~ ΛΓΑ 2008/1 ~

Ρα δηαθνξεηηθά ηζηνξηνγξαθηθά ξεχκαηα ηνπ 19νπ θαη 20νπ αηψλα, ε Πνιηηηθή Ιζην-

ξία σο θιάδνο ησλ Ηζηνξηθψλ Ππνπδψλ θαη ν ξφινο ηεο πξνζσπηθόηεηαο ζην Ηζην-

ξηθφ Γίγλεζζαη

Λ. Γ. Αζαλαζφπνπινο

(2008)

Ειζαγωγή ()

Θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ 19ν αηψλα, κέζα ζην επξχηεξν ελλνηνινγηθφ πιαίζην ηνπ Θεηηθη-

ζκνχ1,αλέθπςε ε αλάγθε αλαπξνζδηνξηζκνχ θαη κεηαζρεκαηηζκνχ ηεο Ιζηνξίαο (σο θξη-

ηηθήο πξνζέγγηζεο θαη αθήγεζεο ηνπ παξειζφληνο) θαη ηεο Ιζηνξηνγξαθίαο 2 (σο κειέ-

ηεο ησλ κεζνδνινγηθψλ αξρψλ πνπ δηέπνπλ ηελ Ηζηνξία)3 .

Ρελ ίδηα πεξίνδν εθδειψζεθε ην εγρείξεκα ηεο δεκηνπξγίαο εζληθά πξνζδηνξη-

ζκέλσλ θξαηηθψλ ζρεκαηηζκψλ ην νπνίν, ζε θάπνηεο πεξηπηψζεηο, νδήγεζε ζηε δεκη-

νπξγία εζληθψλ θξαηψλ. Πηελ πξνζπάζεηα ζπγθξφηεζεο θαη επηβίσζεο ηνπο απηνί νη λε-

νπαγείο πνιηηηθννηθνλνκηθνί ζρεκαηηζκνί επηρείξεζαλ λα ρξεζηκνπνηήζνπλ ηελ Ηζηνξί-

α. Θαη ε απφπεηξα ρεηξηζκνχ, εθκεηάιιεπζεο θαη αμηνπνίεζεο ηεο κε ηε δεκηνπξγία ηεο

«εζληθήο ηζηνξίαο», νδήγεζε ζηε δηαθνξεηηθή αληίιεςε, αληηκεηψπηζε, ζεψξεζε θαη

ελλνηνιφγεζε ηεο, ηφζν σο επηζηήκεο φζν θαη επηζηεκνινγηθά (**), κε ηε δεκηνπξγία δηα-

θνξεηηθψλ ξεπκάησλ ή ηζηνξηνγξαθηθψλ ηάζεσλ.

Πηελ αλά ρείξαο εξγαζία επηρεηξείηαη ε εμέηαζε ησλ δηαθνξεηηθψλ ηξφπσλ κε ηνπο νπνί-

νπο ηα θπξηφηεξα απφ απηά ηα ηζηνξηνγξαθηθά ξεχκαηα πξνζέγγηζαλ θαη ελέηαμαλ ζην

γλσζηνινγηθφ ηνπο πεδίν ηελ Πνιηηηθή Ιζηνξία - σο ην είδνο ηεο ηζηνξίαο πνπ απνηέιεζε

ην έλαπζκα γηα ηελ εκθάληζε λέσλ ηζηνξηθψλ νπηηθψλ θαηά ην 19ν θαη ηνλ 20ν αηψλα,

θαζψο θαη ην πψο αληηιήθζεθαλ ην ξφιν ηεο πξνζσπηθόηεηαο (σο δξψληνο ππνθεηκέ-

λνπ) ζην πιαίζην ηεο ηζηνξηθήο εμέιημεο.

(*) Γηα βηβιηνγξαθηθέο πεγέο πνπ ρξεζηκνπνηνύληαη ιηγόηεξεο από ηξείο θνξέο, ε παξαπν-

κπή ζα γίλεηαη απεπζείαο ζηελ ππνζεκείσζε θαη όρη ζηελ ηειηθή βηβιηνγξαθία. 1 Θεηηθηζκφο (γαιι. Positivisme, πξνέξρεηαη απφ ην ιαη. Positives)· θηινζνθηθή ζεσξία πνπ

ζηεξίδεηαη ζηα ζεηηθά γεγνλφηα θαη φρη ζηνπο αθεξεκέλνπο ζπιινγηζκνχο. Γηδάζθεη πσο ππάξρεη

κφλν φ,ηη γίλεηαη αληηιεπηφ απφ ηηο αηζζήζεηο καο (νη νπνίεο είλαη θαη ε κνλαδηθή πεγή γλψζεο),

κφλν φ,ηη ππνπίπηεη ζηελ εκπεηξία καο (απ’ φπνπ θαη ε ζχλδεζε ηνπ κε ην παιαηφηεξν θηινζνθηθφ

ηνπ έλαπζκα, ηνλ Δκπεηξηζκφ [γαιι. Empirisme] ή Δκπεηξηνθξαηία). Ηδξπηήο ηνπ ζεσξείηαη ν

Γάιινο θηιφζνθνο Αχγνπζηνο Θφλη [Auguste Comte] (1798-1857). 2 Γελ είλαη ρσξίο ελδηαθέξνλ ε ελλνηνινγηθή δηεπθξίληζε πνπ αλαθέξεη ν John Luckacs: «Ζ

θαηάιεμε –ινγηα (π.ρ. θνηλσληνινγία) δείρλεη επηζηήκε ε νπνία παξάγεη θαη βαζίδεηαη ζε νξη-

ζκνχο, ελψ ζθνπφο ηεο –γξαθηαο (π.ρ. θνηλσληνγξαθία) είλαη ε αλαδνκεηηθή πεξηγξαθή» - ζην

John Luckacs, Ο Υίηιεξ ηεο Ιζηνξίαο, ΔΛΑΙΗΝΠ, 1999, (ζεκ. 81, ζ. 77). 3 Θαηεξίλα Κπξέγηαλλε, Γεληθή Ιζηνξία ηεο Επξώπεο - Ιζηνξία θαη Ιζηνξηνγξαθία: Νεό-

ηεξεο Πξνζεγγίζεηο, Ξάηξα, 2008, ζ. 14 (ζην εμήο Κπξέγηαλλε 2008).

(**)Ζ Θ. Κπξέγηαλλε (βι. παξαπάλσ, ζ. 25), νξίδεη ηελ επηζηεκνινγία σο ηελ «θξηηηθή κε-

ιέηε ησλ επηζηεκψλ πνπ επηδηψθεη λα δηεπθξηλίζεη ηηο ινγηθέο θαηαβνιέο ηεο θάζε επηζηήκεο». Ρν

Λεμηθό ηεο Κνηλήο Ειιεληθήο ηνπ Ηλζηηηνχηνπ Λενειιεληθψλ Ππνπδψλ ηελ νξίδεη σο θιάδν ηεο

θηινζνθίαο πνπ αζρνιείηαη κε ηελ επηζηήκε γεληθά θαη ηδίσο κε ηηο αξρέο, ηηο κεζφδνπο, ηηο δπλα-

ηφηεηεο θαη ηελ αμία ηεο. [ιφγ.< αγγι. epistemology].

~ ΛΓΑ 2008/2 ~

Ιζηορία και Κράηος: η ζσνάνηηζη δσο πολιτισμικών επιηεσγμάηων ηης αν-

θρωπόηηηας

Η παξάδνζε ηεο Ιζηνξίαο θαη ε πξαγκαηηθόηεηα ηνπ Κξάηνπο κέρξη ην 19ν αηώλα - κηα

ζύληνκε αλαθνξά. - Κέρξη ηφηε ε Ηζηνξία, αλ θαη δελ είρε ζαθή επηζηεκνληθφ ραξαθηή-

ξα [αιιά κάιινλ εθπαηδεπηηθφ (καζεζηαθό ) θαη, πξσηίζησο, ινγνηερληθφ4 ], είρε αθν-

ινπζήζεη κηα παξάδνζε ε νπνία εληφπηδε ηελ απαξρή ηεο ζηνπο κεγάινπο ηζηνξηθνχο ηεο

θιαζζηθήο Διιάδαο5.

Έηζη, ε γέλλεζε ηεο Ηζηνξίαο θαζψο θαη ε εμειηθηηθή πνξεία ηεο ζα πξνζδηνξηζηεί

ζε ζπλάξηεζε κε ζπγθεθξηκέλν ρσξν-ρξνληθφ πιαίζην θαη ζα ζπζρεηηζηεί κε ζπγθεθξη-

κέλα ηζηνξηθά γεγνλφηα, ηα έξγα πνπ ηα πξαγκαηεχνληαη, ηα πξφζσπα (ηζηνξηθνχο) πνπ

ζπγγξάθνπλ απηά ηα έξγα θαζψο θαη ηα επξχηεξνπ ραξαθηήξα ηζηνξηθά είδε πνπ δεκη-

νπξγήζεθαλ απφ απηή ηε δηεξγαζία: «Ρα ηζηνξηθά είδε πνπ επηιέμακε καο παξαπέ-

κπνπλ ζε ηξείο κεγάινπο ηζηνξηθνχο ηεο αξραηφηεηαο […] Ξξφθεηηαη θαηαξρήλ γηα ηελ

Ηζηνξία ηνπ Ζξνδφηνπ […] θαη ηελ Ηζηνξία ηνπ Ξεινπνλλεζηαθνχ Ξνιέκνπ ηνπ Θνπθπ-

δίδε […] Θα πξνζζέζνπκε ζ’ απηά θαη ηηο Ηζηνξίεο ηνπ Ξνιχβηνπ[…] Ζ αξραία ειιεληθή

ηζηνξηθή ζθέςε θαη ηα δηαθνξεηηθά είδε πνπ απηή δεκηνχξγεζε έρνπλ ην πξνλφκην λα

ζρεηίδνληαη κε θαζνξηζηηθά γηα ηε δηακφξθσζε ηεο λεφηεξεο θαη ζχγρξνλεο δπηηθήο

ζθέςεο εξσηήκαηα γηα ην παξειζφλ ησλ αλζξψπηλσλ θνηλσληψλ θαζψο θαη ηνλ ηξφπν

αλάπιαζεο ηνπ»6.

Ζ Ηζηνξία ζα θηάζεη ινηπφλ κέρξη ην ζεηηθηζηηθφ 19ν αηψλα, έρνληαο δηαηξέμεη ν-

ιφθιεξε ηε δηαδξνκή απφ ηελ θιαζζηθή αξραηφηεηα ρσξίο θνζκνγνληθέο αιιαγέο ζηνλ

ηξφπν πνπ ζπιιακβάλεηαη θαη παξνπζηάδεηαη, παξακέλνληαο πηζηή ζηελ απνδνρή ηεο

θιαζηθήο ηζηνξηνγξαθηθήο αληίιεςεο φηη [ε Ηζηνξία] έρεη (πξσηίζησο) ραξαθηήξα αθε-

γεκαηηθό, ζπλεπηθνπξνχκελε φκσο απφ ηε θαληαζία, γηα λα κπνξέζεη λα δεκηνπξγήζεη

κηα εμηζηφξεζε κε ζπλνρή θαη λνεκαηηθή αιιεινπρία7. Αθξηβψο ζε απηφ ην ρξνληθφ ζε-

κείν πξαγκαηψζεθε ε ζπλάληεζε ηεο Ηζηνξίαο κε ην Κξάηνο.

Ρν θξάηνο σο ζπγθεληξσηηθφ κφξθσκα ππφ ηελ εμνπζία ελφο εγεκφλα, είρε θάλεη ηελ

εκθάληζε ηνπ θαηά ηελ πεξίνδν ηνπ Κεζαίσλα. Νδήγεζε ελζπλείδεηα απφ ην 13ν αηψλα

θαη εληεχζελ, ζηελ επαθφινπζε εκθάληζε κηαο ζπγθεληξσηηθήο «θξαηηθήο» εμνπζίαο

πνπ αληηθαηέζηεζε ηνπο κέρξη ηφηε ζεζκνχο, ηξφπνπο θαη δηαδηθαζίεο δηνίθεζεο, ρεηξα-

γσγψληαο θαη απνδπλακψλνληαο ην ηζρχνλ θενπδαξρηθφ ζχζηεκα: «Απηή ε αλάδπζε

ηνπ θξάηνπο είλαη εγγεγξακκέλε ζε κηα καθξά δηάξθεηα. Κφλν ζηα ηέιε ηνπ Κεζαίσλα

εθδηπιψζεθαλ φιεο νη επηπηψζεηο ηεο ζηνπο Δπξσπαίνπο: ζεκαηνδνηεί δε ηελ είζνδν

4 Georg G. Iggers, Η Ιζηνξηνγξαθία ζηνλ 20ν αηώλα, ΛΔΦΔΙΖ, Αζήλα, 1999, ζ. 34, θαη ζ.

39 (ζην εμήο Iggers 1999). 5 Αληψλεο Ιηάθνο, Πσο ην παξειζόλ γίλεηαη Ιζηνξία;, ΞΝΙΗΠ, Αζήλα, 2007,

ζ. 29 θαη ζ. 45 (κε ηηο ζεκαληηθέο δηεπθξηλήζεηο ηνπ πεξί ηνπ πξνζδηνξηζκνχ ηνπ Διιεληθνχ πα-

ξειζφληνο σο πνιηηηζκνχ πνπ αλαπηχρζεθε γχξσ απφ ηε γιψζζα, έλα πιαίζην ελλνηψλ θαη έλα

ηξφπν δσήο - ζην εμήο Ιηάθνο 2007). Βι. επίζεο Iggers 1999:14. Γηα κηα γεληθή εηζαγσγή ζηελ η-

ζηνξηθή ζθέςε ηεο ειιεληθήο αξραηφηεηαο, βι. Γεκήηξεο Ρζηκπνπθίδεο, Αξραία Ειιεληθή Ιζηνξη-

θή θέςε, Ρέζζεξα Έςηινλ, Αζήλα, 1993. 6 Καξία Οεπνχζε, Αξραίνη Έιιελεο Ιζηνξηθνί θαη ε επίδξαζε ηνπο ζηε δηακόξθσζε ηεο

λεόηεξεο θαη ζύγρξνλεο ηζηνξηθήο ζθέςεο [ζην 2ν Ξαγθφζκην Ππλέδξην «Ζ αξραία Διιάδα θαη ν

ζχγρξνλνο θφζκνο», Ξάηξα, Ξαλεπηζηήκην Ξαηξψλ, 2003]. Βι. επίζεο ζην ίδην ζ. 1, 3 θαη 6-8.

[ΑξρείνPDF:http://users.auth.gr/~marrep/PS_REPOUSI/EL/PUBLICATIONS/rep_pubs/

arxaioi_ellines_istorikoi.pdf - (26-12-2008)]. 7 Iggers 1999:14-15.

~ΛΓΑ 2008/3 ~

ηνπο ζηε λεσηεξηθφηεηα […] Απηή γέλλεζε ηφζν ηνπο εζληθηζκνχο θαη ηηο εζσηεξηθέο πν-

ιηηηθέο θνπιηνχξεο φζν θαη ηηο ζρέζεηο εμνπζίαο πνπ αζθνχληαη έθηνηε […]»8.

Ζ δηαδηθαζία απηή εθδειψζεθε κε ηειείσο δηαθνξεηηθφ ηξφπν ζην κεγάιν ζε έ-

θηαζε θαη εηεξνγελέο ζχλνιν ηεο Αγίαο Απηνθξαηνξίαο απφ απηφλ πνπ εκθαλίζηεθε θαη

επεξέαζε άιια - κηθξά ή κεγάια - βαζίιεηα. Ζ Γεξκαλία θαη ε Ηηαιία, ππφ ηελ ηζρπξή

ζέιεζε θαη ηελ θαηαιπηηθή επηξξνή ησλ εθιεθηφξσλ εγεκφλσλ, ησλ βαξφλσλ θαη ησλ

εκπνξηθψλ πφιεσλ πνπ αληηηάζζνληαλ ζζελαξά ζε θάζε πξνζπάζεηα ελνπνίεζεο θαη

ζπγθξφηεζεο «θξάηνπο», ζα ρξεηαζηεί λα θηάζνπλ ζην 19ν αηψλα γηα λα κεηνπζησζνχλ

ζε ελνπνηεκέλεο (γισζζηθά θαη πνιηηηζκηθά) ρψξεο. Αιινχ, ήδε πξηλ ην 1500, είραλ εκ-

θαληζηεί ηα βαζίιεηα ηεο Αγγιίαο, ηεο Γαιιίαο, ηεο Ηζπαλίαο, ηεο Ξνξηνγαιίαο, αιιά θαη

ηεο Ξνισλίαο, ηεο Νπγγαξίαο, ηεο Πθαλδηλαβίαο, θαη ην θξάηνο ηεο Οσζίαο9. Ρν θνηλφ

ραξαθηεξηζηηθφ φισλ ήηαλ φηη θπξηαξρνχζαλ ζε κηα ρσξηθή επηθξάηεηα, ζπγθεθξηκέλε

θαη ζπγθξνηεκέλε κε ζύλνξα, εληφο ησλ νπνίσλ ιεηηνπξγνχζαλ, επηδξνχζαλ θαη εθαξ-

κφδνληαλ νη ίδηνη ζεζκνί θαη νη ίδηνη λφκνη. Νη ζπλζήθεο απηέο ίζρπζαλ γεληθά, κέρξη ηελ

έιεπζε ηνπ Γηαθσηηζκνχ θαη ησλ επαλαζηαηηθψλ θαη κεηαξξπζκηζηηθψλ πνιηηηθψλ θαη

θηινζνθηθψλ θηλεκάησλ ηνπ 18νπ αηψλα, πνπ δεκηνχξγεζαλ ηηο απαξαίηεηεο ζπλζήθεο

γηα ην επφκελν ζηάδην εμέιημεο θαη πξνφδνπ10.

Οη εμειίμεηο ηνπ 19νπ αηώλα πνπ έδσζαλ ώζεζε ζηελ αλάπηπμε ηεο Ιζηνξίαο. - Κέζα ζε

απηή ηελ πεξηξξένπζα θαηάζηαζε αλέηεηιε ν 19νο αηψλαο ν νπνίνο ζεκαηνδφηεζε ηελ

πξνζπάζεηα δεκηνπξγίαο λέσλ θξαηηθψλ κνξθσκάησλ κε ζαθή εζληθό ραξαθηήξα, ησλ

εζληθώλ θξαηώλ. Ζ δηαδηθαζία απηή, αλ θαη δελ είρε γεληθή ηζρχ11 νχηε θαη ηνλ ίδην ηξφπν

εκθάληζεο, γηα φζα έζλε ίζρπζε, ηα νδήγεζε ζε κηα ζεηξά απφ δπκψζεηο θαη δηεξγαζίεο

ηφζν ζε πνιηηηθφ φζν θαη ζε νηθνλνκηθφ επίπεδν.

Πην πνιηηηθφ επίπεδν νη εμειίμεηο απηέο εθθξάζηεθαλ κε ηε κνξθή εζληθψλ δηεθ-

δηθήζεσλ νη νπνίεο απαηηνχζαλ ηελ εκθάληζε κηαο εζληθήο ζπλέρεηαο, πνπ κε ηε ζεηξά

ηεο πξνυπέζεηε ηελ χπαξμε κηαο εζληθήο ηδενινγίαο ε νπνία - ζρεδφλ πάληα - ήηαλ θα-

ηαζθεπαζκέλε12. Ζ πξναπαίηεζε γηα ηελ χπαξμε ή ηελ επηλφεζε εζληθήο ηδενινγίαο, δε

ζα πξέπεη λα απνκνλσζεί ή λα απνθνπεί απφ ηελ ηαπηφρξνλε θαη αλάινγε απαίηεζε γηα

χπαξμε ή δεκηνπξγία εζληθήο γιψζζαο θαη εζληθήο εθθιεζίαο, σο θνηλσληθήο έθθαλζεο

ηεο εζληθήο ζξεζθείαο13. Όια ηα παξαπάλσ απνηέιεζαλ - ιηγφηεξν ή πεξηζζφηεξν, αλά-

ινγα κε ηελ πεξίπησζε - ηα ραξαθηεξηζηηθά δεκηνπξγίαο ηνπ εζληθνύ εαπηνύ.

8 J.- F. Bergier, Από ηε δηνηθεηηθή πεξηθέξεηα ζην έζλνο: ε θαηαζθεπή ηνπ ρώξνπ θαη ηνπ

ρξόλνπ, ζ. 319 [ζην Διέλε Αξβειέξ θαη Maurice Aymard (επηκ.), Οη Επξσπαίνη, η. 1, Αξραηόηεηα,

Μεζαίσλαο, Αλαγέλλεζε, 3ε εθδ., Παββάιαο, Αζήλα, 2003 - ζην εμήο Bergier]. 9 Πην ίδην, ζ. 319. 10 Δλδηαθέξνπζα παξνπζίαζε ησλ ζπλζεθψλ ηεο πεξηφδνπ απηήο, γίλεηαη απφ ηνλ J.W.

Borejza (Εζληθή θαη Κνηλσληθή επαλάζηαζε, ζην Διέλε Αξβειέξ θαη Maurice Aymard (επηκ.), Οη

Επξσπαίνη, η. 2, Νεόηεξε θαη ύγρξνλε Επνρή, 2ε εθδ., Παββάιαο, Αζήλα, 2003, ζ. 207-231). 11 Κπξέγηαλλε 2008:17. 12 Πην ίδην, ζ. 18. 13 Σαξαθηεξηζηηθφ παξάδεηγκα απνηειεί ε πεξίπησζε ηεο ρψξαο καο. Κεηά ηε δεκηνπξγία

νξγαλσκέλνπ «θξάηνπο» (κε ζαθή εζλνθπιεηηθή ηαπηφηεηα θαη ζπγθεθξηκέλν εζληθφ δσηηθφ ρψ-

ξν), ε αθχπληζε ηεο εζληθήο ζπλείδεζεο θαη ε αλάθηεζε ηεο εζληθήο ηαπηφηεηαο ζπλδέζεθε άκε-

ζα ηφζν κε ηελ πξνβιεκαηηθή ηεο απνθαηάζηαζεο θαη απνθάζαξζεο ηεο γιψζζαο (θαζαξεχνπζα,

γισζζηθφ δήηεκα) φζν θαη κε ηελ απαίηεζε απφθηεζεο απηνδχλακεο, απηνδηνηθνχκελεο θαη απην-

θέθαιεο Δθθιεζίαο. Γηα ηα γισζζηθά ζέκαηα βι. Γεψξγηνο Κπακπηληψηεο, πλνπηηθή ηζηνξία ηεο

Ειιεληθήο γιώζζαο (κε εηζαγσγή ζηε ζπγθξηηηθή γισζζνινγία), 5ε εθδ., Αζήλα, 2002, ζ. 165-219.

Γηα ην δήηεκα ηνπ απηνθέθαινπ ηεο Δθθιεζίαο βι. Εσή Η. Θαξακήηξνπ «Γηεθδίθεζε θαη απφδν-

ζε», Ε-Ιζηνξηθά, η. 38 [6 Ηνπιίνπ 2000 - Σν απηνθέθαιν ηεο Εθθιεζίαο θαη ν Φαξκαθίδεο]. Δπί-

ζεο Σξήζηνο Γηαλλαξάο, Ελάληηα ζηε ζξεζθεία, 3ε εθδ., ΗΘΑΟΝΠ, Αζήλα, 2007, ζ. 237-253.

~ ΛΓΑ 2008/4 ~

Πην νηθνλνκηθφ επίπεδν εθθξάζηεθαλ κε ηελ επηδίσμε ηεο επηθξάηεζεο, κέζσ ηεο

αλάπηπμεο θαη ηνπ αληαγσληζκνχ [ελλ. νηθνλνκηθνχ] αλάκεζα ζηα θξάηε. Απηή ε νηθν-

λνκηθή αλακέηξεζε νδήγεζε ζηελ ελνπνίεζε ησλ ηνπηθψλ αγνξψλ θαη ζην κεηαζρεκα-

ηηζκφ ηνπο ζε εζληθή αγνξά14 ελψ, ζπλαθφινπζα, εκθαλίζηεθε θαη ην κέζν θξαηηθνχ ε-

ιέγρνπ απηήο ηεο εζληθήο αγνξάο, ην εζληθφ λφκηζκα.

Πε απηφ ην γεληθφηεξν πιαίζην εκθαλίζηεθαλ νη επξσπατθνί εζληθηζκνί15 (βξηζθφ-

καζηε πάληα ζηνλ 19ν αηψλα), νη νπνίνη ελνθζαικίζηεθαλ απφ ηηο ππέξηεξεο θνηλσληθά

νκάδεο πξνο ηηο παξπθέο ησλ θνηλσληθψλ ζρεκαηηζκψλ πνπ απνηεινχληαλ ζηε ζπληξη-

πηηθή ηνπο πιεηνςεθία απφ αγξνηηθνχο πιεζπζκνχο ρσξίο ηδηαίηεξε ή θαζφινπ κφξθσ-

ζε. Ζ δηαδηθαζία απηή εθηφο απφ ηελ ελνπνίεζε ησλ νηθνλνκηθψλ κεραληζκψλ θαη δηα-

δηθαζηψλ, πξναπαηηνχζε θαη ηελ νκνγελνπνίεζε ησλ πιεζπζκηαθψλ νκάδσλ εληφο ηεο

εζληθήο επηθξάηεηαο. Ρν πξνζθνξφηεξν κέζν γηα ηελ πξαγκάησζε απηήο ηεο κεηάιιαμεο

ησλ θνηλσληθψλ ζρεκαηηζκψλ ησλ λενζχζηαησλ εζληθψλ κνξθσκάησλ, απνδείρηεθε ε

γελίθεπζε ηεο ζηνηρεηψδνπο εθπαίδεπζεο ε νπνία, θαζνδεγνχκελε θαη επηηεξνχκελε

απφ ηνλ θξαηηθφ κεραληζκφ, εκθαληδφηαλ σο [επηβαιιφκελε θαη ππνρξεσηηθή] «θξαηη-

θή» παξνρή. Ν πξσηεχσλ πφινο ζηήξημεο απηνχ ηνπ «εζληθνχ» νηθνδνκήκαηνο, πνπ ζα

δίδαζθε ηελ «εζληθή» ζπλέρεηα θαη ζα γηλφηαλ ην φρεκα κεηαθνξάο ηεο «εζληθήο» ηδεν-

ινγίαο, θαηέζηε ε «εζληθή» ηζηνξία16.

Θαη ήηαλ απηή ε ηζηνξία πνπ έδσζε ψζεζε ζηε δηδαζθαιία, ζηελ ηζηνξηθή έξεπλα

θαη ζηελ πξνζπάζεηα επαγγεικαηηθήο ζπγθξφηεζεο θαη επηζηεκνινγηθήο ζεψξεζεο ηεο

Ηζηνξίαο· πνπ νδήγεζε κε ηε ζεηξά ηεο ζηελ αλάπηπμε, δηακφξθσζε θαη εμέιημε δηαθν-

ξεηηθψλ ηζηνξηνγξαθηθψλ ξεπκάησλ θαη ηάζεσλ απφ ην δεχηεξν κηζφ ηνπ 19νπ αηψλα θαη

εληεχζελ, ηελ πνξεία ησλ νπνίσλ ζα εμεηάζνπκε ζηε ζπλέρεηα.

Οι κσρίαρτες ιζηοριογραθικές ηάζεις: από ηον 19ο προς ηον 20ο αιώνα

Η γεξκαληθή ζπκβνιή ζηε ζύγρξνλε ηζηνξία: ν Ιζηνξηθηζκόο θαη νη κεηαγελέζηεξεο ηά-

ζεηο πξνο κηα νηθνλνκηθή θαη θνηλσληθή ηζηνξία. - Ζ ζπγθξφηεζε ηεο ηζηνξίαο ζε επηζηε-

κνληθφ θαη επαγγεικαηηθφ θιάδν κε μερσξηζηά θαη επδηάθξηηα ραξαθηεξηζηηθά πνπ

πξαγκαηνπνηήζεθε θαηά ην 19ν αηψλα, νδήγεζε ζε κηα ζεκειηαθή αιιαγή ηνπ ηξφπνπ

έξεπλαο, γξαθήο θαη δηδαζθαιίαο ηεο, μεπεξλψληαο ηε καζεζηαθή θαη αξραηνγλσζηηθή,

ινγνηερληθή κέζνδν ζπγγξαθήο θαη παξνπζίαζεο πνπ ίζρπε κέρξη ηφηε. Ζ ρξήζε ηεο η-

ζηνξίαο γηα ηελ εμππεξέηεζε ζπγθεθξηκέλσλ πνιηηηθψλ αλαγθψλ θαη ζθνπηκνηήησλ,

απαηηνχζε ηε δηακφξθσζε ελφο λένπ ηξφπνπ θαηαγξαθήο θαη δηαθίλεζεο ησλ απνηειε-

ζκάησλ ηεο πξνο έλα θνηλφ ην νπνίν αλέκελε απφ ηελ εζληθή ηζηνξία ηε δηακφξθσζε ηεο

ηζηνξηθήο ηνπ ζπλείδεζεο θαη ηνλ πξνζδηνξηζκφ ηεο ηζηνξηθήο ηνπ ηαπηφηεηαο17.

Ρν 1825 ήηαλ ε ρξνληά πνπ ν L. von Ranke (1797-1886) θιήζεθε λα δηδάμεη ζην

παλεπηζηήκην ηνπ Βεξνιίλνπ, πνπ είρε πξνθχςεη ην 1810 σο απνηέιεζκα ηεο εθπαηδεπηη-

14 Γηα ηελ πξαγκαηηθφηεηα ησλ εκπνξηθψλ ζπλαιιαγψλ θαη δξαζηεξηνηήησλ θαζψο θαη ηελ

ελνπνηεηηθή θαη «νηθνπκεληθή» αληίιεςε ηεο Αγνξάο απφ ηνπο εκπφξνπο θαη ηνπο επηρεηξεκαηίεο

κέρξη ηηο αιιαγέο ηνπ 19νπ αηψλα, βι. Bergier : 338-339. 15 Γηα κηα γεληθή πεξηγξαθή απηήο ηεο δηαδηθαζίαο βι. Serge Berstein θαη Pierre Milza, Ι-

ζηνξία ηεο Επξώπεο, η. 1, Από ηε Ρσκατθή Απηνθξαηνξία ζηα Επξσπατθά θξάηε, 5νο - 18νο αηώλαο,

ΑΙΔΜΑΛΓΟΔΗΑ, Αζήλα, 1997, ζ. 520-523. 16 Ιηάθνο 2007:88-89. 17 Iggers 1999:39.

~ΛΓΑ 2008/5 ~

θήο αλαδηνξγάλσζεο ηνπ F. von Humboldt (1767-1835) ζηελ Ξξσζία18. Ζ πξφζθαηα

δεκνζηεπκέλε εξγαζία ηνπ ( “ Geschichten der romantischen und germanischen Völker

von 1494 bis 1514” [Ιεηςία 1824] - “History of the Latin and Teutonic Nations [Ινλδίλν

1887]” ), ζηελ νπνία εμέηαδε κέζα απφ ηελ θξηηηθή πξνζέγγηζε ησλ πεγψλ «ηελ αλάδπζε

ησλ ζχγρξνλσλ θξαηηθψλ ζπζηεκάησλ σο πξσηαξρηθνχ παξάγνληα ζηε δηεζλή πνιηηη-

θή19», ζεκαηνδφηεζε ηε ζηφρεπζε ηεο ζθέςεο ηνπ ζρεηηθά κε ηνλ πξνζδηνξηζκφ ηεο η-

ζηνξίαο σο επηζηήκεο: έπξεπε λα είλαη κηα απζηεξή επηζηήκε (ζην επξχηεξν πιαίζην

αληίιεςεο ησλ επηζηεκψλ πνπ είρε πξνθχςεη απφ ηα δηδάγκαηα ηνπ ζεηηθηζκνχ), ε ν-

πνία φθεηιε λα ζηεξίδεηαη ζηε βάζε ηεο θξηηηθήο εμέηαζεο θαη πξνζέγγηζεο ησλ πξσην-

γελψλ πεγψλ θαη κφλν, απνθεχγνληαο νπνηαδήπνηε αμηνινγηθή θξίζε ηνπ παξειζφληνο.

Ραπηφρξνλα, εθηφο απφ πηζηή αλάπιαζε ηνπ παξειζφληνο έπξεπε λα απνηειεί κηα άξηηα

θαη θνκςή ινγνηερληθή αθήγεζε ζην πξφηππν ηνπ Θνπθπδίδε: «[…]ε ηζηνξία έπξεπε λα

είλαη επηζηεκνληθφο θιάδνο αιιά ηαπηφρξνλα θαη κηα πεγή πλεπκαηηθήο θαιιηέξγεη-

αο»20.

Ζ λέα ηζηνξηθή νπηηθή πνπ πξνέθπςε απφ ηελ ηζηνξηθή ζθέςε ηνπ Ranke νλνκά-

ζηεθε Ιζηνξηθηζκόο 21 θαη απνηέιεζε πνιιά πεξηζζφηεξα απφ κηα ζεσξία πεξί ηζηνξίαο:

«Ππληζηνχζε κηα ζπλνιηθή θηινζνθία ηεο δσήο, έλαλ ηδηαίηεξν ζπλδπαζκφ κηαο αληίιε-

ςεο γηα ηελ επηζηήκε […] θαη κηαο αληίιεςεο γηα ηελ πνιηηηθή θαη θνηλσληθή ηάμε πξαγ-

κάησλ22 ».

Νη ηζηνξηθηζηέο πξνθεηκέλνπ λα πξνζεγγίζνπλ ηελ εγθπξφηεηα ηεο γλψζεο πνπ

απαηηνχζε ε ζεσξία ηνπο εγθαηέιεηςαλ ηα ππαξμηαθά θαη κεγάια εξσηήκαηα πνπ απα-

ζρνινχζαλ κέρξη ηφηε ηε δηαλφεζε θαη αζρνιήζεθαλ κε φζα κπνξνχζαλ λα απαληεζνχλ

απφ ηελ εμέηαζε ηεθκεξίσλ, θαη ηδηαίηεξα ησλ γξαπηψλ. Ζ αλαδήηεζε ηνπο θαηεπζχλζε-

θε πξνο εθείλα ηα ηεθκήξηα πνπ πξνζέθεξαλ θπξίσο αδηακεζνιάβεηε γλψζε23, πνπ δελ

είραλ εξκελεπζεί πξνεγνπκέλσο, πνπ δελ είραλ ππνζηεί δηαδηθαζίεο επηινγήο θαη εθθα-

ζάξηζεο: πεγέο πνπ κεηέθεξαλ απηνχζηα ηελ απζεληηθή, ηελ πξσηνγελή πιεξνθνξία.

Ν Ranke ήζειε λα γξάςεη κηα θαζνιηθή θαη παγθφζκηα ηζηνξία, αιιά ζηε δηάλνηα

ηνπ απηή ε θαζνιηθφηεηα θαη παγθνζκηφηεηα ηαπηηδφηαλ κε ηελ ηζηνξία ησλ θεληξνδπηη-

θψλ γεξκαληθψλ θαη ιαηηληθψλ θξαηψλ - δειαδή κε ζπγθεθξηκέλεο πνιηηηθννηθνλνκηθέο,

πνιηηηζκηθέο θαη θνηλσληθέο ζπλζήθεο. Θαη καδί κε απηφ ηνλ απζαίξεην [ αιιά απνιχησο

εληφο ηνπ επξχηεξνπ δηαλνεηηθνχ πιαηζίνπ ηεο επνρήο ηνπ ] πεξηνξηζκφ, είρε ζέζεη θαη

ηελ πξναπαίηεζε ε επηινγή αληηθεηκέλνπ ηεο ηζηνξηθήο έξεπλαο λα πξνζαλαηνιίδεηαη

πξψηα θαη θχξηα ζηελ πνιηηηθή ησλ εζληθψλ θξαηψλ (εζσηεξηθή θαη εμσηεξηθή)24, θαη

ζπλαθφινπζα ζηνπο δεκηνπξγνχο απηήο ηεο πνιηηηθήο, δειαδή ζηηο κεγάιεο πξνζσπηθφ-

ηεηεο25 : δξώλ ππνθείκελν γηα ηνλ Ranke ήηαλ φπνηνο κπνξνχζε λα ιακβάλεη ή λα επε-

ξεάδεη πνιηηηθέο απνθάζεηο. πφ απηέο ηηο ζπλζήθεο, ηα επξχηεξα θνηλσληθά ζηξψκαηα

απνπζίαδαλ εληειψο απφ ην πεδίν έξεπλαο ηνπ Ranke θαη ηα θνηλσληθά δεηήκαηα πνπ

18Γηα ιεπηνκέξεηεο ζρεηηθά κε ηελ πεξίνδν θαη ηηο ζπγθεθξηκέλεο εθπαηδεπηηθέο κεηαξξπζ-

κίζεηο πνπ δεκηνχξγεζαλ επξχηεξα πξφηππα ζηνλ ηξφπν αληίιεςεο θαη νξγάλσζεο ησλ αθαδεκα-

τθψλ ηζηνξηθψλ ζπνπδψλ, βι. Iggers 1999:39-41. (Δπίζεο, ζρεηηθά κε ηελ ηζηνξηθή ζθέςε ηνπ

Humboldt θαη ηελ πξνζέγγηζε ηεο κε εθείλε ηνπ Ranke, βι. Ιηάθνο 2007:137-138). 19 Πην ίδην, ζ. 41.

20 Πην ίδην, ζ. 41. Δπίζεο, γηα κηα πνιχ ελδηαθέξνπζα εμέηαζε ηνπ εξσηήκαηνο αλ ε ηζηνξία

είλαη έξεπλα ή αθήγεζε, βι. Ιηάθνο 2007:59-67 (Αλάκεζα ζηελ ηαηξηθή θαη ζηε ξεηνξεία). 21 Γηα ηελ επαθξηβή ελλνηνιφγεζε ηνπ φξνπ θαη ηε ρξήζε ηνπ ζε ζρέζε κε ηνλ αλάινγν φξν

ηνπ Ιζηνξηζκνύ, βι. Iggers 1999:46, ζεκ. 77.

22 Πην ίδην, ζ. 46. 23 Ιηάθνο 2007:87.

24 Eric Hobsbawm, Γηα ηελ Ιζηνξία, ΘΔΚΔΙΗΝ, Αζήλα, 1998, ζ. 82 (ζην εμήο Hobsbawm

1998). 25 Πην ίδην, ζ. 82.

~ ΛΓΑ 2008/6 ~

αθνξνχζαλ ηε βάζε ηνπ θνηλσληθνχ νηθνδνκήκαηνο εμεηάδνληαλ - ηνπιάρηζηνλ ζηε Γεξ-

καλία 26 - κφλν θαηά πεξίπησζε θαη πάληα ζε ζρέζε κε δεηήκαηα πνιηηηθήο. Ζ πξνζέγ-

γηζε άιισλ αληηθεηκέλσλ ηνπ παξειζφληνο εθηφο ηεο πνιηηηθήο ηζηνξίαο - ζηελ νπνία ζα

πξέπεη λα ζπκπεξηιάβνπκε επίζεο, ηε ζηξαηησηηθή θαη δηπισκαηηθή ηζηνξία27 - απσζνχ-

ληαλ ζε «ππνθιάδνπο» ειάζζνλνο ζεκαζίαο γηα ηνπο ηζηνξηθηζηέο, έρνληαο κηα ζρέζε κε

ηελ θαζαπηφ ηζηνξία αδηεπθξίληζηε, εθφζνλ δελ ζρεηίδνληαλ άκεζα κε πνιηηηθέο ελέξγεη-

εο θαη απνθάζεηο.

Πηελ αληίιεςε ηνπ Ranke γηα ηελ ηζηνξία, ην θξάηνο θαηείρε ηελ θεληξηθφηεξε ζέ-

ζε: έθηαλε έηζη, λα ζεσξεί ηα ππάξρνληα πνιηηηθά θξάηε σο «ζθέςεηο ηνπ Θενχ28» θαη

νπνηαδήπνηε ελέξγεηα πνπ ακθηζβεηνχζε ηελ θξαηηθή ζπλνρή θαη ππφζηαζε σο «παξα-

βίαζε ηνπ πλεχκαηνο ηεο ηζηνξίαο29». πφ απηή ηελ πεξηνξηζκέλε ηζηνξηθή νπηηθή, ήηαλ

απφιπηα δηθαηνινγεκέλε γηα ηνπο ηζηνξηθηζηέο ε ηαχηηζε ησλ αμηφπηζησλ θαη αμηνπνηή-

ζηκσλ πεγψλ κε ηα «επίζεκα» - δει. θξαηηθά - αξρεία, ηα νπνία παξεκπηπηφλησο, δελ

πεξηείραλ κφλν ηηο επίζεκεο θξαηηθέο ζέζεηο (ππφ ηε κνξθή θξαηηθψλ εγγξάθσλ) αιιά

θαη πνιιέο άιιεο πιεξνθνξίεο, πξνθαλψο ρξήζηκεο θαη αμηνπνηήζηκεο, αιιά πνπ εκθα-

λψο νη ηζηνξηθηζηέο αγλννχζαλ. Δλδηαθέξνληαλ κφλν «[…]γηα λα βξνπλ ζηνηρεία κε ηα

νπνία λα ζηεξίμνπλ ηα εζληθηζηηθά ή ηα ηαμηθά ηδενινγήκαηα ηνπο, γηα λα ηνπο πξνζδψ-

ζνπλ ην θσηνζηέθαλν ηεο επηζηεκνληθήο εγθπξφηεηαο30 ».

Ζ πεξίνδνο κεηά ην 1848 ζηε Γεξκαλία, θαη κεηά ην 1870 ζην κεγαιχηεξν κέξνο ηεο Δπ-

ξψπεο (θαζψο θαη ζηηο Ζ.Ξ.Α. θαη ζηελ Ηαπσλία), ήηαλ ε πεξίνδνο πνπ κε βάζε ην γεξ-

καληθφ κνληέιν έιαβε ρψξα ε επαγγεικαηνπνίεζε ησλ ηζηνξηθψλ ζπνπδψλ. Ζ απνδνρή

ηεο ξαλθηθήο ζεψξεζεο νδήγεζε ζηε ζηελφηεξε πξνζθφιιεζε ζηελ πνιηηηθή ηζηνξία, ζε

βάξνο φισλ ησλ άιισλ εηδψλ. Όκσο, ήδε, είρε αξρίζεη ε ακθηζβήηεζε ηνπ ηζηνξηθηζκνχ.

Γελ ήηαλ κφλν ε πξνζπάζεηα αληηθαηάζηαζεο ηνπ ηδεαιηζηηθνύ 31 πιαηζίνπ ηζηνξη-

θήο αλάιπζεο απφ ην αληίζηνηρν πιηζηηθό 32, φπσο αλαθέξεη ν Hobsbawm 33: ήηαλ, επί-

ζεο, ην γεγνλφο φηη ε ζχιιεςε ηεο ζεσξίαο ηνπ Ranke πεξί ηζηνξίαο είρε πξαγκαηνπνηε-

ζεί ζε έλα ζπγθεθξηκέλν πνιηηηθφ-νηθνλνκηθφ θαη θνηλσληθφ πεξηβάιινλ κε ζπγθεθξηκέ-

λεο πνιηηηθέο θαη θηινζνθηθέο αξρέο. Νη πξνυπνζέζεηο απηέο δελ ειήθζεζαλ ππφςε θαη

δελ θαηαλνήζεθαλ θαηά ηε δηαδηθαζία εθαξκνγήο ηεο ξαλθηθήο ζεσξίαο εθηφο Γεξκαλί-

αο ελψ, θαη κέζα ζηε Γεξκαλία, νη ζπλζήθεο απφ ηηο αξρέο ηνπ 19νπ αηψλα κέρξη ην ηέινο

ηνπ θαη ηηο αξρέο ηνπ επφκελνπ, είραλ δηαθνξνπνηεζεί ηειείσο. Νη αιιαγέο ησλ ζπλζε-

θψλ θαη ε αλειαζηηθφηεηα ηεο πεξηραξαθσκέλεο αθαδεκατθήο ηζηνξίαο είραλ πξνθαιέ-

ζεη ηελ απνθνπή ηεο απφ ηελ θνηλσλία.

Ζ αληίδξαζε ζηνλ θιαζηθφ ηζηνξηθηζκφ ζηφρεπε αθελφο ζηελ απαίηεζε γηα δηεχ-

ξπλζε ηνπ αληηθεηκέλνπ θαη ηελ ζπκπεξίιεςε γεληθφηεξσλ ζεκάησλ πνπ αθνξνχζαλ

επξχηεξα πεδία ελδηαθέξνληνο (θνηλσλία, νηθνλνκία, θνπιηνχξα, θιπ), θαη αθεηέξνπ

26 Γηα ηε δηαθνξνπνίεζε ηεο θαηάζηαζεο ζηε Γαιιία, ζηε Κ. Βξεηαλία θαη ζηηο Ζ.Ξ.Α. βι.

Iggers 1999:44. 27Γελ είλαη άλεπ ζεκαζίαο φηη ν Ξξψζνο ζηξαηεγφο θαη ζηνραζηήο ζηξαηησηηθψλ δεηεκά-

ησλ C. von Clausevitz (1780-1831) ζην έξγν ηνπ Vom Kriege εμέθξαδε, εθείλε ηελ επνρή, ζηνλ ίδην

γεσγξαθηθφ ρψξν, ηε βαζηθή ηνπ ζέζε φηη ν πόιεκνο είλαη ε ζπλέρεηα ηεο πνιηηηθήο κε άιια κέζα. 28 Iggers 1999:43. 29 Πην ίδην, ζ. 43.

30 Πην ίδην, ζ. 46. 31 Ηδεαιηζκφο: θηινζνθηθή άπνςε πνπ πξεζβεχεη φηη ζηνλ θφζκν ππάξρνπλ κφλν λνεηηθέο

πξαγκαηηθφηεηεο, πσο φ,ηη αληηιακβαλφκαζηε κε ηηο αηζζήζεηο καο είλαη παξαζηάζεηο, έλλνηεο,

πλεπκαηηθά θαηλφκελα [γαιι. idéalisme, γεξκ. Idealismus, ιαη. ideal(is)]. 32ιηζκφο: ζεσξία πνπ αλάγεη φια ηα φληα θαη ηα θαηλφκελα ζηελ χιε (γαιι. Matérialisme). 33 Hobsbawm 1998:83.

~ΛΓΑ 2008/7 ~

ζηελ ακθηζβήηεζε ηεο ζπνπδαηφηεηαο πνπ απνδηδφηαλ ζηε γεγνλνηνινγηθή-

πεξηγξαθηθή ηζηνξία. Ν K. Lamprecht (1856-1915) κε ην έξγν ηνπ Γεξκαληθή Ιζηνξία

(“Deutsche Geschichte” [12 ηφκνη, Βεξνιίλν 1891-1909]), ακθηζβεηψληαο ηνλ θεληξηθφ

ξφιν ηνπ θξάηνπο θαη ηελ επηθέληξσζε ζε πξφζσπα θαη γεγνλφηα, ακθηζβεηνχζε ηελ

νπζία ηεο επηθξαηνχζαο ηάζεο πνπ - φπσο είδακε - δελ ήηαλ άιιε απφ ηελ επηθέληξσζε

ζηελ πνιηηηθή ηζηνξία: γη' απηφ θαη ην έξγν ηνπ ηαπηίζηεθε κε κηα πξνζπάζεηα ππνλφ-

κεπζεο ηεο ζέζεο θαη ηνπ ξφινπ ηνπ θξάηνπο θαη - θαηά ζπλέπεηα - ηνπ θνηλσληθνπνιηηη-

θνχ θαζεζηψηνο34 . Δπίζεο, κεξηθά λεσηεξηζηηθά πεηξάκαηα φπσο απηφ ηνπ G. von

Schmoller (1838-1917), αλ θαη απέδσζαλ θάπνηεο κειέηεο δηαθνξεηηθνχ πξνζαλαηνιη-

ζκνχ, εληνχηνηο δελ θαηάθεξαλ λα πξνρσξήζνπλ ζηηο απαξαίηεηεο κεζνδνινγηθέο θαη

ζεσξεηηθέο αιιαγέο πνπ απαηηνχληαλ γηα ηελ πιήξε δηαθνξνπνίεζε ηνπο απφ ηηο πθη-

ζηάκελεο ζέζεηο θαη ηάζεηο.

Νη δηαθνξεηηθέο πνιηηηθέο δνκέο πνπ ίζρπαλ εθηφο Γεξκαλίαο, επέηξεπαλ ηελ επ-

θνιφηεξε θαη ζε κεγαιχηεξν βαζκφ πξνζέγγηζε ηεο ηζηνξίαο κε ηηο θνηλσληθέο επηζηή-

κεο. Έηζη ζηηο Ζ.Ξ.Α. εκθαλίζηεθαλ νη «Λένη Ηζηνξηθνί», νη νπνίνη φκσο δελ απνκα-

θξχλζεθαλ νχηε απφ ηελ απζηεξή θξηηηθή ησλ πεγψλ, νχηε απφ ηελ αληίιεςε πεξί

γξακκηθήο εμέιημεο ηνπ ηζηνξηθνχ ρξφλνπ πνπ νδεγεί πξνο ηα εκπξφο: αληίζεηα, απνδε-

ρφκελνη ηηο αλάινγεο ξαλθηθέο ζέζεηο, εκπινχηηζαλ ηελ άπνςε πεξί αλσηεξφηεηαο ηεο

Γχζεο35 κε απφςεηο πεξί θπιεηηθψλ δηαρσξηζκψλ36. Ξαξά ηηο πξνζθνιιήζεηο φκσο ζηηο

παιαηφηεξεο ηάζεηο, ε πνιπθπιεηηθή ζχλζεζε ηεο ακεξηθαληθήο θνηλσλίαο νδήγεζε ηνπο

λένπο ηζηνξηθνχο ηεο ζηελ πιεξέζηεξε αληίιεςε ηεο πξαγκαηηθφηεηαο. Αληηιακβάλν-

ληαλ ηελ Ακεξηθή σο κηα ρψξα κεηαλαζηψλ νη νπνίνη δηακφξθσλαλ κε δηαθνξεηηθφ ηξφ-

πν ηηο πξαγκαηηθφηεηεο ηεο θνηλσλίαο ηνπο. Γηα ηνπο «κέηνηθνπο» ησλ αλαπηπζζφκελσλ

βηνκεραληθψλ θέληξσλ ηνπ βνξξά θαη ησλ απέξαλησλ θπηεηψλ ηνπ λφηνπ, αλ θαη ππήξ-

ραλ θάπνηα ζηνηρεία πνπ κπνξεί λα πξνζέδηδαλ έλα αίζζεκα «εζληθήο» ηαπηφηεηαο, δελ

κπνξνχζε λα ππάξμεη νχηε θνηλή πξαγκαηηθφηεηα, νχηε θνηλή ηζηνξία37. Θαη ζίγνπξα,

δελ κπνξνχζε κηα «πεξηνξηζηηθή» θαη ζπγθεθξηκέλσλ θαηεπζχλζεσλ ηζηνξία, φπσο ή-

ηαλ ε πνιηηηθή ηζηνξία, λα δηεξεπλήζεη θαη λα θαηαγξάςεη ην δηθφ ηνπο ηζηνξηθφ γίγλε-

ζζαη.

Κε ηελ αιιαγή ηνπ αηψλα, ε ξαλθηθή ζεσξία έδεηρλε λα μεπεξληέηαη απφ ηηο εμειίμεηο θαη

ηηο απαηηήζεηο ηεο λέαο επνρήο, παξά ην γεγνλφο φηη νη κεηαγελέζηεξεο ηάζεηο ζα έβξη-

ζθαλ, ε θαζεκία μερσξηζηά, ην θνκκάηη πνπ ηεο ηαίξηαδε γηα λα ην θιεξνλνκήζεη. Αο ζε-

κεησζεί φκσο εδψ, φηη ε κεγαιχηεξε θιεξνλνκηά ηνπ Ηζηνξηθηζκνχ ζηα επφκελα ρξφληα,

ήηαλ ε ζεζκηθή θαζηέξσζε ηεο θξηηηθήο εμέηαζεο ησλ πεγψλ θαη ηεο έξεπλαο, θαζψο θαη

ε επαθφινπζε ψζεζε πξνο ηελ εμεηδίθεπζε ησλ ηζηνξηθψλ αληηθεηκέλσλ, αθνχ είρε απν-

δεηρηεί ε αδπλακία χπαξμεο κηαο «θαζνιηθήο», νινθιεξσηηθήο ηζηνξίαο.

Ο Μαξμηζκόο θαη ε επηθέληξσζε ησλ λέσλ ηάζεσλ ζηελ πιηζηηθή αληίιεςε πεξί ηζηνξίαο 38 - ε ώζεζε πξνο κηα θνηλσληθή ηζηνξία. - πάξρνπλ θάπνηεο ζηηγκέο ζηελ ηζηνξία πνπ

ζεκαηνδνηνχλ εμειίμεηο θαη θηλεηνπνηνχλ δηαδηθαζίεο νη νπνίεο, πνιιέο θνξέο, επηδξνχλ

ζε νιφθιεξεο επνρέο θαη επεξεάδνπλ γεληέο αλζξψπσλ ή ιεηηνπξγνχλ σο «ληφκηλν» δηα-

34 Iggers 1999:52-53. 35 Γηα κηα γεληθή θξηηηθή εμέηαζε ηεο άπνςεο πεξί αλσηεξφηεηαο ηεο Δύζεο θαζψο θαη ηνπ

απηνπξνζδηνξηζκνχ ηεο δπηηθήο Δπξψπεο σο ηεο (κφλεο) αλώηεξεο Γχζεο, βι. Hobsbawm

1998:265-277 (Η παξάμελε ηζηνξία ηεο Επξώπεο). 36 Iggers 1999:55. 37 Βι. ηελ αλαθνξά πεξί εζλνηηθήο κλήκεο θαη ηζηνξίαο, ζην Ιηάθνο 2007:107. 38 Γηα κηα πνιχ θαιή γεληθή εηθφλα ηεο καξμηζηηθήο ζεψξεζεο δηαρξνληθά, θαζψο θαη ησλ

ζχγρξνλσλ κεηεμειίμεσλ θαη πξνεθηάζεσλ ηεο, βι. Hobsbawm 1998:176-194 (Ση νθείινπλ νη ηζην-

ξηθνί ζηνλ Καξι Μαξμ) θαη 195-210 (Ο Μαξμ θαη ε ηζηνξία).

~ ΛΓΑ 2008/8 ~

ρένληαο ηελ επίδξαζή ηνπο πνιχ καθξηά απφ ην αξρηθφ ηνπο ιίθλν. Όηαλ ν F. von

Humboldt πξνρσξνχζε ζηελ εθπαηδεπηηθή κεηαξξχζκηζε ηνπ ζηελ Ξξσζία θαη ζηελ

ίδξπζε ηνπ παλεπηζηεκίνπ ηνπ Βεξνιίλνπ, ζίγνπξα δελ θαληαδφηαλ φηη απφ εθεί ζα

πξνέθππηε φρη κφλνλ ν Ηζηνξηθηζκφο θαη ε ζεψξεζε πεξί ηζηνξίαο ηνπ Ranke, αιιά θαη

έλα άιιν εμίζνπ κεγάιν ηζηνξηνγξαθηθφ ξεχκα ηνπ χζηεξνπ 19νπ αηψλα, εθείλν ηεο Καξ-

μηζηηθήο ζεψξεζεο ηεο ηζηνξίαο, ηελ επηξξνή ηεο νπνίαο ζα εμεηάζνπκε εδψ ζπλνπηηθά,

ζηε δηαρξνληθή δηαδξνκή ηεο.

Ν Karl Marx (1818-1883) ζπλδέζεθε κε ην παλεπηζηήκην ηνπ Βεξνιίλνπ φηαλ ν πα-

ηέξαο ηνπ ηνλ αλάγθαζε λα αιιάμεη παλεπηζηήκην ιφγσ ησλ θαθψλ ζπλαλαζηξνθψλ ηνπ

ζην παλεπηζηήκην ηεο Βφλλεο φπνπ ζπνχδαδε λνκηθά. Πην λέν αθαδεκατθφ ζπίηη ηνπ ν

Marx γλψξηζε ηηο θηινζνθηθέο αλαδεηήζεηο ηνπ Georg W.F. Hegel[ Έγεινο ](1770-

1831)39, ην γεξκαληθφ ηδεαιηζκφ θαη ηε δηαιεθηηθή ζεσξία. Δγθαηέιεηςε ηα λνκηθά γηα λα

αθνζησζεί ζηε θηινζνθία θαη ζπλδέζεθε κε ηελ «αξηζηεξή» πηέξπγα ησλ «λέσλ» Σε-

γθειηαλψλ ππφ ηελ θαζεγεζία ηνπ Bruno Bauer (1809-1882). Ζ αληίπαιε παξάηαμε, νη

«παξαδνζηαθνί» («δεμηνί») Σεγθειηαλνί, πξέζβεπαλ φηη ε ζεηξά ησλ ηζηνξηθψλ εμειίμε-

σλ είρε νινθιεξσζεί θαη φηη ε πξσζηθή θνηλσλία ηεο πεξηφδνπ εθείλεο είρε πξνζεγγίζεη

ην αλψηεξν επίπεδν εμέιημεο θαη ηειείσζεο. Νη λένη Σεγθειηαλνί ππνζηήξηδαλ - αληίζεηα

- φηη ε θνηλσλία ηνπο ήηαλ αηειήο θαη επηδεηνχζαλ ηελ αλάπηπμε θαη ηελ πξφνδν ηεο.

Πηε ζπλέρεηα ηεο δσήο ηνπ ν Marx απνκαθξχλζεθε απφ ηνπο λεαληθνχο ηδενινγη-

θνχο ζπληξφθνπο ηνπ, θαη επαλεμέηαζε ηε ζρέζε ηνπ κε ηνλ κέληνξα ηνπ εθείλεο ηεο πε-

ξηφδνπ, ηνλ B. Bauer. Όκσο ε θηινζνθηθή θιεξνλνκηά ηνπ Hegel θαη ε αληηδξαζηηθή

ζθέςε ησλ «αξηζηεξψλ» λενρεγθειηαλψλ θαηά ηεο ζηαζηκφηεηαο θαη ππέξ ηεο πξνφδνπ

θαη ηεο αιιαγήο, παξείραλ ζηε δηάλνηα ηνπ Marx ηελ απαξαίηεηε πξψηε χιε γηα λα κπν-

ξέζεη λα ζπιιάβεη θαη λα δηαηππψζεη αξγφηεξα, καδί κε ηνλ Friedrich Engels (1820-

1895), ηε θηινζνθηθή ζεσξία ηνπ (Δηαιεθηηθόο Τιηζκόο ). Ζ έθθξαζε ηνπ Γηαιεθηηθνχ

ιηζκνχ ζηελ ηζηνξία ήηαλ ε ζεψξεζε ηεο σο δηαδηθαζίαο πνπ εμειίζζεηαη κέζσ ηεο πά-

ιεο ησλ ηάμεσλ .

Ζ καξμηζηηθή ζεψξεζε αληηιακβαλφηαλ ην ρξφλν ζηε γξακκηθή ηνπ εμέιημε θαη σο

πξνο ηνχην δελ δηαθνξνπνηνχληαλ απφ ηα κέρξη ηφηε ηζρχνληα ηζηνξηνγξαθηθά ξεχκαηα.

Δπηθεληξσλφηαλ ζηελ ηερλνινγηθή πξφνδν θαη ζηελ εμέιημε ηεο θνηλσλίαο καδί κε ηε δη-

αλνεηηθή αλάπηπμε. Αιιά ζπκθσλνχζε κε ηνπο πξνεγνχκελνπο, επίζεο, σο πξνο ηελ

αλσηεξφηεηα ηνπ δπηηθνεπξσπατθνχ πνιηηηζκνχ: γηα ηνλ Marx, ε πξφνδνο κπνξνχζε λα

επηθεληξσζεί κφλν ζην δπηηθφ θφζκν40 ν νπνίνο ήηαλ ν κφλνο πνπ δηέζεηε ηε δπλακηθή

γηα λα εμειηρζεί41. Δπηπιένλ, ε καξμηζηηθή ηζηνξηνγξαθία απνδερφηαλ θαη ζπλεπηθνπ-

ξνχζε ηελ πξαθηηθή ησλ αξρεηαθψλ εξεπλψλ θαη ηεο πξνζεθηηθήο εμέηαζεο ησλ πεγψλ

θαη ηνπ αξρεηαθνχ πιηθνχ: ζπλππήξραλ, βέβαηα, ε καξμηζηηθή θξαζενινγία θαη ηα παξα-

ζέκαηα ησλ κεγάισλ ζεσξεηηθψλ ηνπ καξμηζκνχ (Marx, Engels, Lenin, αξγφηεξα Stalin)

καδί κε ηα απνηειέζκαηα απηψλ ησλ εξεπλψλ· δελ ππήξρε φκσο, θακία ζεσξεηηθή επε-

μεξγαζία πνπ ζα αμηνπνηνχζε ην πεξηερφκελν ηνπο θαη ζα σζνχζε απηέο ηηο κειέηεο πέξα

απφ ηελ απιή παξάζεζε πεγψλ. Ξάλησο, ε βαζηθφηεξε δηαθνξά ηεο καξμηζηηθήο αληί-

ιεςεο ήηαλ ε πξνζθφιιεζε ζηνπο επαλαζηαηηθνχο ζηφρνπο ηεο42.

Ρν βαζηθφ ζρήκα θνηλσληθήο εμέιημεο θαη ηζηνξηθήο αληίιεςεο πνπ επεμεξγάζηεθε

ν Marx εδξαδφηαλ ζηε βάζε ηεο αληηθεηκεληθήο γλψζεο ε νπνία θαζίζηαηαη δπλαηή ιφγσ

ηεο ζηήξημεο ηεο απφ γεληθνχο λφκνπο πνπ ηζρχνπλ θαζνιηθά θαη αμησκαηηθά (θαη’ αλα-

ινγία πξνο ηνπο θπζηθνύο λφκνπο), νη νπνίνη νδεγνχλ ζηε ζπζηεκαηνπνίεζε ησλ θαηλν-

39 Γίδαμε ζην παλεπηζηήκην ηνπ Βεξνιίλνπ απφ ην 1818 ελψ ην 1830 έγηλε πξχηαλεο ηνπ ίδη-

νπ παλεπηζηεκίνπ. 40 Βι. ζεκ. 35 παξαπάλσ. 41 Iggers 1999:108. 42 Πην ίδην, ζ. 109.

~ΛΓΑ 2008/9 ~

κέλσλ: κε άιια ιφγηα, ε επηζηεκνληθή αληίιεςε ηεο ηζηνξίαο απαηηνύζε ηελ αλαθάιπςε

θαη δηαηχπσζε λόκσλ ηζηνξηθήο εμέιημεο43. Ξάλσ ζε απηή ηελ πξνβιεκαηηθή, ν Marx

αλέπηπμε ηε ζέζε φηη ζεκειηαθφο παξάγσλ ηεο δηακφξθσζεο ησλ λφκσλ ηεο ηζηνξηθήο

εμέιημεο νη νπνίνη ηζρχνπλ δηαρξνληθά, θαζνιηθά θαη κπνξνχλ λα εμεγήζνπλ αλάινγα

θαηλφκελα, ήηαλ ε θνηλσληθή ζύγθξνπζε ησλ ηάμεσλ ε νπνία πξνθαιείηαη απφ ηελ κεηα-

μχ ηνπο νηθνλνκηθή αληζόηεηα, πνπ κε ηε ζεηξά ηεο πξνθχπηεη σο απνηέιεζκα ηεο παξα-

γσγηθήο δηαδηθαζίαο ε νπνία δηακνξθψλεη θαη ηηο θνηλσληθέο ηάμεηο. Δδψ μεθηλνχζε θαη ε

πξνζθφιιεζε ζηηο επαλαζηαηηθέο πξαθηηθέο θαη ζηφρνπο πνπ αλαθέξνληαη παξαπάλσ,

αθνχ ε κεηάβαζε απφ ηνλ έλα ηξφπν παξαγσγήο ζηνλ άιιν (δειαδή ε αιιαγή ηεο πα-

ξαγσγηθήο δηαδηθαζίαο), θαηά Marx, κπνξνχζε λα γίλεη κφλν κε επαλάζηαζε ε νπνία

απνηειεί ηε δηαρσξηζηηθή ηνκή αλάκεζα ζηνπο ηξφπνπο παξαγσγήο44.

Πηελ πξνέθηαζε ηεο αξρηθήο (ζεσξεηηθήο) καξμηζηηθήο πξνζέγγηζεο, ε πξνζπά-

ζεηα πνιηηηθήο εθαξκνγήο ηεο νδήγεζε ζηνλ εκπινπηηζκφ ηνπ καξμηζκνχ κε κηα λέα ν-

πηηθή απφ ην ιεληληζκφ. Ζ βαζηθή ζεσξία ηνπ εθαξκνζκέλνπ θνκκνπληζκνχ ζην ζνβηεηη-

θφ Κπινθ ήηαλ ν καξμηζκφο - ιεληληζκφο, ν νπνίνο έθεξε ζηνλ ππξήλα ηνπ ηνλ ηζηνξηθφ -

δηαιεθηηθφ πιηζκφ: αιιά ηψξα, ηηο θαηεπζχλζεηο θαη ηηο νδεγίεο ηεο παξείρε ε θεληξηθή

επηηξνπή ηνπ Θφκκαηνο σο απνηέιεζκα ηεο ζεκειηψδνπο ζεκαζίαο πνπ είρε απνθηήζεη

απηφ απφ ηνλ Vladimir Ilyich Lenin (1870-1924) θαη κεηά. Ππλαθφινπζε ήηαλ ε ππνηαγή

θαη ζηξάηεπζε ηεο ηζηνξηθήο έξεπλαο θαη γξαθήο θαηά ηηο ζέζεηο, επηηαγέο θαη επηδηψ-

μεηο ηνπ θξαηηθνχ - θνκκαηηθνχ κεραληζκνχ:« [...] Όια ηα θξάηε απηνχ ηνπ Κπινθ ήηαλ

δηθηαηνξίεο πνπ ήζειαλ λα αζθνχλ αζθπθηηθφ έιεγρν ζηε γξαθή θαη ηε δηδαζθαιία ηεο

ηζηνξίαο, θαη λα ηε ρξεζηκνπνηνχλ γηα ηνπο πνιηηηθνχο ηνπο ζθνπνχο»45.

Ξέξα απφ ηελ πνιηηηθή ζηξάηεπζε ηεο ηζηνξίαο, θαη’ αλαινγία κε ηελ πνιηηηθή

ρξήζε ηεο πνπ ςειαθίζακε φηαλ πεξηγξάθακε ηνλ Ηζηνξηθηζκφ, ζα πεξίκελε θαλείο φηη ε

καξμηζηηθή ζεσξία ζα ήηαλ πξνζαλαηνιηζκέλε πεξηζζφηεξν πξνο ηα θνηλσληθά πξνβιή-

καηα θαη ηελ θνηλσληθή ηζηνξία θαζψο θαη πξνο ηα δξψληα ππνθείκελα ηεο θνηλσλίαο

πνπ απνπζίαδαλ απφ ηελ αθαδεκατθή ηζηνξία ηνπ γεξκαληθνχ κνληέινπ: ηνπο απινχο

αλζξψπνπο ησλ θαηψηεξσλ θπξίσο θνηλσληθψλ ζηξσκάησλ. Όκσο, αλ θαη θαηά θαηξνχο

εκθαλίδνληαλ θάπνηεο κειέηεο δηαθνξεηηθνχ πξνζαλαηνιηζκνχ (πνπ ζρεηίδνληαλ κε ε-

μεηδηθεπκέλα αληηθείκελα φπσο ε πιηθή θνπιηνχξα, ε δηαηξνθή, ε κφδα, θηι.), νη νπνίεο

μεπεξλνχζαλ - θαη κε θάπνην ηξφπν ππεξέβαηλαλ - ηα ζηελά φξηα ηεο «νξζφδνμεο» θξα-

ηηθήο/θνκκαηηθήο «γξακκήο», απηέο παξέκελαλ σο εμαηξέζεηο.

Δλψ ε ζεσξεηηθή βάζε ηνπ καξμηζκνχ είρε ηε δπλαηφηεηα «λα ζέηεη εξσηήκαηα

γφληκα γηα ηελ θνηλσληθή ηζηνξία46» θαη κπνξνχζε λα πξνθαιεί θαη λα πξνσζεί κειέηεο

γηα ηα ζηξψκαηα ηνπ εξγαδφκελνπ πιεζπζκνχ, εληνχηνηο ε «εξγαηηθή ηάμε» ηαπηηδφηαλ

κφλν κε ην νξγαλσκέλν εξγαηηθφ θίλεκα: «[…]ε ηζηνξία ηεο εξγαηηθήο ηάμεο ηζνδπλα-

κνχζε κε ηελ ηζηνξία ηνπ νξγαλσκέλνπ εξγαηηθνχ θηλήκαηνο, ησλ Πνζηαιδεκνθξαηψλ

πξηλ ην 1917, θαη ηνπ Θνκκνπληζηηθνχ Θφκκαηνο απφ θεη θαη πέξα47». Πηελ νπζία ηεο, ε

καξμηζηηθή ηζηνξία ήηαλ κηα κνξθή πνιηηηθήο ηζηνξίαο πνπ αζρνινχληαλ κε ηελ θνηλσ-

λία θαη’ αλαινγία κε ηνλ ηξφπν πνπ ην γεξκαληθφ κνληέιν αζρνινχληαλ κε ην θξάηνο,

θαη ε νπνία, αλ θαη πξνζέγγηδε πεξηζζφηεξν ηελ πιεπξά ηεο θνηλσληθήο ηζηνξίαο εληνχ-

ηνηο «[…]ήηαλ κηα ειηηίζηηθε, απφ ηα πάλσ, ηζηνξία48». Γηέθεξε, βέβαηα, ζε ιεπηνκέξεηεο

ηδενινγηθνχ θαη ελλνηνινγηθνχ ραξαθηήξα, αιιά ην θξάηνο σο έλλνηα, δελ εμέιεηπε νχηε

43 Πην ίδην, ζ. 108. 44 Πην ίδην, ζ. 108. 45 Πην ίδην, ζ. 110. 46 Πην ίδην, ζ. 113. 47 Πην ίδην, ζ. 113. 48 Πην ίδην, ζ. 113.

~ ΛΓΑ 2008/10 ~

απφ ηε καξμηζηηθή πξνβιεκαηηθή: γηλφηαλ αληηιεπηφ σο έλα ζχζηεκα ή πιέγκα κεραλη-

ζκψλ νη νπνίνη επηβάιινπλ θαη δηαηεξνχλ ηε δηαίξεζε ησλ ηάμεσλ θαη ηηο ηαμηθέο ζρέζεηο.

Ζ απνκάθξπλζε ηνπ Marx απφ ηελ αγθχισζε ηεο παληνδπλακίαο ησλ νηθνλνκη-

θψλ δηαδηθαζηψλ θαη παξαγφλησλ ζηε δηακφξθσζε ησλ ζπλεηδήζεσλ θαη ησλ ζπκπεξη-

θνξψλ έθαλε ηελ εηθφλα ηεο θνηλσλίαο ζπλζεηφηεξε θαη πην πεξίπινθε. Όκσο «[…] ν

Marx […] θηηάρλεη κηα αθήγεζε φπνπ ηα κέιε απηψλ ησλ ηάμεσλ, ν πνιχο θφζκνο, κέλεη

εθηφο θαη φπνπ ην θέληξν ηεο ζθελήο θαηαιακβάλνπλ νη πνιηηηθέο πξνζσπηθφηεηεο, φ-

πσο πεξίπνπ γηλφηαλ θαη ζηηο ζπκβαηηθέο πνιηηηθέο ηζηνξίεο. Νη εξγάηεο είλαη εληππσζη-

αθά απφληεο […] Δπίζεο, ν Marx δελ ηξέθεη παξά πεξηθξφλεζε γηα ηνπο αιεζηλά θνια-

ζκέλνπο, ηνπο άζηεγνπο, ηνπο κεζχζηαθεο θαη ηνπο θπιαθηζκέλνπο, ηνπο νπνίνπο θαηε-

γνξηνπνηεί ζπιιήβδελ ζην ινύκπελ πξνιεηαξηάην[…]49 ».

Όπσο έγηλε θαη ζηελ πεξίπησζε ηεο κεηαθνξάο ηεο ξαλθηθήο ζεσξίαο, ε επαλα-

θνξά ηεο εθαξκνζκέλεο, πιένλ, καξμηζηηθήο ζεσξίαο πξνο ηε Γχζε, πξνθάιεζε κηα δη-

πιή εμέιημε. Απφ ηε κηα, καξμηζηέο ηζηνξηθνί πνπ απηνπξνζδηνξίδνληαλ σο ηέηνηνη («είλαη

βέβαηα δχζθνιν λα νξίζνπκε ην ηη είλαη καξμηζκφο ζε ρψξεο φπνπ δελ είλαη επίζεκε ηδε-

νινγία50 ») ή ζπκκεηείραλ ζε θνκκνπληζηηθά θφκκαηα ζηηο ρψξεο ηνπο, πξνρψξεζαλ ζε

κηα νιηθή επαλεμέηαζε θαη αλαδηάξζξσζε ησλ ζεσξεηηθψλ βάζεσλ ηεο καξμηζηηθήο η-

ζηνξηνγξαθίαο ππφ ην θψο ησλ λέσλ θαη δηαθνξνπνηεκέλσλ θνηλσληθψλ, νηθνλνκηθψλ

θαη πνιηηηθψλ ζπλζεθψλ πνπ ίζρπαλ ζηνλ 20ν αηψλα. Θαη απφ ηελ άιιε, αθφκα θαη νη

θνκκνπληζηέο ηζηνξηθνί (ηδηαίηεξα ζηε Γαιιία θαη ζηελ Αγγιία), ρσξίο ηηο θαζεζησηηθέο

δεζκεχζεηο θαη θαηεπζχλζεηο πνπ ίζρπαλ γηα ηνπο ζπλαδέιθνπο ηνπο ηνπ ζνβηεηηθνχ

Κπινθ, αθνινχζεζαλ κηα πην αλζξσπνθεληξηθή θαηεχζπλζε εηζάγνληαο θαη θσηίδνληαο

ζηηο κειέηεο ηνπο ηα επξχηεξα ζηξψκαηα πιεζπζκνχ, ηα πξαγκαηηθά δξψληα ππνθείκε-

λα ηεο ηζηνξίαο, ηνπο απινχο θαζεκεξηλνχο αλζξψπνπο θαη ηηο εθθάλζεηο ηεο δηθήο ηνπο

δσήο θαη θνηλσληθήο πξαγκαηηθφηεηαο.

Ν Marx είρε ζειήζεη λα δεκηνπξγήζεη κηα θηινζνθηθή θαη πνιηηηθή ζεσξία γηα ηνλ

άλζξσπν ε νπνία έπξεπε λα έρεη θαη κηα αλάινγε ηζηνξηθή ζπληζηψζα επελδπκέλε κε ηε

ζεσξία ηνπ. Ν ίδηνο, έρνληαο ζπγθεθξηκέλεο θνηλσληθέο θαη πνιηηηθέο θαηαβνιέο θαη ε-

ληαγκέλνο ζην επξχηεξν θιίκα ηεο επνρήο ηνπ δελ απέθπγε ηνπο δηαρσξηζκνχο θαη ηηο

θαηεγνξηνπνηήζεηο. Όπσο ν Ranke ζεσξνχζε δξψληα ππνθείκελα θπξίσο ηηο πνιηηηθέο

πξνζσπηθφηεηεο πνπ ιάκβαλαλ θαη εθάξκνδαλ ηηο πνιηηηθέο απνθάζεηο, ν Marx έβιεπε

ζηε ζέζε απηή ηελ εξγαηηθή ηάμε δηαρσξίδνληαο ηελ απφ ηηο ππφινηπεο θνηλσληθέο νκά-

δεο νη νπνίεο δελ κπνξνχζαλ λα δηακνξθψζνπλ θαη λα επεξεάζνπλ ηελ θνηλσληθή εμέιη-

με, θαη σο εθ ηνχηνπ δελ ιακβάλνληαλ ππ’ φςε. Ζ εμέιημε ηεο καξμηζηηθήο νπηηθήο, απφ

ην Lenin θαη κεηά, ηνπνζεηνχζε σο δξψλ ππνθείκελν πάλσ απφ ηελ εξγαηηθή ηάμε ηηο

πνιηηηθέο πξνζσπηθφηεηεο ηνπ Θφκκαηνο νη νπνίεο δηακφξθσλαλ ηελ πνιηηηθή θαη θνη-

λσληθή πξαγκαηηθφηεηα κε ηε ιήςε θαη επηβνιή πνιηηηθψλ απνθάζεσλ.

Αλακθηζβήηεηα ε καξμηζηηθή ζεψξεζε έδσζε πεξαηηέξσ ψζεζε ζηελ εμέιημε ηεο

επηζηεκνληθήο θαη επαγγεικαηηθήο ηζηνξίαο ζηξέθνληαο ηελ πξνο κηα θαηεχζπλζε πξν-

ζαλαηνιηζκέλε πεξηζζφηεξν ζε νηθνλνκηθά θαη θνηλσληθά δεηήκαηα, αιιά ε ζχλδεζε ηεο

κε ηελ πξνζπάζεηα πνιηηηθήο εθαξκνγήο ηεο ζεσξίαο ηνπ Marx ηελ πεξηφξηζε ζε κηα θα-

ηεπζπλφκελε θαη ζηξαηεπκέλε αληίιεςε θαη πξαθηηθή, ρσξίο λα ιείπνπλ θαη εδψ νη εμαη-

ξέζεηο. Ζ θαηάξξεπζε ησλ ζνζηαιηζηηθψλ ζπζηεκάησλ ηεο Αλαηνιηθήο Δπξψπεο θαη ε

γεληθφηεξε αιιαγή ησλ ζπλζεθψλ πξνζέδσζε κεγαιχηεξε ειεπζεξία ζηελ πξνζέγγηζε

ησλ απιψλ, θνηλψλ αλζξψπσλ, απεμαξηεκέλε απφ ηελ αλαγθαζηηθή πξνζήισζε ζηελ

εξκελεία ηεο εξγαζίαο θαη ησλ δξάζεσλ ησλ εξγαδνκέλσλ51. Αο κε καο δηαθχγεη φκσο

εδψ, φηη ε καξμηζηηθή αληίιεςε πεξί ηζηνξίαο ελζηάιαμε ζηε δηεζλή ηζηνξηνγξαθία ηελ

49 Πην ίδην, ζ. 117. 50 Πην ίδην, ζ. 114. 51 Πην ίδην, ζ. 126.

~ΛΓΑ 2008/11 ~

θαηαλφεζε ηεο αλαγθαηφηεηαο γηα δηεχξπλζε ησλ εξεπλεηηθψλ αληηθεηκέλσλ θαη ηελ

πεξηζζφηεξν θνηλσληθή θαηεχζπλζε ηεο ηζηνξηθήο έξεπλαο πνπ ζηξάθεθε έηζη, δηαηε-

ξψληαο ηε καξμηζηηθή θξηηηθή θαη ηελ ηδενινγηθή επηηαγή ηεο θαηαπνιέκεζεο θάζε

κνξθήο θαηαπίεζεο θαη εθκεηάιιεπζεο, ζε έλα είδνο ηζηνξίαο θαηαλνεηφ θαη πην θνληά

ζηνλ απιφ άλζξσπν.

Η γαιιηθή πξνζέγγηζε ηεο ηζηνξηνγξαθίαο ηνπ θαηξνύ καο: ηα Annales θαη νη επηξξνέο

ηνπο ζηε δηακόξθσζε λέσλ ηάζεσλ. -

“Μεηά ηε δηάιπζε ηεο παιαηάο αθεγεκαηηθήο ηζηνξίαο ηνπ ηζην-

ξηζκνύ από ηελ παξάδνζε ησλ Annales, ε ηαθηνπνηεκέλε αληί-

ιεςε γηα ην ηη είλαη θαη ην ηη δελ είλαη γεγνλόο αληηθαηαζηάζεθε

κε ηελ έλλνηα ηνπ ηη είλαη δπλαηό λα λνεζεί” ()

Απηφ πνπ δηαθνξνπνίεζε ηελ ηζηνξηθή αληίιεςε πνπ δηακνξθψζεθε κε ηελ εκθάληζε

ηεο Πρνιήο ηεο Λέαο Ηζηνξίαο ή Πρνιήο ησλ Annales 52, ήηαλ ε πεπνίζεζε πεξί «επηζηε-

κνζχλεο» ηεο ηζηνξίαο θαηά ηα πξφηππα πνπ είραλ ήδε ζέζεη νη ηζηνξηθνί κε θνηλσληθή

θαηεχζπλζε, αιιά κε ζαθή επίγλσζε ησλ νξίσλ πνπ κπνξνχζε λα πξνζεγγίζεη απηή ε

ηζηνξία. Ζ παξαπάλσ ζέζε, καδί κε ηε δηαθνξεηηθή αληίιεςε γηα ην ρξόλν θαη ε απφδν-

ζε κηαο μερσξηζηήο ζεκαζίαο ζην ρώξν, θαζψο επίζεο θαη ε ζπλαθφινπζε αλαδήηεζε

ηεο - επηζπκεηήο, αλ φρη απαξαίηεηεο - δηεπηζηεκνληθφηεηαο ζηελ ηζηνξηθή έξεπλα, έδσ-

ζαλ ηελ απαηηνχκελε ψζεζε ζηελ Ηζηνξία γηα λα πνξεπηεί πξνο ην κέιινλ.

Ν Marc Bloch (1886-1944) θαη ν Lucien Febvre (1878-1956) ίδξπζαλ ην πεξηνδηθφ

Annales 53 ζην Πηξαζβνχξγν ην 1929, ελψ δίδαζθαλ ζην παλεπηζηήκην ηεο πφιεο. Έρν-

ληαο θάλεη ζπνπδέο θαη ζηε Γεξκαλία, είραλ γλσξίζεη απφ θνληά ηηο λέεο ηάζεηο ηεο νηθν-

λνκηθήο θαη θνηλσληθήο ηζηνξίαο πνπ αλαπηχζζνληαλ ζηε ρψξα απηή ζηνλ απφερν ηνπ

φςηκνπ ηζηνξηθηζκνχ, φπσο εθθξάζηεθαλ θπξίσο ζηα έξγα ησλ K. Lamprecht θαη G. von

Schmoller. Όκσο νη νηθνλνκηθέο θαη πνιηηηθέο δνκέο ηεο θνηλσλίαο θαζψο θαη νη παξα-

γφκελεο ζπκπεξηθνξέο θαη ηα πξφηππα ζθέςεο πνπ απνηεινχζαλ ην αληηθείκελν ηνπ η-

ζηνξηθνχ ζηνραζκνχ ησλ δπν δηαλνεηψλ, δηαθνξνπνηνχληαλ απφ ηηο δηνηθεηηθέο θαη ζε-

ζκηθέο πιεπξέο ζηηο νπνίεο επηθεληξσλφηαλ ην ελδηαθέξνλ ησλ γεξκαλψλ ηζηνξηθψλ54.

Πηελ ηζηνξηθή ζθέςε ησλ Annalistes, ηε ζέζε ησλ μερσξηζηψλ πεδίσλ έξεπλαο πνπ ζεσ-

ξνχληαλ ζεκαληηθά - θξάηνο, νηθνλνκία, ζξεζθεία αιιά θαη ινγνηερλία, δίθαην, ηέρλεο -

θαηαιάκβαλε κηα λέα, γεληθφηεξε έλλνηα: εθείλε ηεο θνπιηνύξαο πνπ πεξηειάκβαλε φια

ηα παξαπάλσ (θαη πνιιά πεξηζζφηεξα) σο επί κέξνπο ζπληζηψζεο ηεο55.

() Ιηάθνο 2007:94. 52 Αλ θαη νη ηζηνξηθνί πνπ ζπγθαηαιέγνληαλ ζηνλ θχθιν ησλ Annales δηαηείλνληαλ πσο δελ

απνηεινχλ «ζρνιή» αιιά κάιινλ έλα θχθιν αλνηθηνχ πλεχκαηνο ζε λέεο πξνζεγγίζεηο ηεο ηζηνξί-

αο θαη λέεο κεζφδνπο ηζηνξηθήο έξεπλαο θαη ζπγγξαθήο. Γηα πεξηζζφηεξα βι.Iggers 1999:73-74. 53 “Annales d' histoire économique et sociale” (1929-1939) - “Annales d' histoire sociale”

(1939-1942 θαη ην 1945) - “Mélanges d’ histoire sociale”(1942-1944) - “Annales. Economies, socié-

tés, civilisations” (1946-1994) - “Annales. Histoire, Sciences Sociales” (1994 - ). 54 Iggers 1999:74. 55Πην ίδην, ζ.74. Βι. ηδηαηηέξσο ηε δηεπθξίληζε πεξί ηεο έλλνηαο πνπ ιακβάλεη ε «θνπιηνχ-

ξα» σο φξνο ζηε ζθέςε ησλ Annalistes.

~ ΛΓΑ 2008/12 ~

Ζ κέζνδνο πνπ εηζήγαγαλ ηα Annales απνηεινχζε έλα ζπγθεξαζκφ γεσγξαθηθψλ,

ηζηνξηθψλ θαη θνηλσληνινγηθψλ πξνζεγγίζεσλ (φπσο απηή ησλ L' Année Sociologique 56)·

δηακφξθσζαλ έηζη κηα νπηηθή γσλία πνπ απέξξηπηε ηελ έκθαζε ζηελ πνιηηηθή, ζηξαηησ-

ηηθή θαη δηπισκαηηθή ηζηνξία, φπσο ηελ αληηιακβάλνληαλ νη «γεξκαλνηξαθείο» Γάιινη

αθαδεκατθνί ηζηνξηθνί ηνπ ηέινπο ηνπ 19νπ θαη ησλ αξρψλ ηνπ 20νπ αηψλα, ηνπο νπνίνπο ν

Febvre απνθαινχζε - πξνθαλψο εηξσληθά - Les Sorbonnistes· ηαπηφρξνλα, πξνζέγγηδαλ

ζηε δηεπηζηεκνληθφηεηα πνπ απαηηνχζαλ ηέηνηνπ είδνπο πνιππξηζκαηηθέο αλαιχζεηο.

Ακθηζβεηνχζαλ επίζεο ηε ζπνπδαηφηεηα πνπ νη πξνεγνχκελεο νπηηθέο απέδηδαλ ζηηο

κεγάιεο πνιηηηθέο πξνζσπηθφηεηεο κε ην λα ηηο ζεσξνχλ θαηαιπηηθνχο παξάγνληεο ζηε

δηακφξθσζε ηεο ηζηνξηθήο εμέιημεο.

Ζ κεζνδνινγία πνπ δηακνξθψζεθε απφ ηνπο ηζηνξηθνχο ησλ Annales νδήγεζε

ζηελ ακθηζβήηεζε ηεο ζεκαζίαο ηνπ γεγνλόηνο πνπ πξνέθπςε απφ ηελ θξηηηθή (θπξίσο

ηνπ Bloch) ζηε γεγνλνηνινγηθή θαη πεξηγξαθηθή ηζηνξία ηνπ Ηζηνξηθηζκνχ. Καδί κε ηελ

έλλνηα ηνπ γεγνλφηνο, απνδνκήζεθε θαη ε έλλνηα ηνπ βξαρέσο ρξόλνπ πνπ «ηαθηνπνη-

νχζε» ηα ζηηγκηαία γεγνλφηα ρξνληθά (κε κηα κνλνδηάζηαηε θίλεζε απφ ην παξειζφλ

πξνο ην παξφλ57 ). Γεκηνπξγήζεθε έηζη, ε έλλνηα ηεο καθξάο δηάξθεηαο (longue durée) ε

νπνία ήηαλ απαξαίηεηε γηα ην λέν είδνο αλάιπζεο ησλ θνηλσληθψλ δνκψλ πνπ εηζήγα-

γαλ νη Annalistes, δειαδή ηελ καθξντζηνξηθή κειέηε ε νπνία αίξεηαη πάλσ απφ ηα (πξφ-

ζθαηξα) γεγνλφηα θαη ηηο πνιηηηθέο δηεξγαζίεο.

Καδί κε ηε λέα ζεψξεζε γηα ηνλ ηζηνξηθφ ρξφλν, νη πξψηνη Annalistes θαη ηδηαίηε-

ξα ν Bloch, θιεξνδφηεζαλ ζηνπο επηγφλνπο ηνπο ηελ επίδξαζε ηνπ Paul Vidal de la

Blache (1845-1918) ζηελ ηζηνξηθή αληίιεςε ηνπ ρώξνπ (ππφ ηελ έλλνηα ηνπ γεσγξαθη-

θνχ ηφπνπ). Πε απηνχο ηνπο δχν πφινπο ν Fernand Braudel (1902-1985) 58 ζηήξημε ην

ζρεκαηηζκφ ηεο επηζηεκνληθήο ζεψξεζεο θαη ηεο κεζνδνινγηθήο πξφηαζεο ηνπ. Θεσ-

ξνχζε φηη πθίζηαληαη δπν άμνλεο (ν άμνλαο ηνπ ρξφλνπ θαη ν άμνλαο ηνπ γεσγξαθηθνχ

ηφπνπ) νη νπνίνη δηαζηαπξψλνληαη θαη ζρεκαηίδνπλ ηελ έλλνηα ηεο γεσ - ηζηνξίαο59. Πηελ

αληίιεςε ηνπ Braudel, ν ρψξνο αληηκεησπίδεηαη δηαθνξεηηθά απφ ην ρξφλν: κπνξεί ε

γεσ - ηζηνξία λα ζπλδέεη ηηο δπν έλλνηεο κε επηζηεκνληθφ δεηνχκελν ηε ζπλέρεηα ζην ρσ-

ξνρξφλν, αιιά ε πξνήγεζε ηνπ ρψξνπ έλαληη ελφο ζρεδφλ αθηλεηνπνηεκέλνπ ρξφλνπ,

είλαη εκθαλήο60.

Πε κηα δεχηεξε θάζε, θαηά ηε δεθαεηία ηνπ 1960, ν Braudel εηζήγαγε ηε ρξνληθή

ζηξσκαηνγξαθία, ε νπνία απέξξηπηε ηελ αληίιεςε ηνπ ρξφλνπ κνλνδηάζηαηα θαη επηθε-

ληξσλφηαλ ζηελ χπαξμε πνιιαπιψλ ρξνληθψλ επηζηξψζεσλ. Ζ ζχλζεζε θαη ζπλεμέηαζε

ησλ δηαθνξεηηθψλ ρξνληθψλ ζηξσκάησλ νδήγεζε ζηε ζχιιεςε ηεο πλνιηθήο Ιζηνξίαο,

ε νπνία θαηεπζχλζεθε ζε εμειηθηηθέο δηαδηθαζίεο θαη έξεπλεο πνπ ζπλέπεζαλ κε ηελ α-

λάπηπμε ηεο Γνκηζηηθήο Αλζξσπνινγίαο. Απηή ε δηάζπαζε ηεο γξακκηθφηεηαο ηνπ ρξφ-

λνπ νδήγεζε ζηελ απψιεηα ηεο αληίιεςεο ηεο εληαίαο ηζηνξηθήο εμέιημεο πνπ ζα ζηήξηδε

κηα κεγάιε ηζηνξηθή αθήγεζε. Έηζη, έλλνηεο φπσο θξάηνο ή έζλνο , πνπ παιηφηεξα πα-

ξείραλ ην αίζζεκα ηεο ηαπηφηεηαο, απνπζηάδνπλ ζρεδφλ παληειψο61. Αληίζεηα, ε πξνέ-

θηαζε ηεο νπηηθήο ηνπ Braudel ζα επηθεληξψζεη ην ελδηαθέξνλ ησλ ηζηνξηθψλ ζε πην

«θιεηζηνχο» - γεσγξαθηθά - ηφπνπο, θαζψο θαη ζηα λέα δξώληα ππνθείκελα ηεο ηζηνξίαο

56 Θνηλσληνινγηθφ πεξηνδηθφ πνπ ηδξχζεθε ην 1898 απφ ηνλ Émile Durkheim (1858-1917),

πνιιά κέιε ηνπ νπνίνπ ήηαλ ζπλάδειθνη ησλ Bloch θαη Febvre ζην παλεπηζηήκην ηνπ Πηξαζβνχξ-

γνπ. 57 Iggers 1999:73 θαη Κπξέγηαλλε 2008:25-26. 58 Θαηέζηε εγέηεο ηεο δεχηεξεο γεληάο ησλ Annalistes κεηά ην 1945, θαη παξέκεηλε ππεχζπ-

λνο γηα ην πεξηνδηθφ κέρξη ην 1972. 59 Κπξέγηαλλε 2008:32-33. 60 Πην ίδην, ζ. 32. 61 Iggers 1999:80.

~ΛΓΑ 2008/13 ~

- ηνπο απινχο, θαζεκεξηλνχο αλζξψπνπο, θπξίσο φζνπο έδεζαλ θαη έδξαζαλ ζην πεξη-

ζψξην62.

Πηελ πξνέθηαζε απηψλ ησλ γεληθφηεξσλ θαηεπζχλζεσλ γηα ηελ αληίιεςε ηεο ηζηνξίαο

απφ ηε Πρνιή ησλ Annales, πξνέθπςαλ αξθεηά λέα ζρήκαηα ηζηνξηνγξαθίαο63. Ξαξαθά-

ησ αλαθέξνληαη - ζπλνπηηθά - θάπνηεο ελδεηθηηθέο πεξηπηψζεηο.

Η Μηθξντζηνξηθή εμέηαζε ηεο θαζεκεξηλόηεηαο θαη ε αλαθάιπςε ησλ «εθπηώησλ» ηεο

θνηλσλίαο. - Ζ Κηθξντζηνξία64 σο «ελαιιαθηηθή καηηά» ηεο ηζηνξηθήο εμέιημεο, επηθε-

ληξψζεθε ζηε κειέηε ηεο θαζεκεξηλφηεηαο εμεηάδνληαο ηα αηνκηθά βηψκαηα θαη εκπεη-

ξίεο. Ππλαζξνίδνληαο θαη ζπλεμεηάδνληαο ηηο αλαιχζεηο ζε απηφ ην κηθξν-επίπεδν πξν-

ζπάζεζε λα ζπλζέζεη ηελ θαζνιηθή εηθφλα ηνπ θνηλσληθνχ ζπλφινπ φπσο πξνέθππηε απφ

ην ζπλδπαζκφ φισλ ησλ αηνκηθψλ βησκάησλ. Απέξξηπηε ηελ εμαγσγή ηειηθψλ ζπκπεξα-

ζκάησλ απφ κεκνλσκέλα θαη ζπγθεθξηκέλα γεγνλφηα, θαζψο θαη ηελ παξαγσγή θαλνλη-

θνηήησλ πνπ ζα δηεθδηθνχζαλ γεληθή ηζρχ.

Ζ κηθξντζηνξηθή ζεψξεζε απέρεη απφ εθείλε ηεο πνιηηηθήο ηζηνξίαο, αθνχ ν πξν-

ζαλαηνιηζκφο ηεο είλαη ζαθψο θνηλσληθφο θαη πνιηηηζκηθφο, κε ηδηαίηεξε εζηίαζε ζηηο

αθξαίεο πεξηπηψζεηο ηεο ηζηνξηθήο θαη θνηλσληθήο πξαγκαηηθφηεηαο. Κε ηελ επηθέ-

ληξσζε ηεο ζε θνηλσληθώο απνθιίλνληα ππνθείκελα, επηρείξεζε ηελ αλαζχλζεζε θαη

αλαδεκηνπξγία ησλ ιηγφηεξν ή θαζφινπ ζεαηψλ ζρεκαηηζκψλ θαη δνκψλ ηεο θνηλσλίαο.

Γηαθνξνπνηήζεθε έηζη, απφ ηα πξνεγνχκελα ζεσξεηηθά ζρήκαηα θαη σο πξνο ηελ αληί-

ιεςε ηεο πξνζσπηθφηεηαο θαη ηνπ δξψληνο ππνθεηκέλνπ.

Η ζηξνθή ζηελ Πνιηηηζκηθή Ιζηνξία θαη ε πξνζέγγηζε κε ηελ Αλζξσπνινγία. - Ζ έκθα-

ζε πνπ δφζεθε ζηνλ απιό άλζξσπν σο δξψλ ππνθείκελν θαη δηακνξθσηή ηνπ θνηλσλη-

θνχ θαη - θαη’ επέθηαζε - ηνπ ηζηνξηθνχ γίγλεζζαη, πεξλψληαο απφ ην Καξμηζκφ θαη ηε

ζεψξεζε ησλ Annales θαηέιεμε κεηαπνιεκηθά ζηε δεκηνπξγία κηαο Κνηλσληθήο Ιζηνξί-

αο, ε νπνία ζρεηηδφηαλ επίζεο κε ηελ θαζεκεξηλφηεηα θαη απέξξηπηε θάζε εηδηθή ζεκα-

ζία ηεο Πνιηηηθήο Ιζηνξίαο (αγλνψληαο ηα πνιηηηθά γεγνλφηα θαη ηηο πνιηηηθέο πξνζσπη-

θφηεηεο)65. Ζ κεηεμέιημε απηήο ηεο ηάζεο ήηαλ ε κεηάζεζε ηνπ επηζηεκνληθνχ ελδηαθέ-

ξνληνο ησλ ζχγρξνλσλ ηζηνξηθψλ πξνο ηελ Πνιηηηζκηθή Ιζηνξία θαη ηδηαίηεξα πξνο ηε

κειέηε ηεο ιεηηνπξγίαο ηεο γιψζζαο σο κέζν έθθξαζεο ησλ θνηλσληθψλ νκάδσλ. Ζ ζηε-

λφηεξε πξνζέγγηζε ηεο ηζηνξίαο κε ηελ αλζξσπνινγία, νδήγεζε ζηε κειέηε επαλαιακ-

βαλφκελσλ θνηλσληθψλ θαηλνκέλσλ66 θαη ζηελ εμέηαζε ησλ κεραληζκψλ δηακφξθσζεο

ησλ δηαπξνζσπηθψλ ζρέζεσλ φπσο πξνθχπηνπλ απφ ηελ θνηλσληθή ιεηηνπξγία ηνπ θύ-

ινπ.

Ο Νένο Ιζηνξηθηζκόο θαη ε θαηαζθεπή ηεο πξαγκαηηθόηεηαο από ηε γιώζζα. - Ζ ηζηνξη-

νγξαθηθή ηάζε πνπ αλαπηχρζεθε ζηνλ απφερν ηεο ακθηζβήηεζεο ηεο αληηθεηκεληθήο

γλψζεο αιιά θαη ηεο αληηθεηκεληθφηεηαο ηνπ ηζηνξηθνχ είρε νδεγήζεη λσξίηεξα, ζηελ

ακθηζβήηεζε ησλ παξαδεδεγκέλσλ αξρψλ ηεο αθαδεκατθήο ηζηνξίαο. Έζηξεςε ην ελδη-

62 Κπξέγηαλλε 2008:33. 63 Γηα κηα γεληθή εηζαγσγή ζην ζπγθεθξηκέλν ζέκα βι. Iggers 1999:134-155 θαη Hobsbawm

1998: 247-264. 64 Βι. θαη Κπξέγηαλλε 2008:34-35. 65 Βι. ζην ίδην, ζ. 36-37. 66 Πην ίδην, ζ. 37.

~ ΛΓΑ 2008/14 ~

αθέξνλ ζηελ εμέηαζε ηνπ ιόγνπ θαζψο θαη ζηνλ ηξφπν κεηαθνξάο ηεο αλαπαξάζηαζεο67

ηεο πξαγκαηηθφηεηαο απφ ηα θείκελα πνπ εμεηάδνληαη σο πεγέο. Ν Λένο Ηζηνξηθηζκφο

απνδέρεηαη ηελ θεληξηθή ζέζε πνπ θαηέρεη ε γιψζζα ζηηο ηζηνξηθέο ζπνπδέο, αιιά ε-

ληάζζεη ηα εμεηαδφκελα θείκελα κέζα ζην ηζηνξηθφ ηνπο πιαίζην. Έηζη ην θείκελν πνπ

εμεηάδεηαη σο πεγή, νδεγεί φρη ζηελ επηδίσμε ηεο κνλαδηθήο αιήζεηαο, αιιά ζηελ θξηηηθή

κειέηε ηεο ίδηαο ηεο πεγήο.

Πνιηηηθή Ιζηνξία θαη δξώλ ππνθείκελν: ην θιείζηκν ηνπ θύθινπ. - Νη λεσηεξηθέο ηάζεηο

ηεο ηζηνξηνγξαθίαο πνπ εμεηάζηεθαλ ζπλνπηηθά παξαπάλσ, ακθηζβεηήζεθαλ κε ηε ζεη-

ξά ηνπο θαηά ηηο ηειεπηαίεο δεθαεηίεο. Θαη ηνχην γηαηί νη θνηλσληθέο εμειίμεηο θαη ε δηα-

κνξθνχκελε θνηλσληθή πξαγκαηηθφηεηα ζηε ζχγρξνλε επνρή απέθηεζαλ κηα ηεξάζηηα

πνιππξηζκαηηθφηεηα, ηέηνηα πνπ θαζηζηά αδχλαηε θαη αλεδαθηθή θάζε ηζηνξηθή εμέηα-

ζε πέξαλ ηεο ζπλ -νιηθήο.

Ζ Πνιηηηθή Ιζηνξία επαλήιζε ζην πξνζθήλην, φρη κε ηελ εζλν-θξαηηθή πξνζέγγηζε

πνπ είρε ζηε ξαλθηθή ζεψξεζε, νχηε κε ηελ νηθνλνκηθν-θνηλσληθή θαη ζπζηεκαηηθή 68

πνπ απέθηεζε κε ην Καξμηζκφ: επαλήιζε σο ν ρψξνο ζύδεπμεο θαη ζπγθεξαζκνύ ηεο η-

ζηνξηθήο69, νηθνλνκηθήο, θνηλσληθήο θαη πνιηηηζκηθήο ζπληζηψζαο, νη νπνίεο πιένλ ε-

ληάζζνληαη ζε κηα γεληθή θαη ζπλνιηθή νπηηθή ηεο ηζηνξίαο70, δηαηεξψληαο ηαπηφρξνλα

ηηο ηδηαηηεξφηεηεο ηνπο. Ρν γεγνλόο δελ απνζεψλεηαη αιιά εμεηάδεηαη σο απνηέιεζκα

ησλ θνηλσληθψλ ζπκπεξηθνξψλ θαη απνθηά δηαθνξεηηθή αμία, νδεγψληαο ζηελ εμέηαζε

θαη θαηαλφεζε θαλνληθνηήησλ πνπ δεκηνπξγνχληαη ζε καθξντζηνξηθφ επίπεδν71.

Ρν ζπλαθφινπζν ηεο παξαπάλσ επαλαθνξάο ηεο Πνιηηηθήο Ιζηνξίαο ήηαλ ε επα-

λεμέηαζε ηνπ ξφινπ ηνπ αηφκνπ - σο ππνθεηκέλνπ - ζην ηζηνξηθφ γίγλεζζαη: εκθαλίδεηαη

θαη πάιη ε πξνζσπηθφηεηα, αιιά επαλαμηνινγεκέλε θαη θσηηζκέλε δηαθνξεηηθά, εμεηα-

δφκελε θαη κε ζπλαηζζεκαηηθά θξηηήξηα («[…]ην ζπλαίζζεκα, σο απαξαίηεην ζπλζεηηθφ

ηεο ππνθεηκεληθφηεηαο, εκπιέθεηαη κε ηε δηακφξθσζε ηεο θνηλσληθήο αιιά θαη ηεο πνιη-

ηηθήο πξαγκαηηθφηεηαο, θαζψο αλαπαξάγεη ζρέζεηο εμνπζίαο ή αληηηίζεηαη ζε απηέο72 »).

Ζ αλαζέξκαλζε ηνπ ελδηαθέξνληνο γηα ην ξφιν ηνπ αηφκνπ πξνθάιεζε ηνλ ε-

κπινπηηζκφ ηεο αξρεηαθήο θαη θεηκεληθήο εμέηαζεο θαη έξεπλαο, κε ηελ πξνζέγγηζε, κε-

ιέηε θαη αλάιπζε εηδηθφηεξσλ θαηεγνξηψλ πξνζσπηθώλ ηεθκεξίσλ θαη πεγψλ (αιιειν-

γξαθία, εκεξνινγηαθέο θαηαγξαθέο, βηνγξαθίεο, ηαμηδησηηθέο ζεκεηψζεηο, θιπ) σο απα-

ξαίηεην κέζν γηα ηελ εμέηαζε θαη θαηαλφεζε ηνπ ηζηνξηθνχ ξφινπ ηνπ αηφκνπ, αιιά θαη

ηεο πξφζιεςεο απηνχ ηνπ ξφινπ απφ ην ίδην ην δξψλ ππνθείκελν .

Έηζη, θάλνληαο έλα θχθιν ζρεδφλ δπν αηψλσλ, ε Πνιηηηθή Ιζηνξία επαλεκθαλίδε-

ηαη αλακνξθσκέλε, αλαδηνξγαλσκέλε θαη κε λέεο εξεπλεηηθέο θαηεπζχλζεηο· έρνληαο

δηαηεξήζεη ηηο παξαδνζηαθέο αξρέο ηεο ηζηνξηνγξαθίαο, εκπινπηίδνληάο ηεο κε λέα εξσ-

ηήκαηα, κεζφδνπο θαη πξαθηηθέο, θαζψο θαη ζχγρξνλεο νπηηθέο θαη αληηιεπηηθέο δηαδη-

θαζίεο επαλέξρεηαη σο ην είδνο ηεο ηζηνξίαο πνπ κπνξεί λα απνδψζεη κηα ζπλνιηθή θαη

πνιππξηζκαηηθή εηθφλα ηεο ηζηνξηθήο εμέιημεο.

67 Πην ίδην, ζ. 42. Ζ ζέζε πνπ απνδέρεηαη ε ζπγθεθξηκέλε ηζηνξηθή αληίιεςε είλαη φηη ην

θείκελν - σο ηζηνξηθή πεγή - δελ κεηαθέξεη ηελ πξαγκαηηθφηεηα αιιά κηα θεηκεληθή αλαπαξά-

ζηαζε ηεο. 68 Βι. παξαπάλσ, ζ. 12 ηεο παξνχζαο.

69πφ ηελ «ηζηνξηθηζηηθή» έλλνηα, δειαδή αξρεηαθή έξεπλα θαη κειέηε, ρξνληθή ηνπνζέηε-

ζε θαη γεγνλνηνινγηθή θαηαγξαθή. 70 Κπξέγηαλλε 2008:44. 71 Πην ίδην, ζ. 45. 72 Πην ίδην, ζ. 45.

~ΛΓΑ 2008/15 ~

Επίλογος

Όπσο θάλεθε κέρξη ηψξα, ε αληίιεςε θαη πξνζέγγηζε ηεο ηζηνξίαο δελ κπνξεί λα είλαη

ζηαζεξή νχηε κνλνζήκαληε· δελ κπνξεί λα εδξάδεηαη ζε λνκηθήο αληίιεςεο θαλνληθφηε-

ηεο θαη αμηψκαηα· θαη δελ κπνξεί λα εμάγεη κνλαδηθά, απφιπηα θαη δηαρξνληθήο ηζρχνο

ζπκπεξάζκαηα. Ν θχθινο πνπ δηέγξαςε ε Πνιηηηθή Ιζηνξία, κε ηηο δηαθνξεηηθέο εθθάλ-

ζεηο ηεο αλάινγα κε ηε ζεσξεηηθή-ηδενινγηθή θαηεχζπλζε θαη ηα εξσηήκαηα ηεο θάζε

επνρήο, απνδεηθλχεη φηη δελ ππάξρεη νξηζηηθή ηζηνξία.

Ρα κεγάια νθέιε ηεο Ηζηνξίαο απφ απηφ ην ηαμίδη, ζα κπνξνχζαλ λα ζπλνςηζηνχλ

ζηε ζεζκηθή θαζηέξσζε ηεο θξηηηθήο εμέηαζεο ησλ πεγψλ θαη ηεο έξεπλαο, ζηελ επαθφ-

ινπζε ψζεζε πξνο ηελ εμεηδίθεπζε ησλ ηζηνξηθψλ αληηθεηκέλσλ θαη ηελ θαηαλφεζε ηεο

αλαγθαηφηεηαο γηα δηεχξπλζε ησλ εξεπλεηηθψλ αληηθεηκέλσλ, ζηελ πεξηζζφηεξν θνηλσ-

ληθή θαη αλζξσπνθεληξηθή θαηεχζπλζε ηεο ηζηνξηθήο έξεπλαο. Ζ αλαζεψξεζε, επαλαμη-

νιφγεζε θαη δηαθνξεηηθή πξνζέγγηζε βαζηθψλ ελλνηψλ φπσο θξάηνο, έζλνο, νηθνλνκία,

θνηλσλία, θνπιηνύξα, πξνζσπηθόηεηα, άηνκν, θνηλσληθή νκάδα, θύιν, θιπ, είραλ ζαλ

απνηέιεζκα ην άλνηγκα επξχηεξσλ νξηδφλησλ ζηελ ηζηνξηθή κειέηε θαη έξεπλα.

Γξάθεη ν Luckacs73 : «Απηφ πνπ ίζσο ελδηαθέξεη πεξηζζφηεξν απφ ηε ζπζζσξεπ-

κέλε πνζφηεηα ηεο έξεπλαο είλαη αλακθηζβήηεηα ε πνηφηεηα ηεο αλαζεψξεζεο […] κε

ηελ επξεία έλλνηα, ζθνπφο ηεο ηζηνξηθήο έξεπλαο είλαη θάηη πεξηζζφηεξν απφ ηελ αθξί-

βεηα: ε θαηαλφεζε».

Ζ Πνιηηηθή Ιζηνξία, ππφ ηε λέα κνξθή κε ηελ νπνία αλαθάλεθε, θάλεη αθξηβψο

απηφ: πξνζεγγίδεη αθφκα πεξηζζφηεξν ηελ επηδεηνχκελε θαηαλόεζε ηνπ δξψληνο ππν-

θεηκέλνπ θαη ηεο ηζηνξηθήο εμέιημεο, ηεο θνηλσληθήο αλάπηπμεο θαη ηεο δηαρξνληθήο

πξαγκαηηθφηεηαο πνπ θαηαιήγεη λα απνηειεί ην παξειζφλ . Ρν πσο απηφ ην παξειζφλ

κεηνπζηψλεηαη ηειηθά ζε ηζηνξία, έρεη λα θάλεη πξψηα θαη θχξηα κε ηνλ ηζηνξηθφ. Αιιά

απηφ, είλαη έλα άιιν δήηεκα.

73 John Luckacs, Ο Υίηιεξ ηεο Ιζηνξίαο, ΔΛΑΙΗΝΠ, 1999, ζ. 22.

~ ΛΓΑ 2008/16 ~

Βιβλιογραθία

Θαηεξίλα Κπξέγηαλλε, Γεληθή Ιζηνξία ηεο Επξώπεο - Ιζηνξία θαη Ιζηνξηνγξαθία: Νεό-

ηεξεο Πξνζεγγίζεηο, Ξάηξα, 2008.

Καξγαξίηα Γξίηζα, Εηζαγσγή ζηελ Ιζηνξία, ζηελ Ιζηνξηνγξαθία θαη ζηελ Οηθνλνκηθή

Ιζηνξία. http://web.mac.com/e.arkolakis/epo11/dritsa.html - [20-12-2008]

Αληψλεο Ιηάθνο, Πσο ην παξειζόλ γίλεηαη Ιζηνξία;, ΞΝΙΗΠ, Αζήλα, 2007.

Georg G. Iggers, Η Ιζηνξηνγξαθία ζηνλ 20ν αηώλα, ΛΔΦΔΙΖ, Αζήλα, 1999.

Eric Hobsbawm, Γηα ηελ Ιζηνξία, ΘΔΚΔΙΗΝ, Αζήλα, 1998.