‘Ελληνιστική και Ρωμαϊκή Μεσσηνία: Αρχαιολογική και...

ANDREW FARRINGTON*

Η Πολιτική Ιστορία της Μεσσήνης και της Μεσσηνίας

Η ίδρυση της Μεσσηνίας και η κυριαρχία της Θήβαςμέχρι την μάχη της Χαιρωνείας.

Ο περιηγητής και γεωγράφος Παυσανίας, ο οποίος επισκέφθηκε την Mεσσηνία κατά τον 2ον αιώνα μ.Χ., παρουσιάζει μία ηρωική εκδο-

χή της ιστορίας της Mεσσηνίας έως την ίδρυση της πόλης από τον Επα-μεινώνδα. Ο Παυσανίας, όπως ο ίδιος αναφέρει, χρησιμοποιεί ως κύρια πηγή το έπος Μεσσηνιακά, έργο του ποιητή Ριανoύ του 2ου αι. π.Χ., ο οποίος περιγράφει τις ηρωικές προσπάθειες των Μεσσηνίων, υπό το θρυλικό ηγέτη τους, τον Αριστομένη, να διώξουν τους Σπαρτιάτες από τη Μεσσηνία κατά τη διάρκεια του Β´ μεσσηνιακού πολέμου. Σύμφωνα πάντα με τον Παυσανία, οι Μεσσήνιοι εξορίζονται και καταλήγουν στη Σικελία μετά την ήττα τους, το 668 π.Χ. (28η Ολυμπιάδα). Μετά από τη δεύτερη εξέγερση κάποια στιγμή κατά τη διάρκεια της 79ης Ολυμπι-άδας (464 π.Χ.), έχοντας νικηθεί και πάλι, οι υπόλοιποι Μεσσήνιοι εξε-λαύνονται, με αποτέλεσμα να εγκατασταθούν πρώτα στη Ναύπακτο και

ΑΙ ΑΙHHHHHHHHHHHHHHHH HHH HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHH HHH EEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΚΚΚΚΚΚΚΚΚΚΚΚΚΚΚΚΚΚΚΚΚΚΚΚΚΚΚΚΚΚΚΚΚΚΚΚΚΚΚΑΙΑΙΑΙΑΙΑΙΑΙΑΙΑΙΑΙΑΙΑΙΑΙΑΙΑΙΑΙΑΙΑΙΑΙΑΙΑΙΑΙΑΙΑΙΑΙΚΑΙΚΚΚΑΙΚΑΙΚΑΙΚΚΚΑΙΚΚΑΙΚΚΚΑΙΚΑΙΚΑΙΚΚΚΑΙΚΚΑΙΚΚΚΑΙΚΑΙΚΑΙΚΚΚΑΙΚΚΑΙΚΚΚΑΙΚΑΙΚΑΙΚΚΚΑΙΚΑΙΑΙΑΙΑΙΑΙΑΙΑΙΑΙΑΙ ΑΙΑΙΑΙ ΡΡΡΡΡΡΡΡΡΡΡΡΡΡΡΡΡΡΡΡΡΡΡΡΡΡΡΡΡΡΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΡΩΜΑΪΚΗ ΡΡΡΩΜΑΪΚΗ ΡΩΜΑΪΚΗ ΡΩΜΑΪΚΗ ΡΡΡΩΜΑΪΚΗ ΡΡΩΜΑΪΚΗ ΡΡΡΩΜΑΪΚΗ ΡΩΜΑΪΚΗ ΡΩΜΑΪΚΗ ΡΡΡΩΜΑΪΚΗ ΡΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΩΜΑΪΚΗ ΜΜΜΜΜΜΜΜΜΜΜΜΜΜΜΜΜΜΜΜΜΜΜΜΜΜΜΜΜΜΜΜΜΜΜΜΜΜΜΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΜΕΣΣΗΝΙΑΜΜΜΕΣΣΗΝΙΑΜΕΣΣΗΝΙΑΜΕΣΣΗΝΙΑΜΜΜΕΣΣΗΝΙΑΜΜΕΣΣΗΝΙΑΜΜΜΕΣΣΗΝΙΑΜΕΣΣΗΝΙΑΜΕΣΣΗΝΙΑΜΜΜΕΣΣΗΝΙΑΜΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑΕΣΣΗΝΙΑ

* Ο κ. Andrew Farrington είναι Λέκτωρ της Αρχαίας Ελληνικής Ιστορίας στο Δημο-κρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης, πρώην διδάσκων (Π.Δ. 407/80) στο Τμήμα Ιστο-ρίας, Αρχαιολογίας και Διαχείρισης Πολιτισμικών Αγαθών του Πανεπιστημίου Πε-λοποννήσου.

Andrew FArrington

170στη συνέχεια στη Σικελία και τη Λιβύη, εξαιτίας της πίεσης που τους ασκούσαν οι Σπαρτιάτες. Όμως, προοιωνίζεται μέσα από το κείμενο του Παυσανία η επιστροφή των εξορισθέντων Μεσσηνίων λίγο πριν από τη μάχη των Λεύκτρων (το 371 π.Χ.), όπου θα καταστραφεί η στρατιωτι-κή δύναμη της Σπάρτης. Επίσης, μετά από την ήττα των Σπαρτιατών, ο Επαμεινώνδας ανακαλεί από την Ιταλία, τη Σικελία και την Κυρηνα-ϊκή τούς απογόνους των εξόριστων κατοίκων της Μεσσηνίας, με σκο-πό την εγκατάστασή τους στην καινούρια πόλη που ιδρύει για αυτούς ο θηβαίος στρατηγός1.

Ωστόσο, από αυτή την πατριωτική αλλά και απλοϊκή εκδοχή που παρουσιάζει ο Παυσανίας προκύπτουν αρκετά ιστορικά προβλήμα-τα. Αρχικά, καμία από τις άλλες αρχαίες γραπτές ιστορικές πηγές που έχουν διασωθεί, δεν αναφέρονται σε καμιά μαζική επιστροφή των Μεσσηνίων, ενώ τα τεκμήρια που παρουσιάζονται σε αυτές φαίνονται να έρχονται σε αντίφαση με ό,τι μας παραδίδει Παυσανίας2. Δεύτε-ρον, μία τέτοια εκδοχή προϋποθέτει την ύπαρξη της Μεσσηνίας ως μί-ας ενωμένης πολιτικής και πολιτιστικής οντότητας ήδη από την αρ-χή της σπαρτιατικής κυριαρχίας τον 8ον αιώνα π.Χ., πράγμα που δεν φαίνεται να ενισχύεται από τα αρχαιολογικά κατάλοιπα εκείνης της περιόδου3. Στην πραγματικότητα, είναι πιο πιθανόν να γεννήθηκε και να εξελίχθηκε μία ξεχωριστή μεσσηνιακή ‘εθνική’ ταυτότητα, ως φαι-νόμενο που αντιπαρατίθεται και αντιστέκεται στους Σπαρτιάτες κα-τά τη διάρκεια, αλλά και υπό την πίεση, της σπαρτιατικής κυριαρχί-ας της ίδιας4. Τέλος, ο Παυσανίας όχι μόνο δεν ασχολείται με την πε-ρίοδο της Σπαρτικής κυριαρχίας, αλλά και δεν αναφέρεται στους δύο βασικούς κοινωνικούς θεσμούς της τότε μεσσηνιακής κοινωνίας, δηλ. στους είλωτες και τους περίοικους. Παρόλο που οι είλωτες αποτελού-σαν το οικονομικό θεμέλιο της σπαρτιατικής κοινωνίας, οι περίοικοι

1. Ήττα των Mεσσηνίων κατά τον A´ Μεσσηνιακό πόλεμο: Παυσανίου IV.6.1-23.10. Εξέγερση, περίπου 464 π.Χ.: Παυσανίου IV.24.5-IV.25.2.-Η επιστροφή των Μεσσηνίων προοιωνίζεται: Παυσανίου IV. 25.3. Ανάκληση των Μεσσηνίων: Παυσανίου IV.25.5.

2. Έλλειψη άλλων τεκμηρίων για επιστροφή Μεσσηνίων: Luraghi 2002: 64.3. Συμπεράσματα από αρχαιολογικά κατάλοιπα της Mεσσηνίας από τον 10 έως και

τον 8ον αι. π.Χ. Luraghi 2002: 48-49.4. Εξέλιξη της μεσσηνιακής ομαδικής ταυτότητας: Luraghi 2002: 68-69.

Η ΕλλΗνιστικΗ και ΡωμαϊκΗ μΕσσΗνια

171εκτελούσαν μία εξίσου πρωταρχικής σημασίας λειτουργία στην οικονο-μική ζωή της πόλης-κράτους. Σε αντιθέση με τους είλωτες, οι περίοι-κοι είχαν μία ορισμένη ελευθερία, παρόλο που υποχρεώνονταν, σε πε-ρίπτωση ανάγκης, να μάχονται σε βοηθητικό ρόλο δίπλα στους Σπαρ-τιάτες, καθώς και περιοδικώς να συνεισφέρουν οικονομικά σε αυτούς. Από την άλλη, όμως, οι περίοικοι λειτουργούσαν ως προμαχώνας ενα-ντίον των Ειλώτων, καθώς διεξήγαν όλο το εμπόριο της Μεσσηνίας και της Λακωνίας, ασχολούμενοι συγκεκριμένα με την παραγωγή και επι-σκευή των όπλων των Σπαρτιατών, δραστηριότητα ζωτικής σημασίας για την σπαρτιατική πολιτεία.

Εφόσον, τότε, οι περίοικοι είχαν την θέση που είχαν, φαίνεται πιθανόν ότι αναπτύχθηκε και εξελίχθηκε η ‘μεσσηνιακή αυτοσυνείδηση’ η οποία διέπει τους μύθους που παρουσιάζει ο Παυσανίας, λόγω του ότι μόνο οι περίοικοι θα είχαν την άνεση και την αυτοπεποίθηση να ασχοληθούν με τέτοια θέματα. Άλλος ένας παράγοντας που θα συνέβαλε στη διαδικα-σία αυτή αποτελούσε το γεγονός ότι οι πόλεις των περιοίκων, έχοντας, εν μέρει τουλάχιστον, την τυπική και συνηθισμένη συνείδηση και αντί-ληψη και προ πάντων την επιθυμία για πλήρη πολιτική ελευθερία, που ήταν χαρακτηριστικό των πόλεων-κρατών, θα δυσανασχετούσαν με την υποταγή τους στους Σπαρτιάτες. Παράλληλα, όμως, οι περίοικοι διέθε-ταν επίγνωση των προνομίων που αντλούσαν από το Σπαρτιατικό κα-θεστώς μέσω της στενής σχέσης τους με τους Σπαρτιάτες.

Όπως εξελίχθηκαν τα πράγματα, η Μεσσηνία απελευθερώθηκε στην πραγματικότητα όχι εξαιτίας κάποιας εξέργεσης είτε των Ειλώτων είτε των περιοίκων, αλλά εξαιτίας της αντισπαρτιατικής πολιτικής και των στρατιωτικών ικανοτήτων του Επαμεινώνδα. Φαίνεται, λοιπόν, ότι πα-ρά τα όσο αναφέρει ο Παυσανίας, οι περίοικοι και όχι οι φτωχοί και καταπιεσμένοι είλωτες αποτελούσαν την κυρίαρχη θέση στην καινούρ-για πολιτεία της Μεσσηνίας.

Μετά από την απελευθέρωση και με την πορεία της συνεχούς αντι-σπαρτιατικής πολιτικής που ακολουθούσε η Μεσσηνία μέχρι και μετά την έλευση των Ρωμαίων, οι προηγούμενες στενές , ωστόσο όχι αγα-στές, σχέσεις των περιοίκων με τους Σπαρτιάτες προφανώς προκαλού-σαν αμηχανία. Αυτή αντιμετωπίσθηκε με τη μυθολογική εκδοχή που πα-ρουσιάζει ο Παυσανίας, σύμφωνα με την οποία η μεσσηνιακή πολιτεία ιδρύεται από κάποιους μεσσηνίους που από τη μία τρέφουν μακρόχρο-

Andrew FArrington

172νη και πιστή σχέση με την πατρίδα τους, και από την άλλη επέλεξαν μία ηρωϊκή εξορία. Αυτή η εκδοχή απαλλάσσει με τον τρόπο αυτόν την κυρίαρχη θέση από οποιαδήποτε υποψία συνεργασίας με τους προη-γούμενους κατακτητές.

Αν το επεισόδιο της ανάκλησης των Μεσσηνίων που παρουσιάζει ο Παυσανίας περιέχει κάποιο αληθινό στοιχείο, ίσως αυτό να εντοπίζεται στην πιθανή επιστροφή μίας μικρής ομάδας, η οποία όμως δεν αναφέ-ρεται σε άλλες πηγές, και στη συνέχεια σταδιακά λειτουργούσε ως πυ-ρήνας για την εξέλιξη του μύθου της μαζικής επιστροφής.

Όπως, όμως, έχει αναφερθεί η ίδρυση της Μεσσηνίας ήταν αποτέ-λεσμα των εξελίξεων της αντισπαρτιατικής πολιτικής που υιοθέτησε ο Επαμεινώνδας, έως και το θάνατό του. Το μίσος για τη Σπάρτη την ένω-σε με τη Θήβα και άλλες πολιτείες, συγκεκριμένα τις πόλεις του Kοι-νού της Αρκαδίας, το οποίο ιδρύθηκε αμέσως μετά από τη μάχη των Λεύκτρων και αποτελούσε σύμμαχο της Θήβας, καθώς και το Άργος. Ο Επαμεινώνδας φέρεται ότι επέλεξε ο ίδιος τη θέση της καινούριας πόλης της Μεσσήνης, παίζοντας ένα τόσο σημαντικό ρόλο στη διαδικασία της ίδρυσης της, έτσι ώστε να παραμείνει σημαντική προσωπικότητα στα μάτια των Μεσσηνίων για αιώνες ακόμη και μετά από τον θάνατό του, χωρίς όμως να αποκλείεται και η συμμετοχή των Αργείων στην ίδρυση της πόλης, που η υπάρξή της θύμιζε και προέβαλλε τόσο φανερά και έντονα την ήττα των Σπαρτιατών. Τέλος, αξίζει να σημειωθεί ότι ταυ-τόχρονα και άλλες μικρές πόλεις ιδρύθηκαν στη Μεσσηνία.

Η ιστορία της Μεσσηνίας από το 369 π.Χ. εώς και το 31 π.Χ.

Την κύρια πηγή ασφάλειας για την Μεσσηνία αποτελούσε η αντι-σπαρτιατική πολιτική τόσο του Επαμεινώνδα όσο και των συμμάχων του, των Αργείων και του Κοινού της Αρκαδίας. Τη Μεσσήνη διάλεξε ως τόπο όπου θα ιδρυόταν η καινούρια μητρόπολη ο Θηβαίος στρατη-γός, εφόσον ως τοποθεσία προστατεύοταν εύκολα και διέθετε ένα έν-δοξο παρελθόν. Η πόλη στην Ιθώμη λειτουργούσε ως πρώτος κρίκος μί-ας αμυντικής αλυσίδας πόλεων, της οποίας ο σκοπός ήταν ο περιορι-σμός των Σπαρτιατών στη Λακωνία. Η δεύτερη πόλη αυτής της σειράς


173ήταν η Μεγαλόπολη που, έχοντας ιδρυθεί μεταξύ του 370 και του 360 π.Χ., ήταν το αποτέλεσμα της συνεργασίας μεταξύ του Επαμεινώνδα και των Αρκάδων5, ενώ την τρίτη αποτελούσε η Μαντίνεια, που οικοδο-μήθηκε το 370 π.Χ. από το Κοινόν της Αρκαδίας.

Μετά από τη μάχη των Λεύκτρων και την επακόλουθη εξαφάνιση, έστω προσωρινή, της απειλής που παρουσίαζε η Σπάρτη, η Μεσσηνία ενδυνάμωσε τη διπλωματική της θέση συνάπτοντας συμμαχία με το Κοι-νόν της Αρκαδίας το 365/4 π.Χ.6. Η απουσία της δύναμης της Σπάρτης από την πολιτική σκηνή όμως ενθάρρυνε τον ανταγωνισμό, που πάντα υπέβοσκε μεταξύ των συμμάχων της Θήβας, με αποτέλεσμα να λάβει μέρος η μάχη της Μαντινείας το 362 π.Χ., όπου η Θήβα, στρατιωτικά υποστηριζόμενη θερμά από την ακόμη ευγνώμονα Μεσσηνία, νίκησε τη Σπάρτη, τη Μαντίνεια, την Ήλιδα και την Αθήνα. Η νίκη, όμως, κόστι-σε τη ζωή του Επαμεινώνδα7.

Λόγω του θανάτου του Θηβαίου στρατηγού, η πολιτική θέση της Θή-βας εξασθένησε αισθητά κατά την περίοδο μετά τη μάχη της Μαντινεί-ας. Σε μία προσπάθεια να ανακτήσει χαμένη δόξα και έδαφος, η Θή-βα παρότρυνε τους Αμφικτύονες των Δελφών πρώτα να κατηγορήσουν τους Φωκείς και τους Σπαρτιάτες ότι εκμεταλλεύονταν ιερή γη, η οποία ανήκε στον Απόλλωνα, και στη συνέχεια να τους επιβάλουν πρόστιμο, προκαλώντας κατά αυτό τον τρόπο τον Γ´ Ιερό Πόλεμο (356-346 π.Χ.). Οι Θηβαίοι ζήτησαν βοήθεια από τον Φίλιππο Β´ της Μακεδονίας, που εκείνη την περίοδο έτυχε να είναι εχθρός της Αθήνας και επομένως θε-τικά διακείμενος προς τη Θήβα, με αποτέλεσμα ο Μακεδόνας βασιλιάς να καταστρέψει τη Φωκίδα και να αναδειχθεί με τον τρόπο αυτόν ο πιο σημαντικός πολιτικός παράγοντας της πολιτικής σκηνής.

Για τη Μεσσηνία αυτή η εξέλιξη επισήμανε την αρχή ενός γενικού πολιτικού προσανατολισμού προς τη Μακεδονία, με σκοπό την άμυνα κατά των Σπαρτιατών, οι οποίοι ήταν έτοιμοι κάθε στιγμή να αρπάξουν ξανά τη χαμένη τους γη και δόξα ως κυρία δύναμη της Πελοποννήσου. Από το τέλος του Γ´ Ιερού Πολέμου έως και τη μάχη της Χαιρωνείας

5. Ίδρυση της Μεγαλόπολης: Παυσανίου VIII.52.4.6. Συμμαχία μεταξύ Μεσσηνίων και Αρκάδων: SEG 22 (1967) 339 παρά Meyer 1978:

στήλη 266.7. Η μάχη της Μαντινείας: Διοδώρου Σικελιώτη XV.85.2, Ξενοφώντα Ελληνικά

VII.4.27.

Andrew FArrington

174το 338 π.Χ., έτος εξάλειψης της ανεξαρτησίας των πόλεων-κρατών της Ελλάδος λόγω των δραστηριοτήτων του Φίλιππου Β´ και του Αλέξαν-δρου, η Μεσσηνία έμεινε πιστή στη Μακεδονία, παρά τις προσπάθειες του Δημοσθένη να την κερδίσει προς την πλευρά της Αθήνας. Οι Μεσ-σήνιοι σύναψαν συμμαχία με το Φίλιππο, γεγονός που δεν τους επέτρε-ψε, παρά τη σύναψη άλλης μίας συμμαχίας με τους Αθηναίους το 342 π.Χ., τη συμμετοχή τους στη Μάχη της Χαιρωνείας8.

H Μεσσηνία ανταμείφθηκε από το Φίλιππο για την πιστή της στάση με την παραχώρηση της Δενθελιάτιδος, της οριακά μεταξύ Μεσσηνίας και Σπάρτης τοποθετημένης περιοχής, που βρίσκεται βορειο-ανατολικά των Φαρών. Η σημασία της περιοχής συνίσταται στο ότι η Δενθελιάτις λόγω του οδικού δικτύου της εξασφάλιζε στους Σπαρτιάτες την πρό-σβαση στη Μεσσηνία, γεωγραφικό χαρακτηριστικό που σήμαινε ότι η περιοχή είχε ζωτική σημασία για την ασφάλεια της Μεσσηνίας, που τε-λικά δεν επιλύθηκε πρίν από την αρχή του 1ον μ.Χ. Μαζί με τη Δενθε-λιάτιδα η Μεσσηνία απέκτησε χάρη στην επιρροή του Φιλίππου και τις υπόλοιπες περιοικικές πόλεις της Μεσσηνίας9.

Η Μεσσηνία κρατούσε μία σταθερή θέση υπέρ της Μακεδονίας μέ-χρι τον θάνατο του Αλεξάνδρου. Το 335-3 π.Χ., δέχτηκε πίσω τον Νέ-ωνα και τον Θρασύμαχο, υποστηρικτές της Μακεδονίας, που είχαν διω-χθεί προηγουμένως, ενώ παρέμεινε πιστή στη Mακεδονία κατά την εξέ-γερση της Σπάρτης το 331 π.Χ. εναντίον της Μακεδονίας. H Μεσσηνία όμως συμμετείχε και στο Λαμιακό Πόλεμο (323/2 π.Χ.), που ξέσπασε μετά από το θάνατο του Αλεξάνδρου.

Από τότε μέχρι το 272 π.Χ. και τον θάνατο του Πύρρου της Ηπεί-ρου, τα πολιτικά γεγονότα στη Μακεδονία αποτελούσαν τον κύριο πα-ράγοντα που επηρέασε την πορεία της ιστορίας της Μεσσηνίας. Ο Πο-λυπέρχων, ο οποίος ήταν ο αντιβασιλιάς του Φιλίππου Γ´ και του Αλε-ξάνδρου Δ´ της Μακεδονίας, σύναψε συμφωνία με τη Μεσσήνη, πιθα-νόν σχετιζόμενη με οικονομικά θέματα10. Ο Πολυπέρχων, έχοντας δι-ωχθεί από τον Κάσσανδρο, έφυγε στην Πελοπόννησο, όπου κατάλαβε

8. Συμμαχία Μεσσηνίων με τον Φίλιππο: Παυσανίου I. 28.1-2. - Συμφωνία Μεσσηνίων προς τους Αθηναίους: Inscriptiones Graecae τομ. V.2. (επιμέλ.) Kohler, U., Βερολίνο, 1895, 41 αρ. 114c.

9. Η Δενθελιάτις: Σταιναούερ 1988.10. Συμφωνία του Πολυπέρχωνα με τη Μεσσήνη: SEG XLI (1991)320


175τη Μεσσήνη, αλλά δέχθηκε επίθεση από τον Κάσσανδρο το 316-315 π. Χ.11. Μετά την ήττα του Αντιγόνου και του Δημητρίου, του υιού του, στην Ιψό το 310 π.Χ., ο τελευταίος αφοσιώθηκε στις προσπάθειές του να ανακτήσει τα χαμένα του εδάφη. Ως μέρος αυτής της εκστρατείας, ο Δημήτριος, αποβιβάσθηκε στην Ελλάδα και επιτέθηκε στη Μεσσήνη, χωρίς να καταφέρει να τη κατακτήσει12. Το 294 π.Χ. κατέλαβε το θρό-νο της Μακεδονίας, τον οποίο κράτησε μέχρι το 287 π.Χ., όταν διώ-χθηκε από τον Πύρρο της Ηπείρου και τον Λυσίμαχο, ο οποίος βασί-λευε στην Μακεδονία μέχρι την καταστροφική ήττα του στη μάχη του Κορουπεδίου το 281 π.Χ. Ο θρόνος της Μακεδονίας επέστρεψε οριστι-κά στους απογόνους του Αντιγόνου μετά από τη νίκη του Αντιγόνου Γονατά κατά των Γαλατών, η οποία έλαβε χώρα στη Λυσιμάχεια της Θράκης το 277 π.Χ.. Αυτή η πράξη νομιμοποίησε τις διεκδικήσεις του για τη βασιλεία της Μακεδονίας, την οποία κατέλαβε τελικά το 277/6 π.Χ. Στη συνέχεια, όμως, ο Πύρρος, έχοντας καταλάβει μέρος της δυ-τικής Μακεδονίας, επιτέθηκε στην Πελοπόννησο με σκοπό την ενδυνά-μωση της θέσης του, έχοντας, όμως, ως αποτέλεσμα τον θάνατό του στο Άργος το 272 π.Χ.

Όσο ήταν εφικτό, η Μεσσηνία απέφευγε τη συμμετοχή σε αυτά τα γε-γονότα. O Λυσίμαχος, όμως, σύναψε συμφωνία με τους Μεσσηνίους κα-τά πιθανών εισβολέων και προσπαθειών παλινόρθωσης εξορισθέντων13. Στη συνέχεια, οι Μεσσήνιοι αρνήθηκαν να βοηθήσουν τον βασιλιά της Σπάρτης, τον Αρέα, στις προσπάθειές του να επιτεθεί σε συμμάχους της Μακεδονίας 14. Η εκστρατεία του Πύρρου το 272 π.Χ., όταν εισέ-βαλε στην Πελοπόννησο με σκοπό τη αποκατάσταση στην πρότερη θέ-ση του του Κλεονύμου, του εξορισμένου βασιλιά της Σπάρτης, αποτέ-λεσε κίνητρο για τη σχεδόν μοναδική συνεργασία μεταξύ των Σπαρτι-ατών και των Μεσσηνίων, οι οποίοι ήρθαν να υποστηρίξουν τους άλλο-τε εχθρούς τους αυτεπαγγέλτα.

11. Επίθεση του Κασσάνδρου: Διοδώρου Σικελιώτου XIX.64.112. Επίθεση του Δημητρίου κατά της Μεσσήνης το 295 π.Χ.: Πλουτάρχου Βίος

Δημητρίου XXXIII-XXXIV.13. Συμφωνία Λυσιμάχου με τους Μεσσηνίους: SEG 41 (1991) 322, Θέμελης 20022:

146.14. Επίθεση του Άρεως κατά της Αιτωλίας, το 280 π.Χ.: P Cartledge, A. Spawforth

Hellenistic and Roman Sparta: A Tale of Two Cities (Λονδίνο, 2002 (2η εκδ.)),

Andrew FArrington

176Από αυτή την παροδική στιγμή συνεργασίας μέχρι τον θάνατο του

Αντιγόνου Γονατά το 240 π.Χ., κύριο ρόλο στην ιστορία της Πελοπον-νήσου παίζουν κυρίως δύο θέματα: πρώτον, οι συνεχιζόμενες προσπά-θειες της Σπάρτης να ανακτήσει την πολιτική ηγεμονία της Πελοπον-νήσου και, δεύτερον, η από το 252 π.Χ. άνοδος του Κοινού της Αχαΐας με ηγέτη τον Άρατο. Tο κάπως ασαφές επεισόδιο που μας αφηγείται ο Παυσανίας, το οποίο αφορά την πολιτική άμιλλα μεταξύ των Μεσσηνί-ων και των Σπαρτιατών, για να εξαφαλισθεί πολιτική επιρροή στην Ηλί-δα15, μπορεί να κατατάσσεται στο χρονικό διάστημα πριν από το Χρε-μωνίδειο Πόλεμο (266-262/1 π.Χ.), όταν η Σπάρτη κατέβαλλε προσπά-θειες να επεκταθεί η πολιτική της επιρροή στην Πελοπόννησο. Στη συ-νέχεια, ξέσπασε ο Χρεμωνίδειος Πόλεμος για δύο κύριως λόγους. Κα-ταρχήν, οι Αθηναίοι ήθελαν να απαλλαγεί η Ελλάδα από τη Μακεδο-νική κυριαρχία και, έπειτα, οι Σπαρτιάτες, που ήταν οι σύμμαχοι τους και υποστηρίζονταν από τον Πτολεμαίο, δεν έπαυαν να επιθυμούν να πάρουν τελικά στα χέρια τους την ηγεμονία της Πελοποννήσου. Ο πό-λεμος, όμως, είχε ως έκβαση τόσο την ήττα της Αθήνας και της Σπάρ-της όσο και την ενδυνάμωση της θέσης της Μακεδονίας στην Πελοπόν-νησο. Δεν εκπλήσσει το γεγονός ότι η Μεσσηνία δεν βοήθησε τις φιλο-δοξίες της Σπάρτης, επειδή πιθανόν ο Αντίγονος να είχε ήδη επικυρώ-σει την κατοχή της Δενθελιάτιδος από τους Μεσσηνίους.

Ως αντίβαρο στην άνοδο του Κοινού της Αχαΐας από το 252 π.Χ., οι Μεσσήνιοι στράφηκαν προς το Κοινόν της Αιτωλίας, το οποίο έτρε-φε εχθρότητα προς τους Σπαρτιάτες, καθώς και το Κοινόν της Αχαΐ-ας, και ίσως είχε συνάψει επίσημη συμφωνία με τους Αιτωλούς16, ενώ οι Αιτωλοί βοήθησαν στη διαδικασία σύναψης της συμφωνίας για ισο-πολιτεία και επιγαμία μεταξύ των Φιγαλέων και των Μεσσηνίων περί-που το 240 π.Χ.17.

Τον Αντίγονο Γονατά διαδέχτηκε ο Δημήτριος το 240/239 π.Χ., ο οποίος άλλαξε το διπλωματικό προσανατολισμό της Μακεδονίας, εφό-σον παντρεύτηκε τη Φθία, που ήταν κόρη της Ολυμπιάδας Ηπειρώτισ-

15. Επίθεση των Μεσσηνίων κατά της Ήλιδος: Παυσανίου IV. 28.4-6.16. Ψηφίσματα Αιτολών για ισοπολιτεία και προξενία με τους Μεσσηνίους: Meyer

1978: 269.- Μια επίσημη συμμαχία υπήρχε μέχρι το 221 π.Χ. (Πολυβίου V. 37-39), που πιθανόν συνάφθηκε τώρα.-

17. Ισοπολιτεία και επιγαμία μεταξύ Φιγαλείας και της Μεσσήνης: Κolbe 1913: 419.


177σας, κίνηση που είχε ως αποτέλεσμα να γίνουν οι Αιτωλοί σύμμαχοι του Κοινού της Αχαΐας σε ένα πόλεμο κατά των Μακεδόνων που τελεί-ωσε 229 π.Χ. Το Κοινόν της Αχαΐας συνέχισε την εξάπλωση του στην Πελοπόννησο κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 240-230 π.Χ. Ταυ-τόχρονα, το 233 π.Χ., η πτώση της μοναρχίας της Ηπείρου άνοιξε τον δρόμο για την άνοδο των Ιλλυρίων και, τελικά, για την εμπλοκή των Ρωμαίων σε Ελληνικά πολιτικά θέματα, διαδικασία η οποία ξεκίνησε με τον Πρώτο Ιλλυριακό Πόλεμο (231-228 π.Χ.), που είχε ως αποτέλε-σμα τη δημιουργία ενός ρωμαϊκού προτεκτοράτου ανάμεσα στην Ιλλυ-ρίας και την Ήπειρο. Στο διάστημα που μεσολαβούσε, κατά τη δεκαε-τία 230-220 π.Χ., κυριαρχούσε ως κύριος πολιτικός παράγοντας στην πολιτική σκηνή της Πελοποννήσου, ο Κλεομένης Γ´ της Σπάρτης. Με το ριζοσπαστικό μεταρρυθμιστικό πρόγραμμα αναδασμού της γης, ο βασι-λιάς της Σπάρτης αποσκοπούσε στην απόκτηση της ηγεμονίας της Πε-λοποννήσου και, στη συνέχεια, στην εξαφάνιση της Μακεδονικής πα-ρουσίας στην περιοχή. Οι φιλοδοξίες του Κλεομένους, όμως, προκάλε-σαν τόσο φόβο στα μέλη του Κοινού της Αχαΐας, ώστε ο Άρατος σύνα-ψε συμμαχία με τον Αντίγονο Δώσωνα, τον βασιλιά της Μακεδονίας, το 225 π.Χ., κίνηση που τελικά οδήγησε στην απόλυτη ήττα του Κλεομέ-νους στη Σελλασία το 222 π.Χ.

Με τη μείωση της πολιτικής επιρροής της Σπάρτης το Κοινόν της Αι-τωλίας αντιμετώπιζε τώρα την πιθανότητα περικύκλωσης από το Κοινόν των Ελλήνων, που δημιούργησε και προωθούσε ο Φίλιππος Ε´ της Μα-κεδονίας. Οι Αιτωλοί, με σκοπό την αποφυγή μίας τέτοιας έκβασης, άρ-χισαν να υποκινούν πόλεμο στην κεντρική και βόρεια Ελλάδα. Ως μέρος αυτής της στρατηγικής άρχισαν να αντιμετωπίζουν εχθρικά την παλαιά τους σύμμαχο, τη Μεσσηνία, που βρισκόταν μεταξύ δύο άλλων συμμά-χων των Αιτωλών, της Ηλιδος και της Σπάρτης, με στόχο την εμπλοκή σε πόλεμο, πρώτον, του Κοινού της Αχαΐας και, στη συνέχεια, του Κοι-νού των Ελλήνων. Αφού ο Δορύμαχος, που ήταν στρατηγός των Αιτω-λών στη Φιγάλεια, κατέστρεψε σκόπιμα τις καλές σχέσεις μεταξύ των Αιτωλών και των Μεσσηνίων18, ασκούσε πίεση στον Σκόπα, με αποτέ-λεσμα ο τελευταίος να κηρύξει πόλεμο χωρίς την επίσημη έγκριση του Κοινού των Αιτωλών κατά της Ηπείρου, της Αχαΐας, της Μεσσηνίας και

18. Ο Δορίμαχος στην Φιγάλεια: Πολυβίου IV. 3.6.- 4.8.

Andrew FArrington

178της Ακαρνανίας και στη συνέχεια να εξαπολύσει επίθεση κατά της Μεσ-σηνίας μέσω της Αχαΐας19.

Τότε, στράφηκαν ως αντίδραση, τόσο οι Μεσσήνιοι, όσο και το Κοι-νόν της Αχαΐας, προς το Κοινόν των Ελλήνων, και η Μεσσηνία έγινε μέ-λος του Κοινού. Μετά από άλλες προκλήσεις20, το Κοινόν των Ελλήνων κήρυξε πόλεμο κατά των Αιτωλών21, και η Μεσσηνία, στην οποίαν κυρι-αρχούσε με ιδιοτελή συμφέροντα, σύμφωνα με τον Παυσανία, ένα ολι-γαρχικό καθεστώς, δεν συμμετείχε στον πόλεμο πριν από την απελευ-θέρωση της Φιγάλειας το 219 π.Χ. Η χρονολογία αυτή συμπίπτει με την εγκαθίδρυση μετριοπαθούς δημοκρατίας στην Μεσσήνη22. Παρόλο που από το 218 π.Χ. η Μεσσηνία υποστήριζε πλήρως το Κοινόν των Ελλή-νων, στο τέλος του πολέμου, το 217 π.Χ., μέσα από τη ειρήνη της Ναυ-πάκτου, βρισκόταν υπό την πολιτική επιρροή του Κοινού της Αχαΐας. Ο Φίλιππος Ε´, όμως, προβλέποντας μελλοντική σύγκρουση με τους Ρω-μαίους, επειδή ήθελε να καταλάβει τη Μεσσήνη και την Ιθώμη, που είχε μεγάλη στρατηγική σημασία, ιδιαίτερα λόγω του ότι η περιοχή βρισκό-ταν μεταξύ της Ήλιδος και της Σπάρτης, οι οποίες ήταν εχθροί του βα-σιλιά της Μακεδονίας, παρενέβη σε επεισόδιο πολιτικής στάσεως, που ξέσπασε το 215/4 π.Χ. στη Μεσσήνη. Τον συνάντησε εκεί ο Άρατος, που τον προειδοποίησε έμμεσα να μην επιχειρήσει την κατάληψη της Ιθώ-μης, με αποτέλεσμα ο Φίλιππος Ε´ να μη δοκιμάσει την τύχη του αυτή την φορά23. Στη συνέχεια, όμως, το 214 π.Χ., ο Δημήτριος ο Φάριος, που είχε γίνει σύμμαχος του Φιλίππου, προσπάθησε να καταλάβει τη Μεσ-σήνη24, μία κίνηση που είχε ως αποτέλεσμα τόσο το θάνατο του Δημη-τρίου όσο και το μόνιμο και σταθερό πλεον μίσος των Μεσσηνίων προς τον Φίλιππο, ο οποίος λεηλάτησε την περιοχή25, ωθώντας με τον τρόπο

19. Κήρυξη πολέμου από τον Σκόπα: Πολυβίου IV. 5.3-6. 20. Προκλήσεις από Αιτωλούς: Πολυβίου IV. 16.11. 21. Κήρυξη πολέμου: Roebuck 1941: 77-78.22. Δημοκρατία στη Μεσσηνία: Πολυβίου VII.10.2-4, 5.10.2-5; D. Mandels ‘Messene,

215 B.C.: An Enigmatic Revolution’ History29 (1980) 246-250.23. Επέμβαση του Φιλίππου στη στάση: Πολυβίου VII.12.1-7.13.9, Πλουτάρχου Βίος

Αράτου IL.2, L.1-6.24. Πρόσπάθεια του Δημητρίου του Φάριου: Πολυβίου III. 19.11; Παυσανίου IV. 29.1-

6; Walbank 1957: 78. v25. Η λεηλασία της Μεσσηνίας από τον Φίλιππο: Πολυβίου VII.14. δ, 8.8.1; Πλουτάρχου

Βίος Αράτου LII.2.


179αυτόν τους Μεσσηνίους προς την πλευρά των Αιτωλών και εμπνέοντας τα πικρά ποιήματα στον Αλκαίον26.

Οι προσπάθειες του Φιλίππου Ε´ σε συνεργασία με τον Αννίβα να πραγματοποιηθεί η υποχώρηση των Ρωμαίων από την Ιλλυρία, προκά-λεσαν το Β´ Μακεδονικό Πόλεμο (214-205 π.Χ.). Οι Ρωμαίοι, όμως, σύ-ναψαν συμμαχία με τους Αιτωλούς, οι οποίοι είχαν ακόμη φιλικές σχέ-σεις με τους Μεσσηνίους, με αποτέλεσμα τελικά να υπογραφεί μία συν-θήκη ειρήνης μεταξύ της Ρώμης και της Μακεδονίας στη Φοινίκη το 205 π.Χ. Με αυτή τη συνθηκολόγηση των Μακεδόνων, ενδυναμώθηκε η δι-πλωματική θέση της Μεσσηνίας, η οποία διέθετε πλέον συμμαχίες με τη Σπάρτη, την Ήλιδα, την Αιτωλία όσο και την ίδια τη Ρώμη.

Δύο παράγοντες, η δραστηριότητα του Νάβι, ο οποίος ήταν τύραν-νος της Σπάρτης και οι συγκρούσεις της Ρώμης με τη Μακεδονία και στη συνέχεια με το Νάβι, προκάλεσαν τα πολιτικά γεγονότα, που επη-ρέασαν την πορεία της Μεσσηνιακής ιστορίας μέχρι το 182 π.Χ.. Δεδο-μένου ότι η προσοχή της Μακεδονίας ήταν στραμμένη προς τη Θράκη και τη Μικρά Ασία, ο τύραννος εκμεταλλεύθηκε αυτή την ευκαιρία, για να εξαπολύσει απρόκλητη επίθεση το 201 π.Χ. εναντίον της Μεσσήνης, που ήταν μάλιστα σύμμαχος της Σπάρτης. Η εμφάνιση του Φιλοποίμε-νος, ο οποίος ήταν ο στρατηγός του Κοινού της Αχαΐας, στη Μεσσήνη, έτρεψε τον τύραννο σε άμεση φυγή27.

Η προκήρυξη της «Ελευθερίας των Ελλήνων» από τον Φλαμινίνο το 196 π.Χ. αμέσως μετά από τον Β´ Μακεδονικό πόλεμο28, στον οποίο δεν συμμετείχε η Μεσσηνία, δεν ικανοποίησε πολλά από τα αιτήματα πολ-λών πόλεων της Ελλάδος29, συμπεριλαμβομένης και της ίδιας της Μεσ-σηνίας. Διεκδικούσε την Ασίνη και την Πύλο, οι οποίες μάλλον προσαρ-τήθηκαν στο Κοινόν της Αχαίας από τη Σύγκλητο της Ρώμης30.

H δυσανασχέτηση εκ μέρους των Αιτωλών ως προς την διευθέτηση

26. Ποίηματα του Αλκαίου: Anthologia Palatina IX.518-519.27. Η επίθεση του Νάβι στη Μεσσήνη: Πολυβίου 16.13.1-2; Πλουτάρχου Βίος

Φιλοποίμενος XII.4-5; Παυσανίου IV. 29.10). 28. Το Κοινόν της Αχαΐας και ο Νάβις κατά τον Β’ Μακεδονικό Πόλεμο: Roebuck

1941: 90.29. H επιτροπή της Συγλήτου για Μεσσηνιακά θέματα: Πολυβίου XVIII.42.7.30. Εδαφικές αποκτήσεις από το Κοινό της Αχαΐας: Πολυβίου XVIII.47.10; Λιβίου

XXXIII.34.9; Roebuck 1941: 90.

Andrew FArrington

180των πραγμάτων την οποίαν είχαν επιβάλει οι Ρωμαίοι, οδήγησε στη συ-νέχεια στη σύγκρουση μεταξύ των δύο πλευρών, η οποία διήρκεσε από το 192 π.Χ. έως και το 190 π.Χ. Η στήριξη που παρείχε η Ήλιδα και η Μεσσηνία προς τους Αιτωλούς συγκρατούσε τους Αχαϊούς κατά τη δι-άρκεια του πολέμου. Μόλις αυτός τελείωσε με τη νίκη των Ρωμαίων, οι Αχαϊοί διεκδίκησαν από αυτούς να γίνει η Μεσσηνία31 μέλος του Κοινού της Αχαΐας, πολιορκώντας ταυτόχρονα την πόλη στην Ιθώμη32. Η Μεσ-σήνη στράφηκε προς τη Σύγκλητο, η οποία όμως διέταξε την ενσωμά-τωση της Μεσσηνίας στο Κοινόν. Τέλος, ανεξάρτητα από αυτή την κί-νηση, προφανώς οι Κολωνίδες, η Κορώνη και η Κυπαρισσία έγιναν μέ-λη του Κοινού της Αχαΐας33.

H ένταση που επικρατούσε μεταξύ της Μεσσηνίας και του Κοινού της Αχαΐας κορυφώθηκε με το ξέσπασμα πολέμου το 182 π.Χ., παρά τις προσπάθειες της Συγκλήτου να αποφευχθούν συγκρούσεις μεταξύ των δύο πλευρών. Όμως μετά από την εκτέλεση του Φιλοποίμενα, ο οποίος είχε σώσει τη Μεσσήνη από τον Νάβι, οι κοινοί πολίτες της πόλης επέ-μεναν στην σύναψη μίας εκεχειρίας με το Κοινόν της Αχαΐας34. Σχετικά με τη διευθέτηση που επέβαλε το Κοινόν της Αχαΐας35 και στην οποία συναίνεσε και η Σύγκλητος36, η Μεσσηνία προσαρτήθηκε πάλι στο Κοι-νό, χάνοντας ταυτόχρονα τη Αβία, τη Θουρία, τις Φαρές και ενδεχομέ-νως την Ανδανία, οι οποίες έγιναν επίσης μέλη του Κοινού37. Αυτή η δι-αδικασία είχε ως αποτέλεσμα να χάσει η Μεσσήνη την πρόσβαση στη θάλασσα και στην καρποφόρα γη που βρίσκεται ανατολικά του Παμί-σου, όπως επίσης και στην εύφορη πεδιάδα του Στενυκλάρου.

31. Η άρνηση της Μεσσηνίας στο να γίνει μέλος Κοινού Αχαΐας: Λιβίου XXXVI.31.1-5. 32. Η πολιορκία της Μεσσήνης: Λιβίου XXXVI.31.933. Οι Κολωνίδες, ο Κορώνη και η Κυπαρισσία ως μέλη του Κοινού της Αχαΐας:

Roebuck 1941: 94, 94 n 123. 34. Προσπάθειες της Συγκλήτου να αποτρέψει το Κοινό της Αχαίας από πόλεμο:

Πολυβίου XXIII.9.9-11; XXIII. 9.13-14; Roebuck 1941: 98.-Επίθεση του Λυκόρτη εκ μέρους του Κοινού Αχαΐας: Πολυβίου ΧΧΙΙΙ.12.1-2.-Άλωση του Φιλποίμενος: Παυσανίου VIII.51.5-6; Λιβίου XXXIX.49.1; Πλουτάρχου Βίος Φιλοποίμενος ΧΙΧ.1.; Υποστήριξη από το δήμο Μεσσήνης για τον Φιλοποίμενα: Παυσανίου 8.51.6-7; Θάνατος Φιλοποίμενος: Λιβίου ΧΧΧΙΧ. 49-40; Εκεχειρία: Πολυβίου ΧΧΧΙΙΙ.16.1-5.

35. Διευθέτηση: Πολυβίου ΧΧΙΙΙ.16.12-23; 23.17.1-2.36. Συναίνεση εκ μέρους Συγκλήτου: Πολυβίου ΧΧΙV.1.7-6; Λιβίου XL.20.2.37. Πιθανή απώλεια της Ανδανίας: Roebuck 1941: 102, 102 n 67.


181Μετά από 35 χρόνια το Κοινόν της Αχαΐας, αντιδρώντας σε αυτό που

θεωρούσε ανάμειξη και παρέμβαση από τη Σπάρτη και τη Ρώμη στα εσωτερικά του πολιτικά θέματα, κήρυξε πόλεμο κατά των δύο αυτών δυνάμεων, με αναπόφευκτο αποτέλεσμα να ηττηθεί το 146 π.Χ. Αφού η υπαγωγή της Δενθελιάτιδος στους Mεσσηνίους επιβεβαιώθηκε από τους Ρωμαίους, φαίνεται πως η Μεσσηνία κατά τον πόλεμο έμεινε ουδέτερη, αν όχι ανοικτός υποστηρικτής της Ρώμης. Επίσης, παρόλο που η Σπάρ-τη είχε συνεργασθεί ενεργά με τη Ρώμη, πιθανόν η τάση αποφυγής δη-μιουργίας μεγάλης πολιτικής μονάδας, που πάντα χαρακτηρίζει την ρω-μαϊκή εξωτερική πολιτική, ευθύνεται για την άρνηση των τελευταίων να δοθεί η περιοχή στον πιστό συνεργάτη τους38. Μάλλον τέτοια αντίλη-ψη και νοοτροπία συνέβαλε επίσης στην ίδρυση του Κοινού των Λακε-δαιμονίων την ίδια εποχή39. Παρά την απόφαση των Ρωμαίων, οι Σπαρ-τιάτες διεκδίκησαν πάλι τη Δενθελιάτιδα το 140 π.Χ., αλλά απορρίφθη-καν από μία επιτροπή κριτών, η οποία αποτελούνταν από Μιλησίους40.

Μετά από το 146 π.Χ. παύουν οι αναφορές στις κύριες αρχαίες ιστο-ρικές γραπτές πηγές, και η πορεία της ιστορίας της Μεσσηνίας μέχρι το 31 π.Χ., και μάλιστα για όλη τη διάρκεια της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, παράμενει σχεδόν άγνωστη. Τον 1ο αι. π.Χ., όμως, θα πρέπει η πορεία των γεγονότων στην περιοχή να ήταν αρκετά θυελλώδης, δεδομένου ότι κατά τους δυναστικούς πολέμους της εκλείπουσας Ρωμαϊκής δημοκρα-τίας οι πόλεις-κράτη του Ελληνικού κόσμου συμμαχούσαν με όποια πο-λιτική παράταξη φαινόταν πιθανόν να επικρατήσει. Ως προς τη Μεσ-σηνία, κύριο ρόλο στα γεγονότα έπαιζαν οι σχέσεις της με τη Σπάρτη και πιο συγκεκριμενα η Δενθελιάτις. Το 44 π.Χ. ο Καίσαρας την πα-ραχώρησε στη Σπάρτη, πράξη που εξασφάλισε την πίστη και την υπο-στήριξη της Σπάρτης για την καισαρική παράταξη, της οποίας ο ηγέτης ήταν ο Οκταβιανός41. Την άλλη αναμενόμενη συνέπεια της πράξης του

38. Η αποφυγή δημιουργίας μεγάλων πολιτικών μονάδων από τους Ρωμαίους: Σταιναούερ 1988: 227.

39. Ίδρυση του Κοινού των Λακεδαιμονίων: Λιβίου XXXV.12.2; 38.31.2.40. Απόφαση Μιλησίων για τα σύνορα της Μεσσηνίας: Dittenberger W., Purgold K.,

1896 (εμιμέλ.) Die Inschriften von Olympia, Βερολίνο αρ. 52 σσ. 103-110.41. Οι σκοποί του Καίσαρα με την παραχώρηση της Δενθελιάτις: Σταιναούερ 1988:

227-228. Το 44 π.Χ. επίσης το Κοινόν των Λακεδαιμονίων μπορεί να δόθηκε στη Σπάρτη (βλ. Σταιναούερ 1988: 228).

Andrew FArrington

182Καίσαρα αποτελούσε η αποξένωση των Μεσσηνίων, οι οποίοι υποστή-ριζαν τους ανταγωνιστές της παράταξης του Οκταβιανού, ιδιαίτερα κα-τά την εκστρατεία που τελείωσε με την νίκη του Οκταβιανού στην μά-χη του Ακτίου το 31 π.Χ.

Αποτέλεσμα αυτού ήταν οι σχέσεις μεταξύ του μελλοντικού Αυγού-στου και της Σπάρτης να παραμείνουν θερμές ακόμη και μετά από την μάχη του Ακτίου, ενώ η Μεσσηνία τιμωρήθηκε με την αφαίρεση έδά-φους, έτσι ώστε να απολέσει τόσο τη Θουρία όσο και μέρος της ανατο-λικής παραλίας νότια από τη Χοίρειο Νάπη42. Με το τέλος, όμως, των καλών σχέσεων της Σπάρτης με τον Αύγουστο, που έλαβε χώρα πιθα-νόν κάποια στιγμή μετά το 14 π.Χ., παραχωρήθηκε πάλι η Δενθελιάτις στη Μεσσηνία μετά από την επέμβαση του praetor (νομάρχη) της Αχαΐ-ας, ενώ αφαιρέθηκε το Κοινόν των Λακεδαιμονίων από τη Σπάρτη και ξανασυστάθηκε ως ‘Το Κοινόν των Ελευθερολακώνων’, με τη διατήρη-ση από τη Σπάρτη μόνο της Θουρίας και της Καρδαμύλης.

Σε αντίθεση με τη θυελλώδη πορεία των πραγμάτων κατά την προ-ηγούμενη περίοδο, η ιστορία της Μεσσηνίας κατά την Ρωμαϊκή περίοδο χαρακτηρίζεται από ησυχία και γενική ευμάρεια - τουλάχιστον αναφο-ρικά με τα ανώτερα στρώματα της κοινωνίας – κατάσταση που διέπει την ιστορία του Ελληνικού κόσμου της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας μέχρι τα μέσα του 3ου αι. μ.Χ. Μέχρι την εισβολή των Γότθων το 395 π.Χ., η Μεσσήνη είχε ήδη εν μέρει εγκαταλειφθεί.

Αστικοποίηση και πολεοδομία της Μεσσηνίας

Αφού δεν έχουν διασωθεί αρκετά αρχαιολογικά κατάλοιπα, ώστε να επιτραπεί η διαμόρφωση μιας εικόνας για την αστική εξέλιξη άλλων πόλεων της Μεσσηνίας, επικεντρώνουμε το ενδιαφέρον μας στην ίδια τη Μεσσήνη. Παρά τις ανασκαφές που διεξάγονται ήδη εδώ και πολ-λά χρόνια στη Μεσσήνη, η ευρύτερη αστική εξέλιξη της πόλης δεν εί-ναι πάρα πολύ γνωστή. Η περιγραφή που μας παρουσιάζει ο Παυσα-νίας επικεντρώνεται σχεδόν αποκλειστικά πάνω στα ιερά και τα έργα τέχνης που τοποθετούνται σε αυτά, πράγμα που έχει ως αποτέλεσμα να χρονολογηθούν τα περισσότερα από τα ευρήματα μέσω συγκρίσεων

42. Απώλεια της Θουρίας: Παυσανίου ΙV. 1.1.


183των χαρακτηριστικών των ευρημάτων με γνωρίσματα άλλων ασφαλώς χρονολογημένων έργων. Επιπρόσθετα τεκμήρια είναι το κείμενο του Παυσανία καθώς και οι επιγραφές που προέρχονται από τη Μεσσήνη.

Δεν προκαλεί εντύπωση, αναφορικά με τα αίτια ίδρυσης της Μεσ-σήνης, το γεγονός ότι η πόλη πρέπει να απέκτησε σχετικά γρήγορα, μεταξύ των μέσων του 4ον και του 3ον αι. π.Χ., όλα τα αναγκαία δη-μόσια κτίρια. Πολλά από αυτά δεν αποκλείεται να αποκαταστάθηκαν κατά την εποχή του Αυγούστου, αφού μία επιγραφή που παρουσιάζει τις δωρεές και υποσχέσεις από διάφορους πλούσιους πολίτες με σκο-πό την επισκευή δημόσιων κτηρίων ανήκει στην περίοδο περίπου από το 15 π.Χ. έως και το 14 μ.Χ. και αναφέρεται σε μεγάλης ποικιλίας οικοδομήματα που προφανώς προϋπήρχαν43. Με εξαίρεση όμως ελάχι-στων ταφικών μνημείων και του Σεβαστείου, πολύ λίγα από όσα κτί-ρια έχουν βρεθεί έως σήμερα κατατάσσονται στην εποχή της Ρωμαϊ-κής αυτοκρατορίας.

Τα Τείχη: Χωρίς αμφιβολία την πιο σημαντική κατασκευή κάθε αρ-χαίας πόλης αποτελούν τα τείχη. Το ίδιο ισχύει φυσικά για τη Μεσσή-νη. Έχουν μήκος περίπου 9 χλμ. και περικυκλώνουν περίπου 290 εκτά-ρια (από τα οποία μάλλον μόνο 120 εκτάρια καταλαμβάνονταν από κτί-ρια και δρόμους44). Tα τείχη, όσο είναι εφικτό, ακολουθούν τη γραμμή των κορυφών των απότομων λόφων. Τα κατασκευαστικά τους χαρακτη-ριστικά τα διέπει η γεωμορφολογία του χώρου, την οποία ο αρχιτέκτο-νας αξιοποίησε και εκμεταλλεύτηκε, έτσι ώστε να εξασφαλιστεί όσο το δυνατόν πιο οικονομική κατασκευή. Για παράδειγμα, στο δυτικό μέρος του χώρου, όπου δεν αναμενόταν να γίνουν επιθέσεις, λόγω των από-τομων γεωγραφικών χαρακτηριστικών, τα τείχη είναι σχετικά αδύνατα, ενώ στη βόρεια περιοχή της πόλης, απ’ όπου ήταν πιο πιθανό να επιτε-θούν εχθροί, οι οχυρώσεις είναι πιο ισχυρές και εντυπωσιακές45. Ίσως να ήταν αυτή η πλευρά που θύμισε στον Παυσανία τα τείχη της Βαβυλώ-νας46 (Εικ. 1: Άποψη του τείχους αμέσως βόρεια από την Αρκαδική Πύλη).

Έχει προταθεί ότι μερικά μέρη, τουλάχιστον, των τειχών επανοικο-

43. Επιγραφική κατάλογος δωρεών για κτήρια: SEG XXIII (1968) 207.44. Έκταση κτιρίων εντός των τειχών: Winter 1971: 113.45. H δυτική πλευρά των τειχών: Lawrence Aims 382, 384.46. Σύγκριση με τα τείχη της Βαβυλώνας: Παυσανίου ΙV. 31.5.

Andrew FArrington

184δομήθηκαν μεταγενέστερα47, αλλά ένα τόσο ζωτικής σημασίας κτίσμα θα πρέπει να κατασκευάσθηκε ταυτόχρονα με την ίδρυση της πόλης, ενώ είναι αμφίβολο αν η πόλη η ίδια, ή οι προστάτες της βρίσκονταν σε θέση στη συνέχεια να υποστηρίζουν οικονομικά μεγάλες αρχιτεκτο-νικές αλλαγές και μετατροπές. Έχει παρατηρηθεί ότι στο επάνω τμήμα μερικών πύργων αρχικά τοποθετούνταν ξύλινες πλατφόρμες, οι οποίες όμως αποκαταστάθηκαν με δίκλιτες σκεπές48. Ίσως οι Μεσσήνιοι προ-σάρμοσαν τα χαρακτηριστικά των τειχών τους προς τις τρέχουσες ανά-γκες της σύγχρονης πολιορκητικής μετά από την επίθεση του Δημητρί-ου Πολιορκητή το 295 π.Χ. Πάντως, φαίνεται πολύ πιθανό ότι τα τείχη κατασκευάσθηκαν ταυτόχρονα με την ίδρυση της πόλης.

Εικ. 1: Άποψη του τείχους αμέσως βόρεια από την Αρκαδική Πύλη.

Το Σχέδιο της πόλης: Περίπου τα δύο τρίτα του οχυρωματικού πε-ριβόλου της πόλης καλύπτονταν από ένα πολεοδομικό σχέδιο, το οποίο αποτελούνταν από ένα τετραγωνικό πλαίσιο που διαμορφώνει insulae (‘νησίδες’) τακτικών διαστάσεων σε τακτικές σειρές. Ο άξονας των με-

47. Eξελίξεις πολιορκικής: Winter 1971: 112-113, 112 σημ. 23. Μερική επανοικοδόμηση τειχών: Winter 1971: 165, 165 σημ. 46.

48. Αλλαγές σε πύργους: Winter 1971: 165.


185γάλων δρόμων είναι προσανατολισμένος από βορειοανατολικά προς τα νοτιοδυτικά. Εξαίρεση αποτελεί ο κύριος δρόμος, που έχει φάρδος 12 μ. Μαζί με τους μικρούς, κάθετους δρόμους, που έχουν φάρδος μόνο 4,5 μ., διαμορφώνουν οικόπεδα από τα οποία τα περισσότερα είναι διαστά-σεων 99 επί 36 μ. Κάθε insula αποτελείται από 14 οικόπεδα, διαστά-σεων 14.14 επί 18 μ., με επιφάνεια 255 τ.μ. Καμία άλλη πόλη της Πε-λοποννήσου δεν παρουσιάζει ανάλογο σχεδιασμό του κέντρου της όπως η Μεσσήνη. Αξίζει, όμως, να αναφερθεί η περίπτωση του κέντρου της Κασσώπης της Ηπείρου, η οποία ιδρύθηκε δέκα πέντα χρόνια αργότε-ρα από τη Μεσσήνη και η οποία παρουσιάζει ανάλογη διαμόρφωση49.

H αγορά και το θέατρο: Δεν μας κάνει εντύπωση ότι και η αγο-ρά, ένας κεντρικός αρχιτεκτονικός χώρος κάθε πόλης, χρονολογείται στο 350 - 300 π.Χ., λίγο μετά από την ίδρυση της πόλης50. Bορειοδυτικά της αγοράς βρίσκεται το θέατρο, το οποίο προφανώς υπήρχε ήδη στα τέλη του 3ου αι. π.Χ., διότι ο Φίλιππος Ε´ και ο Άρατος συναντήθηκαν εκεί51 κατά το 216/5-215/4 π.Χ., αν πρόκειται, βέβαια, για το υπάρχον θέατρο. Τα θέατρα των Ελληνικών πόλεων τοποθετούνται συχνά κοντά σε αγορές, όχι μόνο διότι το θέατρο καθεαυτό αποτελεί ένα βασικό κτί-σμα της αρχαίας αστικής αρχιτεκτονικής, αλλά διότι φιλοξενούσε συνε-δριάσεις της εκκλησίας της πόλης52, πράγμα που σημαίνει ότι το θέατρο πιθανώς χρονολογείται στην ίδια εποχή με την αγορά της Μεσσήνης. Τα θεμέλια κάποιου άλλου κτηρίου, που προφανώς είχε θρησκευτική λει-τουργία και βρίσκεται νοτιοδυτικά της αγοράς, πιθανόν να ανήκουν στον 4ον ή στον 3ον αι. π.Χ. και δεν αποκλείεται να ήταν το ιερό της Δή-μητρας και των Διοσκούρων. Σε αυτό το ιερό αναφέρει ο Παυσανίας53.

Το «Ασκληπιείο»: Φαίνεται λοιπόν πως η Μεσσήνη απέκτησε τα βα-σικά της αρχιτεκτονικά και πολεοδομικά στοιχεία μέσα σε μικρό χρονικό διάστημα μετά από την ίδρυσή της (Εικ. 2: βόρεια άποψη του Ασκληπιεί-ου). Πιθανόν κατά τη διάρκεια του 3ου αι. π.Χ., να οικοδομήθηκε ο ναός

49. Το σχέδιο της Μεσσήνης: W. Hoepfner ‘Der Stadtplan von Messene’ AAA 35-38 (2002-2005) 223-228.

50. Coulton, J. J., 1976, The Architectural Development of the Greek Stoa , Οξφόρδη, 256.51. Συνάντηση μεταξύ Φιλίππου και Αράτου: Πλουτάρχου Βίος Αράτου L.2-3.52. Συνεδρίασεις εκκλησίας μέσα στο θέατρο: Kolbe 1913: αρ. 1432 παρά Θέμελης

20022: 52.53. Ιερό της Δήμητρας και των Διοσκούρων: Παυσανίου IV. 31.10.

Andrew FArrington

186της Ορθίας Αρτέμιδος, που βρίσκεται κοντά στην εξωτερική όψη της βό-ρειας γωνίας του Ασκληπιείου54, καθώς και η πρώτη φάση του κτιρίου της κρήνης της Αρσινόης (Εικ. 3: Νότιο-δυτική άποψη της κρήνης της Αρσινό-ης), η οποία μπορεί να ανήκει στο τέλος του 3ου αι. π.Χ.55. Το πιο σημα-ντικό κτίριο αυτής της εποχής, όμως, αποτελεί το λεγόμενο «Ασκληπιείο».

Το σχέδιο του συμπλέγματος έχει ως επίκεντρο ένα ναό δωρικού ρυθμού, ο οποίος χρονολογείται στον 3ον αι. π.Χ. και ήταν αφιερωμέ-νος στον Ακληπιό, ενώ ο Παυσανίας μας παραδίδει ότι ο οπισθόδομος του ναού φιλοξενούσε πίνακες που παρίσταναν τους βασιλείς της Μεσ-σήνης και τον Ασκληπιό56. Ανατολικά από το ναό βρίσκεται ένας βωμός, ενώ γύρω από το ναό τοποθετείται ένα περιστύλιο. Πίσω από τρεις από τις τέσσερις πλευρές του κτιρίου βρίσκονται δωμάτια, τα οποία επικοι-νωνούν με το περιστύλιο, ενώ δεν αποκλείεται τα δωμάτια στη βορει-οδυτική πλευρά να έχουν κατασκευασθεί ειδικά για να στεγάσουν τα αγάλματα του Απόλλωνα και των Μουσών, του Επαμεινώνδα, ίσως της Θήβας, της Τύχης και της Αρτέμιδος. Τα δωμάτια της βορειοανατολικής πλευράς του συμπλέγματος μετατράπηκαν κατά την εποχή της Ρωμαϊ-κής αυτοκρατορίας από εστιατόρια (δηλ., δωμάτια για ιερά δείπνα) σε ένα Σεβαστείον (δηλ., ένα ιερό αφοσιωμένο στη λατρεία των Ρωμαΐων αυτοκρατόρων). Πέρα από το Σεβαστείον, στην ανατολική γωνιά του πε-ριστυλίου, βρισκόταν ένα δωμάτιο που στέγαζε αγάλματα του Ασκλη-πιού και των γιών του. Τη βορειοανατολική πλευρά αποτελούσαν ένα εκκλησιαστήριον (Εικ. 4: Ανατολική άποψη του Εκκλησιαστηρίου), ένα πρόπυλον και άλλα δύο δωμάτια που λειτουργούσαν κατά πάσαν πι-θανότητα ως αρχείο του Γραμματέα των Συνέδρων, δηλ., του πολιτικού και θρησκευτικού σώματος που διαχειριζόταν το όλο ιερό57. Τέλος, μία πόρτα στη νοτιοδυτική πλευρά του συμπλέγματος επικοινωνεί με ένα λουτρό που βρίσκεται έξω από το ιερό και χρονολογείται στον 4ο-2ο αι. π.Χ. Δεν αποκλείεται να είχε κάποιο τελετουργικό ρόλο58. Με βάση τα

54. Ναός Αρτέμιδος Ορθίας: Θέμελης 20022: 85.55. Κρήνη Αρσινόης: Θέμελης 20022: 54-58.56. Αφιέρωση του οικοδομικού συμπλέγματος στον Ασκληπιό : Ευχαριστώ τον

Καθηγητή Π. Θέμελη για την πληροφόρηση.-Πίνακες: Παυσανίου ΙV. 31.11-12.57. Σεβαστείον, εκκλησιαστήριον, πρόπυλον, αρχείο γραμματέα (;):Θέμελης 20022:

58-81.58. Λουτρό: Θέμελης 20022: 90-91.


187χαρακτηριστικά του σχεδίου και της διακόσμησης του «Ασκληπιείου», οδηγούμαστε στην πιθανή κατασκευή του σχεδιασμένου μέρους της κα-τάταξης της πόλης περίπου το 200 π.Χ.59

Εικ. 2: Βόρεια άποψη του Ασκληπιείου.

Εικ. 3: Nοτιο-δυτική άποψη της κρήνης της Αρσινόης.

59. Χρονολογία «Ασκληπιείου»: Θέμελης 20022: 82.

Andrew FArrington

188

Εικ. 4: Ανατολική άποψη του Εκκλησιαστηρίου.

Εικ. 5: Βόρεια άποψη του σταδίου.


189

Εικ. 6: Nότια άποψη του σταδίου.

Το Γυμνάσιο: Τρεις στοές, των οποίων η διάταξη σχηματίζει ένα ‘Π’, πλαισιώνει τη σφενδόνη του σταδίου, διαμορφώνοντας κατά τον τρό-πον αυτό μία έως τώρα χωρίς παράλληλο αρχιτεκτονική σύνθεση. Στη βορειοδυτική γωνιά του συμπλέγματος τοποθετείται ένα δωρικού ρυθ-μού πρόπυλο (Εικ. 5: Βόρεια άποψη του προπύλου του γυμνασίου). Με βάση τα αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά το στάδιο κατατάσσεται γενικά στην Ελληνιστική περίοδο (Εικ. 6: Νότια άποψη του σταδίου), ενώ οι στοές χρονολογούνται κατά τα μέσα ή προς το τέλος της ίδιας εποχής. Από την επιγραφή (περίπου 15 π.Χ.- 14 μ.Χ.) που αφορά οικοδομικές επισκευές60 φαίνεται πως η Μεσσήνη είχε δεύτερο γυμνάσιο μέχρι αυτή τη εποχή. Με βάση διακοσμητικά χαρακτηριστικά, το πρόπυλο του γυ-μνασίου τοποθετείται στην εποχή του Αυγούστου, ενώ οι μεταγενέστε-ρες επιγραφές που χαράχθηκαν στην πρόσοψή του μας παρουσιάζουν κατώτερο χρονικό όριο περίπου την περίοδο 35-45 μ.Χ.61. Την κοινωνι-κή σημασία του γυμνασίου αποδεικνύει τόσο η κεντρική θέση του όσο και η έντονη παρουσία αγαλμάτων γνωστών πολιτών, τάφων και άλλων μνημείων μέσα στο ίδιο το γυμνάσιο.

60. Επισκευή γυμνασίου και στοών: SEG XXIII (1968) 207, σσ. 10-11.61. Επιγραφές σε πρόσοψη (‘παλαιού’) γυμνασίου: Χαρτέλας: Θέμελης 2000: 59-63,

SEG L (2000) 424; Διονύσιος: Θέμελης 2000: 59-63, SEG L (2000) 425; Ευρυκής: Θέμελης 2000:59-63, SEG L (2000) 426.

Andrew FArrington

190To ιεροθύσιον: Ο Παυσανίας αναφέρεται στο Ιεροθύσιον, το οποίο

μας λέει πως στέγαζε όλες τις θεότητες που λατρεύονταν από τους Έλ-ληνες μαζί με άλλο ένα άγαλμα του Επαμεινώνδα. Το κτήριο που ανα-φέρει ο περιηγητής έχει ταυτισθεί με ένα μικρό σύμπλεγμα νότια από το «Ασκληπίειο» και έχει χρονολογηθεί στον 1ο αι. π.Χ.62

Κτίρια της Ρωμαϊκής εποχής: Φαίνεται, λοιπόν, πιθανό ότι η Μεσ-σήνη είχε αποκτήσει τα περισσότερα σημαντικά κτίρια μέχρι το 2ον αι. π.Χ. Παρόλο που ελάχιστα κτίρια προστέθηκαν στην πόλη κατά τη Ρω-μαϊκή εποχή, φαίνεται πως οι ομαλότερες συνθήκες που άρχισαν να επι-κρατούν με την αρχή της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας επέτρεψαν την απο-κατάσταση αρκετών ήδη προηγούμενων κτιρίων Ανάμεσα στα πιο ση-μαντικά οικδομήματα που απέκτησε η Μεσσήνη κατά τη Ρωμαϊκή επο-χή είναι το μεγάλο ταφικό μνημείο που τοποθετείται νότια από το στά-διο, το οποίο πιθανόν χρονολογείται στον 1ον αι. π.Χ. ή αργότερα και ίσως ανήκε στην οικογένεια του Σαιθίδα63.

Δεν αποκλείεται η ίδρυση του Σεβαστείου να σχετίζεται με την παρα-χώρηση της Δενθελιάτιδος64 από τον Τιβέριο. Επίσης, οι τάφοι που βρί-σκονται ακριβώς έξω από την Αρκαδική Πύλη μπορεί να χρονολογούνται στον 1ο-2ο αι. μ.Χ.65. Μερικά σημαντικά κτίρια δεν έχουν χρονολογηθεί ακόμη, δηλ., ο ναός Ιωνικού ρυθμού που βρίσκεται στην νότια πλευρά της Ιθώμης, που έχει ταυτισθεί με το ιερό της Αρτέμιδος Λιμνάτιδος66, και ο λεγόμενος «ναΐσκος» πάνω στην Ιθώμη, ο οποίος μπορεί πιθα-νόν να φιλοξενούσε τη λατρεία της Λαφύας ή της Ειλειθυίας67 και βρί-σκεται δίπλα σε ένα μέρος που μάλλον αποτελούσε χώρο λατρείας των Κουρητών. Τέλος, το ιερό του Διός Ιθωμάτου68 βρίσκεται σήμερα κάτω από το μοναστήρι του Βουλκάνου στην κορυφή της Ιθώμης.

62. Ιεροθύσιον: Παυσανίου IV. 32.1, Θέμελης 20022: 99-100.63. Αποκατάσταση κτιρίων περίπου 15 π.Χ.-14 μ.Χ.: SEG 23 (1968) 207, σσ. 10-35.

- Πιθανό μαυσωλείο του Σαιθίδα: Θέμελης 20022: 110-112.64. Σεβαστείον: Θέμελης 20022: 79-80.65. Tάφοι έξω από την Αρκαδική Πύλη: Θέμελης 20022: 47-50.66. Iερό της Αρτέμιδος Λιμνιάτιδος: Θέμελης 20022:115-116.67. Ναΐσκος στην Ιθώμη: Θέμελης 20022: 116-117.68. Iερό του Διός Ιθωμάτου: Θέμελης 20022: 117-119.


191Η Πολιτεία της Μεσσήνης

Δεν διαθέτουμε πολλά στοιχεία για τη δομή του πολιτεύματος της Μεσσήνης. Ελάχιστες πληροφορίες παρουσιάζονται από τις αρχαίες ιστοριογραφικές πηγές, οι οποίες καλύπτουν την ιστορία της περιοχής μέχρι τον 2ον αι. π.Χ., μη καλύπτοντας με τον τρόπο αυτόν την πε-ρίοδο για την οποίαν δίνουν πληροφορίες οι επιγραφικές πηγές. Πα-ρά την έλλειψη πληροφοριών όμως, συμπεραίνουμε ότι η Μεσσήνη εί-χε ένα φαινομενικά δημοκρατικό πολίτευμα σχεδόν καθόλη την πορεία της ιστορίας της.

Σχετικά με την ενδεχομένως πρωιμότερη επιγραφή που έχει διασω-θεί από την Μεσσήνη, η απόφαση παραχώρησης της προξενίας που ανα-φέρει η εν λόγω επιγραφή λαμβάνεται από το δάμο69, ενώ σε μία άλλη επιγραφή που είναι της ίδιας εποχής με την προηγουμένη, γίνεται πιθα-νή μνεία σε προστάτας Δα[μιοργ]ών, πράγμα που ίσως προδίδει επιρ-ροή από το Κοινόν της Αρκαδίας70. Παρόλο που ο Ψευδο-Δημοσθένης κατηγορεί τον Νέωνα και το Θρασύμαχο, που επέστρεψε το 335-333 π.Χ. στη Μεσσήνη, ότι ήταν ‘τύραννοι’71, ο Πολύβιος αργότερα ισχυρίζε-ται ότι οι δύο δεν άλλαξαν τους νόμους, αφήνοντας στους Μεσσηνίους ‘ελευθερία και παρρησία’72, σχόλιο που πείθει ότι συνεχιζόταν η δημο-κρατία, ενώ ταυτόχρονα οι δύο μάλλον κρατούσαν μία μη επίσημη, αλ-λά κυριαρχούσα θέση. Τέλος, η συμμαχία μεταξύ του Λυσιμάχου και των Μεσσηνίων που χρονολογείται μάλλον στην αρχή του 3ου αι. π.Χ. κάνει μνεία σε στρατηγό, επιμελητά και ίππαρχο73.

Για κάποια περίοδο πριν από την ανάμειξη των Μεσσηνίων στον Πό-λεμο των Συμμάχων (220-217 π.Χ.) το 219 π.Χ., το καθεστώς ήταν σα-φώς ολιγαρχικό, με εφόρους74, αλλά στη συνέχεια εγκαταστάθηκε μία μετριοπαθής δημοκρατία το 219 π.Χ.75, μία κατάσταση που προφανώς άλλαξε πάλι το 215/214 π.Χ.76.

69. Ψήφισμα προξενίας: IG V 1. 1425, σ. 2 (4 ος - 3ος αι. π.Χ.).70. Προστάτας Δα[μιοργ]ών: Kolbe 1913: αρ. 1425.71. Ο Νέων και ο Θρασύμαχος: Ψευδο-Δημοσθένους ΧVII.4.72. Ο Νέων και ο Θρασύμαχος σύμφωνα με τον Πολύβιον: Πολυβίου ΧVIII.4.3-10.73. Συμμαχία μεταξύ Λυσιμάχου και Μεσσηνίων: SEG XLI (2001) 469, σσ. 8-9.74. Έφοροι στη Μεσσήνη: Πολυβίου IV. 4.2-3; IV.31.2.)75. Δημοκρατία στη Μεσσήνη: Πολυβίου VII.10.2-4.76. Βλ. σημειώσεις 22-23 επάνω.

Andrew FArrington

192Μετά από αυτό το χρονικό σημείο, όμως, βασιζόμαστε σχεδόν απο-

κλειστικά σε επιγραφικά τεκμήρια, τα οποία δημιουργούν την καθαρή εντύπωση ότι συνεχίζει - φαινομενικά τουλάχιστον - να υπάρχει η δημο-κρατία. Βλέπουμε να παίρνει αποφάσεις ο δάμος, οι οποίες, βέβαια, αφο-ρούν συνήθως αφιερώσεις αγαλμάτων και την απονομή άλλων διακρίσε-ων προς τιμήν ευεργετών και άλλων επιφανών77. Εδώ πρέπει να λάβουμε υπόψη μας μία πολιτική εξέλιξη που λαμβάνει χώραν στην πόλη-κράτος την μετακλασική περίοδο. Οι θεσμοί της δημοκρατίας της πόλης-κράτους επιβιώνουν φαινομενικά κατά την Ελληνιστική και Ρωμαϊκή εποχή, παρά τη σταδιακά αυξανόμενη συγκέντρωση πραγματικής πολιτικής εξουσίας στα χέρια της ελίτ, της τάξης, δηλαδή, που κατέχει και επανδρώνει τό-σο την βουλή όσο και τις διαχειριστικές και εκτελεστικές θέσεις, δηλ., τις λεγόμενες αρχάς. Τα ανώτερα στρώματα της πόλης-κράτους της Ελληνι-στικής και Ρωμαϊκής περιόδου κρατούν τη θέση τους στο κοινωνικό ιστό, διότι, αφενός, χρηματοδοτούν τους θεσμούς της πόλης-κράτους (προ πά-ντων μέσω ευεργεσιών για την κατασκευή και συντήρηση δημόσιων κτη-ρίων και μέσω δραστηριοτήτων σχετικών με τη γυμνασιακή, αγωνιστι-κή και, γενικά, θρησκευτική ζωή), εφόσον δέχονται ακόμη την κοινωνική συμφωνία που διέπει την πόλη-κράτος, και αφετέρου αποκτούν αναγνώ-ριση για τις προσπάθειές τους μέσα από την κατανομή δημόσιων τιμών.

Εν όψει αυτής της αλλαγής δεν πρέπει να μας κάνει εντύπωση η παρουσία στις επιγραφικές πηγές του συνέδρου, των συνεδρίων και του γραμματέως τους, εφόσον ο όρος συνέδριον συνήθως χρησιμεύει ως εναλλακτική ονομασία για την βουλή, ιδιαίτερα από την Ελληνιστι-κή περίοδο78. Τώρα πλέον η βουλή αποτελεί το κύριο όργανο κυβέρνη-σης, μία εξέλιξη την οποία ίσως επιτάχυναν οι επιπτώσεις των γεγονό-των του 146 π.Χ. Πιθανόν η πιο πρώιμη αναφορά στον γραμματέα των συνέδρων εμφανίζεται σε μία επιγραφή που χρονολογείται στο 170-130 π.Χ.79, ενώ οι σύνεδροι κάνουν την πρώτη διασωθείσα εμφάνισή τους πι-

77. Άγαλμα Αριστοκλή: Kolbe 1913: αρ. 1432, σσ. 39-40. Τιμές για τον Τ. Φλάβιο Πολύβιο: Kolbe 1913. αρ. 1456.- Η πολιτεία της Μεσσήνης: Fröhlich 1999: 229-242.

78. Σύνεδρος και συνέδριον ως εναλλακτική ονομασία για βουλή: Poland F., ‘συνέδριον’ στήλες 1333-1353, και συγκεκριμένα 1345 παρά Kroll W., Mittelhaus Κ., 1932 (επιμέλ.) Paulys Realencyclopädie der klassischen Altertumswissenschaft τομ. 4.Α. (‘Stoa - Symposium’), Στουτγάρδη.

79. Πρώτη εμφάνιση του γραμματέα: SEG XXIII (1968) 209, σ. 9.


193θανόν το 100 π.Χ.80. Η τελευταία εμφάνιση των συνέδρων που κατάσ-σεται με χρονολογική βεβαιότητα στο 14 π.Χ.81, ενώ η τελευταία χρο-νολογικά ασφαλής μνεία του γραμματέως βρίσκεται σε επιγραφή περί-που του 80 μ.Χ.82. Είναι πολύ πιθανό όμως, αν κρίνει κανείς με βάση άλλες πόλεις της ίδιας περιόδου, ότι συνέχισαν να έχουν σημαντική θέ-ση στην πολιτεία τόσο οι σύνεδροι όσο και ο γραμματεύς μέχρι το τέ-λος της πόλης. Παρά τις αναφορές, όμως, δεν μαθαίνουμε πολλά για τις συγκεκριμένες εξουσίες και καθήκοντα του συνεδρίου.

Υπήρχαν στην πολιτεία της Μεσσήνης και άλλες διοικητικές και εκτε-λεστικές θέσεις, οι λεγόμενες αρχαί. Οι περισσότερες επιγραφικές ανα-φορές σε τέτοιες θέσεις αφορούν αυτή του αγορανόμου και του υπαγο-ρανόμου, οι οποίες χρονολογούνται κυρίως στον 1ο-2ο αι. μ.Χ., ίσως λό-γω της τότε ευμάρειας της Μεσσήνης, αλλά η έλλειψη λεπτομερών πλη-ροφοριών δεν μας επιτρέπει να συμπεράνουμε κάτι για τη λειτουργία τόσο της συγκεκριμένης θέσης του αγορανόμου και του υπαγορανόμου όσο και των άλλων θέσεων, των οποίων έχουν διασωθεί μόνο οι τίτλοι.

Τέλος, αξίζει να γίνει μία σύντομη αναφορά στις φυλές της Μεσσήνης, που ονομάζονται η Κρεσφοντίς, η Δαϊφοντίς, η Αριστομαχίς και η Υλλίς. Εφόσον τα ονόματα των φυλών σχετίζονται με την ίδρυση της Μεσση-νίας, όπως παρουσιάζεται από τη μυθολογία, φαίνεται πιθανόν να σχη-ματίσθηκαν οι φυλές από την αρχή της ύπαρξης της Μεσσήνης, καθώς η πιο πρώιμη αναφορά στις φυλές προκύπτει από επιγραφή που κατα-τάσσεται προς το τέλος του 4ου ή στην αρχή του 3ου αι. π.Χ. και αφο-ρά την παραχώρηση της προξενίας83. Την τελευταία διασωθείσα μνεία

80. Πρώτη εμφάνιση των συνέδρων: Kolbe 1913: αρ. 1432-1433, σσ. 13-14, 22-23. Η επιγραφή χρονολογείται στο 100 π.Χ. ή στο 35-44 μ.Χ.

81. Τελευταία αναφορά σε συνέδρους: Kolbe 1913: 1448, SEG XLI (1991) 328, Π. Θέμελης ΠΑΕ (1990) [1993] 87-91.

82. Τελευταία αναφορά σε γραμματέα: Π. Θέμελης ΠΑΕ (1990) [1993] 100 αρ. 3, SEG XLI (1991) 340.- Άλλες αναφορές στον γραμματέα: A Orlandos ERGON (1969) 99-100 no (b), SEG XXXI (1981) 346 (‘Hellenistic’), SEG XXIII (1968) 202 l.1 (?) (1ος π.Χ.); SEG XXIII (1968) 206, 2-3 μ.Χ., l. “έδοξε τοις συνέδροις προ δέκα πέντε”; SEG XXXV (1985) 343, l. 39, “γραμματεύς των συνέδρων”(περίπου 15 π.Χ. -14 μ.Χ.); Θέμελης Ήρωες 59-63, SEG XLVI (1996) 413, SEG XL (2000) 426, ll. 13-16 (42 μ.Χ.); Π Θέμελης (1990) [1993] 85-86, SEG XLI (1991) 323, l. 9 “οι] συνέδροι και ο γραμματεύς” (χρονολογία;).

83. Ψήφισμα για προξενία: Κolbe 1913: αρ. 1425, σσ. 1-2.

Andrew FArrington

194σε φυλές μπορεί να αποτελεί η αναφορά που βρίσκεται σε κατάλογο εφήβων του 70 π.Χ. ή αυτή που παρουσιάζει μία επιγραφή προς τιμή του Σαιθίδα, περίπου το 98-138 π.Χ.84

Παρά την έλλειψη πληροφοριών, δεν αποκλείεται ορισμένες φορές να έπαιζαν σημαντικό ρόλο οι φυλές. Η πληρωμή του οκτόβωλου φόρου στην οποία έχουμε προαναφερθεί γίνεται ανά φυλή, πράγμα που δεί-χνει πως σ’ αυτή την περίπτωση τουλάχιστον οι φυλές λειτουργούσαν ως διοικητική μονάδα85. Κατά τη Ρωμαϊκή περίοδο οι φυλές, σε συνερ-γασία με την πόλη ή με τον δάμο ψηφίζουν για τη δημιουργία αγαλμά-των προς τιμήν σημαντικών προσώπων86. Επίσης, μερικές επιγραφές που παρουσιάζουν κατάλογους εφήβων ανά φυλή μας πείθουν ότι οι φυλές πιθανόν να λειτουργούσαν ως οργανωτικό στοιχείο της εφηβείας87, χα-ρακτηριστικό που εμφανίζεται και στην Αθήνα, στην Ερέτρια και στη Θουρία, καθώς και στην αγωγή της Ρωμαϊκής Σπάρτης.

Το Κοινόν της Μεσσηνίαςκαι το πολίτευμα των άλλων πόλεων της Μεσσηνίας

Με την ίδρυση της Μεσσήνης, θεσπίσθηκε το κοινόν των Μεσσηνί-ων, όπως προκύπτει από μία από τις σπάνιες εμφανίσεις του τίτλου88. Έχοντας μάλλον τη δομή μίας συμπολιτείας ή ισοπολιτείας παρά ένα πραγματικό κοινό, επέτρεπε στα μέλη του να έχουν αρκετή ελευθερία και μάλιστα, λόγω της έλλειψης αναφορών στο Κοινόν που παρουσιά-

84. Κατάλογος εφήβων: SEG LI (2001) 472 (70 π.Χ.). Επιγραφή προς τιμή του Σαιθίδα: SEG LI (2001) 458.

85. Πληρωμή ανά φυλή οκτοβώλου φόρου: Κolbe 1913: αρ. 1432-1433. 86. Τιμές από φυλές προς σημαντικά άτομα: Π. Θέμελης ΠΑΕ (1992) [1995] 71-73

(60 A.D.); Π. Θέμελης EAΕ (2000) 66, SEG L (2000) 422 (70 A.D.).- Η Υλλίς τιμά άγνωστο: SEG XLVIII (1998) 498, 499 ([= Π. Θέμελης ΠΑΕ (1998) [2000] 95 no 2, ο οποίος τιμάται πιθανόν και από την Κρεσφοντίδα. Bλ. SEG XLIII (1993) 160, Π. Θέμελης ΠΑΕ (1993) 57 παρά R Rizakis, Zoubaki, Lepenioti 2005: (MES 136)]).- Η Υλλίς τιμά ιέρεια της Αρτέμιδος (;) (1ος αι. μ.Χ..): SEG XLVIII (1998) 497).

87. Κατάλογος εφήβων από Μεσσήνη (2ος-1ος αι. π.Χ.): IG V 1 1438a, Π. Θέμελης ΠΑΕ (2000) [2003] 94-95 (γ); Κατάλογος εφήβων από Μεσσήνη (91 μ.Χ.): Π. Θέμελης ΠΑΕ (2000) [2003] 93 (b), SEG LI (2001) 473.

88. Κοινόν των Μεσσηνίων: ΙvMagnesia 43 (207/6 π.Χ.) παρά Shipley 2004: 562.


195ζουν οι αρχαίες πηγές, δεν φαίνεται να είχε μεγάλη σημασία και δύνα-μη89. Μετά την ήττα της Μεσσηνίας από το Κοινόν της Αχαίας το 182 π.Χ., το Κοινόν των Mεσσηνίων μάλλον διαλύθηκε, αλλά δεν αποκλείε-ται να ξανασυστάθηκε το 146 π.Χ., μετά την ήττα του Κοινού της Αχα-ΐας. Η πορεία του κατά τη Ρωμαϊκή περίοδο είναι σχεδόν άγνωστη90.

Οι επιγραφικές μαρτυρίες που έχουν δημοσιευθεί αφορούν μόνο τη Θουρία, την Κορώνη και τις Καλάμες. Παρά τις περιορισμένες πληρο-φορίες, φαίνεται πως υπήρχαν σε αυτές τις πόλεις δημοκρατικά καθε-στώτα, εφόσον αρκετές φορές ο φορέας που αφιερώνει π.χ. άγαλμα εί-ναι η πόλις91. Επίσης, υπάρχουν σε άλλες πόλεις της Μεσσηνίας τόσο σύνεδροι όσο και γραμματείς92. Στη Θουρία υπήρχαν και πολέμαρχοι το 2ο αι. π.Χ. και νομογράφοι και έφοροι τον 1ο αι. π.Χ. H ύπαρξη των τελευταίων πιθανόν να οφείλεται στην επιρροή της Σπάρτης. Εξάλλου υπάρχουν αναφορές στον λογιστή, δηλ., τον curator civitatis, που επέβλε-πε τα οικονομικά της σχετικής πόλης93.

Η οικονομία και κοινωνία της Ελληνιστικής και Ρωμαϊκής Μεσσηνίας

Την κεντρική οικονομική απασχόληση της Ελληνιστικής και Ρωμαϊ-κής Μεσσηνίας αποτελούσε η γεωργία. Λόγω γεωγραφίας, γεωλογίας

89. Ελευθερία δράσης πόλεων του κοινου των Μεσσηνίων: Meyer, ‘Messenien’ 283 (Κυπαρισσία), Shipley 2004: 562.

90. Ιστορία κοινού Μεσσηνίων μετά το 191 π.Χ.: Rizakis, Zoubaki, Lepenioti 2005: 23, 557 (MES 275), Shipley ‘Messenia” 562.

91. Πόλις ως φορέας αφιερώσεων: Αβία: Κolbe 1913: αρ. 1352 (117-136 A.D.), 1374 (date?); Κορώνη: Κolbe 1913: αρ. 1399 (χρονολογία), SEG XI (1950) 985-986 (Ρωμαϊκής περιόδου): (η σημερινή) Στενύκλαρος : SEG XI (1950) 982.

92. Σύνεδροι, γραμματεύς σε άλλες πόλεις της Μεσσηνίας : Θουρία: Κolbe 1913: αρ. 1379, σσ. 9, 15, 23 (2c B.C.), SEG XII (1950) 972, (150 B.C.); Κορώνη: Κolbe 1913: αρ. 1392 (1ος αι. π.Χ.)). Συναρχίαι και γέροντες στις Καλάμες τέλος του 1ου αι. π.Χ. (συναρχίαι, γέροντες: Καλάμαι: SEG XI (1950) 974, l. 29 (τέλος του 1ου π.Χ..)).

93. Θουρία: πολέμαρχοι: Κolbe 1913: αρ. 1379, ll. 10-11; Έφοροι: SEG XI (1950) 974, σσ. 24-25; νομογράφοι περί Νικώνα SEG XI (1950); Βλ. και Korone: λογιστής: Κolbe 1913: αρ. 1398, σ.6 (246 μ.Χ.); Ασίνη: λογιστής: Rizakis, Zoubaki, Lepenioti 2005: MES 198 (193-195 μ.Χ.).

Andrew FArrington

196και ιστορίας, τα καλλιεργήσιμα εδάφη της Μεσσηνίας δεν υπερβαίνουν τα περίπου 600 τ.χ. Σε σύγκριση, όμως, με την υπόλοιπη Ελλάδα, αυ-τό θεωρείται μεγάλο ποσοστό επί του συνόλου, κάτι το οποίο σήμαινε ότι η Μεσσηνία απέκτησε από νωρίς φήμη ως καρποφόρα γη. Από την άλλη, η περιοχή δεν βρισκόταν σε εμπορική οδό ούτε διέθετε άλλες οι-κονομικές πηγές. Τέλος, λόγω των συνθηκών που είχαν επιβληθεί από τους Σπαρτιάτες, τη μόνη σημαντική οικονομική απασχόληση αποτε-λούσε η γεωργία94. Κατά την Ρωμαϊκή περίοδο υπήρχαν ορισμένα πολύ πλούσια κτήματα, με την αξία ενός συγκεκριμένου κτήματος να υπερ-βαίνει τα δύο τάλαντα95. Προφανώς, η φήμη της Μεσσηνίας ως πλούσι-ας αγροτικής περιοχής ευθύνεται για την αξιοσημείωτη παρουσία Ρω-μαίων, δηλαδή μεταναστών δυτικής καταγωγής96.

Η γεωγραφική κατανομή των μικρών οικισμών άλλαξε κατά την πο-ρεία της Ελληνιστικής και Ρωμαϊκής περιόδου. Κατά την κυριαρχία των Σπαρτιατών η πλειονότητα των κατοίκων βρισκόταν στην κοιλάδα του Παμίσου, στην πεδιάδα του Στενυκλάρου, στην νοτιοδυτική χερσόνησο και στην ευρύτερη περιοχή γύρω από την Πύλο97. Από το 4ο αι. π.Χ. έως και το 2ο-1ο αι. π.Χ. σημειώνεται σταθερή παρουσία του πληθυ-σμού στις ίδιες περιοχές, καθώς και αύξηση των οικισμών, επακόλου-θο μάλλον της απελευθέρωσης από την Σπαρτιατική κυριαρχία. Η επό-μενη περίοδος μέχρι το 400 μ.Χ., όμως, δηλώνει μείωση των οικισμών, γεγονός που παρατηρείται και σε άλλες περιοχές της Ελλάδας την ίδια εποχή. Παρόλο που οι οικισμοί γενικά μειώθηκαν κατά το ένα τρίτο, οι νοτιοδυτικές παραλιακές περιοχές, ιδιαίτερα του κόλπου της Μεσσηνί-ας, προσελκύουν ακόμη πληθυσμό, με αποτέλεσμα να αυξηθεί εκεί ο αριθμός των κατοίκων98.

Οι Ρωμαίοι, λοιπόν, έπαιζαν προφανώς σημαντικό οικονομικό ρόλο,

94. Θέση γεωργίας σην Μεσσηνία: Roebuck ‘Economy’ 152.95. Κτήμα αξίας πάνω από δυο τάλαντα: Ζουμπάκη 1998-1999: 121, που αναφέρεται

στο Κolbe 1913: αρ. 1433, σ. 26 (100 π.Χ. ή 35-44 μ.Χ.).96. Ορισμός της λέξης ‘Ρωμαίος’: Ζουμπάκη 1998-1999: 113.97. Κατανομή μικρών οικισμών στην αρχαϊκή και κλασική Μεσσηνία: Harrison,

Spencer 1998: 147-162.98. Αύξηση πληθυσμού σε νοτιοδυτικές περιοχές: G Shipley ‘The Survey Area in the

Hellenistic and Roman Period’ 256-337 παρά (επιμέλ.) W. Cavanagh, J Crouwel, R. Catling, G. Shipley The Laconia Survey τομ. Ι (Λονδίνο, 2002) 330, Ζουμπάκη 1998-1999: 122.


197αλλά παρά την έντονη παρουσία τους στις επιγραφικές πηγές, δεν μπο-ρούμε να υποστηρίξουμε με βεβαιότητα ότι το ποσοστό τους ήταν με-γαλύτερο εδώ από άλλες περιοχές της Ελλάδας. Αναφέρονται Ρωμαίοι σε επιγραφές που έχουν σχέση με οικονομικά θέματα, καθιστώντας σα-φή την ευμάρεια τουλάχιστον ορισμένων από αυτούς99. Πιο συγκεκριμέ-να υπάρχουν αναφορές σε Ρωμαίους μέσα σε επιγραφές που αφορούν την εφήβεια, άλλη μία ένδειξη ευμάρειας και υψηλής κοινωνικής θέσης. Το ότι η οικονομικη άνθιση ορισμένων Ρωμαίων προφανώς άρχισε από τον 1ο αι. π.Χ. πείθει ότι η εγκατάσταση τους άρχισε ήδη από το 2ο αι. π.Χ., πιθανόν από το 146 π.Χ.. Τέλος, η έλλειψη αναφοράς σε άλλου τύ-που ενασχολήσεις των Ρωμαίων της Μεσσηνίας υποδηλώνει ότι την κύ-ρια οικονομική δραστηριότητά τους αποτελούσε η γεωργία.

Ποια ήταν η φύση της κοινωνίας που βασιζόταν σε αυτούς τους οι-κονομικούς πόρους; Δυστυχώς οι πηγές, οι οποίες είναι σχεδόν απο-κλειστικά επιγραφικής φύσης, μας πληροφορούν γενικά για τη δημόσια ζωή των ανώτερων κοινωνικών στρωμάτων. Φαίνεται, όμως, ότι η κοι-νωνία της Ρωμαϊκής Μεσσηνίας δεν αποτελούσε εξαίρεση στις γενικές πολιτισμικές και κοινωνικές τάσεις της εποχής. Όπως έχει προαναφερ-θεί, η λειτουργία και η πολιτική εξουσία μέσα στην πόλη-κράτος βρι-σκόταν στα χέρια των ανωτέρων κοινωνικών στρωμάτων, των οποίων η θέση όλο και περισσότερο ενδυναμωνόταν. Τα μέλη οικογενειών ανωτέ-ρων στρωμάτων σύναπταν γάμους με συζύγους από την ίδια κοινωνική θέση, προερχόμενους όχι μόνο από την ίδια πόλη αλλά και από άλλες, δημιουργώντας με τον τρόπο αυτό κοινωνικές συμμαχίες και επομένως ένα στρώμα εξουσίας και επιρροής διαφορετικό και ανώτερο από αυ-τό της πόλης-κράτους. Στη συνεργασία αυτής της κοινωνικής τάξης βα-σιζόταν η κυριαρχία των Ρωμαίων, πράγμα που συμβάλλει στη διαδι-κασία αφομοίωσης της ελληνικής κυρίαρχης θέσης από τα μέλη της δι-εθνών διαστάσεων κοινωνίας, την οποία αποτελούν τα ανώτατα στρώ-ματα της Ρωμαϊκής κοινωνίας. Η παρουσία των ανωτέρων στρωμάτων

99. Επιγραφικές αναφορές σε οικονομικά θέματα σχετικά με Ρωμαίους: Κolbe 1913: αρ. 1432 (100 π.Χ. ή 35-44 μ.Χ.) Κolbe 1913: αρ. 1434 (1ος π.Χ./1ος μ.Χ. Δεν είναι σαφές τι ακριβως είναι τα ‘απόλοιπα’), SEG 23 (1968) 207; SEG 35 (1985) 343 (15 π.Χ - 14 μ.Χ.) Εδώ, όπως τονίζει η Ζουμπάκη (Ζουμπάκη 1998-1999: 122), οι Ρωμαίοι δεν μπορούν να ξεχωρισθούν από Έλληνες κατόχους των Ρωμαϊκών πολιτικών δικαιμάτων/Ρωμαϊκής πολιτείας.

Andrew FArrington

198άφησε τα ίχνη της στο φυσικό περιβάλλον κάθε πόλης-κράτους, υπό τη μορφή τόσο κτιρίων με τιμητικές επιγραφές όσο και αγαλμάτων.

Κατά τον ίδιο τρόπο τα ανώτερα στρώματα της Μεσσηνίας προέ-βαλλαν το εαυτό τους. Μια ιδιαίτερη επιθυμία της κυρίαρχης θέσης για προβολή της ηρωϊκής καταγωγής της δείχνει η ευρέως διαδεδομένη λα-τρεία των προγόνων ως ηρώων. Η δύναμη αυτής της λατρείας τεκμηρι-ώνεται από την παρουσία πολλών και μεγάλων ταφικών μνημείων, όχι μόνο μέσα στην πόλη, πράγμα εντελώς ασυνήθιστο για τα Ελληνικά δε-δομένα, αλλά και μέσα σε κτίρια, όπως π.χ., το γυμνάσιο. Τα ανώτε-ρα στρώματα της Μεσσήνης δηλώνουν την πίστη τους προς το Ρωμαϊ-κό καθεστώς με τη φιλοτέχνηση αγαλμάτων προς τιμήν διάφορων Ρω-μαίων αξιωματούχων και μελών της αυτοκρατορικής οικογένειας. Έν-δειξη τόσο της θέλησης κοινωνικής προβολής όσο και των πατριωτικών αισθημάτων αποτελεί η επιγραφή που καταγράφει τα χρηματικά ποσά που δωρίζονται με σκοπό κτηριακές επισκευές στην οποία έχουμε ήδη αναφερθεί100. Τέλος, όπως σε όλες τις άλλες Ελληνικές πόλεις της επο-χής, τα μέλη των ανωτέρων στρωμάτων κατέχουν θέσεις ως αγορανό-μοι, υπαγορανόμοι και γυμνασίαρχοι. Υπάρχουν, φυσικά, και θρησκευ-τικά αξιώματα, προπάντων του ιερέως του Διός Ιθωμάτου, αλλά και διάφορων αγωνοθετών, ιεροθυτών και άλλων, τα οποία παρόλο που δεν μπορούμε να το τεκμηριώσουμε, κατά πάσα πιθανότητα κατείχοντο από τα μέλη της κυρίαρχης θέσης. Σύμφωνα με την εντύπωση που δημιουρ-γεί ο Παυσανίας, η Μεσσηνία μάλιστα ξεχωρίζει για τις πολλές λατρεί-ες της, ενώ πολλές θέσεις ιερέων θα πρέπει να ήταν κληρονομικές. Με βάση τις δημοσιευμένες επιγραφές, μπορούμε να παρουσιάσουμε ως έν-δειξη της κοινωνικής θέσης και ανόδου της Μεσσηνιακής αριστοκρατί-ας κατά την Ρωμαϊκή περίοδο τρεις οικογένειες.

Πρώτον, υπάρχει η οικογένεια του Γάϊου Ιουλίου Θεαγένη, ένα μέλος της οποίας, ο Γάϊος Κλαύδιος Ιούλιος Κλεόβουλος, διατέλεσε στρατη-γός του Κοινού της Αχαϊάς κατά το 2ο-3ο αι. π.Χ.101. Ακόμη πιο εντυ-

100. Αποκατάσταση κτιρίων περίπου το 15 π.Χ.-14 μ.Χ.: SEG 23 (1968) 207. Βλ. σημ. 54.

101. Γάϊος Ιούλιος Θεαγένης (I): Rizakis, Zoubaki, Lepenioti 2005: MES 228, EL 242.-Γάϊος Ιούλιος Θεαγένης (II): Rizakis, Zoubaki, Lepenioti 2005: MES 228, EL 243.-Γάϊος Κλώδιος Ιούλιος Κλεοβούλος: Rizakis, Zoubaki, Lepenioti 2005: MES 170, 229, EL 169.-Γάϊος Ιούλιος Θεαγένης (III): Rizakis, Zoubaki, Lepenioti


199πωσιακή είναι η κοινωνική άνοδος της οικογένειας του Τιβ. Κλαυδίου Αριστομένη, ένα μέλος της οποίας ακολούθησε σταδιοδρομία ως αξιω-ματούχος του Ρωμαϊκού στρατού102. Το λαμπρό παράδειγμα κοινωνικής ανόδου και αφομοίωσης στα ύψιστα κοινωνικά στρώματα της Ρωμαϊ-κής αυτοκρατορίας παρουσιάζει η οικογένεια των Σαιθιδών, η οποία κά-νει την πρώτη εμφάνισή της κατά την εποχή του Αυγούστου. Μέχρι το δεύτερο μισό του 2ου αι. μ.Χ. μέλη αυτής της οικογένειας είχαν φτάσει στις ανώτατες θέσεις της συγκλητικής τάξης103.

Αγωνιστική και πολιτισμική ζωή της Μεσσηνίας

Τη σημασία της αγωνιστικής ζωής για την κοινωνία της Μεσσήνης μαρτυρεί τόσο το γυμνάσιο όσο και το στάδιο, που αποτελούν το μεγα-λύτερο αρχιτεκτονικό σύμπλεγμα της πόλης. Tο γυμνάσιο φιλοξενούσε και την εφηβεία, η οποία ως θεσμός απαντά σε αρκετές πόλεις κατά την Ελληνιστική και Ρωμαϊκή εποχή. Στη Μεσσήνη την εφηβεία επάνδρωναν και διαχειρίζονταν τα μέλη των ανωτέρων κοινωνικών στρωμάτων τό-σο της Μεσσήνης της ίδιας, όσο και των άλλων πόλεων της Μεσσηνίας. Παρά τις ελάχιστες διασωθείσες πληροφορίες για τον τρόπο οργάνω-σης της εφηβείας, ξέρουμε πως υπήρχε το αξίωμα του επιστάτα104 ήδη από το 2ο αι. π.Χ., ενώ κατά την Ρωμαϊκή εποχή υπάρχουν αναφορές σε τριετίρενες, όπως και στην Σπάρτη105. Τέλος, όπως έχουμε αναφέ-ρει, οι φυλές προφανώς έπαιζαν κάποιο οργανωτικό ρόλο στην εφηβεία.

Παρόλο που δεν διαθέτουμε πολλές πληροφορίες για τους διάφορους αγώνες και γιορτές της Μεσσηνίας, φαίνεται πιθανό να είχαν μεγάλη σημασία για τη ζωή της περιοχής και προ πάντων της ίδιας της Μεσ-σήνης. Τα Ιθωμαία θα πρέπει να αποτελούσαν την πιο σημαντική εορ-τή, αν και δεν ξέρουμε σχεδόν τίποτα για τον κύκλο των αθλημάτων

2005: MES 229, EL 218.102. Τιβ. Κλαύδιος Αριστομένης: Rizakis, Zoubaki, Lepenioti 2005: MES 131.-Τιβ..

Κλαύδιος Διονύσιος Κρισπιανός: Rizakis, Zoubaki, Lepenioti 2005: MES 136.-Τιβ. Κλαύδιος Αριστομένης: Rizakis, Zoubaki, Lepenioti 2005: MES 130.

103. Οικογένεια Σαιθιδών: Rizakis, Zoubaki, Lepenioti 2005: MES 161, MES 155, MES 145, MES 156, MES 142, MES 150, MES 157.

104. Επιστάτας: SEG 47 (1997) 391. 105. Τριετίρενες: Θέμελης 2000: 168.

Andrew FArrington

200και τις άλλες δραστηριότητες τους106. Επίσης, μία επιγραφή που χρονο-λογείται στο τέλος του 1ου αι. π.Χ. ή στις αρχές του 1ου μ.Χ. αναφέ-ρεται σε Ασκληπιεία και Ρωμαία107. Το 2-3 μ.Χ. τιμάται ο P. Cornelius Scipio για την εξαιρετική διεξαγωγή των Καισαρείων, τα οποία μπορεί να ταυτίζονται με τα Ρωμαία και στη συνέχεια να εξελίχθηκαν στους αγώνες που λάμβαναν χώρα κατά τα γενέθλια του Τιβερίου108. Τέλος, επιγραφές που βρέθηκαν στον Βόλιμο, πιθανώς του τέλους του 2ου αι. ή των αρχών του 3ου αι. μ.Χ., αναφέρονται σε αγωνοθέτες θεάς Αρτέ-μιδος Λιμνάτιδος109, χωρίς να μας δώσουν άλλες πληροφορίες.

Υπάρχουν ίχνη των θεσμών της αγωνιστικής ζωής και σε άλλες πό-λεις της Μεσσηνίας. Στην Θουρία προκύπτει το 2ο αι. π.Χ. η πιο πρώ-ιμη αναφορά σε γυμνασίαρχο, ενώ στις Κολωνίδες προς το τέλος του 2ου αι. π.Χ. όσο και στην Πύλο το 2ο -1ο αι. π.Χ. γίνονται αναφορές στην ίδια θέση. Η εφηβεία υπήρχε στην Θουρία το 2ο αι. π.Χ., απ’ όπου έχουμε επιγραφική αναφορά σε τριετίρενες. O θεσμός απαντά και στην Πύλο (2ος αι. π.Χ.) και στην Κορώνη (246 π.Χ.), όπου αναφέρεται ο αρχέφηβος110.

Αυτή η αγωνιστική παράδοση προφανώς παρήγαγε ‘επαγγελματί-ες’ αθλητές αρκετά υψηλών αποδόσεων, με νίκες στα Ίσθμια, στα Νέ-

106. Εικασίας Παυσανίου για το περιεχόμενο των Ιθωμαίων: Παυσανίου 4.33.2.- Επιγραφές σχετικά με τα Ιθωμαία: Κolbe 1913: αρ. 1 1467 (1ος αι. π.Χ.), 1468 (80 μ.Χ.), 1469 Π. Θέμελης ΠΑΕ (1990) [1993] 100 no 3, SEG XLI (1991) 340 (περίπου 80 μ.Χ ), Π. Θέμελης ΠΑΕ (1990) [1993] 99 αρ. 1, SEG XLI (1991) 337 (174 μ.Χ ); Π. Θέμελης ΠΑΕ (1990) [1993] 99 αρ. 2, SEG XLI (1991) 338 (Ρωμαϊκής εποχής); Π. Θέμελης ΠΑΕ (1990) [1993] 100 αρ. 4, SEG XLI (1991) 339.

107. Ασκλήπεια, Ρωμαία: SEG XXIII (1968) 212.- Χρονολογία επιγραφής: Θέμελης 2000: 174.

108. P. Cornelius Scipio: SEG XXIII (1968) 206, σ. 7.- Γενελιακές αγώνες: SEG XLI (1991) 328, σσ. 34-36, (‘αγώνες γυνικ|όν των παίδων και εφήβων και ι[ππικ]όν των νέων’.).

109. Αγωνοθέται θεάς Αρτέμιδος Λιμνιάτιδος: Κolbe 1913: αρ.1373-1377.-Αγνωιστική επιγραφή από Βόλιμο: Ε. Παπακωνσταντίνου ΑΔ 37 (1982) [1989] Β, 136, SEG XXIX (1989) 388.

110. Αναφορές σε γυμνασίαρχο και υπογυμνασίαρχο: Θουρία: Κolbe 1913: αρ. 1386 (2ος αι. π.Χ. ); Κολωνίδες: Κolbe 1913: αρ.1402 (τέλος του 2ου π.Χ.); Πύλος: SEG XLVI (1996) 435 (2ος -1ος π.Χ); Μεθώνη: Κolbe 1913: αρ.1417 (Ρωμαϊκής εποχής); Κορώνη: Κolbe 1913: αρ. 1398, ll. 2, 10 (246 μ.Χ.).


201μεα και, προ πάντων, στα Ολύμπια111. Μία επιγραφή αναφέρεται μάλι-στα σε κάποιον αθλητή, πιθανόν τον πιο πετυχημένο, αλλά μέχρι σήμε-ρα άγνωστο, αθλητή της Μεσσήνης, ο οποίος κέρδισε 34 νίκες κατά την Ελληνιστική εποχή112.

Ως προς τις άλλες πλευρές της πολιτισμικής ζωής της, η Μεσσήνη αποτελούσε τη γενέτειρα μερικών σημαινόντων προσωπικοτήτων της λο-γοτεχνίας και των καλών τεχνών. Η πιο γνωστή προσωπικότητα μάλ-λον είναι ο Ευήμερος (4ος -3ος αι. π.Χ.) και μετά ο σατυρικός ποιητής ο Αλκαίος (3ος αι. π.Χ). O πιο σημαντικός γλύπτης υπήρξε χωρίς αμφι-βολία ο Δαμοφών, του οποίου η φήμη πιθανόν να προσέλκυσε δύο γλύ-πτες από το Άργος και άλλους δύο από την Αλεξάνδρεια113. Προφανώς αυτή η παράδοση γλυπτικής επιβίωσε μέχρι τη Ρωμαϊκή εποχή, αν κρί-νει κανείς από τη γλυπτική διακόσμηση του Γυμνασίου. Αναμφισβήτη-τα όμως η καλλιτεχνική δραστηριότητα της Μεσσήνης και της Μεσση-νίας άνθισε κυρίως κατά την Ελληνιστική εποχή, και όχι κατά τη Ρω-μαϊκή, όταν η Μεσσηνία εξελίχθηκε σε τόπο πιο πλούσιο, αλλά ήσυχο και αρκετά απομονωμένο από τα κύρια πολιτισμικά ρεύματα της Ρω-μαϊκής αυτοκρατορίας.

111. Πυθιονίκης: Π. Θέμελης ΠΑΕ (1999) [2202] 79-80, SEG LI (2201) 478. Ολυμπιονίκαι: Moretti Olympionikai αρ. 417 (368 π.Χ., πύγμη, παίδες), no 448 (344 π.Χ., πύγμη, παίδες ), αρ.453 (340 π.Χ., πύγμη, παίδες), αρ.496 (304 π.Χ., πύγμη, παίδες), αρ. 961-966 (ca 240-230 π.Χ. (?), δίαυλος, οπλίται, πένταθλον (4 νίκες)), αρ.677 (‘dubbio’, 76 B.C., στάδιον), αρ.690 (‘dubbio’, πάλη, παίδες, 72 π.Χ.), αρ.713 (48 π.Χ., στάδιον), αρ.716 (44 π.Χ., στάδιον, ίδιος αθλητής με το 713).- Επίσης, SEG XXIII (1968) 228 (πάλη, 3c-2c π.Χ.,). Νίκες του Σωσία στα Ίσθμια, Νεμέα: SEG L (2000) 423; Νίκες του Λύκου στα Ίσθμια και στα Λύκαια: Π. Θέμελης ΠΑΕ (1995) [1998] 74, SEG XLVI (1996) 410.

112. Νικητής με 34 νίκες: Π. Θέμελης ΠΑΕ (1993) [1994] 33-34, SEG XLIII (1993) 162.

113. Αργείοι γλύπτες: SEG (1997) 392. Αλεξανδρινοί γλύπτες: SEG 46 (1996) 421.

Andrew FArrington

202 Β ιβλιογραφία

Fröhlich P., 1999: ‘Les institutions des cités de Messénie à la basse epoque hellénistique’ 229-242 παρά (επιμ.) Renard J., Le Péloponnèse: Archéologie et histoire, Παρίσι.

Harrison A. B., Spencer N., 1998: ‘After the Palace: The Early ‘History’ of Messenia 147-162 παρά (επιμελ.) Davis J.L., Sandy Pylos: An Archaeological History from Nestor to Navarino, Austin.

Kolbe G., (επιμέλ.) 1913: Inscriptiones Graecae τομ. V.1., Βερολίνο.Luraghi N., 2002: ‘Becoming Messenian’, Journal of Hellenic Studies 122

(2002), 45-69.Meyer E., 1978: ‘Messenien’ στήλες 155 - 290 παρά (επιμελ.) Gärtner,

H., Paulys Realencyclopädie der klassischen Altertumswissenschaft Supplementband XV, Στουτγάρδη.

Rizakis A.D., Zoubaki S., Lepenioti C., 2005: (επιμελ.) Roman Peloponnese II: Roman Personal Names in their Social Context (Laconia, Messenia), Αθήνα.

Roebuck C., 1941: A History of Messenia from 369 to 146 B.C., Chicago.Roebuck C. 1945: ‘A Note on the Messenian Economy’, Classical Philology,

40 (1945) 149-165.Shipley G., 2004: ‘Messenia’ 547-568 παρά (επιμελ.) Hansen M.H., Nielsen

T.H., An Inventory of Archaic and Classical Poleis: An Investigation Conducted by the Copenhagen Polis Centre for the Danish National Research Foundation, Οξφόρδη.

Walbank F., 1975: A Historical Commentary on Polybius: Commentary on Books 1-6 τομ. Α´, Οξφόρδη.

Winter F.G., 1971: Greek Fortifications, Tορόντο: Phoenix Supplement, 9.Ζουμπάκη Σ., ‘Die Niederlassung römischer Geschäftsleute in der

Peloponnes’, Τεκμήρια 4 (1998-99), 112-159.Θέμελης Π. Γ., 2000: Ήρωες και ηρώα στη Μεσσήνη, Αθήνα.Θέμελης Π. Γ., 20022: H Aρχαία Μεσσήνη, Αθήνα.Γ. Σταινούερ Γ., 1988: ‘Το Πρόβλημα του Ager Dentheliatis’, Αριάδνη,

4 (1988) 219-242.


203ΑNDREW FARRINGTON

HELLENISTIC ΜESSENIAN POLITICAL HISTORY

Summary

Hellenistic Messenian political history is dominated by Messenia’s relations with the chief actors of the period, that is, Sparta and the Aetolians down to the early 2nd c BC, Macedon until 167 BC and the Κοινόν της Αχαΐας until 146 B.C. Messenia thereafter was apparently caught up in the violent events generated throughout the Greek world by the fall of the Roman Republic, although its subsequent Imperial history was uneventful and prosperous.

Messene gained most of its buildings over 4th – 3rd c BC. Constitutionally speaking, it was a typical Greek democracy for almost all of its life, with power passing gradually into the hands of an urban elite who dominated civic life. Its economy, like that of all areas of the ancient world, was based on agriculture, which exploited the rich lands of Messenia. Italian settlers in Messenia, who were chiefly involved in agriculture, and their descendants played an important role, economic and social, in local society.

Roman domination of Messenia rested, as elsewhere, on the support of the local elite, whose role in civic life is clear from inscriptions. There was also a lively agonistic life, with an εφηβεία, or something similar, in Messene and other Messenian cities and various games. Hellenistic Messenia even yielded the writers Euhemeros and Alkaios and the sculptor Damophon.

‘Ελληνιστική και Ρωμαϊκή Μεσσηνία: Αρχαιολογική και...

Documents

Transcript of ‘Ελληνιστική και Ρωμαϊκή Μεσσηνία: Αρχαιολογική και...