ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΙΕΘΝΙΚΟΙ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟΙ ΕΠΙΚΑΙΡΟΙ

γ΄

ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΜΑΚΕ∆ΟΝΙΑ

–Η ΕΝ∆ΟΧΩΡΑ ΤΗΣ ΣΤΟΝΚΟΣΜΟ ΤΗΣ ΟΡΘΟ∆ΟΞΙΑΣ ΤΗΣΧΕΡΣΟΝΗΣΟΥ ΤΟΥ ΑΙΜΟΥ–

ΑΛΕΞΑΝ∆Ρῼ ΑΘ. ΚΑΡΙΠῌΜνήµης και Ευγνωµοσύνης ένεκεν

Γενική Επιστηµονική ΕπιµέλειαΠ. Τζουµέρκας

Ίδρυµα Εθνικού και Θρησκευτικού Προβληµατισµού«Καρίπειον Μέλαθρον»

ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΜΑΚΕ∆ΟΝΙΑΗ ΕΝ∆ΟΧΩΡΑ ΤΗΣ ΣΤΟΝ

ΚΟΣΜΟ ΤΗΣ ΟΡΘΟ∆ΟΞΙΑΣ ΤΗΣΧΕΡΣΟΝΗΣΟΥ ΤΟΥ ΑΙΜΟΥ

ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΙΕΘΝΙΚΟΙ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟΙ ΕΠΙΚΑΙΡΟΙ

Περιοδικό – Όργανο του Ιδρύµατος Εθνικού και Θρησκευτικού ΠροβληµατισµούΠερίοδος Γ΄, Τεύχος γ΄∆ιεύθυνση του Περιοδικού, Το ∆ιοικητικό Συµβούλιο του Ι.Ε.Θ.Π.Γενική Επιστηµονική Επιµέλεια, ∆ρ Παναγιώτης ΤζουµέρκαςΣυντακτική Επιτροπή, ∆ρ Γρηγόριος Λιάντας, ∆ρ Παναγιώτης Τζουµέρκας, ∆ηµή-τριος ΚουτρούλαςΕκδοτική Παραγωγή , ΙΕΘΠΤαχυδροµική ∆ιεύθυνση ΙδρύµατοςΟλυµπιάδος 35β και Στ. ∆ραγούµη546 33 ΘεσσαλονίκηΗλεκτρονική ∆ιεύθυνσηwww.karipeion.wordpress.com

Χορηγοί:• Ι. Μητρόπολις Θεσσαλονίκης• Θεόδ. Μπότσογλου• Σωκρ. Μπερµπερίδης• Αθαν. Μπερµπερίδης• Αθαν. Αγγελόπουλος

Σελιδοποίηση: Μιχάλης Νόττας

© 2014

ISBN: 978-618-5105-12-9

Εκδόσεις ΚυριακίδηΠαναγίας ∆εξιάς 7546 35 ΘεσσαλονικηΤηλ: 2310.200376, 2310.200367Fax: 2310.200395

info@kyriakidiseditions.grwww.kyriakidiseditions.gr

H πνευµατική ιδιοκτησία αποκτάται χωρίς καµία διατύπωση και χωρίς την ανάγκη ρήτραςαπαγορευτικής των προσβολών της. Πάντως, κατά το N. 2121/1993 και τη διεθνή σύµβασητης Bέρνης (που έχει κυρωθεί µε το N. 100/1975), απαγορεύεται η αναδηµοσίευση και γε-νικά η αναπαραγωγή του παρόντος έργου, µε οποιονδήποτε τρόπο (ηλεκτρονικό, µηχανικό,φωτοτυπικό, ηχογράφησης ή άλλο), τµηµατικά ή περιληπτικά, στο πρωτότυπο ή σε µετά-φραση ή άλλη διασκευή, χωρίς τη γραπτή άδεια του εκδότη.

Αναστάσιος Γ. Μαράς, ∆ρ Θ.

Μαρτυρίες του Μ. Αθανασίου για τη Σύνοδο της Σαρδικής

Τα γεγονότα που οδήγησαν στη σύγκληση της Συνόδου της Σαρ-δικής είναι γνωστά, καθώς αρκετοί Έλληνες και ξένοι ερευνητές έχουνγράψει για τις προκείµενες, συγκείµενες και επικείµενες παραµέτρουςτης1. Παρόλα αυτά, η προσέγγιση των γεγονότων µέσα από τα κείµεναπροσώπων, τα οποία έλαβαν µέρος στις εργασίες της Συνόδου καιδιαδραµάτισαν καθοριστικό ρόλο στη διεκπεραίωσή της µπορεί να α-ποβεί ιδιαίτερα χρήσιµη, καθώς µας δίνει τη δυνατότητα να γνωρί-σουµε άµεσα, εκ των εγγενών προϋποθέσεων το διχαστικό κλίµα τηςεποχής. Στην προοπτική αυτή οι µαρτυρίες του Μ. Αθανασίου για τηΣύνοδο της Σαρδικής αποκτούν µια ιδιαίτερη σηµασία για την κατα-νόηση των συνθηκών που οδήγησαν στη σύγκλισή της καθώς και γιατα αποτελέσµατά της. Στο εν λόγω πλαίσιο θα κινηθεί η ανάπτυξη τηςπαρούσας µελέτης.

Οι αναφορές του Μ. Αθανασίου για τη Σύνοδο της Σαρδικής άρ-χονται από την περιγραφή των συνθηκών που επικρατούσαν στηνΕκκλησία πριν από τη σύγκληση της Συνόδου και καλύπτουν σηµα-ντικά γεγονότα, τα οποία έλαβαν χώρα τόσο κατά τη διάρκεια τωνεργασιών της, όσο και µετά τη λήξη της. Μέσα από το έργο του Μ. Α-θανασίου γίνεται κατανοητό το διχαστικό κλίµα που επικρατούσεστα µέσα του 4ου αιώνα καθώς και η εκκλησιαστική τροµοκρατία τωνΑρειανών σε βάρος των Ορθοδόξων. Η κατάσταση αυτή ήταν σε προ-κεχωρηµένο βαθµό αποτέλεσµα της φιλοαρειανής πολιτικής του Κων-στάντιου και των εκπροσώπων του, στην Ανατολή. Βέβαια, µε την κα-τάτµηση της αυτοκρατορίας σε Ανατολική και ∆υτική η πολιτική κά-λυψη των Αρειανών είχε απολέσει την καθολικότητά της, καθώς οι α-ποφάσεις τους περιορίζονταν σε µια µερίδα των επισκόπων της Ανα-

1 Ι. Ε. Αναστασίου. Εκκλησιαστική ιστορία. τ. 1. 2η έκδ. Θεσσαλονίκη: Παρατηρητής,1983, σ. 269-272. Β. Ι. Φειδάς. Εκκλησιαστική ιστορία Α΄. 2η έκδ. Αθήνα: χ.ε., 1994, σ.490-496. H. Hess. The Canons of the Council of Sardica, A.D. 343: A landmark in theearly development of Canon Law. Oxford: Clarendon Press, 1958.

183

τολής. Παρόλα αυτά οι Αρειανοί έχοντας εξασφαλίσει στην Ανατολήτην ανοικτή αυτοκρατορική υποστήριξη νοµιµοποιούσαν τις αντικα-νονικές ενέργειές τους, παρουσιάζοντάς τες ως διαταγή του βασιλέα2.Μάλιστα η επίκληση της αυτοκρατορικής θέλησης λειτουργούσε εκ-φοβιστικά, καθώς υπερίσχυε των εκκλησιαστικών αποφάσεων3. Κατάτον Μ. Αθανάσιο ο αυτοκράτορας χρησιµοποιούσε τους αρειανούς ε-πισκόπους ως όργανα άσκησης της πολιτικής του και εκείνοι τον αυ-τοκράτορα για την επιβολή των απόψεών τους4. Η πρακτική αυτή θε-ωρούνταν θεσµικά φυσιολογική, καθώς ο αυτοκράτορας σύµφωνα µετις ρωµαϊκές αρχές ρύθµιζε τη θρησκεία των υπηκόων του ως υπόθεσηδηµοσίου δικαίου (ius publicum)5. Στο πλαίσιο, αυτό ο Μ. Αθανάσιοςτονίζει ότι οι φιλοαρειανικές απόψεις συνεπάγονταν την αυτοκρατο-ρική εύνοια, τον πλουτισµό και την δικαστική εύνοια, ανεξάρτητα α-πό την ηθική και την πίστη στην εφαρµογή των νόµων6. Γι’ αυτό ο Α-θανάσιος παρουσιάζει την άσκηση της εξουσίας από τον αυτοκράτο-ρα, ως ανήθικη και αντιλαϊκή και όχι ως θεόσδοτη, όπως χαρακτηρί-ζονταν από την εποχή του Μ. Κωνσταντίνου7. ∆ηλαδή, η αυτοκρατο-ρική εξουσία δεν ακολουθούσε τις αρχές της χριστιανικής ηθικής καιτις επιλογές του λαού, αλλά συνέβαινε το αντίστροφο. Χρησιµοποιώ-ντας νεότερους όρους θα µπορούσαµε να χαρακτηρίσουµε αυτή τηνπρακτική ως ένα κλασικό παράδειγµα καισαροπαπισµού, το οποίοέρχεται σε αντίθεση µε τη συναλληλία της πνευµατικής µε την επίγεια

2 «Προστιθέντες πρὸς φόβον τῶν ἀκουόντων ὅτι Τοῦτο γὰρ βασιλεὺς προσέταξεν»Μ. Αθανάσιος, Ιστορία Αρειανών 1, PG 25b, 695Α. Μ. Αθανάσιος, Ιστορία Αρεια-νών 3, PG 25b, 697Β.3 «Ἆρ’ οὖν οὐχὶ καὶ ἐκ τούτου πᾶσιν ἄντικρυς δείκνυται, ὡς οὐκ ἐκκλησιαστικῇ κρί-σει, ἀλλ’ ἐκ βασιλέως ἀπειλῆς διὰ τὴν εἰς Χριστὸν εὐσέβειαν καὶ τότε πεπόνθαµενκαὶ νῦν διωκόµεθα;» Μ. Αθανάσιος, Ιστορία Αρειανών 1, PG 25b, 695Α-Β.4 «Συνῆλθον γὰρ αἱρετικοὶ καὶ βασιλεὺς Κωνστάντιος, ἵνα κἀκεῖνος τὴν ἐπισκόπωνἔχων πρόφασιν τῇ ἐξουσίᾳ καθ’ ὧν ἂν ἐθέλοι πράττῃ καὶ διώκων µὴ λέγηται διώ-κτης· καὶ οὗτοι δὲ τὴν βασιλέως ἔχοντες δυναστείαν ἐπιβουλεύωσιν οἷς ἄν ἐθέλωσι»Μ. Αθανάσιος, Ιστορία Αρειανών, 52, PG 25b,756 D-757A.5 G. Ostrogorsky. Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους. τ. Α΄. Μετάφρ. Ι. Παναγόπουλος.Αθήνα: ∆. Βασιλόπουλος, 1978, σ. 88.6 Μ. Αθανάσιος, Ιστορία Αρειανών 2, PG 25b, 695Β-697A.7 «Καὶ τὸ παραδοξότατον, ὃν µὲν οἱ λαοὶ βούλονται καὶ γινώσκουσιν ἀνεπίληπτον,τοῦτον ἀφαιρεῖται καὶ ἐξορίζει βασιλεύς· ὃν δὲ µήτε βούλονται µήτε γινώσκουσι,τοῦτον µακρόθεν µετὰ στρατιωτῶν ἀποστέλλει καὶ γραµµάτων ἑαυτοῦ» Μ. Αθανά-σιος, Ιστορία Αρειανών 1, PG 25b, 695D-697Α. Μ. Αθανάσιος, Ιστορία Αρειανών 3,PG 25b, 697Β.

184

εξουσία8. Το παράδειγµα του Κωνστάντιου αποτελεί µια εξαίρεσηστον κανόνα, ο οποίος προδιαγράφει τον αυτοκράτορα ως φιλόχρι-στο διαχειριστή της εξουσίας.

Αντίθετα, στη ∆ύση η φιλορθόδοξη πολιτική στάση του αυ-τοκράτορα Κώνσταντα και η εµµονή στο δόγµα της Νίκαιας του Πά-πα Νικόλαου αποτέλεσαν τις κύριες αιτίες για την παραµονή της στηνΟρθοδοξία. Μάλιστα ο τελευταίος από το 338 πίεζε τον αυτοκράτοραγια την σύγκληση συνόδου, η οποία θα εξέταζε µεταξύ άλλων τις κα-τηγορίες που είχαν διατυπωθεί κατά του Μ. Αθανασίου9. Αυτή η χρο-νική περίοδος συµπίπτει µε την έλευση στη Ρώµη τριµελούς αντιπρο-σωπείας Αρειανών, η οποία ζητούσε από τη ∆ύση να σεβαστεί τις α-ποφάσεις των Συνόδων της Ανατολής, να αποδεχτεί την καθαίρεσητου Μ. Αθανασίου και άλλων ορθόδοξων επισκόπων καθώς και να α-ναγνωρίσει τους Αρειανούς διαδόχους των τελευταίων. Στην προο-πτική αυτή το 340 συνήλθε στη Ρώµη Σύνοδος πενήντα δυτικών επι-σκόπων, για να εξετάσει την κατάσταση που ανεφύη10. Στη σύνοδοαυτή έλαβαν µέρος ο Μ. Αθανάσιος και ο Μάρκελλος Αγκύρας, οι ο-ποίοι είχαν καταφύγει στη Ρώµη µετά την καταδίκη τους το 339. ΗΣύνοδος της Ρώµης θεώρησε ως στερούµενες κύρους τις απόψεις τωνοπαδών του Ευσεβίου Νικοµηδείας (†342) δικαιώνοντας τον Μ. Αθα-νάσιο. Το γεγονός αυτό κατέστησε βάσιµη την επιχειρηµατολογία καιτην πίεση του Πάπα προς τον Κώνσταντα, αλλά και του τελευταίουπρος τον Κωνστάντιο. Αυτή την περίοδο ο Μ. Αθανάσιος συνάντησετον Κώνσταντα στα Μεδιόλανα, βιώνοντας ένα θερµό κλίµα, καθώς οτελευταίος του ανέφερε τις επιστολές που απέστειλε στον ίδιο αξιώ-νοντας τη σύγκληση της συνόδου, η οποία θα επέλυε µε θετικό τρόπο

8 Ελ. Γλύκατζη Αρβελέρ. Η πολιτική ιδεολογία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. 4η

έκδ. Αθήνα: Ψυχογιός, 1992, σ. 149-150.9 «Ὡς δὲ καὶ οἱ παρ’ Ἀθανασίου ἀποσταλέντες διήλεγξαν τὰ παρ’ ἐκείνων γραφέντα,παρὰ µὲν τῶν βασιλέων ἐνετράπησαν Ὁ δὲ ἐπίσκοπος Ῥώµης Ἰούλιος ἔγραψε χρῆναιγενέσθαι σύνοδον, ἔνθα ἂν ἐθελήσωµεν, ἵνα ἃ µὲν κατηγοροῦσι δείξωσι, περὶ δὲ ὧνκατηγοροῦνται καὶ αὐτοὶ θαρροῦντες ἀπολογήσωνται» Μ. Αθανάσιος, Ιστορία Α-ρειανών 9, PG 25b, 704C. Μ. Αθανάσιος, Απολογητικός κατά Αρειανών 1, PG 25b,248 Β.10 «Ἐκεῖνοι µὲν οὖν οὕτως ἔπραττον κατὰ πάντων· ἐν δὲ τῇ Ῥώµῃ, συνελθόντεςἐπίσκοποί που πεντήκοντα, τοὺς µὲν περὶ Εὐσέβιον ὡς ὑπόπτους καὶ φοβηθένταςἐλθεῖν, οὐκ ἀπεδέξαντο, ἀλλὰ καὶ τὰ γραφέντα παρ’ αὐτῶν ἠκύρωσαν· ἡµᾶς δὲἀποδέξαντο, καὶ τὴν πρὸς ἡµᾶς κοινωνίαν ἠγάπησαν». Μ. Αθανάσιος, Ιστορία Α-ρειανών 15, PG 25b, 709 Α-Β.

185

το θέµα του11. Η κατάσταση αυτή οδήγησε στην σύγκληση της Συνό-δου της Σαρδικής12.

Σύµφωνα µε τον Μ. Αθανάσιο τα αποτελέσµατα της Συνόδου του340 καθώς και η γενικότερη κατάσταση που επικρατούσε στην Εκ-κλησία οδήγησαν τον Κώνσταντα να γράψει στον αδελφό του Κων-στάντιο, ώστε οι αδικηθέντες να µην υποφέρουν και οι αδικούντες ναµην συνεχίζουν τις πρακτικές τους13. Η επικράτηση του Κώνσταντα ε-πί του Κωνσταντίνου Β΄ στη ∆ύση και η διαµάχη της Ανατολικής Αυ-τοκρατορίας µε την αναγεννηµένη Περσία του Σαπούρ Β΄, θα πρέπεινα συγκαταλέγονται στις αιτίες αποδοχής του αιτήµατος για τη σύ-γκληση της Συνόδου14.

Σύµφωνα µε τον Μ. Αθανάσιο για τη Σύνοδο της Σαρδικής ή τωνΣερδών, την οποία χαρακτηρίζει µεγάλη προσήλθαν περίπου εκατόνεβδοµήντα επίσκοποι από την Ανατολή και τη ∆ύση15. Σε άλλο έργοτου ο αριθµός των συµµετεχόντων επισκόπων αυξάνεται σε τριακό-σιους16. Ο αριθµός αυτός φαίνεται ως πιθανότερος, καθώς, σύµφωναµε το προοίµιο της Εγκύκλιας Επιστολής της Συνόδου της Σαρδικής οισυνοδικοί προέρχονταν από όλες τις περιοχές της αυτοκρατορίας17.Επικεφαλής των ∆υτικών ήταν ο Πρόεδρος της Α΄ Οικουµενικής Συ- 11 «Κατελθὼν τοίνυν εἰς τὴν Μεδιόλανον, εἶδον πολλὴν φιλανθρωπίαν· καταξίωσεγὰρ εἰδεῖν µε καὶ εἰπεῖν, ὅτι ἔγραψε καὶ ἀπέστειλε προς σε, ἀξιῶν σύνοδον γενέ-σθαι», Μ. Αθανάσιος, Προς τον Βασιλέα Κωνστάντιον Απολογία 4, PG 25b, 601Α.12 Μ. Αθανάσιος, Ιστορία Αρειανών 44, PG 25b, 745 Α. Μ. Αθανάσιος, Απολογητι-κός κατά Αρειανών 36, PG 25b, 308 C-D.13 «Ἕως δὲ ταῦτα ἐγίγνετο, ἦλθεν εἰ γνῶσιν τοῦ βασιλέως Κώνσταντος, ἥ τε ἐν Ῥώµῃγενοµένη σύνοδος καὶ τὰ ἐν τῇ Ἀλεξανδρείᾳ, καὶ πάσῃ τῇ Ἀνατολῇ κατὰ τῶνἘκλησιῶν γεγενηµένα· καὶ γράφει τῷ ἀδελφῷ Κωνσταντίῳ καὶ λοιπὸν ἀµφοτέροιςἀρέσκει σύνοδον γενέσθαι, καὶ διαγνωσθῆναι τὰ πράγµατα, ἵν’ οἱ µὲν ἀδικηθέντεςµηκέτι πάσχωσιν, οἱ δὲ ἀδικοῦντες µηκέτι τοιαῦτα τολµᾶν δύνωνται» Μ. Αθανάσιος,Ιστορία Αρειανών 15, PG 25b, 709 Β. Μ. Αθανάσιος, Απολογητικός κατά Αρειανών1, PG 25b, 248 Β.14 T. E. Gregory. A history of Byzantium. Malden, MA: Blacwell, 2005, σ. 67.15 «Συνέρχονται τοίνυν ἀπό τε τῆς Ἀνατολῆς και τῆς ∆ύσεως ἐν τῇ Σερδῶν πόλειπλέον ἢ ἔλαττον ρο΄ τὸν ἀριθµὸν ἐπίσκοποι» Μ. Αθανάσιος, Ιστορία Αρειανών 15,PG 25b, 709 Β. Μ. Αθανάσιος, Απολογητικός κατά Αρειανών 1, PG 25b, 248 Β.16 Μ. Αθανάσιος, Απολογητικός κατά Αρειανών 1, PG 25b, 249 Α.17 Συγκεκριµένα, στη Σύνοδο έλαβαν µέρος επίσκοποι από: Ρώµη Ισπανία, Γαλλία, Ι-ταλία, Καµπανία, Καλαβρία, Απουλία, Αφρική, Σαρδηνία, Παννονία, Μυσία, ∆α-κία, Νωρίκο, Σισκία, ∆αρδανία, άλλη ∆ακία, Μακεδονία, Θεσσαλία, Αχαΐα, Ήπει-ρο, Θράκη, Ροδόπη, Παλαιστίνη, Αραβία, Κρήτη, Αίγυπτο (Μ. Αθανάσιος, Απολο-γητικός κατά Αρειανών 36, PG 25b, 309 Α).

186

νόδου Όσιος Κορδούης, ο οποίος συναντήθηκε µε τον Μ. Αθανάσιοστα Μεδιόλανα και ταξίδεψαν από κοινού ως την Σαρδικήν18.

Ιδιαίτερη σηµασία για την εξέλιξη των εργασιών της Συνόδου είχεη αποχώρηση των Αρειανών επισκόπων, οι οποίοι στη συντριπτικήπλειοψηφία τους προέρχονταν από την Ανατολή. Κατά µια άποψη ηαποχώρηση των επισκόπων της Ανατολής από τις εργασίες της Συνό-δου ήταν αποτέλεσµα της αδυναµίας άσκησης αυτών των πιέσεων απότον αυτοκρατορικό εκπρόσωπο Μασουνιανό ή Μουσωνιανό, τον Κα-στρίσιο Ησύχιο και τους στρατιώτες που τους ακολουθούσαν, γεγονόςπου επισηµαίνει ο Μ. Αθανάσιος19. Θα υπενθυµίσουµε ότι το 343 ηΣαρδική ανήκε πολιτικά και εκκλησιαστικά στη ∆ύση, γεγονός πουαπελευθέρωνε τους συνοδικούς από τις φιλοαρειανικές πιέσεις τωναυτοκρατορικών εκπροσώπων, οι οποίες είχαν αποδειχθεί καθοριστι-κής σηµασίας για την έκβαση των συνόδων που έλαβαν χώρα στην Α-νατολή. Σύµφωνα µε τον Σµέµαν, η αποχώρηση των Ανατολικών ήταναποτέλεσµα µιας έλλειψης ευελιξίας από τους ∆υτικούς, για τους ο-ποίους προείχε η δικαιοδοσία του Πάπα20. Σε κάθε περίπτωση οι Α-ρειανοί προτίµησαν να αποχωρήσουν µε κάποια πρόφαση, ώστε να µηκαταδικαστούν. Αλλά και στην περίπτωση που θα καταδικάζονταναπό τη Σύνοδο της Σαρδικής, πίστευαν ότι θα παρέµεναν στις επισκο-πές τους µε τη βοήθεια του αυτοκράτορα, παρά την όποια λαϊκή αντί-δραση21. Στην απόφαση των Αρειανών να αποχωρήσουν συντέλεσε ηµείωση της δύναµής τους κατά δυο, µετά την προσχώρηση των επι-σκόπων Άρειου και Αστέριου στην οµάδα των Ορθοδόξων22. Έτσι τοµόνο που απέµενε στους Αρειανούς ήταν η διατύπωση µιας πειστικήςδικαιολογίας, η οποία θα αιτιολογούσε την αναχώρησή τους από τηΣαρδική. Οι αποχωρούντες προέβαλλαν ως πρόφαση για την αποχώ-ρηση την κλήση τους από τον Κωνστάντιο στην Ανατολή, ώστε να ε- 18 Μ. Αθανάσιος, Προς τον Βασιλέα Κωνστάντιον Απολογία 4, PG 25b, 601 Α.19 Μ. Αθανάσιος, Ιστορία Αρειανών 15, PG 25b, 709 B-C. Μ. Αθανάσιος, Απολογη-τικός κατά Αρειανών 36, PG 25b, 312 Α.20 A. Schmemann. The historical road of eastern Othodoxy. Μετάφρ. L. W. Kesich.New York: Holt, Rinehart and Winston, 1963, σ. 88.21 «Βέλτιον φεύγοντας ἐρυθριᾶν, ἢ ἐλεγχθέντας συκοφάντας κατακρίνεσθαι. Ἐὰνφύγοµεν, δυνάµεθά πως κἂν τῆς αἱρέσεως προΐστασθαι· ἐὰν δὲ καὶ φεύγοντας ἡµᾶςκατακρίνωσιν, ἀλλ’ ἔχοµεν βασιλέα προστάτην, τὸν µὴ ἀφιέντα ἡµᾶς ὑπὸ τῶν λαῶνἐκβάλλεσθαι ἀπὸ τῶν Ἐκκλησιῶν». Μ. Αθανάσιος, Ιστορία Αρειανών 15, PG 25b,712 Α.22 Μ. Αθανάσιος, Ιστορία Αρειανών 15, PG 25b, 709 C.

187

ορταστούν µε επισηµότητα τα επινίκια κατά των Περσών. Η απόφασητων Αρειανών στάλθηκε στη Σύνοδο µ’ έναν πρεσβύτερο της Εκκλη-σίας της Σαρδικής, τον Ευστάθιο23. Όµως ο Πρόεδρος της Συνόδου,Όσιος Κορδούης ζήτησε εγγράφως από τους αποχωρούντες να απολο-γηθούν για τις εναντίον τους κατηγορίες καθώς και για τις κατηγορίεςπου εκείνοι είχαν διατυπώσει εναντίον του Μ. Αθανασίου και άλλωνΟρθοδόξων. Την ίδια στάση τήρησαν και οι λοιποί συνοδικοί, οι ο-ποίοι τους καλούσαν να υποστηρίξουν τις κατηγορίες τους, µε τηνπαρουσία των προσώπων που κατηγορούσαν24. Σε διαφορετική περί-πτωση, η Σύνοδος θα τους καταδίκαζε και θα απάλλασσε από κάθεκατηγορία τον Μ. Αθανάσιο και όσους τον ακολουθούσαν25. Η επι-στολή του Όσιου δεν επανέφερε την τάξη, αλλά είχε ως αποτέλεσµατην ταχύτερη αποχώρηση των Αρειανών.

Μετά την αποχώρηση των Αρειανών οι περίπου 300 ορθόδοξοιΑνατολικοί και ∆υτικοί επίσκοποι συνέχισαν και ολοκλήρωσαν τιςεργασίες της Συνόδου. Μεταξύ των αποφάσεων της Συνόδου της Σαρ-δικής ήταν η αναγνώριση της ορθοδοξίας της διδασκαλίας του Μ. Α-θανασίου, του Μάρκελλου Αγκύρας, του Ασκληπά Γάζης και άλλωνεξόριστων επισκόπων26. Παράλληλα, τα µέλη της Συνόδου καθαίρε-σαν τους αντικαταστάτες των προαναφερόµενων καθώς και τους ηγέ-τες των Αρειανών, Στέφανο Αντιοχείας, Μηνόφαντο Εφέσου, ΑκάκιοΚαισαρείας (Παλαιστίνης), Γεώργιο Λαοδικείας (Συρίας), ΟυρσάκιοΣιγγιδώνας, Ουάλη Μουρσών, Θεόδωρο Ηρακλείας, Πατρόφιλο καιΝάρκισσο Νερονιάδας27. Η αποκατάσταση του Μ. Αθανασίου όπωςεπίσης η καταδίκη και καθαίρεση των Αρειανών στηρίχθηκαν στις

23 Μ. Αθανάσιος, Ιστορία Αρειανών 16, PG 25b, 712 Β.24 «Ἤλθετε κριθῆναι, διὰ τι τοίνυν ἐλθόντες ὑποποδίζετε; Ἐχρῆν γὰρ ὑµᾶς, ἢ µὴἐλθεῖν ἢ ἐλθόντας µὴ κρύπτεσθαι· τοῦτο γὰρ ὑµῖν φέρει κατάγνωσιν. Ἰδοὺ πάρεισινοἱ περὶ Ἀθανάσιον, οὓς ἀπόντας διαβάλλετε, ἵν’, εἴ τι νοµίζετε ἔχειν, διελέγξητε τού-τους παρόντας· εἰ δὲ µὴ δύνασθε, προσποιεῖσθε δὲ µὴ βούλεσθαι, δῆλοί ἐστε συκο-φάνται, καὶ ταύτην ὑµῖν ἡ σύνοδος δώσει τὴν κρίσιν» Μ. Αθανάσιος, Απολογητικόςκατά Αρειανών 36, PG 25b, 309 Α-Β.25 Μ. Αθανάσιος, Ιστορία Αρειανών 16, PG 25b, 712 B-C.26 Μ. Αθανάσιος, Ιστορία Αρειανών 17, PG 25b, 712 C-D.27 Μ. Αθανάσιος, Ιστορία Αρειανών 17, PG 25b, 713 Α και 28, PG 25b, 725 Α. Μ. Α-θανάσιος, Προς τους επισκόπους Αιγύπτου και Λιβύης Επιστολή Εγκύκλιος κατάΑρειανών, PG 25b, 553 A-B. Μ. Αθανάσιος, Απολογητικός κατά Αρειανών 36, PG25b, 309 C.

188

µαρτυρίες ογδόντα Ορθοδόξων επισκόπων28. Σηµαντικές ήταν επίσηςοι µαρτυρίες των Ουάλη και Ουρσάκιου, οι οποίοι µετανόησαν και α-ποκάλυψαν τις συκοφαντίες των Αρειανών29.

Ο Μ. Αθανάσιος στα συγγράµµατά του αναφέρεται στην συµβολήτου Μάρκελλου Αγκύρας (280-374) στη Σύνοδο της Σαρδικής. ΟΜάρκελλος είχε συµµετάσχει στην Α΄ Οικουµενική Σύνοδο λαµβάνο-ντας το µέρος των Ορθοδόξων. Γι’ αυτό ηµιαρειανική Σύνοδος, η ο-ποία συγκλήθηκε το 336 στην Κωνσταντινούπολη τον καθαίρεσε, βα-σιζόµενη στην µοναρχιανικής απόκλισης διδασκαλία του περί τουΥιού30. Όταν το 340 ο Μάρκελλος µετέβη στη Ρώµη, υπέβαλε στονΠάπα Ιούλιο οµολογία πίστης, την οποία αποδέχθηκε η Σύνοδος τηςΣαρδικής, καθώς ήταν σε συµφωνία µε το δόγµα της Νικαίας31. Η ενλόγω κίνηση του Μάρκελλου ήρθε ως απάντηση στις αιτιάσεις των Α-ρειανών κατηγόρων του, δηλαδή των οπαδών του Ευσέβιου Νικοµη-δείας. Οι τελευταίοι µετά από την αποδοχή της οµολογίας πίστης τουΜαρκέλλου και την αποκατάστασή του στη Σύνοδο της Σαρδικής, όχιµόνο δεν δικαιολόγησαν την εν λόγω στάση τους, αλλά –κατά το Μ.Αθανάσιο– έχοντας την υποστήριξη γυναικών του βασιλικού περι-βάλλοντος αύξησαν τις προσπάθειες εκφοβισµού των αντιπάλωντους32. Ο Μ. Αθανάσιος, αν και δεν βάλλει ευθέως κατά της διδασκα-λίας του Μαρκέλλου, δεν διστάζει να καταφερθεί κατά ενός κειµένου,το οποίο υποβλήθηκε στη Σύνοδο της Σαρδικής και χαρακτηρίζεται

28 Μ. Αθανάσιος, Απολογητικός κατά Αρειανών 37, PG 25b, 312 C.29 «Ταῦτα Οὐάλης καὶ Οὐρσάκιος ἐξήγαγον καὶ ἀπεκάλυψαν· καὶ ἴσασιν ἀκριβῶς,ὡςἡ τούτων µετάνοια κατακρίνει µὲν ἐκείνους, δικαιοῖ δὲ τοὺς ἀδικηθέντας παρ’αὐτῶν. ∆ιὰ τοῦτο γοῦν καὶ ἐν τῇ κατὰ Σαρδικὴν συνόδῳ καθῃρέθησαν, ὥσπερἔµπροσθεν εἶπον, καὶ εἰκότως γε» Μ. Αθανάσιος, Απολογητικός κατά Αρειανών 2,PG 25b, 248 C.30 Π. Κ. Χρήστου. Ελληνική Πατρολογία: Περίοδος θεολογικής ακµής ∆΄ και Ε΄ αιώ-νες. Τ. Γ΄. Θεσσαλονίκη: Βυζάντιον, 1987, σ. 457, 460-461.31 «Καὶ αὐτὸς µέν, ἀνελθὼν εἰς τὴν Ῥώµην, ἀπελογήσατο, καὶ ἀπαιτούµενος παρ’αὐτῶν δέδωκεν ἔγγραφον τὴν ἑαυτοῦ πίστιν, ἢν καὶ ἡ κατὰ Σαρδικὴν σύνοδοςἀπεδέξατο» Μ. Αθανάσιος, Ιστορία Αρειανών 6, PG 25b, 700 C-701 Α.32 «Καὶ αὐτὸς µὲν ἀνελθὼν εἰς τὴν Ῥώµην ἀπελογήσατο, καὶ άπαιτούµενος παρ’αὐτῶν, δέδοκεν ἔγγραφον τὴν ἑαυτοῦ πίστιν, ἣν καὶ ἡ κατὰ Σαρδικὴν σύνοδοςἀπεδέξατο· οἱ δὲ περὶ Εὐσέβιον οὔτε ἀπελογήσαντο, οὔτε ἐλεγχόµενοι ἐξ ὧνἔγγραψαν ἀσεβεῖς, ένετράπησαν, ἀλλὰ καὶ µᾶλλον ἐθρασύνοντο κατὰ πάντων· εἶχονγὰρ τὴν πρὸς βασιλέα παρὰ τῶν γυναικῶν σύστασιν καὶ πᾶσιν ἦσαν φοβεροί» Μ.Αθανάσιος, Ιστορία Αρειανών 6, PG 25b, 700C-701Α.

189

από µοναρχιανές απόψεις33. Το εν λόγω κείµενο θεωρήθηκε από τησύγχρονη έρευνα ότι συντάχθηκε υπό την επίδραση του Μάρκελλου34.Ο Μ. Αθανάσιος δεν αναφέρεται ονοµαστικά στον Μάρκελλο ως συ-ντάκτη του κειµένου (θρυληθὲν πιττάκιον), αλλά σε ορισµένους (τι-νες), οι οποίοι επεχείρησαν µε θράσος να ζητήσουν την επικύρωσή τουαπό τη Σύνοδο, επειδή το Σύµβολο της Νικαίας ήταν ελλιπές35. Όµως ηΣύνοδος δεν αποδέχθηκε ότι υφίστανται έλλειψεις στο κείµενο της Νι-καίας. Παράλληλα, θεώρησε ότι δεν πρέπει να συνταχθεί νέο σύµβολο,ώστε να µη δοθεί αφορµή στους πολέµιους της Συνόδου της Νικαίαςνα καταφερθούν εναντίων της. Για οποιαδήποτε περίπτωση εµµονήςσε σύνταξη και χρήση άλλου συµβόλου, οι συνοδικοί διέβλεψαν διά-θεση φιλονικίας, η οποία θα ήταν επιζήµια για την Εκκλησία. Τελικά,ο Μάρκελλος παρά τη δικαίωσή του από τη Σύνοδο της Σαρδικής καιπαρά τη συµπάθεια που έτρεφαν προς το πρόσωπό του ως αγωνιστή οΜ. Αθανάσιος και οι λοιποί Ορθόδοξοι, δεν απέφυγε την οριστικήκαταδίκη των απόψεών του το 381 από τη Β΄ Οικουµενική Σύνοδο.

Αναφορικά µε την τριαδολογία, η Σύνοδος της Σαρδικής εξέτασετην ορθότητα της διατύπωσης «τρεῖς λέγοντας ὑποστάσεις», επειδή οισύνεδροι θεώρησαν τις λέξεις αυτές «ἀγράφους» και γι’ αυτό«ὑπόπτους»36. Για να µη αναφύονται προβλήµατα, η Σύνοδος ζήτησεαπό όσους χρησιµοποιούσαν αυτή την ορολογία να την εγκαταλεί-ψουν και να υιοθετήσουν την ορολογία της Νικαίας. Πριν από αυτόόµως, η Σύνοδος εξέτασε τη διδασκαλία των εν λόγω επισκόπων, ώστενα διαπιστώσει εάν πρόκειται για Αρειανούς. Ο Μ. Αθανάσιος ανα-φέρει ότι τελικά οι σύνεδροι πείστηκαν ότι όσοι χρησιµοποιούσαν τονόρο υπόσταση για την Αγία Τριάδα αναγνωρίζουν την προσωπική ύ-παρξη του Πατέρα, του Υιού και του Αγίου Πνεύµατος, χωρίς να εν-νοούν τρεις αρχές ή Θεούς αλλά τη µια Θεότητα, τη µια αρχή, µε τονΥιό οµοούσιο µε τον Πατέρα και το Άγιο Πνεύµα, όχι κτίσµα αλλά α-

33 «Καὶ τὸ θρυληθὲν γοῦν πιττάκιον, ὡς ἐν τῇ κατὰ Σαρδικὴν συνόδῳ συνταχθὲνπερὶ πίστεως, κωλύετε κἂν ὅλως ἀναγιγνώσκεσθαι ἢ προφέρεσθαι· οὐδὲν γὰρτοιοῦτον ὥρισεν ἡ σύνοδος» Μ. Αθανάσιος, Προς τους Αντιοχείς Τόµος 5, PG 26,800C.34 Π. Κ. Χρήστου. Ελληνική Πατρολογία: Περίοδος θεολογικής ακµής ∆΄ και Ε΄ αιώ-νες. Τ. Γ΄. Θεσσαλονίκη: Βυζάντιον, 1987, σ. 32.35 Μ. Αθανάσιος, Προς τους Αντιοχείς Τόµος 5 και 10, PG 26, 800 C και PG 26, 898 C.36 Μ. Αθανάσιος, Προς τους Αντιοχείς Τόµος 5, PG 26, 801Α.

190

διαίρετο από την ουσία του Πατέρα και του Υιού37. Γι’ αυτό κατά τονΜ. Αθανάσιο όσοι φιλονικούν αναφορικά µε τη χρήση των λέξεων,ζητώντας το έτι περαιτέρω από όσα γράφτηκαν στη Νίκαια µισούντην ειρήνη και αγαπούν τα σχίσµατα38. Με τον τρόπο αυτό η Σύνοδοςτης Σαρδικής προέβη στο πρώτο ατελές βήµα αναφορικά µε την ερµη-νεία του όρου υπόσταση, σύµφωνα µε το δόγµα της Νίκαιας39.

Οι περίπου 76 Αρειανοί, οι οποίοι αποχώρησαν από τη Σύνοδοτης Σαρδικής συγκρότησαν άλλη σύνοδο στη Φιλιππούπολη. Με τοτέλος αυτής της συνόδου συνέταξαν επιστολή διαµαρτυρίας για τα γε-γονότα της Σαρδικής και αναγνώρισαν τις αποφάσεις των αρειανικώνσυνόδων. Παράλληλα, απέστειλαν επιστολή διαµαρτυρίας στον ΠάπαΡώµης, στο τέλος της οποίας γινόταν χρήση του τέταρτου συµβόλουτης Συνόδου της Αντιόχειας (341), στο οποίο αποφεύγονταν ακραίεςαρειανικές θέσεις40. Από το γεγονός αυτό φαίνεται ότι οι Αρειανοί εί-χαν µετατοπίσει το κυρίως πρόβληµα από το θεολογικό σε προσωπικόεπίπεδο και ειδικότερα στο πρόσωπο του Μ. Αθανασίου. Άλλωστε,σύµφωνα µε µια άποψη, αυτή ήταν η αφορµή για τη σύγκληση της συ-νόδου, αν και οι ∆υτικοί επίσκοποι ήλπιζαν σε µια οριστική λύση τηςαρειανικής έριδας41. Στην προοπτική αυτή θα µπορούσαµε να υποθέ-σουµε ότι µια ενδεχόµενη αποδοχή της αξίωσης των Αρειανών της Α-νατολής να µη γίνει δεκτός ο Μ. Αθανάσιος στη Σύνοδο της Σαρδικής,ίσως να είχε ως αποτέλεσµα την επίτευξη µιας συµβιβαστικής λύσης, ηοποία όµως ως αποτέλεσµα συµβιβασµού θα απείχε από το δόγµα τηςΝίκαιας. 37 «Ἀπεκρίναντο, διὰ τὸ εἰς ἁγίαν Τριάδα πιστεύειν, οὐκ ὀνόµατι Τριάδι µόνον, ἀλλ’ἀληθῶς οὖσαν καὶ ὑφεστῶσαν, Πατέρα τε ἀληθῶς ὄντα καὶ ὓφεστῶτα, καὶ Υἱὸνἀληθῶς ἐνούσιον ὄντα καὶ ὑφεστῶτα, καὶ Πνεύµα ἅγιον ὑφεστὼς καὶ ὑπάρχονοἴδαµεν, µήτε δὲ εἰρηκέναι τρεῖς θεοὺς ἢ τρεῖς ἀρχάς, µήθ’ ὅλως άνέχεσθαι τῶν τοῦτολεγόντων, ἢ φρονούντων· ἀλλ’ εἰδέναι ἁγίαν µὲν Τριάδα, µίαν δὲ θεότητα, καὶ µίανἀρχήν, καὶ Υἱὸν µὲν ὁµοούσιον τῷ Πατρί, ὡς εἶπον οἱ Πατέρες, τὸ δὲ ἅγιον Πνεῦµα,οὐ κτίσµα, οὐδὲ ξένον, ἀλλ’ ἴδιον καὶ ἀδιαίρετον τῆς οὐσίας τοῦ Υἱοῦ καὶ τοῦ Πα-τρός» Μ. Αθανάσιος, Προς τους Αντιοχείς Τόµος 5, PG 26, 801 Β.38 Μ. Αθανάσιος, Προς τους Αντιοχείς Τόµος 8, PG 26, 805 Α-Β.39 Στ. Γ. Παπαδόπουλος. Πατρολογία Β΄. 2η έκδ. Αθήνα: χ.ε., 1999, σ. 149. Από πλευ-ράς ορολογίας το επόµενο βήµα για την αποσαφήνιση και τη διάκριση των όρωνουσία και υπόσταση έγινε στη Σύνοδο της Αλεξανδρείας του 362 (Μ. Αθανάσιος,Προς τους Αντιοχείς Τόµος 9, PG 26, 805 C).40 Β. Ι. Φειδάς. Εκκλησιαστική ιστορία Α΄. 2η έκδ. Αθήνα: χ.ε., 1994, σ. 491, 494.41 H. Hess. The early development of Conon Law and the Council of Serdica. Oxford:Oxford University Press, 2002, σ. 93.

191

Από θεολογικής πλευράς, τα αποτελέσµατα της Συνόδου της Σαρ-δικής δεν ήταν τα αναµενόµενα, καθώς σύµφωνα µε τον Μ. Αθανάσιοοι Αρειανοί µετά την επάνοδό τους στην Ανατολή ανέπτυξαν τέτοιαδράση, ώστε οι προηγούµενες πράξεις τους να φαίνονται µικρές σεσχέση µε τις νεότερες42. Παρόλα αυτά, η Σύνοδος της Σαρδικής, αν καικατέστησε τη θρησκευτική διαφορά ανάµεσα στη Ανατολή και τη∆ύση σοβαρότερη, αποκατέστησε τον Μ. Αθανάσιο δίνοντάς του τηδυνατότητα να επιστρέψει στην έδρα του. Η επιστροφή αυτή έγινε ε-φικτή το φθινόπωρο του 346, µετά από σχετική επιστολή του Κων-στάντιου43. Είχε προηγηθεί τον προηγούµενο χρόνο ο θάνατος του α-ρειανού επισκόπου Αλεξανδρείας, Γρηγόριου.

Η σηµασία του συνοδικού θεσµού ως γεγονότος έκφρασης τηςκοινωνίας, της συναίνεσης και της ενότητας των τοπικών Εκκλησιώνχαρακτηρίζει ανέκαθεν την Παράδοση της Εκκλησίας. Στο πλαίσιοαυτό κάθε επίσκοπος προσκοµίζει στη σύνοδο τη µαρτυρία και εµπει-ρία του λαϊκού σώµατος της ευχαριστιακής συνάξεώς του ως αλήθειατης καθολικής Εκκλησίας, ενώ οι συνοδικές αποφάσεις υπόκεινται στηδιαδικασία ελεύθερης αποδοχής τους από τις κατά τόπους Εκκλησί-ες44. Στην προοπτική αυτή η Σύνοδος της Σαρδικής αποτέλεσε έκφρα-ση και µαρτυρία του κλήρου και του λαού της καθολικής Εκκλησίας,ο οποίος παρέµενε πιστός στο δόγµα της Νίκαιας. Για τον ίδιο λόγο ηΣύνοδος των 76 Αρειανών επισκόπων στη Φιλιππούπολη δεν εξέφρα-σε την ζωή και την Παράδοση της Εκκλησίας καθώς αποτέλεσε έκ-φραση των προσωπικών απόψεων των συµµετεχόντων σ’ αυτήν, γεγο-νός που οδήγησε στην απόρριψη των αποφάσεών της από τους πι-στούς. Στην αποδοχή αυτής της άποψης συνηγορεί η αποκατάστασητου Μ. Αθανασίου από τον Κωνστάντιο, ο οποίος στο παρελθόν είχεσυναινέσει στην αποµάκρυνσή του από την Αλεξάνδρεια.

42 «Οἱ δὲ καθαιρεθέντες δέον καὶ οὕτως ἠρεµεῖν, οἱ δὲ καὶ µετὰ τὴν οὕτως αἰσχρὰνφυγὴν κατελθόντες, τοιαῦτα ἔδρασαν, ὡς ἐκ τούτων µικρὰς αὐτῶν τὰς προτέραςδειχθῆναι πράξεις» Μ. Αθανάσιος, Ιστορία Αρειανών 18, PG 25b, 713 Α-Β.43 Μ. Αθανάσιος, Απολογητικός κατά Αρειανών 51, PG 25b, 341 Α-Β.44 Στ. Γιαγκάζογλου. Το λειτούργηµα του πρώτου στην Εκκλησία. Θεολογία, Ιούλ.-Σεπτ. 2009, τ. 80, τεύχ. 3, σ. 3-4.

Αναστάσιος Μαράς, ∆ρ Θ.

Ο Νεόφυτος Καυσοκαλυβίτηςστις Παραδουνάβιες Ηγεµονίες

Η εκκλησιαστική γραµµατολογία των χρόνων της Τουρκοκρατίαςπεριλαµβάνει αρκετούς σηµαντικούς θεολόγους του Χριστιανισµού, οιοποίοι παρήγαγαν αξιοθαύµαστα για την εποχή τους πνευµατικά έρ-γα. Μέσα στην πνευµατική πτωχεία εκείνων των χρόνων διακρίθηκανορισµένοι άνδρες, οι οποίοι συνδύασαν τη Θεολογία µε τη γενικότερηπνευµατική και εκπαιδευτική κίνηση της εποχής τους, ιδιαίτερα µετάτο 17ο αιώνα. Στην κατηγορία αυτή συγκαταλέγεται µεταξύ άλλων οΝεόφυτος Καυσοκαλυβίτης (1713-1784). Αν και στην εποχή του ο Νε-όφυτος ήταν γνωστός όχι µόνο στην Ανατολή αλλά και στη ∆ύση, πέ-θανε µέσα στη µιζέρια και την αφάνεια το 17841. ∆υστυχώς, παρέµεινεαφανής σχεδόν ως τις µέρες µας, γεγονός που δικαιολογεί την ελάχι-στη παρουσία του σε επιστηµονικές µελέτες και άρθρα. Βιβλιογραφικήεξαίρεση στον ελλαδικό χώρο αποτέλεσε η έκδοση µέρους της επιστο-λογραφίας του από το Νίκο Ζαχαρόπουλο και στο ρουµανικό χώρο ηέκδοση του έργου του Νεόφυτου «Περί της συχνής µεταλήψεως» απότον Ioan I. Ică jr2. Γι’ αυτό αναµένονται µε ιδιαίτερο ενδιαφέρον τα -υπό έκδοση- πρακτικά του Επιστηµονικού Συνεδρίου «Πνευµατικόςβίος και Παιδεία στον 18ο αιώνα: Ο ∆ιδάσκαλος του Γένους ΝεόφυτοςΚαυσοκαλυβίτης και το έργο του» (Πύργος, 24-25 Μαΐου 2008). Απότα παραπάνω γίνεται σαφές ότι υπάρχουν πολλές πτυχές από το βίο,τα έργα και τη θεολογία του Νεόφυτου Καυσοκαλυβίτη, οι οποίες δενέχουν ακόµα µελετηθεί. Στο παρόν κείµενο θα καταβληθεί προσπά-

1 A. Camariano-Cioran. Les Académies princières de Bucarest et de Jassy et leursprofesseurs. Θεσσαλονίκη: ΙΜΧΑ, 1974, σ. 417.2 Νίκος Γρ. Ζαχαρόπουλος. Η πνευµατική κίνηση του ΙΗ΄ αιώνα στον ελληνικό χώροµέσα από τη χειρόγραφη παράδοση: (Έκδοση ανέκδοτων λυτών χειρογράφων).Θεσσαλονίκη: ΑΠΘ, 1984, σ. 109-263. Ioan I. Ică jr. Împărtăşirea continuă cu SfinteleTaine: Dosarul unei controverse – măturiile Tradiţiei. Sibiu: Deisis, 2006. 532 σ. ISBN:978-973-7859-15-0.

193

θεια να καταδειχθεί η παρουσία του Νεόφυτου στις ΠαραδουνάβιεςΗγεµονίες, καθώς επίσης και η σηµασία της για τη πνευµατική κίνησητης περιοχής µε έµφαση στη Θεολογία και την Εκπαίδευση.

Οι σχέσεις των Παραδουνάβιων ηγεµονιών µε την Ανατολική Ρω-µαϊκή αυτοκρατορία και την πνευµατική παράδοσή της ξεκίνησε αιώ-νες πριν από την άλωση της Κωνσταντινούπολης3. Από το 1359 οισχέσεις αυτές γίνονται στενότερες καθώς ο ηγεµόνας της Βλαχίας Νι-κόλαος Αλέξανδρος Βασαράβ ζήτησε από τον τότε Οικουµενικό Πα-τριάρχη βοήθεια για την οργάνωση της Μητρόπολης Ουγγροβλαχίας4.Οι σχέσεις των ηγεµόνων της Βλαχίας µε τον τουρκοκρατούµενο ελλη-νικό χώρο και ιδιαίτερα µε τις µονές του Αγίου Όρους έγινε περισσό-τερο εµφανής µε τις δωρεές των ηγεµόνων στις µονές, αλλά και µε τηναύξηση της ελληνικής πνευµατικής και οικονοµικής παρουσίας στοχώρο των ηγεµονιών5. Οι σχέσεις αυτές γίνονται εντονότερες µετά τηνεγκατάσταση Ελλήνων ηγεµόνων το 1711 στη Μολδαβία και το 1716στην Βλαχία6.

Ο Νεόφυτος γεννήθηκε στην Πάτρα το 1713, από Εβραίους γονείςοι οποίοι είχαν ασπαστεί το Χριστιανισµό. Η εκπαίδευσή του ξεκίνη-σε από την Πάτµο, συνεχίστηκε αρχικά στην Κωνσταντινούπολη καιαργότερα στην πριγκιπική Ακαδηµία στη Βλαχία, όπου είχε καταφύ-γει σ’ ένα θείο του επίσκοπο7. Αυτή ήταν η πρώτη περίοδος παραµο-νής του Νεόφυτου στις Παραδουνάβιες Ηγεµονίες.

Η µακρά εκπαίδευση του Νεόφυτου δεν τελείωσε στο Βουκουρέ-στι, αλλά συνεχίστηκε στην Πάτµο και στα Ιωάννινα, όπου µαθήτευσε

3 N. Vornicescu. Primele scrieri patristice în literatura română: sec. IV-XVI. Craiova:Scrisul Românesc, 1992, σ. 131 κ.εξ.4 Τζέζαρ Κυπριανός Σπυρίδων. Οι Έλληνες Αρχιερείς των Μητροπόλεων Ουγγρο-βλαχίας και Μολδαβίας από του Ι∆΄ έως του ΙΘ΄ αιώνος. Θεσσαλονίκη: Π. Πουρνα-ράς, 1998, σ. 43.5 Α. Ε. Καραθανάσης. Οι Ἐλληνες λόγιοι στη Βλαχία (1610-1714): Συµβολή στη µε-λέτη της ελληνικής πνευµατικής κίνησης στις παραδουνάβιες ηγεµονίες κατά τηνπροφαναριωτική περίοδο. Θεσσαλονίκη: ΙΜΧΑ, 1982, σ. 23-24.6 Τζέζαρ Κυπριανός Σπυρίδων. Οι Έλληνες Αρχιερείς των Μητροπόλεων Ουγγρο-βλαχίας και Μολδαβίας από του Ι∆΄ έως του ΙΘ΄ αιώνος. Θεσσαλονίκη: Π. Πουρνα-ράς, 1998, σ. 101.7 Γ. Θ. Πρίντζιπας. Λογάδες του Γένους: Αγνοηµένοι δάσκαλοι της Τουρκοκρατίας,Αθήνα: Ακρίτας, 1985, σ. 130. A. Camariano-Cioran. Les Académies princières deBucarest et de Jassy et leurs professeurs. Θεσσαλονίκη: ΙΜΧΑ, 1974, σ. 414.

194

κοντά στον Ευγένιο Βούλγαρη8. Στο γεγονός αυτό οφείλεται η µετέ-πειτα πρόσκληση του Ευγένιου Βούλγαρη προς τον Νεόφυτο να ανα-λάβει τη ∆ιεύθυνση της Αθωνιάδας Σχολής στο Άγιο Όρος9. Ήταν µιαπερίοδος κατά την οποία ο Νεόφυτος ήταν πλέον µοναχός στα Καυ-σοκαλύβια του Αγίου Όρους, όπου µεταξύ άλλων δίδασκε γραµµατι-κή σε µοναχούς έχοντας αποκτήσει τη φήµη ικανού διδασκάλου. Ηδιαµονή στα Καυσοκαλύβια προσέδωσε στο Νεόφυτο το προσωνύµιοΚαυσοκαλυβίτης. Η παραµονή του Νεόφυτου στη ∆ιεύθυνση της Α-θωνιάδας ήταν ολιγόχρονη και αποτυχηµένη, εξαιτίας της απειρίας,της συντηριτικότητας, της αυστηρότητας του χαρακτήρα και -κατ’ άλ-λους- της απολοϊκότητάς του10. Έτσι, από το 1753 ο Νεόφυτος αποσύ-ρεται και πάλι στην καλύβα του στα Καυσοκαλύβια11.

Την περίοδο κατά την οποία ο Νεόφυτος βρισκόταν στο Άγιο Ό-ρος αναδείχθηκε σ’ έναν από τους ιθύνοντες της κίνησης των Κολυβά-δων. Μάλιστα, είναι πολύ πιθανό να ήταν αυτός που ανέδειξε το πρό-βληµα της µη συχνής µετάληψης, ως κεντρικό θέµα στους κύκλους τωνΚολυβάδων. Κατά της διάρκεια της εν λόγω έριδας η εβραϊκή κατα-γωγή του Νεόφυτου έδωσε «εθνοφυλετικά» επιχειρήµατα στους αντι-πάλους του και ιδιαίτερα στον Θεοδώρητο τον εξ Ιωαννίνων12. Παρό-λα αυτά η φυγή του Νεόφυτου από το Άγιο Όρος αποδείχθηκε σωτή-ρια καθώς δεν τον ενέπλεξε στις άσχηµες για τους Κολυβάδες εξελίξειςµε την καταδίκη τους στις 9 Ιουνίου 1776. Αλλά και µεταγενέστερα ο

8 Ο Νεόφυτος Καυσοκαλυβίτης παρέµεινε στην Πάτµο από το 1737 ως το 1744. Απότο φθινόπωρο του 1744 µελετά Θεολογία, Φιλοσοφία και Φιλολογία στα Ιωάννινα,δίνοντας ιδιαίτερη έµφαση στη γραµµατική.9 Η Αθωνιάδα Σχολή ιδρύθηκε το 1749/1750 σε χώρους της Ι. Μονής Βατοπεδίου µε-τά από ενέργειες του Πατριάρχη Κύριλλου Ε΄ και του ιεροµόναχου Μελέτιου Βατο-πεδινού (J. D. Mansi. Sacrorum Conciliorum nova et amplissima collectio. τ. 38. Paris:H. Welter, 1907, σ. 547-548).10 G. Podskalsky. Η ελληνική Θεολογία επί Τουρκοκρατίας 1453-1821: Η Ορθοδοξίαστη σφαίρα επιρροής των ∆υτικών δογµάτων µετά τη Μεταρρύθµιση. Μετάφρ. Γ. ∆.Μεταλληνός. Αθήνα: ΜΙΕΤ, 2005, σ. 95-96. Γ. Θ. Πρίντζιπας. Λογάδες του Γένους: Α-γνοηµένοι δάσκαλοι της Τουρκοκρατίας, Αθήνα: Ακρίτας, 1985, σ.135-136.11 «διατετειχίσθω µοι τανῦν πρὸς πάντας ὁ τῆς καλύβης περίβολος», Ἐπιστολαὶ τοῦΚαψοκαλυβίτου Νεοφύτου τῷ Μολδοβλαχίας. Στο Νίκος Γρ. Ζαχαρόπουλος. Ηπνευµατική κίνηση του ΙΗ΄ αιώνα στον ελληνικό χώρο µέσα από τη χειρόγραφη πα-ράδοση: (Έκδοση ανέκδοτων λυτών χειρογράφων). Θεσσαλονίκη: ΑΠΘ, 1984, σ.214, στ. 24-25.12 Χ. Σ. Τζώγας. Η περί µνηµοσύνων έρις εν Αγίω Όρει κατά τον ΙΗ΄ αιώνα [∆ιδα-κτορική διατριβή]. Θεσσαλονίκη: ΑΠΘ, 1969, σ. 28.

195

Νεόφυτος ήταν ιδιαίτερα προσεκτικός και απέφυγε να συνδέσει το ό-νοµά του µε την εν λόγω πνευµατική κίνηση, προφανώς εξαιτίας τουαφορισµού του Αθανάσιου Πάριου και των οµοϊδεατών του. Σ’ αυτότο γεγονός οφείλεται η ανώνυµη έκδοση του βιβλίου του «Περί τηςσυνεχούς µεταλήψεως» το 1777. Έτσι ο Νεόφυτος, µη καταδικασµένοςαπό το Πατριαρχείο και µε ανώνυµη την έκδοση του έργου του για τηµετάληψη, δεν συνδέθηκε από τους περισσότερους ερευνητές της πε-ριόδου µε την κίνηση των Κολυβάδων, αν και ήταν από τους πρωτερ-γάτες της κίνησης αυτής13. Στην κατεύθυνση αυτή συντέλεσε η µη ενα-σχόληση του Νεόφυτου µε το ζήτηµα της τέλεσης των µνηµοσύνων µό-νον κατά το Σάββατο, δεύτερο ζήτηµα που έθεσαν οι Κολυβάδες το18ο αιώνα. Μάλιστα, εξαιτίας του ζητήµατος των µνηµοσύνων οι τε-λευταίοι απέκτησαν το σκωπτικό προσωνύµιο Κολυβάδες.

Κατά την περίοδο της παραµονής του στο Άγιο Όρος ο Νεόφυτοςδεν αποξενώθηκε από τις παραδουνάβιες Ηγεµονίες. Αντίθετα, ο Νεό-φυτος διατηρούσε επαφές µε την περιοχή και σε µια περίπτωση δε δί-στασε να παρέµβει επώνυµα στον Ηγεµόνα της Μολδοβλαχίας Γρηγό-ριο Ματθαίου Γκίκα, ή στον υιό του τελευταίου Σκαρλάτο ΓρηγόριουΓκίκα14. Συγκεκριµένα, ο Νεόφυτος τόνιζε στον Ηγεµόνα ότι η αντι-κατάσταση του ηγουµένου της µονής Τριών Ιεραρχών µε άλλο πρό-σωπο της αρεσκείας του ήταν αυθαίρετη και αντίθετη µε την παράδο-ση, γι’ αυτό και δεν ήταν δυνατόν να αναγνωρισθεί. Στην ίδια επιστο-λή ο Νεόφυτος επισηµαίνει τα οικονοµικά προβλήµατα που θα προέ-κυπταν από την ενέργεια αυτή και προτρέπει τον Ηγεµόνα να αποκα-ταστήσει τα πράγµατα δείχνοντας µεταµέλεια15. Η επιστολή αποδει-κνύει το ενδιαφέρον του Νεόφυτου για τις Παραδουνάβιες Ηγεµονίες,καθώς και το αυξηµένο κύρος του στην περιοχή, χωρίς την ύπαρξη τουοποίου δύσκολα θα αποτολµούσε να αποστείλει κείµενό του στον Η- 13 Ι. Α. Αναστασίου. Εκκλησιαστική ιστορία. τ. 2. 3η έκδ. Θεσσαλονίκη: χ.ε., χ.χ., σ.421.14 Ο χρόνος συγγραφής της επιστολής ταυτίζεται χρονικά µε την περίοδο που βρέθη-καν στον ηγεµονικό θρόνο της Μολδοβλαχίας ο Γρηγόριος Γκίκας και ο υιός καιδιάδοχός του στο θρόνο Σκαρλάτος Γκίκας (Νίκος Γρ. Ζαχαρόπουλος. Η πνευµατικήκίνηση του ΙΗ΄ αιώνα στον ελληνικό χώρο µέσα από τη χειρόγραφη παράδοση:(Έκδοση ανέκδοτων λυτών χειρογράφων). Θεσσαλονίκη: ΑΠΘ, 1984, σ. 113).15 Ἐπιστολαὶ τοῦ Καψοκαλυβίτου Νεοφύτου τῷ Μολδοβλαχίας. Στο Νίκος Γρ. Ζα-χαρόπουλος. Η πνευµατική κίνηση του ΙΗ΄ αιώνα στον ελληνικό χώρο µέσα από τηχειρόγραφη παράδοση: (Έκδοση ανέκδοτων λυτών χειρογράφων). Θεσσαλονίκη:ΑΠΘ, 1984, σ. 110-111, στ. 20 κ.εξ και 60-63.

196

γεµόνα της Μολδοβλαχίας. Το τελευταίο αποδεικνύεται από τον έλεγ-χο που ασκεί ο Νεόφυτος στις παρεµβάσεις του Ηγεµόνα στο χώρο τηςΕκκλησίας και από την υποδεικνυόµενη σ’ αυτόν λύση.

Από το 1759 ο Νεόφυτος βρίσκεται εκτός Αγίου Όρους. Το 1767,µετά από µια θητεία, ως Σχολάρχης στη Χίο και καθηγητής στην Α-δριανούπολη επέστρεψε στο Βουκουρέστι. Η παρουσία του στο Βου-κουρέστι για δεύτερη φορά ήταν ιδιαίτερα γόνιµη για τα ελληνικάγράµµατα και τον ίδιο. Το 1768 ο Νεόφυτος εκδίδει στο Βουκουρέστιτο έργο «Θεοδώρου γραµµατικῆς εἰσαγωγὴ τῶν εἰς τὸ τέταρτονὑπόµνηµα…», το οποίο του άνοιξε το δρόµο για την πριγκιπική Ακα-δηµία του Βουκουρεστίου16. Αν και θεωρητικά πρόκειται για ένα υ-πόµνηµα στο τέταρτο βιβλίο της Γραµµατικής του Γαζή, στην πράξηείναι ένα πρωτότυπο έργο. Η έκδοση της «Γραµµατικής» έκανε τονΝεόφυτο γνωστό µεταξύ των ελληνιστών τόσο της ∆ύσης, όσο και τηςελληνικής Ανατολής17. Η καθιέρωσή του ως διαπρεπή ελληνιστή φιλο-λόγου αποτέλεσε το επιστέγασµα της δεύτερης περιόδου του Νεόφυ-του στο Βουκουρέστι.

Στο χώρο της Εκπαίδευσης και ιδιαίτερα της διδακτικής των αρ-χαίων ελληνικών, η παρουσία του Νεόφυτου στην Ακαδηµία τουΒουκουρεστίου συνδέθηκε µε µια παιδαγωγική καινοτοµία στη διδα-κτική των αρχαίων κειµένων. Συγκεκριµένα, ο Νεόφυτος παραµέρισετην έως τότε επικρατούσα µέθοδο της «ψυχαγωγίας», η οποία είχε ωςστόχο την εύρεση όλων των συνωνύµων για κάθε λέξη του κειµένου.Με τον τρόπο αυτό ο φοιτητής έχανε την αίσθηση της ενότητας καιτου νοήµατος του κειµένου. Αντίθετα, η «µονολεκτική εξήγηση» τηνοποία εισήγαγε ο Νεόφυτος έδινε έµφαση στο περιεχόµενο και τη µε-τάφραση του κειµένου κερδίζοντας το ενδιαφέρον των φοιτητών τηςΑκαδηµίας του Βουκουρεστίου18. Η µέθοδος του Νεόφυτου τελικά ε-πικράτησε στην πριγκιπική Ακαδηµία του Βουκουρεστίου εκτοπίζο-ντας τη µέθοδο της -κατ’ ευφηµισµό- «ψυχαγωγίας». Οι µαθητές τουΝεόφυτου, πολλοί από τους οποίους δίδαξαν στις πριγκιπικές Ακα-δηµίες και σε άλλες Σχολές, προφανώς ακολούθησαν τη µέθοδο διδα-

16 A. Camariano-Cioran. Les Académies princières de Bucarest et de Jassy et leursprofesseurs. Θεσσαλονίκη: ΙΜΧΑ, 1974, σ. 415.17 A. Camariano-Cioran. Les Académies princières de Bucarest et de Jassy et leursprofesseurs. Θεσσαλονίκη: ΙΜΧΑ, 1974, σ. 416, 419, 430.18 Γ. Θ. Πρίντζιπας. Λογάδες του Γένους: Αγνοηµένοι δάσκαλοι της Τουρκοκρατίας,Αθήνα: Ακρίτας, 1985, σ. 152-153.

197

σκαλίας των αρχαίων κειµένων του δασκάλου τους, επηρεάζοντας τηµαθησιακή διαδικασία στις Σχολές τους. Στην προοπτική αυτή δεν θαήταν υπερβολή να εικάσουµε ότι ο Νεόφυτος και οι µαθητές του απο-τέλεσαν τον καταλύτη για τις εξελίξεις στη διδασκαλία των αρχαίωνελληνικών στις παραδουνάβιες Ηγεµονίες.

Ο Νεόφυτος είχε ξεκινήσει τη διδακτική εµπειρία του αµέσως µετάτην άφιξή του στο Βουκουρέστι, την οποία συνέχισε στην Κορώνη τηςΤρανσυλβανίας διδάσκοντας στο ελληνικό σχολείο, αλλά και ως οι-κοδιδάσκαλος19. Η Κορώνη ταυτίζεται µε το σηµερινό Μπρασώφ(Brasov), το οποίο ήταν επίσης γνωστό µε τα ονόµατα Στεφανούπολη,Μπρασιόβ και Μπρασόβι. Ο Νεόφυτος, όπως και πολλοί άλλοι λόγιοικατέφυγε εκεί εξαιτίας του Ρώσο-τουρκικού πολέµου (1768-1774). Ηπαραµονή του Νεόφυτου στο Μπρασώφ και οι δυσκολίες που αντιµε-τώπιζε έδωσαν την ευκαιρία σε άλλα πνευµατικά κέντρα της εποχήςγια την µετάκληση του Καυσοκαλυβίτη σ’ αυτά. Στο πλαίσιο αυτό µε-τά το 1771 ο Ευγένιος Βούλγαρης προσκάλεσε το Νεόφυτο στη Ρωσία,αλλά ο φιλάσθενος και σε ηλικία 60 ετών Νεόφυτος δεν αποτόλµησεένα τέτοιο ταξίδι20.

Ο Νεόφυτος παρέµεινε στο Μπρασώφ για έξι χρόνια. Εκεί συνέ-γραψε το αρχικό χειρόγραφο του έργου «Περί της συνεχούς µεταλή-ψεως», το οποίο είδε το φως της δηµοσιότητας το 1777 στη Βενετία α-πό το τυπογραφείο του Νικολάου Γλυκή, ως έργο ανώνυµου συγγρα-φέα, µε τον τίτλο «Ἐγχειρίδιον ἀνωνύµου τινὸς ἀποδεικτικὸν περὶ τοῦὅτι χρεωστοῦσιν οἱ Χριστιανοὶ συχνότερον νὰ µεταλαµβάνωσι τὰ θεῖαµυστήρια». Η ταυτότητα των δυο κειµένων δεν µπορεί σήµερα να αµ-φισβητηθεί καθώς το τυπωµένο κείµενο ταυτοποιήθηκε µε τους χειρό-γραφους κώδικες της Ρουµανικής Ακαδηµίας του Βουκουρεστίου αρ.988, φ. 225α-261β και αρ. 192, φ. 19α-60β, από τον Αγιορείτη ιεροµό-ναχο Θεοδώρητο21. Το κείµενο αυτό, αποτελεί απόδειξη της συνεχιζό-µενης εµπλοκής του Νεόφυτου στην έριδα των Κολλυβάδων, ακόµακαι µετά τη φυγή του από το Άγιο Όρος. Το γεγονός της παραµονήςτου Νεόφυτου στο Μπρασώφ δεν αποκλείει την επικοινωνία του µε το

19 «ἐν ᾗ τέως παροικοῦµεν Κορώνην τῆς Τρανσυλβανίας», Νεόφυτος Καυσοκαλυβί-της. Περί της συχνής µεταλήψεως. 2η έκδ. Αθήνα: Τήνος, 1992, σ. 78, 112, 216.20 A. Camariano-Cioran. Les Académies princières de Bucarest et de Jassy et leursprofesseurs. Θεσσαλονίκη: ΙΜΧΑ, 1974, σ. 416.21 Θεοδώρηρος Αγιορείτης, ιεροµόναχος. Εισαγωγή. Στο Νεόφυτος Καυσοκαλυβίτης.Περί της συχνής µεταλήψεως. 2η έκδ. Αθήνα: Τήνος, 1992, σ. 13-14, 16-17.

198

Άγιο Όρος και τις λοιπές τουρκοκρατούµενες περιοχές. Άλλωστε, οισχέσεις µονών της Τρανσυλβανίας µε την Κωνσταντινούπολη και τοΆγιο Όρος αποτελεί γεγονός ήδη από το τέλος του 14ου αιώνα22. Στηνπροοπτική αυτή δεν θα πρέπει να αποκλείσουµε την εµπλοκή και τησυνέχιση των επαφών του Νεόφυτου µε τους Κολυβάδες του ΑγίουΌρους, ή άλλων περιοχών.

Με το τέλος του Ρώσο-τουρκικού πολέµου το 1774 ο Νεόφυτος ε-πέστρεψε στο Βουκουρέστι. Όταν ο Αλέξανδρος Υψηλάντης έγινε η-γεµόνας στην περιοχή την περίοδο 1774-1782 εφάρµοσε ένα ευρύ πο-λιτιστικό πρόγραµµα στους τοµείς της δικαιοσύνης και της παιδείας23.Στο πλαίσιο αυτό θέλησε να αναδιοργανώσει την Ακαδηµία του Βου-κουρεστίου, η οποία λειτουργούσε από το 1679. Ο πιο επιφανής κα-θηγητής, ο οποίος τράβηξε την προσοχή του Υψηλάντη ήταν ο Νεόφυ-τος Καυσοκαλυβίτης24. Όµως παρά το γεγονός ότι ο Νεόφυτος ανα-γνωρίζονταν ως µέγας καθηγητής η οικονοµική κατάστασή του δεν ή-ταν καλή. Ενδεικτικό της ένδειάς του είναι το γεγονός ότι την εποχήεκείνη ο µισθός του Νεόφυτου ανέρχονταν σε 50 τάληρα, ενώ ο µισθόςτου ∆ιευθυντή της Ακαδηµίας ήταν 125 τάληρα25. Ο Νεόφυτος παρέ-µεινε καθηγητής της Ακαδηµίας του Βουκουρεστίου ως το τέλος τηςζωής του, παρά τις απόψεις ορισµένων ερευνητών οι οποίοι υποστηρί-ζουν ότι ο Νεόφυτος δίδαξε και στην Ακαδηµία του Ιασίου26.

Μεταξύ των αντικειµένων που διδάσκονταν στις πριγκιπικές Α-καδηµίες των παραδουνάβιων ηγεµονιών ήταν η φιλοσοφία και ιδιαί-τερα η ρητορική27. Παρά τις λιπαρές γνώσεις του σε πολλά αντικείµε-να ο Νεόφυτος Καυσοκαλυβίτης δίδασκε µόνο την ελληνική γλώσσα,σύµφωνα µε µαρτυρία του µαθητή του Επιφάνιου ∆ηµητριάδη του

22 N. Vornicescu. Primele scrieri patristice în literatura română: sec. IV-XVI. Craiova:Scrisul Românesc, 1992, σ. 134. Κ. Α. Βακαλόπουλος. Νεοελληνική ιστορία (1204-1940). Θεσσαλονίκη: Αφοί Κυριακίδη, 1991, σ. 87, 89-90.23 Βακαλόπουλος. Νεοελληνική ιστορία (1204-1940). Θεσσαλονίκη: Αφοί Κυριακίδη,1991, σ. 90.24 G. J. Ionescu-Gion. Din istoria fanarioţilor. Bucureşti 1891, σ. 80.25 V. A. Urechia. Istoria românilor. τ. 1. Bucureşti 1891, σ. 91.26 Θ. Αθανασίου. Περί των ελληνικών Σχολών εν Ρουµανία 1644-1821. Αθήνα 1898,σ. 70. A. Camariano-Cioran. Les Académies princières de Bucarest et de Jassy et leursprofesseurs. Θεσσαλονίκη: ΙΜΧΑ, 1974, σ. 417.27 Σ. Τριαντάρη-Μαρά. Η συµβολή των λογίων της Τραπεζούντας στην εκπαίδευσητων Παραδουνάβιων Ηγεµονιών. Θεσσαλονίκη: Αντ. Σταµούλης, 2003, σ. 51-57.

199

Σκιάθιου28. Το γεγονός αυτό δε µείωσε τη συµβολή του Καυσοκαλυβί-τη στην Εκπαίδευση των παραδουνάβιων Ηγεµονιών. Η διδασκαλίατου Νεόφυτου στην πριγκιπική Ακαδηµία του Βουκουρεστίου είχε ωςάµεσο αποτέλεσµα την ανάδειξη πολλών επιφανών ανδρών, οι οποίοιδιακρίθηκαν σε διάφορους τοµείς των ανθρωπιστικών επιστηµών. Με-ταξύ αυτών συγκαταλέγονται οι καθηγητές των Ακαδηµιών ΛάµπροςΦωτιάδης και ∆ανιήλ Φιλιππίδης, καθώς και ο Ρουµάνος ποιητής, ι-στορικός και φιλόλογος Γιενακίτζα Βακαρέσκου (Jenăkitză Văcărescu,1740-1797)29.

Η συµβολή του Νεόφυτου στη Θεολογία και ιδιαίτερα στις πα-τρολογικές επιστήµες ήταν τέτοια που όχι µόνο επηρέασε, αλλά καιξεπέρασε τα στενά όρια των Παραδουνάβιων Ηγεµονιών. Αυτός πρώ-τος απέδειξε ότι οι σωζόµενες σε διάφορες γλώσσες πέντε συλλογές οιοποίες φέρουν τον τίτλο «Πεντήκοντα οµιλίαι πνευµατικαί» και απο-δίδονται στον Μακάριο Αιγύπτιο (290-390) είναι έργο άλλου συγ-γραφέα, ενδεχόµενα του Συµεών Μεσοποταµίας30. Επίσης, ο Νεόφυτοςσχολίασε τις επιστολές του Συνέσιου Κυρήνης (372-414), έργο που εκ-δόθηκε στη Βιέννη το 1792 µε επιστασία του ιεροδιακόνου ΓρηγορίουΚωνσταντά31. Ένα ακόµη έργο του Νεόφυτου το οποίο ξεπέρασε ταόρια της Βλαχίας και εκδόθηκε στη Λειψία ήταν η Ακολουθία των Ο-σίων Βαρνάβα, Σωφρονίου και Χριστοφόρου, ασκητών στο όρος Με-λά32. Η «Επιτοµή των θείων και Ιερών Κανόνων» είναι ένας Νοµοκά-νονας, η συγγραφή του οποίου έλαβε χώρα κατά τη διάρκεια της πα- 28 «ἐφοίτουν ἐς σχολὴν τῆς ∆ακίης, ἀκηκοώς κάλλιστα παρ’ Νεουφύτῳ τὴν εἰς τέ-ταρτον βιβλίον Γαζῆ πάλιν γραµµατικὴν τήνου τε τὴν παντεχνίδα», Σπ. Π. Λάµπρος.Νέος ελληνοµνήµων. τ. 13. Αθήνα: Π. Α. Πετράκος, 1916, σ. 427.29 Poeţii Văcăreşti: Versuri alese. Εκδ. Elena Piru. Bucureşti 1961, σ. VII.30 Π. Κ. Χρήστου. Ελληνική Πατρολογία: Περίοδος θεολογικής ακµής ∆΄ και Ε΄ αιώ-νες. τ. Γ΄. Θεσσαλονίκη: Πατριαρχικό Ίδρυµα Πατερικών Μελετών· Βυζάντιον, 1987,σ. 195.31 Αι επιστολαί Συνεσίου του Κυρηναίου, µετά των σχολίων του διδασκάλου Νεο-φύτου Ιεροδιακόνου του Πελοποννησίου / εκδοθείσαι σπουδή τε και επιστασίαΓρηγορίου Ιεροδιακόνου ∆ηµητριέως του Κωνσταντά. Βιέννη: Γ. Βεντότης, 1792. 256σ.32 Η Θεία και ιερά ακολουθία των Οσίων και Θεοφόρων πατέρων ηµών Βαρνάβακαι Σωφρονίου των εξ Αθηνών, και του ιερού Χριστοφόρου, των εν Μελά όρει α-σκησάντων: ψαλλόµενη τη δεκάτη ογδόη του Αυγούστου του µηνός... εις το του Με-λά όρος µετηνέχθη / συνταθείσα µεν παρά του σοφωτάτου διδασκάλου κυρίου Νεο-φύτου ιεροδιακόνου Πελοπονησίου του Καυσοκαλυβίτου εις απλήν διάλεκτον. Λει-ψία: W. G. Sommer, 1775. [102 σ.].

200

ραµονής του Νεόφυτου στο Μπρασώφ. Στο κείµενο αυτό ο Νεόφυτοςεκτός από τα σχόλια των κανονολόγων του 12ου αιώνα, όπως είναι οΑλέξιος Αριστηνός και ο Ιωάννης Ζωναράς προσέθεσε και τα δικάτου σχόλια, στα οποία περιλαµβάνονται και οι σχετικές απόψεις τωνΡωµαιοκαθολικών και των Προτεσταντών. ∆υστυχώς, δεν έχουµε ε-παρκή στοιχεία για καθορίσουµε το µέγεθος της επίδρασης την οποίαάσκησε το εν λόγω έργο στις παραδουνάβιες Ηγεµονίες. Εκτός από ταπροαναφερόµενα έργα ο Νεόφυτος συνέγραψε το δογµατικό «ΚατάΚαλβινιστών» και το «Φιλόσοφος ή Θεϊστής», έργο που στρέφοντανκατά των διαφωτιστών.

Ένα από τα έργα του Νεόφυτου, τα οποία άσκησαν ιδιαίτερη ε-πίδραση στις Παραδουνάβιες ηγεµονίες είναι η «Εκλογή Ψαλτηρίου…», το οποίο εκδόθηκε το 1759 στο Άγιο Όρος, επανεκδόθηκε στοΒουκουρέστι το 1769, ενώ γνώρισε και µια τρίτη έκδοση το 1781 στηΒενετία33. Το εν λόγω έργο µεταφράστηκε στα ρουµανικά και εκδόθη-κε στο Σιµπιού το 1796 «για να βοηθήσει το Ρουµανικό Έθνος»34. Μά-λιστα, το κείµενο αυτό κυκλοφόρησε στη Ρουµανία και σε χειρόγραφηµορφή η οποία σώζεται στη συλλογή χειρογράφων της Βιβλιοθήκηςτης Ακαδηµίας της Ρουµανίας, γεγονός που αποδεικνύει πόσο δηµοφι-λές ήταν35. Τόσο η έκδοση αυτή, όσο και η δεύτερη έκδοση της «Εκλο-γής Ψαλτηρίου» στόχευαν στη χρήση του έργου κυρίως από τους κα-τοίκους των Παραδουνάβιων Ηγεµονιών. Το γεγονός αυτό υπογραµ-µίζει τη σηµασία του εν λόγω έργου του Νεόφυτου για την περιοχή.Μάλιστα, η σχεδιαζόµενη έκδοση του συνόλου των έργων του Νεόφυ-του, αν και δεν πραγµατοποιήθηκε τελικά αποτελεί µια ακόµη από-δειξη της αναγνώρισης και της δηµοφιλίας του Νεόφυτου36.

Κατά την άποψή µας η προαναφερόµενη δηµοφιλία του Νεόφυτουστις Παραδουνάβιες Ηγεµονίες κατά το 18ο αιώνα αποτελεί ίσως τηνκυριότερη αιτία για την ταύτιση µ’ αυτόν δυο άλλων προσώπων.Πρόκειται για δυο άλλους Νεόφυτους, οι οποίοι ζουν την ίδια περί-που εποχή στην περιοχή. Ο πρώτος από αυτούς έζησε το 17ο αιώνα, ε-

33 Πρόκειται για το πρώτο βιβλίο το οποίο εκδόθηκε στον ελλαδικό χώρο κατά τηδιάρκεια της Τουρκοκρατίας.34 A. Camariano-Cioran. Les Académies princières de Bucarest et de Jassy et leursprofesseurs. Θεσσαλονίκη: ΙΜΧΑ, 1974, σ. 427-428.35 Biblioteca Naţională a României, ms r. 3097.36 A. Camariano-Cioran. Les Académies princières de Bucarest et de Jassy et leursprofesseurs. Θεσσαλονίκη: ΙΜΧΑ, 1974, σ. 429.

201

νώ ο δεύτερος συνδέεται µε την ελληνική Κοινότητα του Σιµπιού καιπέθανε το 179737. Το γεγονός ότι οι δυο άλλοι Νεόφυτοι ταυτίστηκανµετέπειτα µε το Νεόφυτο Καυσοκαλυβίτη αποτελεί µια ακόµη απόδει-ξη του κύρους και της αίγλης που απολάµβανε ο Νεόφυτος στις Πα-ραδουνάβιες ηγεµονίες. Προφανώς για τον ίδιο λόγο αποδόθηκε στοΝεόφυτο η πατρότητα ορισµένων έργων, όπως το «Praştie» (σφενδό-νη) και το «Ἐγχειρίδιον περιέχον τὸν παρακλητικὸν κανόνα…». Απότον 1ο αιώνα µ.Χ. η ύπαρξη ψευδεπίγραφων έργων αποτελούσε προ-σπάθεια για την άντληση κύρους από τα πρόσωπα στα οποία αποδί-δονταν η συγγραφική πατρότητα. Στην προοπτική αυτή η απόδοσηστον Νεόφυτο Καυσοκαλυβίτη έργων άλλων συγγραφέων αποτελείαπόδειξη του κύρους που απολάµβανε η προσωπικότητα του Νεόφυ-του στις Παραδουνάβιες Ηγεµονίες. Στο πλαίσιο αυτό εντάσσεται καιη απόδοση στο Νεόφυτο του έργου «Infrutarea Jidovilor», το οποίοµεταφράστηκε στα ελληνικά και εκδόθηκε µε τον τίτλο «Ανατροπήτης θρησκείας των Εβραίων»38. Στο παρελθόν η ταυτοποίηση του συγ-γραφέα του εν λόγω έργου µε τον Καυσοκαλυβίτη υποστηρίχθηκε απόσηµαντικούς ερευνητές39. Σήµερα όµως η θεωρία αυτή δε γίνεται απο-δεκτή, καθώς ο Καυσοκαλυβίτης δεν έγραψε κάποιο άλλο έργο σταρουµανικά, ενώ ήταν γεννηµένος από χριστιανούς γονείς οι οποίοι στοπαρελθόν ήταν Εβραίοι στο θρήσκευµα. Αντίθετα, ο συγγραφέας της«Ανατροπής της θρησκείας των Εβραίων» Νεόφυτος, ήταν Εβραίος ωςτα τριάντα οκτώ χρόνια της ζωής του, έγραφε στα Ρουµανικά και ή-

37 A. Camariano-Cioran. Les Académies princières de Bucarest et de Jassy et leursprofesseurs. Θεσσαλονίκη: ΙΜΧΑ, 1974, σ. 417-418.38 Ανατροπή της Θρησκείας των Εβραίων και των εθίµων αυτών, µετ' αποδείξεων εκτης ιεράς και θείας Γραφής παλαιάς τε και νέας. / Μεταφρασθείσα εκ της Μολδαβι-κής εις την καθ' ηµάς απλουστέραν των Γραικών διάλεκτον, υπό Ιωάννου Γεωργίου.Εν η προσετέθησαν περί το τέλος εκ των παρά του Παύλου Μεδίκων γραφέντων ταεκλεκτότερα. Νυν τύποις εκδοθείσα συνδροµή και δαπάνη του τιµιωτάτου εν πραγ-µατευταίς κυρίου Γ. Κ. Γ. Και αφιερωθείσα τοις φιλοχρίστοις και φιλοµαθέσι Γραι-κοίς. [Ιάσιο]: χ.ε. 1818. 188 σ. και Ανατροπή της Θρησκείας των Εβραίων Και των Ε-θίµων αυτών: Μετ' αποδείξεων εκ της ιεράς Γραφής Παλαιάς τε και Νέας. / Μετα-φρασθείσα εκ της Μολδαβικής εις την ηµετέραν κοινήν διάλεκτον, υπό Ιωάννου Γε-ωργίου. Μετά προσθήκης και Παραρτήµατος των εκλεκτοτέρων παρά του ΠαύλουΜεδίκων γραφέντων. Νυν δε δεύτερον εκδοθείσα διά της συνδροµής των φιλοκάλωνΟµογενών. 2η έκδ. Κωνσταντινούπολη: Πατριαρχικό Τυπογραφείο, 1834. 149 σ.39 Π. Κ. Χρήστου. Εκκλησιαστική γραµµατολογία: Πατέρες και θεολόγοι του Χρι-στιανισµού. τ. Β΄. 2η έκδ. Θεσσαλονίκη: Κυροµάνος, 2003, σ. 320.

202

ταν µοναχός και όχι ιεροδιάκονος, όπως ήταν ο Καυσοκαλυβίτης40.Η παρουσία του Νεόφυτου Καυσοκαλυβίτη στις Παραδουνάβιες

Ηγεµονίες αποτελεί κλασικό παράδειγµα της εφαρµογής της οικουµε-νικότητας του Βυζαντίου, η οποία εκφράζεται µέσα από την Εκκλησίακαι την εκπαίδευση, στο πλαίσιο συνάντησης της αρχαιοελληνικής καιπατερικής παράδοσης µε τα νεότερα πνευµατικά ρεύµατα της ∆ύσης.Ο Νεόφυτος Καυσοκαλυβίτης, όπως και οι περισσότεροι λόγιοι της ε-ποχής του αντλεί τη δύναµή του από το παρελθόν καθώς το έργο τουστηρίζεται τόσο στην κλασική, όσο και στην πατερική παράδοση, µέ-σα από τις οποίες εξετάζει τα προβλήµατα της εποχής του γράφονταςσε µια γλώσσα κατανοητή στον αναγνώστη του41. Η στάση αυτή τουΝεόφυτου εντάσσονταν στην προσπάθειά του να καταπολεµήσει πα-ραδόσεις και δοξασίες, οι οποίες δεν είχαν σχέση µε την παράδοση,αλλά αποτελούσαν µεταγενέστερες σ’ αυτήν προσθήκες. Στο πλαίσιοαυτό εντάσσεται το ρεύµα των Ελλήνων λογίων οι οποίοι επηρεάστη-καν θεολογικά, φιλοσοφικά ή πολιτικά από τη ∆ύση και ήταν υπαρ-κτό και σηµαντικό κατά το 18ο αιώνα. Στο ίδιο πλαίσιο εντάσσονταινεωτερισµοί στη λειτουργική ζωή και την πνευµατικότητα, οι οποίοιεµφανίζονταν να αποτελούν µέρος της ορθόδοξης παράδοσης, χωρίςνα είναι. Ο Νεόφυτος Καυσοκαλυβίτης µε το συγγραφικό έργο τουστάθηκε πολέµιος κάθε εκτροπής από την παράδοση είτε αυτή προέρ-χονταν από τη ∆ύση, είτε από την Ανατολή. Γι’ αυτό τον βλέπουµε ναείναι από τους πρωτοπόρους στην κίνηση των Κολυβάδων, τις ιδέεςτων οποίων µετέφερε στις παραδουνάβιες Ηγεµονίες. Στην προοπτικήαυτή δεν θα ήταν υπερβολή να δεχθούµε ότι οι παραδουνάβιες Ηγεµο-νίες µέσα από τη διδασκαλία, τη συγγραφική και λοιπή δράση τουΝεόφυτου είχαν αποδεχθεί τις απόψεις των Κολυβάδων και σιωπηράείχαν αναδειχθεί σε περιφερειακό κέντρο της εν λόγω κίνησης.

40 A. Camariano-Cioran. Les Académies princières de Bucarest et de Jassy et leursprofesseurs. Θεσσαλονίκη: ΙΜΧΑ, 1974, σ. 430.41 Νίκος Γρ. Ζαχαρόπουλος. Η πνευµατική κίνηση του ΙΗ΄ αιώνα στον ελληνικό χώ-ρο µέσα από τη χειρόγραφη παράδοση: (Έκδοση ανέκδοτων λυτών χειρογράφων).Θεσσαλονίκη: ΑΠΘ, 1984, σ. 13 και 27.