθήνα 2002 σ 142 laquohellipΗ Αγιά Καλή ηπέρασε απrsquo όξω και τση λέγει ποιος είδε γιοεις το σταυρό και μάνα στο τραπέζι Η Δέσποινα σαν τrsquo άκουσε πέφτει λιγοθυμάει Σταμνιάνερό την περεχού και πέντε βάζοι μόσχοι κι απόντας ησεφέρισε αυτό το λόγο λέγει Άντε καισυ Άγια Καλή και δόξα να μην έχης άντε που να σε χτίσουνε ανάμεσα πελάους ούτεπαπάς να λειτουργά διάκος να μη σε ψέλνη ούτε κερί και λίβανο μην κάνη () εμπροστάσου να γίνης μάντρα των αρνιών και μάντρα των προβάτων κι απάνω στα καμπαναριάκοράκοι να κοιτάζουνraquo Πρβ κ Bertrand Bouvier Le mirologue de la Viergechansons et poemes grecs sur la passion du Chirst BibliothecaHelvetica Romana XVI Institute Suisse de Rome 1976 σ 266- 288[ΑYA- KALI]30 Οπ31 Ελένη Ψυχογιού laquoΜαύρηγηraquo και Ελένη τελετουργίες θανάτου και αναγέννησηςΔημοσιεύματα Κέντρου Ερεύνης Ελληνικής Λαογραφίας Αθήνα 2008 σ83- 98 32 Αγία Ελένη στην περιοχή των Σαρδών δίπλα σε πηγή Αγία Ελένη στηνθάλασσα της Νευτίνας στο Κοντοπούλι και Αγία Ελένη στην περιοχήανάμεσα στο Λιβαδοχώρι και τον Άγιο Δημήτριο που δίπλα της έχει καιαυτή πηγή Αν την ταυτίσουμε με την Αγία Άννα πάλι βρίσκουμε τονκοιμητηριακό ναό του χωριού Καλλιόπη με το ίδιο όνομα Ο συλλογισμόςτης Ψυχογιού όμως μάλλον επαληθεύεται σώζεται στο Κοντοπούλι τοουσιαστικό ltκερασελένηgt και στον Κοντιά ltκερασουλένηgt θηλυκούγένους και χρησιμοποιείται για να δηλώσει το ουράνιο τόξο Τοουράνιο τόξο συνδέεται με την γη Το κερασελένη προέρχεται από τοΚυρία Ελένη οπότε πάλι εμπλέκεται το όνομα της Ελένης μέσα γιαπεραιτέρω πληροφόρηση να τονίσουμε πως η Αγία Ελένη αντλεί τη θεότητατας από τον Άγιο Κωνσταντίνο ενώ ταξίδεψε και μετείχε στην ανεύρεσητου Τιμίου Σταυρού Πρβ κhttpionkeftiu-cretanbullblogspotgr201303gandhi-0102-2012htmlκ Αδαμαντίου Κοραή Άτακτα Αλφάβητον Δεύτερον εκ της τυπογραφίαςΚ Εβεράρτου εν Παρισίοις 1832 σ265

Μακάρισμα όπως σώθηκε στη Λήμνο30 Αν όντως ο ισχυρισμός τηςΨυχογιού31 είναι ορθός και με κάποια διστακτικότητα μπορέσουμενα τον μεταβιβάσουμε στην κοινότητα μας ψάχνοντας να βρούμετοπωνύμια της Αγίας Ελένης που να σχετίζονται με την παραγωγήκαι το νερό ως πηγή ζωής μάλλον θα τον επαληθεύσουμε διότιβρίσκουμε τουλάχιστον δύο τοπωνύμια τέτοια32

Όπου φορεί στη κεφαλή ακάνθινο στεφάνι

Εκείνος είναι ο γιόκας σου Κι εμέ διδάσκαλος μου

Είναι θεός και πλαστουργός Του αιωνίου κόσμου

Κι η Παναγιά σαν τrsquo άκουσε Έπεσε κι ελιγώθει

σαν πιάσε και συνέφερε Τρέχει και πάει κοντά του

Και το σταυρό αγκάλιασε με πόνο του μιλάει

-Γιέ μου και που lsquoνrsquo τα κάλλη σου Και που lsquoνrsquo η ομορφιά σου

Που σου lsquoχα σκούφιες αργυρές Φασκιές μαλαματένιες

Όπου σε νανουρίζανε οι δώδεκα παρθένες

Γιέ μου περί χαμήλωσε Για κάνε λίγο πίσω

Να φτάσω η μανούλα σου να σε γλυκοφιλήσω

Να βγάλω την ποδίτσα μου το αίμα να σκουπίσω

Γιέ μου περί χαμήλωσε Κατέβα παρακάτω

Να συναχθούν οι μαθητές οι εβδομήντα δυο

Γιέ μου περί χαμήλωσε για κάνε λίγο πίσω

Να συναχθούν οι μαθητές Να σε παρηγορήσουν

Να βγάλουν τα μαντήλια τους το αίμα να σκουπίσουν

Γιε μου περί χαμήλωσε για κάνε παρακάτω

Άνοιξε τα ματάκια σουΤο άγιο σου στόμα

Και παρηγόρησε με γιε μrsquoΤην τελευταία ώρα

Ο τέκνο μου γλυκύτατο και μάτια των δακρύων

Που είνrsquo οι μαθητάδες σου Να έρθουν να σε κλάψουν

Να δούνε τους σκληρούς δαρμούς Τα τραγικά δεινά σου

Τα φοβερά κι απάνθρωπα βασανιστήρια σου

Δε μου μιλάς παιδάκι μου Για μίλησε μου γιε μου

Δεν μπορούμε όμως να υποστηρίξουμε πως στο μοιρολόι οικατάρες αφορούν και συγκροτούν την ταυτότητα της κοινότηταςμόνο τα λόγια ειπώνονται από την ίδια την Παναγία πουπρωτίστως είναι μητέρα και γυναίκα Δεν αποδέχεται το θάνατοδεν μπορεί να αποδεχτεί τον ολοκληρωτικό χωρισμό από το παιδίτης εν τέλει καμία μανά με οποιαδήποτε πρακτική δεν κατάφερενα τον αποδεχτεί Η δύναμη της κατάρας και της ευχής μόνο σεμια κοινότητα περισσότερο προφορική μπορεί να φανερώσει τη

Δυο λόγια πες μου αγάπη μου Να τα lsquo χω για παρηγοριά σε όλη τη ζωή μου

Δε μου μιλάς παιδάκι μου Δε μου μιλάς παιδί μου

Που έφυγες και μrsquo άφησες και είμαι μοναχή μου

Δεν έχrsquo μαχαίρι να σφαγώ Δεν εχrsquo γκρεμό να πέσω

Δεν έχrsquo κι αργυροψάλιδο να κόψω τα μαλλιά μου

Φέρε στα μαύρα να ντυθώ Στα μαύρα για να κάτσω

Γιατί έχω γιο Μονογενή και τώρα θα το χάσω

Τότε περί χαμήλωσε τότε περί κατέβει

Άνοιξε τα ματάκια του Και το άγιον του στόμα

Και μίλησε στη μάνα του εις τη γλυκιά Παρθένα

-Λάβε κυρά μου υπομονή λάβε κυρά μου ανέσεις

Κάμε τον Ιωάννη γιο Και να μη με παντέχεις

Άντε μανούλα μrsquo στο καλό και στην καλή την ώρα

Μην βρεις μαχαίρι να σφαγείς μην βρεις γκρεμό να πέσεις

Μην βρεις κι αργυροψάλιδο να κόψεις τα μαλλιά σου

Τα κόβουν μάνες για παιδιά και τα παιδιά για μάνες

Τα κόβουν κι οι καλόπαντρες για τους καλούς τους άντρες

Σύρε μάνα μrsquo στο σπίτι μας σύρε στrsquo αρχοντικό μας

Βάλε κρασί στο μαστραπά και πίτα στο πανέρι

Και κάνε μια κρασοψυχιά Το Σάββατο το βράδυ

Το κάνουν μάνες για παιδιά και τα παιδιά για μάνες

Το κάνουν κι οι καλόπαντρες Για τους καλούς τους άντρες

Όποιος το λέγει σώζεται κι όποιος τrsquo ακούει αγιάζει

Κι όποιος το καλαφουγκραστεί

Πάραδεισο θα λάβει παράδεισο και λίβανο από τον Άγιο Τάφοraquo

σημασία της Ο λόγος κορυφώνεται και δραματοποιείται τομακρόσυρτο του μοιρολογιού δημιουργεί ακριβώς εκείνη τηνατμόσφαιρα του θρήνου ενός παιδιού τελικώς η γυναίκα κλαίειτους δικούς της νεκρούς δια στόματος της Παναγίας ταυτιζόμενημε το πρότυπο- Παναγία Το μοιρολόγισμα σε συνδυασμό με τοημίφως το λιβάνι και τις βαριές κινήσεις των χεριών πουστολίζουν το ξύλο δίνει ένα έξοχο παράδειγμα θεατρικού-κοινωνικού δράματος εντείνοντας την κατάνυξη και το φόβο γιατην μέρα που ξημερώνει Οι κατάρες που ακούγονταιδικαιολογούνται μέσα από την έννοια της μητρότητας και τουπόνου του επικείμενου πένθους που η γυναικεία μορφή θα βιώσει

28 laquoως πότε να σε καρτερώ και να σε παντυχαίνω ώσπου να στίξη η θάλασσα να γίνηπεριβόλι ώσπου νrsquo ασπρίση ο κόρακας να γένη περιστέρι τότε και συ καρτέρι με τότεπαντύχαινέ μεraquo Loring Danforth Alexander Tsiaras The death rituals of ruralGreece PUP Princepton New Jersey 1982 σ 151 29 Alexiou Margaret Ο τελετουργικός θρήνος στην ελληνική παράδοση ΜΙΕΤΑθήνα 2002 σ 142 laquohellipΗ Αγιά Καλή ηπέρασε απrsquo όξω και τση λέγει ποιος είδε γιοεις το σταυρό και μάνα στο τραπέζι Η Δέσποινα σαν τrsquo άκουσε πέφτει λιγοθυμάει Σταμνιάνερό την περεχού και πέντε βάζοι μόσχοι κι απόντας ησεφέρισε αυτό το λόγο λέγει Άντε καισυ Άγια Καλή και δόξα να μην έχης άντε που να σε χτίσουνε ανάμεσα πελάους ούτεπαπάς να λειτουργά διάκος να μη σε ψέλνη ούτε κερί και λίβανο μην κάνη () εμπροστάσου να γίνης μάντρα των αρνιών και μάντρα των προβάτων κι απάνω στα καμπαναριάκοράκοι να κοιτάζουνraquo Πρβ κ Bertrand Bouvier Le mirologue de la Viergechansons et poemes grecs sur la passion du Chirst BibliothecaHelvetica Romana XVI Institute Suisse de Rome 1976 σ 266- 288[ΑYA- KALI]30 Οπ31 Ελένη Ψυχογιού laquoΜαύρηγηraquo και Ελένη τελετουργίες θανάτου και αναγέννησηςΔημοσιεύματα Κέντρου Ερεύνης Ελληνικής Λαογραφίας Αθήνα 2008 σ83- 98 32 Αγία Ελένη στην περιοχή των Σαρδών δίπλα σε πηγή Αγία Ελένη στηνθάλασσα της Νευτίνας στο Κοντοπούλι και Αγία Ελένη στην περιοχήανάμεσα στο Λιβαδοχώρι και τον Άγιο Δημήτριο που δίπλα της έχει καιαυτή πηγή Αν την ταυτίσουμε με την Αγία Άννα πάλι βρίσκουμε τονκοιμητηριακό ναό του χωριού Καλλιόπη με το ίδιο όνομα Ο συλλογισμόςτης Ψυχογιού όμως μάλλον επαληθεύεται σώζεται στο Κοντοπούλι τοουσιαστικό ltκερασελένηgt και στον Κοντιά ltκερασουλένηgt θηλυκούγένους και χρησιμοποιείται για να δηλώσει το ουράνιο τόξο Τοουράνιο τόξο συνδέεται με την γη Το κερασελένη προέρχεται από τοΚυρία Ελένη οπότε πάλι εμπλέκεται το όνομα της Ελένης μέσα γιαπεραιτέρω πληροφόρηση να τονίσουμε πως η Αγία Ελένη αντλεί τη θεότητατας από τον Άγιο Κωνσταντίνο ενώ ταξίδεψε και μετείχε στην ανεύρεσητου Τιμίου Σταυρού Πρβ κhttpionkeftiu-cretanbullblogspotgr201303gandhi-0102-2012htmlκ Αδαμαντίου Κοραή Άτακτα Αλφάβητον Δεύτερον εκ της τυπογραφίαςΚ Εβεράρτου εν Παρισίοις 1832 σ265

Δεν μπορούμε όμως να υποστηρίξουμε πως στο μοιρολόι οικατάρες αφορούν και συγκροτούν την ταυτότητα της κοινότηταςμόνο τα λόγια ειπώνονται από την ίδια την Παναγία πουπρωτίστως είναι μητέρα και γυναίκα Δεν αποδέχεται το θάνατοδεν μπορεί να αποδεχτεί τον ολοκληρωτικό χωρισμό από το παιδίτης εν τέλει καμία μανά με οποιαδήποτε πρακτική δεν κατάφερενα τον αποδεχτεί Η δύναμη της κατάρας και της ευχής μόνο σεμια κοινότητα περισσότερο προφορική μπορεί να φανερώσει τη

Δυο λόγια πες μου αγάπη μου Να τα lsquo χω για παρηγοριά σε όλη τη ζωή μου

Δε μου μιλάς παιδάκι μου Δε μου μιλάς παιδί μου

Που έφυγες και μrsquo άφησες και είμαι μοναχή μου

Δεν έχrsquo μαχαίρι να σφαγώ Δεν εχrsquo γκρεμό να πέσω

Δεν έχrsquo κι αργυροψάλιδο να κόψω τα μαλλιά μου

Φέρε στα μαύρα να ντυθώ Στα μαύρα για να κάτσω

Γιατί έχω γιο Μονογενή και τώρα θα το χάσω

Τότε περί χαμήλωσε τότε περί κατέβει

Άνοιξε τα ματάκια του Και το άγιον του στόμα

Και μίλησε στη μάνα του εις τη γλυκιά Παρθένα

-Λάβε κυρά μου υπομονή λάβε κυρά μου ανέσεις

Κάμε τον Ιωάννη γιο Και να μη με παντέχεις

Άντε μανούλα μrsquo στο καλό και στην καλή την ώρα

Μην βρεις μαχαίρι να σφαγείς μην βρεις γκρεμό να πέσεις

Μην βρεις κι αργυροψάλιδο να κόψεις τα μαλλιά σου

Τα κόβουν μάνες για παιδιά και τα παιδιά για μάνες

Τα κόβουν κι οι καλόπαντρες για τους καλούς τους άντρες

Σύρε μάνα μrsquo στο σπίτι μας σύρε στrsquo αρχοντικό μας

Βάλε κρασί στο μαστραπά και πίτα στο πανέρι

Και κάνε μια κρασοψυχιά Το Σάββατο το βράδυ

Το κάνουν μάνες για παιδιά και τα παιδιά για μάνες

Το κάνουν κι οι καλόπαντρες Για τους καλούς τους άντρες

Όποιος το λέγει σώζεται κι όποιος τrsquo ακούει αγιάζει

Κι όποιος το καλαφουγκραστεί

Πάραδεισο θα λάβει παράδεισο και λίβανο από τον Άγιο Τάφοraquo

σημασία της Ο λόγος κορυφώνεται και δραματοποιείται τομακρόσυρτο του μοιρολογιού δημιουργεί ακριβώς εκείνη τηνατμόσφαιρα του θρήνου ενός παιδιού τελικώς η γυναίκα κλαίειτους δικούς της νεκρούς δια στόματος της Παναγίας ταυτιζόμενημε το πρότυπο- Παναγία Το μοιρολόγισμα σε συνδυασμό με τοημίφως το λιβάνι και τις βαριές κινήσεις των χεριών πουστολίζουν το ξύλο δίνει ένα έξοχο παράδειγμα θεατρικού-κοινωνικού δράματος εντείνοντας την κατάνυξη και το φόβο γιατην μέρα που ξημερώνει Οι κατάρες που ακούγονταιδικαιολογούνται μέσα από την έννοια της μητρότητας και τουπόνου του επικείμενου πένθους που η γυναικεία μορφή θα βιώσει

28 laquoως πότε να σε καρτερώ και να σε παντυχαίνω ώσπου να στίξη η θάλασσα να γίνηπεριβόλι ώσπου νrsquo ασπρίση ο κόρακας να γένη περιστέρι τότε και συ καρτέρι με τότεπαντύχαινέ μεraquo Loring Danforth Alexander Tsiaras The death rituals of ruralGreece PUP Princepton New Jersey 1982 σ 151 29 Alexiou Margaret Ο τελετουργικός θρήνος στην ελληνική παράδοση ΜΙΕΤΑθήνα 2002 σ 142 laquohellipΗ Αγιά Καλή ηπέρασε απrsquo όξω και τση λέγει ποιος είδε γιοεις το σταυρό και μάνα στο τραπέζι Η Δέσποινα σαν τrsquo άκουσε πέφτει λιγοθυμάει Σταμνιάνερό την περεχού και πέντε βάζοι μόσχοι κι απόντας ησεφέρισε αυτό το λόγο λέγει Άντε καισυ Άγια Καλή και δόξα να μην έχης άντε που να σε χτίσουνε ανάμεσα πελάους ούτεπαπάς να λειτουργά διάκος να μη σε ψέλνη ούτε κερί και λίβανο μην κάνη () εμπροστάσου να γίνης μάντρα των αρνιών και μάντρα των προβάτων κι απάνω στα καμπαναριάκοράκοι να κοιτάζουνraquo Πρβ κ Bertrand Bouvier Le mirologue de la Viergechansons et poemes grecs sur la passion du Chirst BibliothecaHelvetica Romana XVI Institute Suisse de Rome 1976 σ 266- 288[ΑYA- KALI]30 Οπ31 Ελένη Ψυχογιού laquoΜαύρηγηraquo και Ελένη τελετουργίες θανάτου και αναγέννησηςΔημοσιεύματα Κέντρου Ερεύνης Ελληνικής Λαογραφίας Αθήνα 2008 σ83- 98 32 Αγία Ελένη στην περιοχή των Σαρδών δίπλα σε πηγή Αγία Ελένη στηνθάλασσα της Νευτίνας στο Κοντοπούλι και Αγία Ελένη στην περιοχήανάμεσα στο Λιβαδοχώρι και τον Άγιο Δημήτριο που δίπλα της έχει καιαυτή πηγή Αν την ταυτίσουμε με την Αγία Άννα πάλι βρίσκουμε τονκοιμητηριακό ναό του χωριού Καλλιόπη με το ίδιο όνομα Ο συλλογισμόςτης Ψυχογιού όμως μάλλον επαληθεύεται σώζεται στο Κοντοπούλι τοουσιαστικό ltκερασελένηgt και στον Κοντιά ltκερασουλένηgt θηλυκούγένους και χρησιμοποιείται για να δηλώσει το ουράνιο τόξο Τοουράνιο τόξο συνδέεται με την γη Το κερασελένη προέρχεται από τοΚυρία Ελένη οπότε πάλι εμπλέκεται το όνομα της Ελένης μέσα γιαπεραιτέρω πληροφόρηση να τονίσουμε πως η Αγία Ελένη αντλεί τη θεότητατας από τον Άγιο Κωνσταντίνο ενώ ταξίδεψε και μετείχε στην ανεύρεσητου Τιμίου Σταυρού Πρβ κhttpionkeftiu-cretanbullblogspotgr201303gandhi-0102-2012htmlκ Αδαμαντίου Κοραή Άτακτα Αλφάβητον Δεύτερον εκ της τυπογραφίαςΚ Εβεράρτου εν Παρισίοις 1832 σ265

σημασία της Ο λόγος κορυφώνεται και δραματοποιείται τομακρόσυρτο του μοιρολογιού δημιουργεί ακριβώς εκείνη τηνατμόσφαιρα του θρήνου ενός παιδιού τελικώς η γυναίκα κλαίειτους δικούς της νεκρούς δια στόματος της Παναγίας ταυτιζόμενημε το πρότυπο- Παναγία Το μοιρολόγισμα σε συνδυασμό με τοημίφως το λιβάνι και τις βαριές κινήσεις των χεριών πουστολίζουν το ξύλο δίνει ένα έξοχο παράδειγμα θεατρικού-κοινωνικού δράματος εντείνοντας την κατάνυξη και το φόβο γιατην μέρα που ξημερώνει Οι κατάρες που ακούγονταιδικαιολογούνται μέσα από την έννοια της μητρότητας και τουπόνου του επικείμενου πένθους που η γυναικεία μορφή θα βιώσει

28 laquoως πότε να σε καρτερώ και να σε παντυχαίνω ώσπου να στίξη η θάλασσα να γίνηπεριβόλι ώσπου νrsquo ασπρίση ο κόρακας να γένη περιστέρι τότε και συ καρτέρι με τότεπαντύχαινέ μεraquo Loring Danforth Alexander Tsiaras The death rituals of ruralGreece PUP Princepton New Jersey 1982 σ 151 29 Alexiou Margaret Ο τελετουργικός θρήνος στην ελληνική παράδοση ΜΙΕΤΑθήνα 2002 σ 142 laquohellipΗ Αγιά Καλή ηπέρασε απrsquo όξω και τση λέγει ποιος είδε γιοεις το σταυρό και μάνα στο τραπέζι Η Δέσποινα σαν τrsquo άκουσε πέφτει λιγοθυμάει Σταμνιάνερό την περεχού και πέντε βάζοι μόσχοι κι απόντας ησεφέρισε αυτό το λόγο λέγει Άντε καισυ Άγια Καλή και δόξα να μην έχης άντε που να σε χτίσουνε ανάμεσα πελάους ούτεπαπάς να λειτουργά διάκος να μη σε ψέλνη ούτε κερί και λίβανο μην κάνη () εμπροστάσου να γίνης μάντρα των αρνιών και μάντρα των προβάτων κι απάνω στα καμπαναριάκοράκοι να κοιτάζουνraquo Πρβ κ Bertrand Bouvier Le mirologue de la Viergechansons et poemes grecs sur la passion du Chirst BibliothecaHelvetica Romana XVI Institute Suisse de Rome 1976 σ 266- 288[ΑYA- KALI]30 Οπ31 Ελένη Ψυχογιού laquoΜαύρηγηraquo και Ελένη τελετουργίες θανάτου και αναγέννησηςΔημοσιεύματα Κέντρου Ερεύνης Ελληνικής Λαογραφίας Αθήνα 2008 σ83- 98 32 Αγία Ελένη στην περιοχή των Σαρδών δίπλα σε πηγή Αγία Ελένη στηνθάλασσα της Νευτίνας στο Κοντοπούλι και Αγία Ελένη στην περιοχήανάμεσα στο Λιβαδοχώρι και τον Άγιο Δημήτριο που δίπλα της έχει καιαυτή πηγή Αν την ταυτίσουμε με την Αγία Άννα πάλι βρίσκουμε τονκοιμητηριακό ναό του χωριού Καλλιόπη με το ίδιο όνομα Ο συλλογισμόςτης Ψυχογιού όμως μάλλον επαληθεύεται σώζεται στο Κοντοπούλι τοουσιαστικό ltκερασελένηgt και στον Κοντιά ltκερασουλένηgt θηλυκούγένους και χρησιμοποιείται για να δηλώσει το ουράνιο τόξο Τοουράνιο τόξο συνδέεται με την γη Το κερασελένη προέρχεται από τοΚυρία Ελένη οπότε πάλι εμπλέκεται το όνομα της Ελένης μέσα γιαπεραιτέρω πληροφόρηση να τονίσουμε πως η Αγία Ελένη αντλεί τη θεότητατας από τον Άγιο Κωνσταντίνο ενώ ταξίδεψε και μετείχε στην ανεύρεσητου Τιμίου Σταυρού Πρβ κhttpionkeftiu-cretanbullblogspotgr201303gandhi-0102-2012htmlκ Αδαμαντίου Κοραή Άτακτα Αλφάβητον Δεύτερον εκ της τυπογραφίαςΚ Εβεράρτου εν Παρισίοις 1832 σ265

μετά τη Σταύρωση ένα πένθος που λόγω της ίδιας της επιτέλεσήςτου θα μεταβιβαστεί κυρίως στα θηλυκά μέλη της κοινότητας τιςδυνάμει μητέρες αυτές που μετέχουν και βιώνουν τον στολισμόκαι το κλάμα

Όσα ακούγονται στο μοιρολόι λαμβάνουν χώρα μέσα στον ναόη κρασοψυχιά με κάποιον τρόπο θα μπορούσε να ταυτιστεί με τονεκρόδειπνο στον ίδιο χώρο ο καφές και τα νηστήσιμα βουτήματακαταναλώνονται άρδην ενώ μόλις τα τελευταία χρόνιαπροσφέρονται δωρεάν από κάποιο καφενείο του χωριού Η στάσητων γυναικών προκαθορίζεται μιας και τα επεισόδια λειτουργούνως αρχέτυπα συμπεριφοράς οι γυναίκες μέσω της πολιτικής τουπόνου καταφεύγουν σε ακρότητες οι σύζυγοι περίκλειστοι στοσπίτι υπομένουν με τον δικό τους σιωπηλό τρόπο το Πάθος33Τελειώνοντας ο στολισμός τοποθετούνται τα laquoρούχαraquo μακριάυφάσματα που προσφέρθηκαν από πιστούς της κοινότητας 34Πάνωτοποθετείται το laquoσεντόνιraquo ένα άσπρο ύφασμα που θυμίζει τοσάββανο των νεκρών Πάνω από το σεντόνι θα απλωθεί η παράστασητου Θρήνου και θα στολιστεί με πέταλα διαφορών λουλουδιών Στησυνέχεια θα γραφούν τα ονόματα των νεκρών όλου του χωριού καιαπό όλα τα παρευρισκόμενα άτομα Γενικά πρέπει να θεωρήσουμετην Μ Παρασκευή ως ημέρα συγχώρεσης και αλληλοβοήθειας Τοπρωί ο επιτάφιος θα φυλάσσεται από τις γηραιότερες και οινεότερες συνήθως μόνο οι έγγαμες θα επισκεφτούν ταεξωκκλήσια που οριοθετούν τον κατοικημένο τους χώρο και τοκοιμητήριο Ειδικά τη μέρα αυτή η ενασχόληση με τη μεταθανάτιοζωή και έξω κοινοτικό σύμπαν είναι ιδιαιτέρως έντονη Σε χωριάόπως το Κοντοπούλι η καμπάνα χτυπά πένθιμα όλη τη μέρα

33 Η κοινότητα φαίνεται ακόμη να κυριεύεται από κάποιες βασικές νόρμεςπου καθορίζουν τις προϋποθέσεις του συνανήκειν και λειτουργείκαθοριστικά για την ένταξη των μελών της στο εσωτερικό της που δεν θαμπορούσε να οριστεί ως ένα ομοιογενές κράμα Θεωρείται βλασφημία ναασχολείται μέλος της με δουλειές που απαιτούν τη χρήση του σφυριούκαθώς πιστεύεται πως καρφώνεται έτσι ο Χριστός Δεν αποτελεί ωςκοινότητα με συνοχή μεμονωμένο περιστατικό αλλά εντάσσεται στοευρύτερο κλίμα των κοινωνικών και κοινοτικών σχέσεων της Λήμνου Ήδηο Κωνσταντέλλης αναφέρει πως τις ημέρες του Πάσχα οι κάτοικοι τωνχωριών αναλάμβαναν από κοινού τον ευπρεπισμό των δρόμων 34 Το ρούχο αυτό είναι μωβ ενώ ακόμη και σήμερα σε πολλές εκκλησίεςβρίσκουμε το στολισμό ρούχα όχι μόνο στον επιτάφιο ως ξύλινηκατασκευή αλλά στο τέμπλο (Κύπρος) στις πόρτες του ναού την ΜΠέμπτη (Κοντοπούλι) στο παγκάρι και στις εικόνες του Χριστού και τηςΠαναγίας (Λύχνα)

Μόλις ο ιερέας έρθει για την Αποκαθήλωση ο χώροςαυτομάτως μετατρέπεται σε ανδροκρατούμενος με τις κινήσειςτου θυμιατού θα διαλύσει την αμεσότητα και την επαφή(συναισθηματική και απτή) με τον Εσταυρωμένο και τον τάφο τουπαραμερίζοντας αυτό που ο Μέγας ονομάζει λαϊκή λατρεία καικαθιερώνοντας το ακριβώς αντίθετο τη λόγια35

Μετά την Αποκαθήλωση η εκκλησία παραμένει ανοιχτή καιφυλάσσεται από τις γηραιότερες μέχρι την ακολουθία τουΕπιταφίου πράγμα που γίνεται σε όλη τη Λήμνο Καθισμένες σεκάποια απόσταση από τον Τάφο μοιρολογάνε με βάση κάποιοκαταγεγραμμένο τραγούδι παρά το γεγονός ότι το θυμούνται απόμνήμης ρωτάνε τους επισκέπτες για το αν είναι όμορφος οστολισμός και τονίζουν τη σημασία του τρυποπεράσματος36

Μόνο όταν υποχωρεί ο ιερέας και αφήνεται πάλι ο ναός σταχέρια τους συνεχίζουν δραματικώ τω τρόπω την τέλεση τωνκαθηκόντων τους Η δύναμη που ασκούν εκείνη τη στιγμή τοπάθος με το οποίο μετέχουν και ο συναισθηματισμός τους είναιμερικά από τα στοιχεία που ίσως σε παγιδεύσουν στην πλάνη τηςυποκρισίας του ανταγωνισμού για τον καλύτερο στολισμό και τηνπροβολή του κοινωνικού πλούτου Και αυτό γίνεται εύκολακατανοητό αν αναλογιστεί κανείς τον άτυπο διαγωνισμό για τοποιο χωριό θα στολίσει με μεγαλοπρέπεια τον Τάφο του Κυρίουτου Ο πλούτος την ημέρα αυτή και η ευπρέπεια που πρέπει ναέχει ο ναός και ο επιτάφιος σημαίνουν το παράλληλο στηνκαθημερινότητα της κοινότητας και η αλληλοβοήθεια37 πουσυναντάμε αυτές τις δύο ημέρες επιβεβαιώνουν το τι συμβαίνειστην καθημερινή ζωή των Βαριτών Μέσα από τον στολισμό και το

35 ΚΝάντια Σερεμετάκη Η τελευταία Λέξη στης Ευρώπης τα άκρα Δι- αίσθησηθάνατος γυναίκες Νέα Σύνορα- Λιβάνης Αθήνα 1994 κεφ 8 201-22336 Συνήθως οι γυναίκες αναφέρονται σε μια προσφάτως νεκρή γυναίκα πουκρατούσε αρχείο με τα μοιρολόγια και τονίζουν πως σήμερα χάθηκεΠρέπει να επισημάνουμε και το έθιμο της εγκοίμησης στον ναό από τιςγηραιότερες και τα μικρά Είτε στα πλαϊνά κλίτη είτε στονγυναικωνίτη Το τρυποπέρασμα που είναι η διάβαση κάτω από τονΕπιτάφιο και συντελείται μετά την Αποκαθήλωση απαγορεύεται στουςαβάπτιστους ενώ προτείνεται στους άρρωστους και τα μικρά παιδιά γιακαλή υγεία 37 Όταν ακόμη στο χωριό υπήρχε στρατόπεδο τα παιδιά του χωριού μάζευαναπό τα σπίτια αυγά και κουλούρια που μοιράζονταν στους φαντάρους τηνημέρα του Πάσχα (ΦΚ)

νοικοκύρεμα του ναού φαίνεται η αξιοσύνη των γυναικών στασπίτια τους και προβάλλεται στα μέλη άλλων κοινοτήτων πουσυρρέουν λόγω ημέρας38

Το βράδυ λέγονται τα εγκώμια και στη συνέχεια ακολουθεί ηπεριφορά με τέσσερις στάσεις σε σταυροδρόμια39 η μία μάλισταγίνεται μπροστά από το παλιό υδραγωγείο της κοινότητας οιάλλες στις πλατείες και μπροστά από τον ναό Ο κύκλος είναιμάλλον αριστερόστροφος όπως επισημαίνει η Παπαχριστοφόρου40Στη συνέχεια με την επιστροφή του Επιταφίου και με τηναφαίρεση της επιτάφιας παράστασης τοποθετείται πάλι στο δεξίκλίτος Ξεστολίζεται μόνο μετά την Κυριακή του Πάσχα και ταλουλούδια χρησιμοποιούνται ως φυλαχτά41

Το Σάββατο το πρωί ο ιερέας ραίνει τους πιστούς μελουλούδια που θεωρούνται ιερά και αποτροπαϊκά με ανάλογεςχρήσεις42 Αξίζει να αναφέρουμε ένα έθιμο που τελείται το βράδυτης πρώτης Ανάστασης οι γυναίκες τοποθετούν κάτω από τηνεικόνα της Ανάστασης μπουκάλια με νερό που με αναλογικό τρόποαποκτά μαγικές ιδιότητες και κυρίως βοηθά την σωματική υγείαμετά από τη μακρά περίοδο της νηστείας τοποθετούν επίσηςσπίρτα ούτως ώστε αν σβήσει το Άγιο Φως μέχρι να πάνε σπίτικαι να ανάψουν το καντήλι να χρησιμοποιήσουν τα σπίρτα43 Το

38 Ο ναός καθαρίζεται τα ξημερώματα της Μ Παρασκευής από τις γυναίκεςόπως συμβαίνει και στα μεγάλα πανηγύρια της κοινότητας Όλες μαζί καιπαρά το γεγονός ότι απασχολείται γυναίκα με αυτή την αρμοδιότητακαθαρίζουν τις εκκλησίες και ειδικά τον ενοριακό ναό και αυτόν τουΑγίου Χαραλάμπους 39 Φωτογράφισα σε αρκετές κοινότητες καλάθια με λουλούδια πουπροορίζονταν για τον Επιτάφιο και ήταν δουλειά των μυροφόρων ΣτοΚοντοπούλι ακόμη τις συναντάμε να φορούν τα ρούχα της παρέλασης συνήθως μικρής ηλικίας και ραίνουν στο αντίστοιχο δίστιχο τωνΕκγωμίων τον Τάφο ειδικά παλαιότερα φορούσαν ως ένδυμα τις σχολικέςποδιές40 Παπαχριστοφόρου Μαριλένα Μύθος λατρεία ταυτότητες laquoστο νησί τηςΚαλυψώςraquo Παπαζήσης Αθήνα 2013 σ 175- 198 ειδικα σ 175- 17841 Μια γυναίκα μου είπε laquoπρέπrsquo αγόρι μrsquo νrsquo ακούσrsquoνε (τα κεριά) τrsquo ανεστάσιμα ταλόγια όχrsquo μόνε τα θανιάτrsquoκα πολλές δε τα ξέρνε και τα παίρνrsquoνε με τα πεθαμέναraquo42 Συνήθως προέρχονται από τα στεφάνια των προσφορών το κοινοτικόμένει μέχρι την Πεντηκοστή πάνω στον Σταυρό 43 Στο ανώφλι της πόρτας φτιάχνονται με την λαμπάδα τρεις σταυροί απότον νοικοκύρη του κάθε σπιτιού και προσπαθούν οι γυναίκες νακρατήσουν το Άγιο Φως άσβηστο όλο το χρόνο με διάφορες τεχνικές Ηπασχαλινή λαμπάδα επίσης παίζει σημαντικό ρόλο με αποτρεπτικές καιιαματικές ιδιότητες όπως και τα κεριά που κάηκαν στον Εσταυρωμένο Η

φαγητό το κατεξοχήν φαγητό εκτός από τη μαγειρίτσα είναι ηκοτόσουπα το κρέας της κότας με τη μορφή σούπας βρίσκουμε καιτην Πρωτοχρονιά στην κοινότητα στο ποδαρικό και στο γάμο44Την Κυριακή του Πάσχα το επίσημο φαγητό είναι αρνί γεμιστόέθιμο που φημολογείται πως ήρθε με τους πρόσφυγες το 1922Ράβεται με κόκκινη κλωστή από τον νοικοκύρη και ψήνεται σεξυλόφουρνο της κάθε γειτονιάς

Επανερχόμαστε στα αρχικά μας ερωτήματα άλλη μια μορφήέκφρασης της συλλογικότητας του χωριού είναι η προσφώνηση τωνμεγαλύτερων ως θεία και θείο45 κάτι που επισημαίνεται και απότην Παπαχριστοφόρου τονίζοντας την κοινή καταγωγή καισυμμετοχή σε μια μόνο ομάδα ευρύτερη κυρίως αυτή τηςκοινότητας και κατασκευάζοντας τον έξω- κοινοτικό άλλοαπομακρυσμένο τόσο συναισθηματικά όσο χωρικά και πολιτισμικάδεν είναι τυχαίο πως μπορούμε να μιλάμε για διαφορετικά είδηπέτρας και αρχιτεκτονικής σε κάθε χωριό ούτε βέβαια νααγνοούμε το γεγονός πως στη δεκαετία του rsquo60 αλλά και σήμεραμε κάποια χαλάρωση επικρατούν διάφορα κοροϊδευτικάπαρατσούκλια για τα χωριά Το συντρώγειν είναι μέρος κι αυτότης ευρύτερης ανάγκης για να ανήκει κανείς κάπου έτσι ώστε τοβρίσκουμε ακόμη και σήμερα στις εκδρομές την Λαμπροδευτέρα46

Τόσο θεωρητικά όσο και πρακτικά η ισότητα όλων των μελώνμπροστά στο Χριστό που εκλαμβάνεται πρώτα ως άνθρωπος και μετάως Θεός εκφράζεται με τρόπο γλαφυρό και μη επιφανειακό στο

τελετουργία στην πόρτα σε σημαντικές για την λαϊκή κοσμοθεωρίαστιγμές μας κάνει να στραφούμε στο πώς οργανώνεται σημασιολογικά τομέσα και το έξω ο ιδιωτικός από τον δημόσιο χώρο και τον κυρίαρχορόλο των ανδρών σε τέτοιες περιπτώσεις Παρόμοια τελετουργικά έθιμασυναντάμε την Πρωτοχρονιά και στο γάμο 44 Στο γάμο το κοτόπουλο στολίζεται με χρυσαφικά και δίνεται ως δώροστην νύφη από το γαμπρό Στο ποδαρικό το κρέας πρέπει να laquoμαδιστείraquoνα απομακρυνθούν τα κόκκαλα και να φαγωθεί μόνο η σάρκα πρβ κ ΆλκηΚυριακίδου Νέστορος Λαογραφικά Μελετήματα Ι Εταιρεία Ελληνικού καιΙστορικού Αρχείου Αθήνα 1989 σ 146- 16045 Bernand Vernier H κοινωνική γένεση των αισθημάτων πρωτότοκοι και υστερότοκοιστην Κάρπαθο Αλεξάνδρεια Αθήνα 2001 εισαγωγή46 Μπορεί κάλλιστα να θεωρεί ως πρακτική κοινωνικοποίησης των μελώνμιας κοινότητας ή μιας στενότερης ομάδας βάσει του συλλογισμού τουΔαμιανάκου ιδιωματικές λέξεις διαφέρουν ακόμη από περιοχή σε περιοχήόπως προέκυψε μετά από σχετική μου έρευνα στη νότια Λήμνο Πρβ κΣτάθης Δαμιανάκος Παράδοση Ανταρσίας και λαϊκός πολιτισμός Πλέθρον Αθήνα1987 εισαγωγή

χώρο της εκκλησίας που δρα καταλυτικά μέσω των ύμνων της ΜΕβδομάδας Αυτό που τους συνδέει εκτός από τα γεωγραφικά καινοητά όρια της κοινότητας είναι η κοινή συμπεριφορά όπως αυτήορίζεται από τις άγραφες νόρμες τους Ο καθένας στο μέτρο καιμε τον τρόπο που μπορεί μετέχει στα Πάθη ώστε να έχει μερίδιοκαι στην Ανάσταση αυτή η συμμετοχή δεν ορίζει όμως μόνο τιςαπολαβές αλλά και τις υποχρεώσεις ντροπή στο χωριό δενθεωρείται αυτό που έκανες θεωρείται να μην κάνεις αυτό πουορίζεται κοινώς ως το σωστό Ίσως το habitus (έθος)λειτουργεί εξισορροπητικά στα νεότερα μέλη για την είσοδο τουςστον ναό αρχικά και μετά για την ενασχόλησή τους με τιςανάγκες του 47

Κλείνοντας και εμμένοντας στο μοιρολόγισμα αξίζει ναεπισημανθούν κατά τη διάρκεια του θρήνου ο ιερέας είναι απώνκαι με τον ερχομό του στον ναό σηματοδοτείται η παύση του Οιερέας με την παρουσία του σημαίνει την αρχή της ορθόδοξηςτελετής επειδή ακριβώς το τραγούδι λέγεται μέσα στον ναόέχουμε την ευκαιρία να μελετήσουμε τον τρόπο που η λαϊκήκοσμοθεωρία πλησιάζει και εκφράζεται μέσα στην ορθόδοξηπαράδοση αλλά και ποιες νόρμες ακολουθεί ή αποκηρύσσει χάριντης εκκλησιαστικής παρέμβασης Το μοιρολόι είναι αυτό που ηΣερεμετάκη ονομάζει κλάμα και το συνδέει με το νοικοκυριό καιτην κηδεία με τον δημόσιο χώρο και την εκκλησία48 Συμβαίνειμάλιστα οι γυναίκες που το τραγουδάνε να θυμούνται δικά τουςαγαπημένα πρόσωπα και να εντείνεται το θεατρικό σκηνικό όχι μετρόπο τυπικό και τυπολατρικό Ακόμη οι γυναίκες όταν βγαίνειαπό την αριστερή πύλη του Ιερού η ορισμένη εικόνα σε κάθε μέρατης Μεγάλης Εβδομάδας σχηματίζουν πομπή και ακολουθούν τονιερέα συνήθως κλαίγοντας και φορώντας πένθιμα ρούχα49Βιώνοντας τη μητρότητα και την εμπειρία του θανάτου μέσω τηςσυμμετοχής στα ταφικά έθιμα είναι σε θέση να βιώσουν τηνΠαναγία ως μητέρα και να εξιλεωθούν παρέχοντάς της συμπάθεια

47 Loring Danforth Alexander Tsiaras The death rituals of rural Greece YPSPrinceton New Jercey 1988 σ 132- 13948 Κ Νάντια Σερεμετάκη Η τελευταία λέξη στης Ευρώπης τα άκρα δι- αίσθησηθάνατος γυναίκες Νέα Σύνορα Λιβάνης Αθήνα 1994 κεφ 8 Γυναίκεςκαι ιερείς φωνή και κείμενο 49 Μπάδα Κωνσταντίνα Η laquoΓλώσσαraquo του ρούχου και της ατομικής εμφάνισης στηνπαραδοσιακή κοινωνία ανάτυπο από Δωδώνη τχ 1 τομ Κα΄ έτος 1992(επιστημονική επετηρίδα Τομέα Ιστορίας- Αρχαιολογίας Ιωαννίνων)

και μετοχή στα βάσανά της50 Aκόμη κι αυτή η επαφή που ωςμητέρες έχουν με την Θεοτόκο είναι ένα σημάδι οικειοποίησηςτου έξω φυσικού έξω κοινοτικού χώρου ίσως γιατί αυτές μέσαστους μύθους περί νεράιδων και ξωτικών βρίσκουν τη δική τουςπαρουσία ή γιατί μέσα από αυτούς φτιάχνουν την δική τουςγυναικεία ποιητική σε συνάρτηση με των ανδρών που είναιπρόδηλη και συνεχώς επικαιροποιείται

Τελικά η κοινότητα ενεργοποιεί το παρελθόν της όταναντιμετωπίζει ραγδαίες αλλαγές η νίκη του Κάτω Κόσμου και τομήνυμα της Ανάστασης δημιουργεί σύγχυση χαράς στα μέλη καιανατροπή της κοσμοθεωρίας τους οι νεκροί με τους ζωντανούςπρέπει άμεσα να προστατευτούν μέσω της μετοχής στο θείο δράμακαι την μνημόνευση όλων των απόντων51 Η αμηχανία του γεγονότοςπροκαλεί εκνευριστικό γέλιο για να τηρηθεί η αντίστοιχηπαροιμία52 Ο κατεξοχήν κοινοτικός χώρος μαζί με τοκοιμητήριο πρέπει να καθαγιαστούν και να περικλειστούν κάτωαπό τη θεϊκή σκέπη έτσι έχουμε όχι μόνο την περιφορά τουνεκρού τη Μ Παρασκευή αλλά και την Ανάσταση την Κυριακή τουΠάσχα

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΕΙΚΟΝΩΝ

50 E Παπαταξιάρχης- Θ Παραδέλλης Ταυτότητες και φύλο στη σύγχρονη ΕλλάδαΑλεξάνδρεια Αθήνα 19982 σ 1151- 170 (Η μητρότητα και οσυμβολισμός του σώματος)51 Εκτός από το laquoμυρωδοχάρτιraquo που γράφεται τα ξημερώματα τηςΜΠαρασκευής και περιλαμβάνει τα ονόματα όσων δεν έχουν συγγενείς γιανα τους μνημονεύσουν από τις γυναίκες που στόλισαν τον επιτάφιο πρβσχετικά κ Εvy Johanne HalandGreek Women and death ancient and modern acomparative analysis [χωρίς άλλα στοιχεία]52 laquoγάμος χωρίς κλάματα και κηδεία δίχως γέλια γίνεται Δε γίνεταιhellipraquo

[1] Λαζαρούδια

[2] Η κατασκευή του κοινοτικού στεφανιού

[3] Μαζική παραγωγή στεφανιών σε ανθοπωλείο γειτονικού χωριού

[4] Το καντήλι για τον Σταυρό αναμμένο από τη Μ Πέμπτη το πρωί

[5] Το σφάξιμο των αρνιών για το Πάσχα στο σπίτι του νοικοκύρη

[6] Οι προσφορές κάτω από τον Εσταυρωμένο το βράδυ της έκθεσήςτου

[7] Το Δωδεκάκερο μανουάλι που ανάβεται μπροστά από την Ωραία Πύλη την ώρα της ανάγνωσης των Δώδεκα Ευαγγελίων

[8] Οι πρασινάδες του επιταφίου Βρίσκεται ακριβώς στον νάρθηκα κατά το στολισμό του

[9] Το σιδέρωμα του σεντονιού που θα τοποθετηθεί η παράσταση δωρεά από μέλος της κοινότητας

[10] Η εγκοίμηση στον ναό το βράδυ της Μ Πέμπτης εδώ η Στέλλα Αγγελίδου και η Παναγιώτα Μπουλίμου Μπρούμη

[11] Ακριβώς δίπλα από το κανονικό μανουάλι υπάρχει κι αυτό μετο καντήλι όπου ανάβουν κερί όσοι θέλουν να μνημονεύουν τουςνεκρούς τους Το βράδυ της Πέμπτης ωστόσο παρατήρησα πωςανάβανε κεριά αποκλειστικά και μόνο εκεί

[12] Το προσκυνητάρι της Ανάστασης με τα μπουκαλάκια το Μ Σάββατο το βράδυ

[13] 2013 Προπούλι τα ξύλα που θα σηκώσουν στην περιφορά τονΕπιτάφιο (τοποθετούνται όπως το καπάκι του φερέτρου στιςκηδείες στην είσοδο του ναού)

[14] το παγκάρι του Αγίου Γεωργίου στο Ρεπανίδι στολισμένο μεμωβ ύφασμα στο Κοντοπούλι στολίζεται η εξωτερική πόρτα τουναού ενώ στους Ταξιάρχες της Τήνου το τέμπλο Στα Λύχνα

στολίζονται οι εικόνες της Παναγίας και του Χριστού μεσκουρόχρωμες ποδιές

[15] Ο Επιτάφιος στους Ταξιάρχες της Τήνου με το σκεπασμένοτέμπλο

[16] Ξεστολισμένος Επιτάφιος στο Επταχώρι Κοζάνης τρειςβδομάδες μετά το Πάσχα

Μόλις ο ιερέας έρθει για την Αποκαθήλωση ο χώροςαυτομάτως μετατρέπεται σε ανδροκρατούμενος με τις κινήσειςτου θυμιατού θα διαλύσει την αμεσότητα και την επαφή(συναισθηματική και απτή) με τον Εσταυρωμένο και τον τάφο τουπαραμερίζοντας αυτό που ο Μέγας ονομάζει λαϊκή λατρεία καικαθιερώνοντας το ακριβώς αντίθετο τη λόγια35

Μετά την Αποκαθήλωση η εκκλησία παραμένει ανοιχτή καιφυλάσσεται από τις γηραιότερες μέχρι την ακολουθία τουΕπιταφίου πράγμα που γίνεται σε όλη τη Λήμνο Καθισμένες σεκάποια απόσταση από τον Τάφο μοιρολογάνε με βάση κάποιοκαταγεγραμμένο τραγούδι παρά το γεγονός ότι το θυμούνται απόμνήμης ρωτάνε τους επισκέπτες για το αν είναι όμορφος οστολισμός και τονίζουν τη σημασία του τρυποπεράσματος36

Μόνο όταν υποχωρεί ο ιερέας και αφήνεται πάλι ο ναός σταχέρια τους συνεχίζουν δραματικώ τω τρόπω την τέλεση τωνκαθηκόντων τους Η δύναμη που ασκούν εκείνη τη στιγμή τοπάθος με το οποίο μετέχουν και ο συναισθηματισμός τους είναιμερικά από τα στοιχεία που ίσως σε παγιδεύσουν στην πλάνη τηςυποκρισίας του ανταγωνισμού για τον καλύτερο στολισμό και τηνπροβολή του κοινωνικού πλούτου Και αυτό γίνεται εύκολακατανοητό αν αναλογιστεί κανείς τον άτυπο διαγωνισμό για τοποιο χωριό θα στολίσει με μεγαλοπρέπεια τον Τάφο του Κυρίουτου Ο πλούτος την ημέρα αυτή και η ευπρέπεια που πρέπει ναέχει ο ναός και ο επιτάφιος σημαίνουν το παράλληλο στηνκαθημερινότητα της κοινότητας και η αλληλοβοήθεια37 πουσυναντάμε αυτές τις δύο ημέρες επιβεβαιώνουν το τι συμβαίνειστην καθημερινή ζωή των Βαριτών Μέσα από τον στολισμό και το

35 ΚΝάντια Σερεμετάκη Η τελευταία Λέξη στης Ευρώπης τα άκρα Δι- αίσθησηθάνατος γυναίκες Νέα Σύνορα- Λιβάνης Αθήνα 1994 κεφ 8 201-22336 Συνήθως οι γυναίκες αναφέρονται σε μια προσφάτως νεκρή γυναίκα πουκρατούσε αρχείο με τα μοιρολόγια και τονίζουν πως σήμερα χάθηκεΠρέπει να επισημάνουμε και το έθιμο της εγκοίμησης στον ναό από τιςγηραιότερες και τα μικρά Είτε στα πλαϊνά κλίτη είτε στονγυναικωνίτη Το τρυποπέρασμα που είναι η διάβαση κάτω από τονΕπιτάφιο και συντελείται μετά την Αποκαθήλωση απαγορεύεται στουςαβάπτιστους ενώ προτείνεται στους άρρωστους και τα μικρά παιδιά γιακαλή υγεία 37 Όταν ακόμη στο χωριό υπήρχε στρατόπεδο τα παιδιά του χωριού μάζευαναπό τα σπίτια αυγά και κουλούρια που μοιράζονταν στους φαντάρους τηνημέρα του Πάσχα (ΦΚ)

νοικοκύρεμα του ναού φαίνεται η αξιοσύνη των γυναικών στασπίτια τους και προβάλλεται στα μέλη άλλων κοινοτήτων πουσυρρέουν λόγω ημέρας38

Το βράδυ λέγονται τα εγκώμια και στη συνέχεια ακολουθεί ηπεριφορά με τέσσερις στάσεις σε σταυροδρόμια39 η μία μάλισταγίνεται μπροστά από το παλιό υδραγωγείο της κοινότητας οιάλλες στις πλατείες και μπροστά από τον ναό Ο κύκλος είναιμάλλον αριστερόστροφος όπως επισημαίνει η Παπαχριστοφόρου40Στη συνέχεια με την επιστροφή του Επιταφίου και με τηναφαίρεση της επιτάφιας παράστασης τοποθετείται πάλι στο δεξίκλίτος Ξεστολίζεται μόνο μετά την Κυριακή του Πάσχα και ταλουλούδια χρησιμοποιούνται ως φυλαχτά41

Το Σάββατο το πρωί ο ιερέας ραίνει τους πιστούς μελουλούδια που θεωρούνται ιερά και αποτροπαϊκά με ανάλογεςχρήσεις42 Αξίζει να αναφέρουμε ένα έθιμο που τελείται το βράδυτης πρώτης Ανάστασης οι γυναίκες τοποθετούν κάτω από τηνεικόνα της Ανάστασης μπουκάλια με νερό που με αναλογικό τρόποαποκτά μαγικές ιδιότητες και κυρίως βοηθά την σωματική υγείαμετά από τη μακρά περίοδο της νηστείας τοποθετούν επίσηςσπίρτα ούτως ώστε αν σβήσει το Άγιο Φως μέχρι να πάνε σπίτικαι να ανάψουν το καντήλι να χρησιμοποιήσουν τα σπίρτα43 Το

38 Ο ναός καθαρίζεται τα ξημερώματα της Μ Παρασκευής από τις γυναίκεςόπως συμβαίνει και στα μεγάλα πανηγύρια της κοινότητας Όλες μαζί καιπαρά το γεγονός ότι απασχολείται γυναίκα με αυτή την αρμοδιότητακαθαρίζουν τις εκκλησίες και ειδικά τον ενοριακό ναό και αυτόν τουΑγίου Χαραλάμπους 39 Φωτογράφισα σε αρκετές κοινότητες καλάθια με λουλούδια πουπροορίζονταν για τον Επιτάφιο και ήταν δουλειά των μυροφόρων ΣτοΚοντοπούλι ακόμη τις συναντάμε να φορούν τα ρούχα της παρέλασης συνήθως μικρής ηλικίας και ραίνουν στο αντίστοιχο δίστιχο τωνΕκγωμίων τον Τάφο ειδικά παλαιότερα φορούσαν ως ένδυμα τις σχολικέςποδιές40 Παπαχριστοφόρου Μαριλένα Μύθος λατρεία ταυτότητες laquoστο νησί τηςΚαλυψώςraquo Παπαζήσης Αθήνα 2013 σ 175- 198 ειδικα σ 175- 17841 Μια γυναίκα μου είπε laquoπρέπrsquo αγόρι μrsquo νrsquo ακούσrsquoνε (τα κεριά) τrsquo ανεστάσιμα ταλόγια όχrsquo μόνε τα θανιάτrsquoκα πολλές δε τα ξέρνε και τα παίρνrsquoνε με τα πεθαμέναraquo42 Συνήθως προέρχονται από τα στεφάνια των προσφορών το κοινοτικόμένει μέχρι την Πεντηκοστή πάνω στον Σταυρό 43 Στο ανώφλι της πόρτας φτιάχνονται με την λαμπάδα τρεις σταυροί απότον νοικοκύρη του κάθε σπιτιού και προσπαθούν οι γυναίκες νακρατήσουν το Άγιο Φως άσβηστο όλο το χρόνο με διάφορες τεχνικές Ηπασχαλινή λαμπάδα επίσης παίζει σημαντικό ρόλο με αποτρεπτικές καιιαματικές ιδιότητες όπως και τα κεριά που κάηκαν στον Εσταυρωμένο Η

φαγητό το κατεξοχήν φαγητό εκτός από τη μαγειρίτσα είναι ηκοτόσουπα το κρέας της κότας με τη μορφή σούπας βρίσκουμε καιτην Πρωτοχρονιά στην κοινότητα στο ποδαρικό και στο γάμο44Την Κυριακή του Πάσχα το επίσημο φαγητό είναι αρνί γεμιστόέθιμο που φημολογείται πως ήρθε με τους πρόσφυγες το 1922Ράβεται με κόκκινη κλωστή από τον νοικοκύρη και ψήνεται σεξυλόφουρνο της κάθε γειτονιάς

Επανερχόμαστε στα αρχικά μας ερωτήματα άλλη μια μορφήέκφρασης της συλλογικότητας του χωριού είναι η προσφώνηση τωνμεγαλύτερων ως θεία και θείο45 κάτι που επισημαίνεται και απότην Παπαχριστοφόρου τονίζοντας την κοινή καταγωγή καισυμμετοχή σε μια μόνο ομάδα ευρύτερη κυρίως αυτή τηςκοινότητας και κατασκευάζοντας τον έξω- κοινοτικό άλλοαπομακρυσμένο τόσο συναισθηματικά όσο χωρικά και πολιτισμικάδεν είναι τυχαίο πως μπορούμε να μιλάμε για διαφορετικά είδηπέτρας και αρχιτεκτονικής σε κάθε χωριό ούτε βέβαια νααγνοούμε το γεγονός πως στη δεκαετία του rsquo60 αλλά και σήμεραμε κάποια χαλάρωση επικρατούν διάφορα κοροϊδευτικάπαρατσούκλια για τα χωριά Το συντρώγειν είναι μέρος κι αυτότης ευρύτερης ανάγκης για να ανήκει κανείς κάπου έτσι ώστε τοβρίσκουμε ακόμη και σήμερα στις εκδρομές την Λαμπροδευτέρα46

Τόσο θεωρητικά όσο και πρακτικά η ισότητα όλων των μελώνμπροστά στο Χριστό που εκλαμβάνεται πρώτα ως άνθρωπος και μετάως Θεός εκφράζεται με τρόπο γλαφυρό και μη επιφανειακό στο

τελετουργία στην πόρτα σε σημαντικές για την λαϊκή κοσμοθεωρίαστιγμές μας κάνει να στραφούμε στο πώς οργανώνεται σημασιολογικά τομέσα και το έξω ο ιδιωτικός από τον δημόσιο χώρο και τον κυρίαρχορόλο των ανδρών σε τέτοιες περιπτώσεις Παρόμοια τελετουργικά έθιμασυναντάμε την Πρωτοχρονιά και στο γάμο 44 Στο γάμο το κοτόπουλο στολίζεται με χρυσαφικά και δίνεται ως δώροστην νύφη από το γαμπρό Στο ποδαρικό το κρέας πρέπει να laquoμαδιστείraquoνα απομακρυνθούν τα κόκκαλα και να φαγωθεί μόνο η σάρκα πρβ κ ΆλκηΚυριακίδου Νέστορος Λαογραφικά Μελετήματα Ι Εταιρεία Ελληνικού καιΙστορικού Αρχείου Αθήνα 1989 σ 146- 16045 Bernand Vernier H κοινωνική γένεση των αισθημάτων πρωτότοκοι και υστερότοκοιστην Κάρπαθο Αλεξάνδρεια Αθήνα 2001 εισαγωγή46 Μπορεί κάλλιστα να θεωρεί ως πρακτική κοινωνικοποίησης των μελώνμιας κοινότητας ή μιας στενότερης ομάδας βάσει του συλλογισμού τουΔαμιανάκου ιδιωματικές λέξεις διαφέρουν ακόμη από περιοχή σε περιοχήόπως προέκυψε μετά από σχετική μου έρευνα στη νότια Λήμνο Πρβ κΣτάθης Δαμιανάκος Παράδοση Ανταρσίας και λαϊκός πολιτισμός Πλέθρον Αθήνα1987 εισαγωγή

χώρο της εκκλησίας που δρα καταλυτικά μέσω των ύμνων της ΜΕβδομάδας Αυτό που τους συνδέει εκτός από τα γεωγραφικά καινοητά όρια της κοινότητας είναι η κοινή συμπεριφορά όπως αυτήορίζεται από τις άγραφες νόρμες τους Ο καθένας στο μέτρο καιμε τον τρόπο που μπορεί μετέχει στα Πάθη ώστε να έχει μερίδιοκαι στην Ανάσταση αυτή η συμμετοχή δεν ορίζει όμως μόνο τιςαπολαβές αλλά και τις υποχρεώσεις ντροπή στο χωριό δενθεωρείται αυτό που έκανες θεωρείται να μην κάνεις αυτό πουορίζεται κοινώς ως το σωστό Ίσως το habitus (έθος)λειτουργεί εξισορροπητικά στα νεότερα μέλη για την είσοδο τουςστον ναό αρχικά και μετά για την ενασχόλησή τους με τιςανάγκες του 47

Κλείνοντας και εμμένοντας στο μοιρολόγισμα αξίζει ναεπισημανθούν κατά τη διάρκεια του θρήνου ο ιερέας είναι απώνκαι με τον ερχομό του στον ναό σηματοδοτείται η παύση του Οιερέας με την παρουσία του σημαίνει την αρχή της ορθόδοξηςτελετής επειδή ακριβώς το τραγούδι λέγεται μέσα στον ναόέχουμε την ευκαιρία να μελετήσουμε τον τρόπο που η λαϊκήκοσμοθεωρία πλησιάζει και εκφράζεται μέσα στην ορθόδοξηπαράδοση αλλά και ποιες νόρμες ακολουθεί ή αποκηρύσσει χάριντης εκκλησιαστικής παρέμβασης Το μοιρολόι είναι αυτό που ηΣερεμετάκη ονομάζει κλάμα και το συνδέει με το νοικοκυριό καιτην κηδεία με τον δημόσιο χώρο και την εκκλησία48 Συμβαίνειμάλιστα οι γυναίκες που το τραγουδάνε να θυμούνται δικά τουςαγαπημένα πρόσωπα και να εντείνεται το θεατρικό σκηνικό όχι μετρόπο τυπικό και τυπολατρικό Ακόμη οι γυναίκες όταν βγαίνειαπό την αριστερή πύλη του Ιερού η ορισμένη εικόνα σε κάθε μέρατης Μεγάλης Εβδομάδας σχηματίζουν πομπή και ακολουθούν τονιερέα συνήθως κλαίγοντας και φορώντας πένθιμα ρούχα49Βιώνοντας τη μητρότητα και την εμπειρία του θανάτου μέσω τηςσυμμετοχής στα ταφικά έθιμα είναι σε θέση να βιώσουν τηνΠαναγία ως μητέρα και να εξιλεωθούν παρέχοντάς της συμπάθεια

47 Loring Danforth Alexander Tsiaras The death rituals of rural Greece YPSPrinceton New Jercey 1988 σ 132- 13948 Κ Νάντια Σερεμετάκη Η τελευταία λέξη στης Ευρώπης τα άκρα δι- αίσθησηθάνατος γυναίκες Νέα Σύνορα Λιβάνης Αθήνα 1994 κεφ 8 Γυναίκεςκαι ιερείς φωνή και κείμενο 49 Μπάδα Κωνσταντίνα Η laquoΓλώσσαraquo του ρούχου και της ατομικής εμφάνισης στηνπαραδοσιακή κοινωνία ανάτυπο από Δωδώνη τχ 1 τομ Κα΄ έτος 1992(επιστημονική επετηρίδα Τομέα Ιστορίας- Αρχαιολογίας Ιωαννίνων)

και μετοχή στα βάσανά της50 Aκόμη κι αυτή η επαφή που ωςμητέρες έχουν με την Θεοτόκο είναι ένα σημάδι οικειοποίησηςτου έξω φυσικού έξω κοινοτικού χώρου ίσως γιατί αυτές μέσαστους μύθους περί νεράιδων και ξωτικών βρίσκουν τη δική τουςπαρουσία ή γιατί μέσα από αυτούς φτιάχνουν την δική τουςγυναικεία ποιητική σε συνάρτηση με των ανδρών που είναιπρόδηλη και συνεχώς επικαιροποιείται

Τελικά η κοινότητα ενεργοποιεί το παρελθόν της όταναντιμετωπίζει ραγδαίες αλλαγές η νίκη του Κάτω Κόσμου και τομήνυμα της Ανάστασης δημιουργεί σύγχυση χαράς στα μέλη καιανατροπή της κοσμοθεωρίας τους οι νεκροί με τους ζωντανούςπρέπει άμεσα να προστατευτούν μέσω της μετοχής στο θείο δράμακαι την μνημόνευση όλων των απόντων51 Η αμηχανία του γεγονότοςπροκαλεί εκνευριστικό γέλιο για να τηρηθεί η αντίστοιχηπαροιμία52 Ο κατεξοχήν κοινοτικός χώρος μαζί με τοκοιμητήριο πρέπει να καθαγιαστούν και να περικλειστούν κάτωαπό τη θεϊκή σκέπη έτσι έχουμε όχι μόνο την περιφορά τουνεκρού τη Μ Παρασκευή αλλά και την Ανάσταση την Κυριακή τουΠάσχα

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΕΙΚΟΝΩΝ

50 E Παπαταξιάρχης- Θ Παραδέλλης Ταυτότητες και φύλο στη σύγχρονη ΕλλάδαΑλεξάνδρεια Αθήνα 19982 σ 1151- 170 (Η μητρότητα και οσυμβολισμός του σώματος)51 Εκτός από το laquoμυρωδοχάρτιraquo που γράφεται τα ξημερώματα τηςΜΠαρασκευής και περιλαμβάνει τα ονόματα όσων δεν έχουν συγγενείς γιανα τους μνημονεύσουν από τις γυναίκες που στόλισαν τον επιτάφιο πρβσχετικά κ Εvy Johanne HalandGreek Women and death ancient and modern acomparative analysis [χωρίς άλλα στοιχεία]52 laquoγάμος χωρίς κλάματα και κηδεία δίχως γέλια γίνεται Δε γίνεταιhellipraquo

[1] Λαζαρούδια

[2] Η κατασκευή του κοινοτικού στεφανιού

[3] Μαζική παραγωγή στεφανιών σε ανθοπωλείο γειτονικού χωριού

[4] Το καντήλι για τον Σταυρό αναμμένο από τη Μ Πέμπτη το πρωί

[5] Το σφάξιμο των αρνιών για το Πάσχα στο σπίτι του νοικοκύρη

[6] Οι προσφορές κάτω από τον Εσταυρωμένο το βράδυ της έκθεσήςτου

[7] Το Δωδεκάκερο μανουάλι που ανάβεται μπροστά από την Ωραία Πύλη την ώρα της ανάγνωσης των Δώδεκα Ευαγγελίων

[8] Οι πρασινάδες του επιταφίου Βρίσκεται ακριβώς στον νάρθηκα κατά το στολισμό του

[9] Το σιδέρωμα του σεντονιού που θα τοποθετηθεί η παράσταση δωρεά από μέλος της κοινότητας

[10] Η εγκοίμηση στον ναό το βράδυ της Μ Πέμπτης εδώ η Στέλλα Αγγελίδου και η Παναγιώτα Μπουλίμου Μπρούμη

[11] Ακριβώς δίπλα από το κανονικό μανουάλι υπάρχει κι αυτό μετο καντήλι όπου ανάβουν κερί όσοι θέλουν να μνημονεύουν τουςνεκρούς τους Το βράδυ της Πέμπτης ωστόσο παρατήρησα πωςανάβανε κεριά αποκλειστικά και μόνο εκεί

[12] Το προσκυνητάρι της Ανάστασης με τα μπουκαλάκια το Μ Σάββατο το βράδυ

[13] 2013 Προπούλι τα ξύλα που θα σηκώσουν στην περιφορά τονΕπιτάφιο (τοποθετούνται όπως το καπάκι του φερέτρου στιςκηδείες στην είσοδο του ναού)

[14] το παγκάρι του Αγίου Γεωργίου στο Ρεπανίδι στολισμένο μεμωβ ύφασμα στο Κοντοπούλι στολίζεται η εξωτερική πόρτα τουναού ενώ στους Ταξιάρχες της Τήνου το τέμπλο Στα Λύχνα

στολίζονται οι εικόνες της Παναγίας και του Χριστού μεσκουρόχρωμες ποδιές

[15] Ο Επιτάφιος στους Ταξιάρχες της Τήνου με το σκεπασμένοτέμπλο

[16] Ξεστολισμένος Επιτάφιος στο Επταχώρι Κοζάνης τρειςβδομάδες μετά το Πάσχα

νοικοκύρεμα του ναού φαίνεται η αξιοσύνη των γυναικών στασπίτια τους και προβάλλεται στα μέλη άλλων κοινοτήτων πουσυρρέουν λόγω ημέρας38

Το βράδυ λέγονται τα εγκώμια και στη συνέχεια ακολουθεί ηπεριφορά με τέσσερις στάσεις σε σταυροδρόμια39 η μία μάλισταγίνεται μπροστά από το παλιό υδραγωγείο της κοινότητας οιάλλες στις πλατείες και μπροστά από τον ναό Ο κύκλος είναιμάλλον αριστερόστροφος όπως επισημαίνει η Παπαχριστοφόρου40Στη συνέχεια με την επιστροφή του Επιταφίου και με τηναφαίρεση της επιτάφιας παράστασης τοποθετείται πάλι στο δεξίκλίτος Ξεστολίζεται μόνο μετά την Κυριακή του Πάσχα και ταλουλούδια χρησιμοποιούνται ως φυλαχτά41

Το Σάββατο το πρωί ο ιερέας ραίνει τους πιστούς μελουλούδια που θεωρούνται ιερά και αποτροπαϊκά με ανάλογεςχρήσεις42 Αξίζει να αναφέρουμε ένα έθιμο που τελείται το βράδυτης πρώτης Ανάστασης οι γυναίκες τοποθετούν κάτω από τηνεικόνα της Ανάστασης μπουκάλια με νερό που με αναλογικό τρόποαποκτά μαγικές ιδιότητες και κυρίως βοηθά την σωματική υγείαμετά από τη μακρά περίοδο της νηστείας τοποθετούν επίσηςσπίρτα ούτως ώστε αν σβήσει το Άγιο Φως μέχρι να πάνε σπίτικαι να ανάψουν το καντήλι να χρησιμοποιήσουν τα σπίρτα43 Το

38 Ο ναός καθαρίζεται τα ξημερώματα της Μ Παρασκευής από τις γυναίκεςόπως συμβαίνει και στα μεγάλα πανηγύρια της κοινότητας Όλες μαζί καιπαρά το γεγονός ότι απασχολείται γυναίκα με αυτή την αρμοδιότητακαθαρίζουν τις εκκλησίες και ειδικά τον ενοριακό ναό και αυτόν τουΑγίου Χαραλάμπους 39 Φωτογράφισα σε αρκετές κοινότητες καλάθια με λουλούδια πουπροορίζονταν για τον Επιτάφιο και ήταν δουλειά των μυροφόρων ΣτοΚοντοπούλι ακόμη τις συναντάμε να φορούν τα ρούχα της παρέλασης συνήθως μικρής ηλικίας και ραίνουν στο αντίστοιχο δίστιχο τωνΕκγωμίων τον Τάφο ειδικά παλαιότερα φορούσαν ως ένδυμα τις σχολικέςποδιές40 Παπαχριστοφόρου Μαριλένα Μύθος λατρεία ταυτότητες laquoστο νησί τηςΚαλυψώςraquo Παπαζήσης Αθήνα 2013 σ 175- 198 ειδικα σ 175- 17841 Μια γυναίκα μου είπε laquoπρέπrsquo αγόρι μrsquo νrsquo ακούσrsquoνε (τα κεριά) τrsquo ανεστάσιμα ταλόγια όχrsquo μόνε τα θανιάτrsquoκα πολλές δε τα ξέρνε και τα παίρνrsquoνε με τα πεθαμέναraquo42 Συνήθως προέρχονται από τα στεφάνια των προσφορών το κοινοτικόμένει μέχρι την Πεντηκοστή πάνω στον Σταυρό 43 Στο ανώφλι της πόρτας φτιάχνονται με την λαμπάδα τρεις σταυροί απότον νοικοκύρη του κάθε σπιτιού και προσπαθούν οι γυναίκες νακρατήσουν το Άγιο Φως άσβηστο όλο το χρόνο με διάφορες τεχνικές Ηπασχαλινή λαμπάδα επίσης παίζει σημαντικό ρόλο με αποτρεπτικές καιιαματικές ιδιότητες όπως και τα κεριά που κάηκαν στον Εσταυρωμένο Η

φαγητό το κατεξοχήν φαγητό εκτός από τη μαγειρίτσα είναι ηκοτόσουπα το κρέας της κότας με τη μορφή σούπας βρίσκουμε καιτην Πρωτοχρονιά στην κοινότητα στο ποδαρικό και στο γάμο44Την Κυριακή του Πάσχα το επίσημο φαγητό είναι αρνί γεμιστόέθιμο που φημολογείται πως ήρθε με τους πρόσφυγες το 1922Ράβεται με κόκκινη κλωστή από τον νοικοκύρη και ψήνεται σεξυλόφουρνο της κάθε γειτονιάς

Επανερχόμαστε στα αρχικά μας ερωτήματα άλλη μια μορφήέκφρασης της συλλογικότητας του χωριού είναι η προσφώνηση τωνμεγαλύτερων ως θεία και θείο45 κάτι που επισημαίνεται και απότην Παπαχριστοφόρου τονίζοντας την κοινή καταγωγή καισυμμετοχή σε μια μόνο ομάδα ευρύτερη κυρίως αυτή τηςκοινότητας και κατασκευάζοντας τον έξω- κοινοτικό άλλοαπομακρυσμένο τόσο συναισθηματικά όσο χωρικά και πολιτισμικάδεν είναι τυχαίο πως μπορούμε να μιλάμε για διαφορετικά είδηπέτρας και αρχιτεκτονικής σε κάθε χωριό ούτε βέβαια νααγνοούμε το γεγονός πως στη δεκαετία του rsquo60 αλλά και σήμεραμε κάποια χαλάρωση επικρατούν διάφορα κοροϊδευτικάπαρατσούκλια για τα χωριά Το συντρώγειν είναι μέρος κι αυτότης ευρύτερης ανάγκης για να ανήκει κανείς κάπου έτσι ώστε τοβρίσκουμε ακόμη και σήμερα στις εκδρομές την Λαμπροδευτέρα46

Τόσο θεωρητικά όσο και πρακτικά η ισότητα όλων των μελώνμπροστά στο Χριστό που εκλαμβάνεται πρώτα ως άνθρωπος και μετάως Θεός εκφράζεται με τρόπο γλαφυρό και μη επιφανειακό στο

τελετουργία στην πόρτα σε σημαντικές για την λαϊκή κοσμοθεωρίαστιγμές μας κάνει να στραφούμε στο πώς οργανώνεται σημασιολογικά τομέσα και το έξω ο ιδιωτικός από τον δημόσιο χώρο και τον κυρίαρχορόλο των ανδρών σε τέτοιες περιπτώσεις Παρόμοια τελετουργικά έθιμασυναντάμε την Πρωτοχρονιά και στο γάμο 44 Στο γάμο το κοτόπουλο στολίζεται με χρυσαφικά και δίνεται ως δώροστην νύφη από το γαμπρό Στο ποδαρικό το κρέας πρέπει να laquoμαδιστείraquoνα απομακρυνθούν τα κόκκαλα και να φαγωθεί μόνο η σάρκα πρβ κ ΆλκηΚυριακίδου Νέστορος Λαογραφικά Μελετήματα Ι Εταιρεία Ελληνικού καιΙστορικού Αρχείου Αθήνα 1989 σ 146- 16045 Bernand Vernier H κοινωνική γένεση των αισθημάτων πρωτότοκοι και υστερότοκοιστην Κάρπαθο Αλεξάνδρεια Αθήνα 2001 εισαγωγή46 Μπορεί κάλλιστα να θεωρεί ως πρακτική κοινωνικοποίησης των μελώνμιας κοινότητας ή μιας στενότερης ομάδας βάσει του συλλογισμού τουΔαμιανάκου ιδιωματικές λέξεις διαφέρουν ακόμη από περιοχή σε περιοχήόπως προέκυψε μετά από σχετική μου έρευνα στη νότια Λήμνο Πρβ κΣτάθης Δαμιανάκος Παράδοση Ανταρσίας και λαϊκός πολιτισμός Πλέθρον Αθήνα1987 εισαγωγή

χώρο της εκκλησίας που δρα καταλυτικά μέσω των ύμνων της ΜΕβδομάδας Αυτό που τους συνδέει εκτός από τα γεωγραφικά καινοητά όρια της κοινότητας είναι η κοινή συμπεριφορά όπως αυτήορίζεται από τις άγραφες νόρμες τους Ο καθένας στο μέτρο καιμε τον τρόπο που μπορεί μετέχει στα Πάθη ώστε να έχει μερίδιοκαι στην Ανάσταση αυτή η συμμετοχή δεν ορίζει όμως μόνο τιςαπολαβές αλλά και τις υποχρεώσεις ντροπή στο χωριό δενθεωρείται αυτό που έκανες θεωρείται να μην κάνεις αυτό πουορίζεται κοινώς ως το σωστό Ίσως το habitus (έθος)λειτουργεί εξισορροπητικά στα νεότερα μέλη για την είσοδο τουςστον ναό αρχικά και μετά για την ενασχόλησή τους με τιςανάγκες του 47

Κλείνοντας και εμμένοντας στο μοιρολόγισμα αξίζει ναεπισημανθούν κατά τη διάρκεια του θρήνου ο ιερέας είναι απώνκαι με τον ερχομό του στον ναό σηματοδοτείται η παύση του Οιερέας με την παρουσία του σημαίνει την αρχή της ορθόδοξηςτελετής επειδή ακριβώς το τραγούδι λέγεται μέσα στον ναόέχουμε την ευκαιρία να μελετήσουμε τον τρόπο που η λαϊκήκοσμοθεωρία πλησιάζει και εκφράζεται μέσα στην ορθόδοξηπαράδοση αλλά και ποιες νόρμες ακολουθεί ή αποκηρύσσει χάριντης εκκλησιαστικής παρέμβασης Το μοιρολόι είναι αυτό που ηΣερεμετάκη ονομάζει κλάμα και το συνδέει με το νοικοκυριό καιτην κηδεία με τον δημόσιο χώρο και την εκκλησία48 Συμβαίνειμάλιστα οι γυναίκες που το τραγουδάνε να θυμούνται δικά τουςαγαπημένα πρόσωπα και να εντείνεται το θεατρικό σκηνικό όχι μετρόπο τυπικό και τυπολατρικό Ακόμη οι γυναίκες όταν βγαίνειαπό την αριστερή πύλη του Ιερού η ορισμένη εικόνα σε κάθε μέρατης Μεγάλης Εβδομάδας σχηματίζουν πομπή και ακολουθούν τονιερέα συνήθως κλαίγοντας και φορώντας πένθιμα ρούχα49Βιώνοντας τη μητρότητα και την εμπειρία του θανάτου μέσω τηςσυμμετοχής στα ταφικά έθιμα είναι σε θέση να βιώσουν τηνΠαναγία ως μητέρα και να εξιλεωθούν παρέχοντάς της συμπάθεια

47 Loring Danforth Alexander Tsiaras The death rituals of rural Greece YPSPrinceton New Jercey 1988 σ 132- 13948 Κ Νάντια Σερεμετάκη Η τελευταία λέξη στης Ευρώπης τα άκρα δι- αίσθησηθάνατος γυναίκες Νέα Σύνορα Λιβάνης Αθήνα 1994 κεφ 8 Γυναίκεςκαι ιερείς φωνή και κείμενο 49 Μπάδα Κωνσταντίνα Η laquoΓλώσσαraquo του ρούχου και της ατομικής εμφάνισης στηνπαραδοσιακή κοινωνία ανάτυπο από Δωδώνη τχ 1 τομ Κα΄ έτος 1992(επιστημονική επετηρίδα Τομέα Ιστορίας- Αρχαιολογίας Ιωαννίνων)

και μετοχή στα βάσανά της50 Aκόμη κι αυτή η επαφή που ωςμητέρες έχουν με την Θεοτόκο είναι ένα σημάδι οικειοποίησηςτου έξω φυσικού έξω κοινοτικού χώρου ίσως γιατί αυτές μέσαστους μύθους περί νεράιδων και ξωτικών βρίσκουν τη δική τουςπαρουσία ή γιατί μέσα από αυτούς φτιάχνουν την δική τουςγυναικεία ποιητική σε συνάρτηση με των ανδρών που είναιπρόδηλη και συνεχώς επικαιροποιείται

Τελικά η κοινότητα ενεργοποιεί το παρελθόν της όταναντιμετωπίζει ραγδαίες αλλαγές η νίκη του Κάτω Κόσμου και τομήνυμα της Ανάστασης δημιουργεί σύγχυση χαράς στα μέλη καιανατροπή της κοσμοθεωρίας τους οι νεκροί με τους ζωντανούςπρέπει άμεσα να προστατευτούν μέσω της μετοχής στο θείο δράμακαι την μνημόνευση όλων των απόντων51 Η αμηχανία του γεγονότοςπροκαλεί εκνευριστικό γέλιο για να τηρηθεί η αντίστοιχηπαροιμία52 Ο κατεξοχήν κοινοτικός χώρος μαζί με τοκοιμητήριο πρέπει να καθαγιαστούν και να περικλειστούν κάτωαπό τη θεϊκή σκέπη έτσι έχουμε όχι μόνο την περιφορά τουνεκρού τη Μ Παρασκευή αλλά και την Ανάσταση την Κυριακή τουΠάσχα

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΕΙΚΟΝΩΝ

50 E Παπαταξιάρχης- Θ Παραδέλλης Ταυτότητες και φύλο στη σύγχρονη ΕλλάδαΑλεξάνδρεια Αθήνα 19982 σ 1151- 170 (Η μητρότητα και οσυμβολισμός του σώματος)51 Εκτός από το laquoμυρωδοχάρτιraquo που γράφεται τα ξημερώματα τηςΜΠαρασκευής και περιλαμβάνει τα ονόματα όσων δεν έχουν συγγενείς γιανα τους μνημονεύσουν από τις γυναίκες που στόλισαν τον επιτάφιο πρβσχετικά κ Εvy Johanne HalandGreek Women and death ancient and modern acomparative analysis [χωρίς άλλα στοιχεία]52 laquoγάμος χωρίς κλάματα και κηδεία δίχως γέλια γίνεται Δε γίνεταιhellipraquo

[1] Λαζαρούδια

[2] Η κατασκευή του κοινοτικού στεφανιού

[3] Μαζική παραγωγή στεφανιών σε ανθοπωλείο γειτονικού χωριού

[4] Το καντήλι για τον Σταυρό αναμμένο από τη Μ Πέμπτη το πρωί

[5] Το σφάξιμο των αρνιών για το Πάσχα στο σπίτι του νοικοκύρη

[6] Οι προσφορές κάτω από τον Εσταυρωμένο το βράδυ της έκθεσήςτου

[7] Το Δωδεκάκερο μανουάλι που ανάβεται μπροστά από την Ωραία Πύλη την ώρα της ανάγνωσης των Δώδεκα Ευαγγελίων

[8] Οι πρασινάδες του επιταφίου Βρίσκεται ακριβώς στον νάρθηκα κατά το στολισμό του

[9] Το σιδέρωμα του σεντονιού που θα τοποθετηθεί η παράσταση δωρεά από μέλος της κοινότητας

[10] Η εγκοίμηση στον ναό το βράδυ της Μ Πέμπτης εδώ η Στέλλα Αγγελίδου και η Παναγιώτα Μπουλίμου Μπρούμη

[11] Ακριβώς δίπλα από το κανονικό μανουάλι υπάρχει κι αυτό μετο καντήλι όπου ανάβουν κερί όσοι θέλουν να μνημονεύουν τουςνεκρούς τους Το βράδυ της Πέμπτης ωστόσο παρατήρησα πωςανάβανε κεριά αποκλειστικά και μόνο εκεί

[12] Το προσκυνητάρι της Ανάστασης με τα μπουκαλάκια το Μ Σάββατο το βράδυ

[13] 2013 Προπούλι τα ξύλα που θα σηκώσουν στην περιφορά τονΕπιτάφιο (τοποθετούνται όπως το καπάκι του φερέτρου στιςκηδείες στην είσοδο του ναού)

[14] το παγκάρι του Αγίου Γεωργίου στο Ρεπανίδι στολισμένο μεμωβ ύφασμα στο Κοντοπούλι στολίζεται η εξωτερική πόρτα τουναού ενώ στους Ταξιάρχες της Τήνου το τέμπλο Στα Λύχνα

στολίζονται οι εικόνες της Παναγίας και του Χριστού μεσκουρόχρωμες ποδιές

[15] Ο Επιτάφιος στους Ταξιάρχες της Τήνου με το σκεπασμένοτέμπλο

[16] Ξεστολισμένος Επιτάφιος στο Επταχώρι Κοζάνης τρειςβδομάδες μετά το Πάσχα

φαγητό το κατεξοχήν φαγητό εκτός από τη μαγειρίτσα είναι ηκοτόσουπα το κρέας της κότας με τη μορφή σούπας βρίσκουμε καιτην Πρωτοχρονιά στην κοινότητα στο ποδαρικό και στο γάμο44Την Κυριακή του Πάσχα το επίσημο φαγητό είναι αρνί γεμιστόέθιμο που φημολογείται πως ήρθε με τους πρόσφυγες το 1922Ράβεται με κόκκινη κλωστή από τον νοικοκύρη και ψήνεται σεξυλόφουρνο της κάθε γειτονιάς

Επανερχόμαστε στα αρχικά μας ερωτήματα άλλη μια μορφήέκφρασης της συλλογικότητας του χωριού είναι η προσφώνηση τωνμεγαλύτερων ως θεία και θείο45 κάτι που επισημαίνεται και απότην Παπαχριστοφόρου τονίζοντας την κοινή καταγωγή καισυμμετοχή σε μια μόνο ομάδα ευρύτερη κυρίως αυτή τηςκοινότητας και κατασκευάζοντας τον έξω- κοινοτικό άλλοαπομακρυσμένο τόσο συναισθηματικά όσο χωρικά και πολιτισμικάδεν είναι τυχαίο πως μπορούμε να μιλάμε για διαφορετικά είδηπέτρας και αρχιτεκτονικής σε κάθε χωριό ούτε βέβαια νααγνοούμε το γεγονός πως στη δεκαετία του rsquo60 αλλά και σήμεραμε κάποια χαλάρωση επικρατούν διάφορα κοροϊδευτικάπαρατσούκλια για τα χωριά Το συντρώγειν είναι μέρος κι αυτότης ευρύτερης ανάγκης για να ανήκει κανείς κάπου έτσι ώστε τοβρίσκουμε ακόμη και σήμερα στις εκδρομές την Λαμπροδευτέρα46

Τόσο θεωρητικά όσο και πρακτικά η ισότητα όλων των μελώνμπροστά στο Χριστό που εκλαμβάνεται πρώτα ως άνθρωπος και μετάως Θεός εκφράζεται με τρόπο γλαφυρό και μη επιφανειακό στο

τελετουργία στην πόρτα σε σημαντικές για την λαϊκή κοσμοθεωρίαστιγμές μας κάνει να στραφούμε στο πώς οργανώνεται σημασιολογικά τομέσα και το έξω ο ιδιωτικός από τον δημόσιο χώρο και τον κυρίαρχορόλο των ανδρών σε τέτοιες περιπτώσεις Παρόμοια τελετουργικά έθιμασυναντάμε την Πρωτοχρονιά και στο γάμο 44 Στο γάμο το κοτόπουλο στολίζεται με χρυσαφικά και δίνεται ως δώροστην νύφη από το γαμπρό Στο ποδαρικό το κρέας πρέπει να laquoμαδιστείraquoνα απομακρυνθούν τα κόκκαλα και να φαγωθεί μόνο η σάρκα πρβ κ ΆλκηΚυριακίδου Νέστορος Λαογραφικά Μελετήματα Ι Εταιρεία Ελληνικού καιΙστορικού Αρχείου Αθήνα 1989 σ 146- 16045 Bernand Vernier H κοινωνική γένεση των αισθημάτων πρωτότοκοι και υστερότοκοιστην Κάρπαθο Αλεξάνδρεια Αθήνα 2001 εισαγωγή46 Μπορεί κάλλιστα να θεωρεί ως πρακτική κοινωνικοποίησης των μελώνμιας κοινότητας ή μιας στενότερης ομάδας βάσει του συλλογισμού τουΔαμιανάκου ιδιωματικές λέξεις διαφέρουν ακόμη από περιοχή σε περιοχήόπως προέκυψε μετά από σχετική μου έρευνα στη νότια Λήμνο Πρβ κΣτάθης Δαμιανάκος Παράδοση Ανταρσίας και λαϊκός πολιτισμός Πλέθρον Αθήνα1987 εισαγωγή

χώρο της εκκλησίας που δρα καταλυτικά μέσω των ύμνων της ΜΕβδομάδας Αυτό που τους συνδέει εκτός από τα γεωγραφικά καινοητά όρια της κοινότητας είναι η κοινή συμπεριφορά όπως αυτήορίζεται από τις άγραφες νόρμες τους Ο καθένας στο μέτρο καιμε τον τρόπο που μπορεί μετέχει στα Πάθη ώστε να έχει μερίδιοκαι στην Ανάσταση αυτή η συμμετοχή δεν ορίζει όμως μόνο τιςαπολαβές αλλά και τις υποχρεώσεις ντροπή στο χωριό δενθεωρείται αυτό που έκανες θεωρείται να μην κάνεις αυτό πουορίζεται κοινώς ως το σωστό Ίσως το habitus (έθος)λειτουργεί εξισορροπητικά στα νεότερα μέλη για την είσοδο τουςστον ναό αρχικά και μετά για την ενασχόλησή τους με τιςανάγκες του 47

Κλείνοντας και εμμένοντας στο μοιρολόγισμα αξίζει ναεπισημανθούν κατά τη διάρκεια του θρήνου ο ιερέας είναι απώνκαι με τον ερχομό του στον ναό σηματοδοτείται η παύση του Οιερέας με την παρουσία του σημαίνει την αρχή της ορθόδοξηςτελετής επειδή ακριβώς το τραγούδι λέγεται μέσα στον ναόέχουμε την ευκαιρία να μελετήσουμε τον τρόπο που η λαϊκήκοσμοθεωρία πλησιάζει και εκφράζεται μέσα στην ορθόδοξηπαράδοση αλλά και ποιες νόρμες ακολουθεί ή αποκηρύσσει χάριντης εκκλησιαστικής παρέμβασης Το μοιρολόι είναι αυτό που ηΣερεμετάκη ονομάζει κλάμα και το συνδέει με το νοικοκυριό καιτην κηδεία με τον δημόσιο χώρο και την εκκλησία48 Συμβαίνειμάλιστα οι γυναίκες που το τραγουδάνε να θυμούνται δικά τουςαγαπημένα πρόσωπα και να εντείνεται το θεατρικό σκηνικό όχι μετρόπο τυπικό και τυπολατρικό Ακόμη οι γυναίκες όταν βγαίνειαπό την αριστερή πύλη του Ιερού η ορισμένη εικόνα σε κάθε μέρατης Μεγάλης Εβδομάδας σχηματίζουν πομπή και ακολουθούν τονιερέα συνήθως κλαίγοντας και φορώντας πένθιμα ρούχα49Βιώνοντας τη μητρότητα και την εμπειρία του θανάτου μέσω τηςσυμμετοχής στα ταφικά έθιμα είναι σε θέση να βιώσουν τηνΠαναγία ως μητέρα και να εξιλεωθούν παρέχοντάς της συμπάθεια

47 Loring Danforth Alexander Tsiaras The death rituals of rural Greece YPSPrinceton New Jercey 1988 σ 132- 13948 Κ Νάντια Σερεμετάκη Η τελευταία λέξη στης Ευρώπης τα άκρα δι- αίσθησηθάνατος γυναίκες Νέα Σύνορα Λιβάνης Αθήνα 1994 κεφ 8 Γυναίκεςκαι ιερείς φωνή και κείμενο 49 Μπάδα Κωνσταντίνα Η laquoΓλώσσαraquo του ρούχου και της ατομικής εμφάνισης στηνπαραδοσιακή κοινωνία ανάτυπο από Δωδώνη τχ 1 τομ Κα΄ έτος 1992(επιστημονική επετηρίδα Τομέα Ιστορίας- Αρχαιολογίας Ιωαννίνων)

και μετοχή στα βάσανά της50 Aκόμη κι αυτή η επαφή που ωςμητέρες έχουν με την Θεοτόκο είναι ένα σημάδι οικειοποίησηςτου έξω φυσικού έξω κοινοτικού χώρου ίσως γιατί αυτές μέσαστους μύθους περί νεράιδων και ξωτικών βρίσκουν τη δική τουςπαρουσία ή γιατί μέσα από αυτούς φτιάχνουν την δική τουςγυναικεία ποιητική σε συνάρτηση με των ανδρών που είναιπρόδηλη και συνεχώς επικαιροποιείται

Τελικά η κοινότητα ενεργοποιεί το παρελθόν της όταναντιμετωπίζει ραγδαίες αλλαγές η νίκη του Κάτω Κόσμου και τομήνυμα της Ανάστασης δημιουργεί σύγχυση χαράς στα μέλη καιανατροπή της κοσμοθεωρίας τους οι νεκροί με τους ζωντανούςπρέπει άμεσα να προστατευτούν μέσω της μετοχής στο θείο δράμακαι την μνημόνευση όλων των απόντων51 Η αμηχανία του γεγονότοςπροκαλεί εκνευριστικό γέλιο για να τηρηθεί η αντίστοιχηπαροιμία52 Ο κατεξοχήν κοινοτικός χώρος μαζί με τοκοιμητήριο πρέπει να καθαγιαστούν και να περικλειστούν κάτωαπό τη θεϊκή σκέπη έτσι έχουμε όχι μόνο την περιφορά τουνεκρού τη Μ Παρασκευή αλλά και την Ανάσταση την Κυριακή τουΠάσχα

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΕΙΚΟΝΩΝ

50 E Παπαταξιάρχης- Θ Παραδέλλης Ταυτότητες και φύλο στη σύγχρονη ΕλλάδαΑλεξάνδρεια Αθήνα 19982 σ 1151- 170 (Η μητρότητα και οσυμβολισμός του σώματος)51 Εκτός από το laquoμυρωδοχάρτιraquo που γράφεται τα ξημερώματα τηςΜΠαρασκευής και περιλαμβάνει τα ονόματα όσων δεν έχουν συγγενείς γιανα τους μνημονεύσουν από τις γυναίκες που στόλισαν τον επιτάφιο πρβσχετικά κ Εvy Johanne HalandGreek Women and death ancient and modern acomparative analysis [χωρίς άλλα στοιχεία]52 laquoγάμος χωρίς κλάματα και κηδεία δίχως γέλια γίνεται Δε γίνεταιhellipraquo

[1] Λαζαρούδια

[2] Η κατασκευή του κοινοτικού στεφανιού

[3] Μαζική παραγωγή στεφανιών σε ανθοπωλείο γειτονικού χωριού

[4] Το καντήλι για τον Σταυρό αναμμένο από τη Μ Πέμπτη το πρωί

[5] Το σφάξιμο των αρνιών για το Πάσχα στο σπίτι του νοικοκύρη

[6] Οι προσφορές κάτω από τον Εσταυρωμένο το βράδυ της έκθεσήςτου

[7] Το Δωδεκάκερο μανουάλι που ανάβεται μπροστά από την Ωραία Πύλη την ώρα της ανάγνωσης των Δώδεκα Ευαγγελίων

[8] Οι πρασινάδες του επιταφίου Βρίσκεται ακριβώς στον νάρθηκα κατά το στολισμό του

[9] Το σιδέρωμα του σεντονιού που θα τοποθετηθεί η παράσταση δωρεά από μέλος της κοινότητας

[10] Η εγκοίμηση στον ναό το βράδυ της Μ Πέμπτης εδώ η Στέλλα Αγγελίδου και η Παναγιώτα Μπουλίμου Μπρούμη

[11] Ακριβώς δίπλα από το κανονικό μανουάλι υπάρχει κι αυτό μετο καντήλι όπου ανάβουν κερί όσοι θέλουν να μνημονεύουν τουςνεκρούς τους Το βράδυ της Πέμπτης ωστόσο παρατήρησα πωςανάβανε κεριά αποκλειστικά και μόνο εκεί

[12] Το προσκυνητάρι της Ανάστασης με τα μπουκαλάκια το Μ Σάββατο το βράδυ

[13] 2013 Προπούλι τα ξύλα που θα σηκώσουν στην περιφορά τονΕπιτάφιο (τοποθετούνται όπως το καπάκι του φερέτρου στιςκηδείες στην είσοδο του ναού)

[14] το παγκάρι του Αγίου Γεωργίου στο Ρεπανίδι στολισμένο μεμωβ ύφασμα στο Κοντοπούλι στολίζεται η εξωτερική πόρτα τουναού ενώ στους Ταξιάρχες της Τήνου το τέμπλο Στα Λύχνα

στολίζονται οι εικόνες της Παναγίας και του Χριστού μεσκουρόχρωμες ποδιές

[15] Ο Επιτάφιος στους Ταξιάρχες της Τήνου με το σκεπασμένοτέμπλο

[16] Ξεστολισμένος Επιτάφιος στο Επταχώρι Κοζάνης τρειςβδομάδες μετά το Πάσχα

χώρο της εκκλησίας που δρα καταλυτικά μέσω των ύμνων της ΜΕβδομάδας Αυτό που τους συνδέει εκτός από τα γεωγραφικά καινοητά όρια της κοινότητας είναι η κοινή συμπεριφορά όπως αυτήορίζεται από τις άγραφες νόρμες τους Ο καθένας στο μέτρο καιμε τον τρόπο που μπορεί μετέχει στα Πάθη ώστε να έχει μερίδιοκαι στην Ανάσταση αυτή η συμμετοχή δεν ορίζει όμως μόνο τιςαπολαβές αλλά και τις υποχρεώσεις ντροπή στο χωριό δενθεωρείται αυτό που έκανες θεωρείται να μην κάνεις αυτό πουορίζεται κοινώς ως το σωστό Ίσως το habitus (έθος)λειτουργεί εξισορροπητικά στα νεότερα μέλη για την είσοδο τουςστον ναό αρχικά και μετά για την ενασχόλησή τους με τιςανάγκες του 47

Κλείνοντας και εμμένοντας στο μοιρολόγισμα αξίζει ναεπισημανθούν κατά τη διάρκεια του θρήνου ο ιερέας είναι απώνκαι με τον ερχομό του στον ναό σηματοδοτείται η παύση του Οιερέας με την παρουσία του σημαίνει την αρχή της ορθόδοξηςτελετής επειδή ακριβώς το τραγούδι λέγεται μέσα στον ναόέχουμε την ευκαιρία να μελετήσουμε τον τρόπο που η λαϊκήκοσμοθεωρία πλησιάζει και εκφράζεται μέσα στην ορθόδοξηπαράδοση αλλά και ποιες νόρμες ακολουθεί ή αποκηρύσσει χάριντης εκκλησιαστικής παρέμβασης Το μοιρολόι είναι αυτό που ηΣερεμετάκη ονομάζει κλάμα και το συνδέει με το νοικοκυριό καιτην κηδεία με τον δημόσιο χώρο και την εκκλησία48 Συμβαίνειμάλιστα οι γυναίκες που το τραγουδάνε να θυμούνται δικά τουςαγαπημένα πρόσωπα και να εντείνεται το θεατρικό σκηνικό όχι μετρόπο τυπικό και τυπολατρικό Ακόμη οι γυναίκες όταν βγαίνειαπό την αριστερή πύλη του Ιερού η ορισμένη εικόνα σε κάθε μέρατης Μεγάλης Εβδομάδας σχηματίζουν πομπή και ακολουθούν τονιερέα συνήθως κλαίγοντας και φορώντας πένθιμα ρούχα49Βιώνοντας τη μητρότητα και την εμπειρία του θανάτου μέσω τηςσυμμετοχής στα ταφικά έθιμα είναι σε θέση να βιώσουν τηνΠαναγία ως μητέρα και να εξιλεωθούν παρέχοντάς της συμπάθεια

47 Loring Danforth Alexander Tsiaras The death rituals of rural Greece YPSPrinceton New Jercey 1988 σ 132- 13948 Κ Νάντια Σερεμετάκη Η τελευταία λέξη στης Ευρώπης τα άκρα δι- αίσθησηθάνατος γυναίκες Νέα Σύνορα Λιβάνης Αθήνα 1994 κεφ 8 Γυναίκεςκαι ιερείς φωνή και κείμενο 49 Μπάδα Κωνσταντίνα Η laquoΓλώσσαraquo του ρούχου και της ατομικής εμφάνισης στηνπαραδοσιακή κοινωνία ανάτυπο από Δωδώνη τχ 1 τομ Κα΄ έτος 1992(επιστημονική επετηρίδα Τομέα Ιστορίας- Αρχαιολογίας Ιωαννίνων)

και μετοχή στα βάσανά της50 Aκόμη κι αυτή η επαφή που ωςμητέρες έχουν με την Θεοτόκο είναι ένα σημάδι οικειοποίησηςτου έξω φυσικού έξω κοινοτικού χώρου ίσως γιατί αυτές μέσαστους μύθους περί νεράιδων και ξωτικών βρίσκουν τη δική τουςπαρουσία ή γιατί μέσα από αυτούς φτιάχνουν την δική τουςγυναικεία ποιητική σε συνάρτηση με των ανδρών που είναιπρόδηλη και συνεχώς επικαιροποιείται

Τελικά η κοινότητα ενεργοποιεί το παρελθόν της όταναντιμετωπίζει ραγδαίες αλλαγές η νίκη του Κάτω Κόσμου και τομήνυμα της Ανάστασης δημιουργεί σύγχυση χαράς στα μέλη καιανατροπή της κοσμοθεωρίας τους οι νεκροί με τους ζωντανούςπρέπει άμεσα να προστατευτούν μέσω της μετοχής στο θείο δράμακαι την μνημόνευση όλων των απόντων51 Η αμηχανία του γεγονότοςπροκαλεί εκνευριστικό γέλιο για να τηρηθεί η αντίστοιχηπαροιμία52 Ο κατεξοχήν κοινοτικός χώρος μαζί με τοκοιμητήριο πρέπει να καθαγιαστούν και να περικλειστούν κάτωαπό τη θεϊκή σκέπη έτσι έχουμε όχι μόνο την περιφορά τουνεκρού τη Μ Παρασκευή αλλά και την Ανάσταση την Κυριακή τουΠάσχα

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΕΙΚΟΝΩΝ

50 E Παπαταξιάρχης- Θ Παραδέλλης Ταυτότητες και φύλο στη σύγχρονη ΕλλάδαΑλεξάνδρεια Αθήνα 19982 σ 1151- 170 (Η μητρότητα και οσυμβολισμός του σώματος)51 Εκτός από το laquoμυρωδοχάρτιraquo που γράφεται τα ξημερώματα τηςΜΠαρασκευής και περιλαμβάνει τα ονόματα όσων δεν έχουν συγγενείς γιανα τους μνημονεύσουν από τις γυναίκες που στόλισαν τον επιτάφιο πρβσχετικά κ Εvy Johanne HalandGreek Women and death ancient and modern acomparative analysis [χωρίς άλλα στοιχεία]52 laquoγάμος χωρίς κλάματα και κηδεία δίχως γέλια γίνεται Δε γίνεταιhellipraquo

[1] Λαζαρούδια

[2] Η κατασκευή του κοινοτικού στεφανιού

[3] Μαζική παραγωγή στεφανιών σε ανθοπωλείο γειτονικού χωριού

[4] Το καντήλι για τον Σταυρό αναμμένο από τη Μ Πέμπτη το πρωί

[5] Το σφάξιμο των αρνιών για το Πάσχα στο σπίτι του νοικοκύρη

[6] Οι προσφορές κάτω από τον Εσταυρωμένο το βράδυ της έκθεσήςτου

[7] Το Δωδεκάκερο μανουάλι που ανάβεται μπροστά από την Ωραία Πύλη την ώρα της ανάγνωσης των Δώδεκα Ευαγγελίων

[8] Οι πρασινάδες του επιταφίου Βρίσκεται ακριβώς στον νάρθηκα κατά το στολισμό του

[9] Το σιδέρωμα του σεντονιού που θα τοποθετηθεί η παράσταση δωρεά από μέλος της κοινότητας

[10] Η εγκοίμηση στον ναό το βράδυ της Μ Πέμπτης εδώ η Στέλλα Αγγελίδου και η Παναγιώτα Μπουλίμου Μπρούμη

[11] Ακριβώς δίπλα από το κανονικό μανουάλι υπάρχει κι αυτό μετο καντήλι όπου ανάβουν κερί όσοι θέλουν να μνημονεύουν τουςνεκρούς τους Το βράδυ της Πέμπτης ωστόσο παρατήρησα πωςανάβανε κεριά αποκλειστικά και μόνο εκεί

[12] Το προσκυνητάρι της Ανάστασης με τα μπουκαλάκια το Μ Σάββατο το βράδυ

[13] 2013 Προπούλι τα ξύλα που θα σηκώσουν στην περιφορά τονΕπιτάφιο (τοποθετούνται όπως το καπάκι του φερέτρου στιςκηδείες στην είσοδο του ναού)

[14] το παγκάρι του Αγίου Γεωργίου στο Ρεπανίδι στολισμένο μεμωβ ύφασμα στο Κοντοπούλι στολίζεται η εξωτερική πόρτα τουναού ενώ στους Ταξιάρχες της Τήνου το τέμπλο Στα Λύχνα

στολίζονται οι εικόνες της Παναγίας και του Χριστού μεσκουρόχρωμες ποδιές

[15] Ο Επιτάφιος στους Ταξιάρχες της Τήνου με το σκεπασμένοτέμπλο

[16] Ξεστολισμένος Επιτάφιος στο Επταχώρι Κοζάνης τρειςβδομάδες μετά το Πάσχα

και μετοχή στα βάσανά της50 Aκόμη κι αυτή η επαφή που ωςμητέρες έχουν με την Θεοτόκο είναι ένα σημάδι οικειοποίησηςτου έξω φυσικού έξω κοινοτικού χώρου ίσως γιατί αυτές μέσαστους μύθους περί νεράιδων και ξωτικών βρίσκουν τη δική τουςπαρουσία ή γιατί μέσα από αυτούς φτιάχνουν την δική τουςγυναικεία ποιητική σε συνάρτηση με των ανδρών που είναιπρόδηλη και συνεχώς επικαιροποιείται

Τελικά η κοινότητα ενεργοποιεί το παρελθόν της όταναντιμετωπίζει ραγδαίες αλλαγές η νίκη του Κάτω Κόσμου και τομήνυμα της Ανάστασης δημιουργεί σύγχυση χαράς στα μέλη καιανατροπή της κοσμοθεωρίας τους οι νεκροί με τους ζωντανούςπρέπει άμεσα να προστατευτούν μέσω της μετοχής στο θείο δράμακαι την μνημόνευση όλων των απόντων51 Η αμηχανία του γεγονότοςπροκαλεί εκνευριστικό γέλιο για να τηρηθεί η αντίστοιχηπαροιμία52 Ο κατεξοχήν κοινοτικός χώρος μαζί με τοκοιμητήριο πρέπει να καθαγιαστούν και να περικλειστούν κάτωαπό τη θεϊκή σκέπη έτσι έχουμε όχι μόνο την περιφορά τουνεκρού τη Μ Παρασκευή αλλά και την Ανάσταση την Κυριακή τουΠάσχα

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΕΙΚΟΝΩΝ

50 E Παπαταξιάρχης- Θ Παραδέλλης Ταυτότητες και φύλο στη σύγχρονη ΕλλάδαΑλεξάνδρεια Αθήνα 19982 σ 1151- 170 (Η μητρότητα και οσυμβολισμός του σώματος)51 Εκτός από το laquoμυρωδοχάρτιraquo που γράφεται τα ξημερώματα τηςΜΠαρασκευής και περιλαμβάνει τα ονόματα όσων δεν έχουν συγγενείς γιανα τους μνημονεύσουν από τις γυναίκες που στόλισαν τον επιτάφιο πρβσχετικά κ Εvy Johanne HalandGreek Women and death ancient and modern acomparative analysis [χωρίς άλλα στοιχεία]52 laquoγάμος χωρίς κλάματα και κηδεία δίχως γέλια γίνεται Δε γίνεταιhellipraquo

[1] Λαζαρούδια

[2] Η κατασκευή του κοινοτικού στεφανιού

[3] Μαζική παραγωγή στεφανιών σε ανθοπωλείο γειτονικού χωριού

[4] Το καντήλι για τον Σταυρό αναμμένο από τη Μ Πέμπτη το πρωί

[5] Το σφάξιμο των αρνιών για το Πάσχα στο σπίτι του νοικοκύρη

[6] Οι προσφορές κάτω από τον Εσταυρωμένο το βράδυ της έκθεσήςτου

[7] Το Δωδεκάκερο μανουάλι που ανάβεται μπροστά από την Ωραία Πύλη την ώρα της ανάγνωσης των Δώδεκα Ευαγγελίων

[8] Οι πρασινάδες του επιταφίου Βρίσκεται ακριβώς στον νάρθηκα κατά το στολισμό του

[9] Το σιδέρωμα του σεντονιού που θα τοποθετηθεί η παράσταση δωρεά από μέλος της κοινότητας

[10] Η εγκοίμηση στον ναό το βράδυ της Μ Πέμπτης εδώ η Στέλλα Αγγελίδου και η Παναγιώτα Μπουλίμου Μπρούμη

[11] Ακριβώς δίπλα από το κανονικό μανουάλι υπάρχει κι αυτό μετο καντήλι όπου ανάβουν κερί όσοι θέλουν να μνημονεύουν τουςνεκρούς τους Το βράδυ της Πέμπτης ωστόσο παρατήρησα πωςανάβανε κεριά αποκλειστικά και μόνο εκεί

[12] Το προσκυνητάρι της Ανάστασης με τα μπουκαλάκια το Μ Σάββατο το βράδυ

[13] 2013 Προπούλι τα ξύλα που θα σηκώσουν στην περιφορά τονΕπιτάφιο (τοποθετούνται όπως το καπάκι του φερέτρου στιςκηδείες στην είσοδο του ναού)

[14] το παγκάρι του Αγίου Γεωργίου στο Ρεπανίδι στολισμένο μεμωβ ύφασμα στο Κοντοπούλι στολίζεται η εξωτερική πόρτα τουναού ενώ στους Ταξιάρχες της Τήνου το τέμπλο Στα Λύχνα

στολίζονται οι εικόνες της Παναγίας και του Χριστού μεσκουρόχρωμες ποδιές

[15] Ο Επιτάφιος στους Ταξιάρχες της Τήνου με το σκεπασμένοτέμπλο

[16] Ξεστολισμένος Επιτάφιος στο Επταχώρι Κοζάνης τρειςβδομάδες μετά το Πάσχα

[1] Λαζαρούδια

[2] Η κατασκευή του κοινοτικού στεφανιού

[3] Μαζική παραγωγή στεφανιών σε ανθοπωλείο γειτονικού χωριού

[4] Το καντήλι για τον Σταυρό αναμμένο από τη Μ Πέμπτη το πρωί

[5] Το σφάξιμο των αρνιών για το Πάσχα στο σπίτι του νοικοκύρη

[6] Οι προσφορές κάτω από τον Εσταυρωμένο το βράδυ της έκθεσήςτου

[7] Το Δωδεκάκερο μανουάλι που ανάβεται μπροστά από την Ωραία Πύλη την ώρα της ανάγνωσης των Δώδεκα Ευαγγελίων

[8] Οι πρασινάδες του επιταφίου Βρίσκεται ακριβώς στον νάρθηκα κατά το στολισμό του

[9] Το σιδέρωμα του σεντονιού που θα τοποθετηθεί η παράσταση δωρεά από μέλος της κοινότητας

[10] Η εγκοίμηση στον ναό το βράδυ της Μ Πέμπτης εδώ η Στέλλα Αγγελίδου και η Παναγιώτα Μπουλίμου Μπρούμη

[11] Ακριβώς δίπλα από το κανονικό μανουάλι υπάρχει κι αυτό μετο καντήλι όπου ανάβουν κερί όσοι θέλουν να μνημονεύουν τουςνεκρούς τους Το βράδυ της Πέμπτης ωστόσο παρατήρησα πωςανάβανε κεριά αποκλειστικά και μόνο εκεί

[12] Το προσκυνητάρι της Ανάστασης με τα μπουκαλάκια το Μ Σάββατο το βράδυ

[13] 2013 Προπούλι τα ξύλα που θα σηκώσουν στην περιφορά τονΕπιτάφιο (τοποθετούνται όπως το καπάκι του φερέτρου στιςκηδείες στην είσοδο του ναού)

[14] το παγκάρι του Αγίου Γεωργίου στο Ρεπανίδι στολισμένο μεμωβ ύφασμα στο Κοντοπούλι στολίζεται η εξωτερική πόρτα τουναού ενώ στους Ταξιάρχες της Τήνου το τέμπλο Στα Λύχνα

στολίζονται οι εικόνες της Παναγίας και του Χριστού μεσκουρόχρωμες ποδιές

[15] Ο Επιτάφιος στους Ταξιάρχες της Τήνου με το σκεπασμένοτέμπλο

[16] Ξεστολισμένος Επιτάφιος στο Επταχώρι Κοζάνης τρειςβδομάδες μετά το Πάσχα

[3] Μαζική παραγωγή στεφανιών σε ανθοπωλείο γειτονικού χωριού

[4] Το καντήλι για τον Σταυρό αναμμένο από τη Μ Πέμπτη το πρωί

[5] Το σφάξιμο των αρνιών για το Πάσχα στο σπίτι του νοικοκύρη

[6] Οι προσφορές κάτω από τον Εσταυρωμένο το βράδυ της έκθεσήςτου

[7] Το Δωδεκάκερο μανουάλι που ανάβεται μπροστά από την Ωραία Πύλη την ώρα της ανάγνωσης των Δώδεκα Ευαγγελίων

[8] Οι πρασινάδες του επιταφίου Βρίσκεται ακριβώς στον νάρθηκα κατά το στολισμό του

[9] Το σιδέρωμα του σεντονιού που θα τοποθετηθεί η παράσταση δωρεά από μέλος της κοινότητας

[10] Η εγκοίμηση στον ναό το βράδυ της Μ Πέμπτης εδώ η Στέλλα Αγγελίδου και η Παναγιώτα Μπουλίμου Μπρούμη

[11] Ακριβώς δίπλα από το κανονικό μανουάλι υπάρχει κι αυτό μετο καντήλι όπου ανάβουν κερί όσοι θέλουν να μνημονεύουν τουςνεκρούς τους Το βράδυ της Πέμπτης ωστόσο παρατήρησα πωςανάβανε κεριά αποκλειστικά και μόνο εκεί

[12] Το προσκυνητάρι της Ανάστασης με τα μπουκαλάκια το Μ Σάββατο το βράδυ

[13] 2013 Προπούλι τα ξύλα που θα σηκώσουν στην περιφορά τονΕπιτάφιο (τοποθετούνται όπως το καπάκι του φερέτρου στιςκηδείες στην είσοδο του ναού)

[14] το παγκάρι του Αγίου Γεωργίου στο Ρεπανίδι στολισμένο μεμωβ ύφασμα στο Κοντοπούλι στολίζεται η εξωτερική πόρτα τουναού ενώ στους Ταξιάρχες της Τήνου το τέμπλο Στα Λύχνα

στολίζονται οι εικόνες της Παναγίας και του Χριστού μεσκουρόχρωμες ποδιές

[15] Ο Επιτάφιος στους Ταξιάρχες της Τήνου με το σκεπασμένοτέμπλο

[16] Ξεστολισμένος Επιτάφιος στο Επταχώρι Κοζάνης τρειςβδομάδες μετά το Πάσχα

[5] Το σφάξιμο των αρνιών για το Πάσχα στο σπίτι του νοικοκύρη

[6] Οι προσφορές κάτω από τον Εσταυρωμένο το βράδυ της έκθεσήςτου

[7] Το Δωδεκάκερο μανουάλι που ανάβεται μπροστά από την Ωραία Πύλη την ώρα της ανάγνωσης των Δώδεκα Ευαγγελίων

[8] Οι πρασινάδες του επιταφίου Βρίσκεται ακριβώς στον νάρθηκα κατά το στολισμό του

[9] Το σιδέρωμα του σεντονιού που θα τοποθετηθεί η παράσταση δωρεά από μέλος της κοινότητας

[10] Η εγκοίμηση στον ναό το βράδυ της Μ Πέμπτης εδώ η Στέλλα Αγγελίδου και η Παναγιώτα Μπουλίμου Μπρούμη

[11] Ακριβώς δίπλα από το κανονικό μανουάλι υπάρχει κι αυτό μετο καντήλι όπου ανάβουν κερί όσοι θέλουν να μνημονεύουν τουςνεκρούς τους Το βράδυ της Πέμπτης ωστόσο παρατήρησα πωςανάβανε κεριά αποκλειστικά και μόνο εκεί

[12] Το προσκυνητάρι της Ανάστασης με τα μπουκαλάκια το Μ Σάββατο το βράδυ

[13] 2013 Προπούλι τα ξύλα που θα σηκώσουν στην περιφορά τονΕπιτάφιο (τοποθετούνται όπως το καπάκι του φερέτρου στιςκηδείες στην είσοδο του ναού)

[14] το παγκάρι του Αγίου Γεωργίου στο Ρεπανίδι στολισμένο μεμωβ ύφασμα στο Κοντοπούλι στολίζεται η εξωτερική πόρτα τουναού ενώ στους Ταξιάρχες της Τήνου το τέμπλο Στα Λύχνα

στολίζονται οι εικόνες της Παναγίας και του Χριστού μεσκουρόχρωμες ποδιές

[15] Ο Επιτάφιος στους Ταξιάρχες της Τήνου με το σκεπασμένοτέμπλο

[16] Ξεστολισμένος Επιτάφιος στο Επταχώρι Κοζάνης τρειςβδομάδες μετά το Πάσχα

[7] Το Δωδεκάκερο μανουάλι που ανάβεται μπροστά από την Ωραία Πύλη την ώρα της ανάγνωσης των Δώδεκα Ευαγγελίων

[8] Οι πρασινάδες του επιταφίου Βρίσκεται ακριβώς στον νάρθηκα κατά το στολισμό του

[9] Το σιδέρωμα του σεντονιού που θα τοποθετηθεί η παράσταση δωρεά από μέλος της κοινότητας

[10] Η εγκοίμηση στον ναό το βράδυ της Μ Πέμπτης εδώ η Στέλλα Αγγελίδου και η Παναγιώτα Μπουλίμου Μπρούμη

[11] Ακριβώς δίπλα από το κανονικό μανουάλι υπάρχει κι αυτό μετο καντήλι όπου ανάβουν κερί όσοι θέλουν να μνημονεύουν τουςνεκρούς τους Το βράδυ της Πέμπτης ωστόσο παρατήρησα πωςανάβανε κεριά αποκλειστικά και μόνο εκεί

[12] Το προσκυνητάρι της Ανάστασης με τα μπουκαλάκια το Μ Σάββατο το βράδυ

[13] 2013 Προπούλι τα ξύλα που θα σηκώσουν στην περιφορά τονΕπιτάφιο (τοποθετούνται όπως το καπάκι του φερέτρου στιςκηδείες στην είσοδο του ναού)

[14] το παγκάρι του Αγίου Γεωργίου στο Ρεπανίδι στολισμένο μεμωβ ύφασμα στο Κοντοπούλι στολίζεται η εξωτερική πόρτα τουναού ενώ στους Ταξιάρχες της Τήνου το τέμπλο Στα Λύχνα

στολίζονται οι εικόνες της Παναγίας και του Χριστού μεσκουρόχρωμες ποδιές

[15] Ο Επιτάφιος στους Ταξιάρχες της Τήνου με το σκεπασμένοτέμπλο

[16] Ξεστολισμένος Επιτάφιος στο Επταχώρι Κοζάνης τρειςβδομάδες μετά το Πάσχα

[9] Το σιδέρωμα του σεντονιού που θα τοποθετηθεί η παράσταση δωρεά από μέλος της κοινότητας

[10] Η εγκοίμηση στον ναό το βράδυ της Μ Πέμπτης εδώ η Στέλλα Αγγελίδου και η Παναγιώτα Μπουλίμου Μπρούμη

[11] Ακριβώς δίπλα από το κανονικό μανουάλι υπάρχει κι αυτό μετο καντήλι όπου ανάβουν κερί όσοι θέλουν να μνημονεύουν τουςνεκρούς τους Το βράδυ της Πέμπτης ωστόσο παρατήρησα πωςανάβανε κεριά αποκλειστικά και μόνο εκεί

[12] Το προσκυνητάρι της Ανάστασης με τα μπουκαλάκια το Μ Σάββατο το βράδυ

[13] 2013 Προπούλι τα ξύλα που θα σηκώσουν στην περιφορά τονΕπιτάφιο (τοποθετούνται όπως το καπάκι του φερέτρου στιςκηδείες στην είσοδο του ναού)

[14] το παγκάρι του Αγίου Γεωργίου στο Ρεπανίδι στολισμένο μεμωβ ύφασμα στο Κοντοπούλι στολίζεται η εξωτερική πόρτα τουναού ενώ στους Ταξιάρχες της Τήνου το τέμπλο Στα Λύχνα

στολίζονται οι εικόνες της Παναγίας και του Χριστού μεσκουρόχρωμες ποδιές

[15] Ο Επιτάφιος στους Ταξιάρχες της Τήνου με το σκεπασμένοτέμπλο

[16] Ξεστολισμένος Επιτάφιος στο Επταχώρι Κοζάνης τρειςβδομάδες μετά το Πάσχα

[11] Ακριβώς δίπλα από το κανονικό μανουάλι υπάρχει κι αυτό μετο καντήλι όπου ανάβουν κερί όσοι θέλουν να μνημονεύουν τουςνεκρούς τους Το βράδυ της Πέμπτης ωστόσο παρατήρησα πωςανάβανε κεριά αποκλειστικά και μόνο εκεί

[12] Το προσκυνητάρι της Ανάστασης με τα μπουκαλάκια το Μ Σάββατο το βράδυ

[13] 2013 Προπούλι τα ξύλα που θα σηκώσουν στην περιφορά τονΕπιτάφιο (τοποθετούνται όπως το καπάκι του φερέτρου στιςκηδείες στην είσοδο του ναού)

[14] το παγκάρι του Αγίου Γεωργίου στο Ρεπανίδι στολισμένο μεμωβ ύφασμα στο Κοντοπούλι στολίζεται η εξωτερική πόρτα τουναού ενώ στους Ταξιάρχες της Τήνου το τέμπλο Στα Λύχνα

στολίζονται οι εικόνες της Παναγίας και του Χριστού μεσκουρόχρωμες ποδιές

[15] Ο Επιτάφιος στους Ταξιάρχες της Τήνου με το σκεπασμένοτέμπλο

[16] Ξεστολισμένος Επιτάφιος στο Επταχώρι Κοζάνης τρειςβδομάδες μετά το Πάσχα

[13] 2013 Προπούλι τα ξύλα που θα σηκώσουν στην περιφορά τονΕπιτάφιο (τοποθετούνται όπως το καπάκι του φερέτρου στιςκηδείες στην είσοδο του ναού)

[14] το παγκάρι του Αγίου Γεωργίου στο Ρεπανίδι στολισμένο μεμωβ ύφασμα στο Κοντοπούλι στολίζεται η εξωτερική πόρτα τουναού ενώ στους Ταξιάρχες της Τήνου το τέμπλο Στα Λύχνα

στολίζονται οι εικόνες της Παναγίας και του Χριστού μεσκουρόχρωμες ποδιές

[15] Ο Επιτάφιος στους Ταξιάρχες της Τήνου με το σκεπασμένοτέμπλο

[16] Ξεστολισμένος Επιτάφιος στο Επταχώρι Κοζάνης τρειςβδομάδες μετά το Πάσχα

στολίζονται οι εικόνες της Παναγίας και του Χριστού μεσκουρόχρωμες ποδιές

[15] Ο Επιτάφιος στους Ταξιάρχες της Τήνου με το σκεπασμένοτέμπλο

[16] Ξεστολισμένος Επιτάφιος στο Επταχώρι Κοζάνης τρειςβδομάδες μετά το Πάσχα

[16] Ξεστολισμένος Επιτάφιος στο Επταχώρι Κοζάνης τρειςβδομάδες μετά το Πάσχα