"Μαινάδες, Βάκχες, Καρυάτιδες, Lacaenae Saltantes. Χρυσά...

Κο

ρο

πλ

ας

τιΚ

ΗΚ

αι

ΜιΚ

ρο

τε

χν

ιας

το

να

ιγα

ιαΚ

οχ

ωρ

οα

πο

το

υς

γεω

Με

τρ

ιΚο

yς

χρ

ον

ου

ςε

ως

Κα

ιτ

Ηρ

ωΜ

αϊΚ

Ηπ

ερ

ιοΔ

ο

ISBN: 978-960-87174-4-2

Κ ο ρ ο π λ α σ τ ι κ ήκ α ι μ ι κ ρ ο τ ε χ ν ί αστον αιγαιακό χώρο

από τουςγεωμετρικούς χρόνους

έως και τηρ ωμαϊκή περίο δο

Διεθνες ςυνεΔριο

στη μνήμη τηςΗο ύ ς Ζ ερβ ο υ δ άκη

ΤΟΜΟΣ ΙI

II

exofyllo zervoudaki5II:Layout 1 7/11/14 2:53 PM

Ηώς Ζερβουδάκη, 1935-2008(Φωτογραφία Μ. Μιχαλάκη-Κόλλια, 1971)

ΔΙεθνεΣ ΣυνεΔρΙΟ

ΣΤη ΜνηΜη ΤηΣ ηΟυΣ ΖερβΟυΔΑΚη

ρόδος, 26-29 νοεμβρίου 2009

ΤΟΜΟΣ ΙI

υ π ο υ ρ Γ ε ι ο π ο λ ι τ ι Σ Μ ο υ Κ Α ι Α θ λ Η τ ι Σ Μ ο υ

τΑΜειο διΑχειριΣΗΣ πιΣτΩΣεΩν ΓιΑ τΗν εΚτελεΣΗ ΑρχΑιολοΓιΚΩν ερΓΩν

επιτροπΗ ΣτερεΩΣΗΣ - ΑνΑΣτΗλΩΣΗΣ ΜνΗΜειΩν ΑΚροπολΗΣ λινδου

Αθήνα 2014

επιμέλεια

Α γ γ ε λ ι κ ή Γ ι α ν ν ι κ ο υ ρ ή

περιεχοΜενΑ

Α. χΑτΖΗδΗΜΗτριου, νεότερα στοιχεία για το κοροπλαστικό εργαστήριο της Καρύστου 9

Μ. χιδιροΓλου, ειδώλια από την εύβοια στο εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο.οι ομάδες των θεών και των ηθοποιών 29

Β. ΑρΑΒΑντινοΣ, Μ. ΒονΑννο-ΑρΑΒΑντινου, Κ. ΚΑλλιΓΑ, M. PiSANi, ειδώλια, στέφανοι,μικκύλα αγγεία και λύχνοι. πήλινα αναθήματα σε αγροτικό ιερό στον ορχομενό 45

Β. δ. ΓεΩρΓΑΚΑ, χειροποίητα ειδώλια αρχαϊκών χρόνων από την Ακρόπολητων Αθηνών και το ιερό της νύμφης στη νότια κλιτύ της Ακροπόλεως 69

Α. Ανδρεου, πήλινη κεφαλή γεροντικής μορφής από τις ανασκαφές ι. Μηλιάδηστη νότια κλιτύ. Ένα πορτρέτο φιλοσόφου; 81

Ζ. θεοδΩροπουλου-πολυχρονιΑδΗ, Αναθήματα από τα ιερά του Σουνίου:πήλινα πλακίδια από τους αποθέτες των ιερών της Αθηνάς και του ποσειδώνος 91

Κ. ΜπΑρΑΚAρΗ- ΓλEνΗ, Κοροπλαστική αρχαϊκών χρόνων από το Άργος 107

ε. ΣΑρρh, Σύνολο πήλινων ειδωλίων των ελληνιστικών χρόνων από το Άργος 125

Μ. τΣοyλΗ, Μνημειώδη έργα κοροπλαστικής και πήλινα αναθήματααπό ένα νέο ιερό της ρωμαϊκής Σπάρτης 141

ι. ε. πετροχειλοΣ, πήλινα ανάγλυφα αναθήματα από τα Κύθηρα. πρώτη παρουσίαση 163

A. λεΜπEΣΗ, ο θρήνος στην κρητική κοινωνία της 1ης χιλιετίας 169

λ. πΑπAΖοΓλου-ΜΑνιουδAΚΗ, Ζωόμορφα ρυτά και ειδώλια του τέλους τηςμυκηναϊκής εποχής και των αρχών της εποχής του Σιδήρου στο Αιγαίο και την Κύπρο 185

δ. ΚεχΑΓιΑΣ, πήλινα ειδώλια Σειρήνων από την περιοχή του Αιγαίου:μιξογενή πλάσματα εξ Ανατολής… 195

V. JEAMMET, Du vase à la figurine 207

Β. πΑτΣιΑδΑ, Σύνολο χρυσών κοσμημάτων και αργυρών αγγείωναπό τη νεκρόπολη της ρόδου 219

ο. ΚΑΚΑΒοΓιAννΗ, ειδώλια, κοσμήματα και άλλα μικρά αντικείμενα απότο οικ. πανάγου Β΄ στο νοτιοανατολικό τμήμα της πόλης της ρόδου 237

Φ. ΖερΒΑΚΗ, Μαινάδες, Βάκχες, Kαρυάτιδες, Lacaenae Saltantes.χρυσά περίτμητα ελάσματα από την ελληνιστική νεκρόπολη της ρόδου 249

χ. ΦΑντΑουτΣAΚΗ, δείγμα οστεογλυπτικής με ανάγλυφες παραστάσειςτου κύκλου λατρείας της Ίσιδος από τη ροδιακή νεκρόπολη 267

ε. ΚΑνiνιΑ, Αρχαία χρυσά κοσμήματα από την τήλο 293

ε. τρΑΚοΣοποyλου-ΣΑλΑΚiδου, Xρυσά κοσμήματα από την Άκανθοτης Eποχής του Σιδήρου 315

E. ΣτΑΣινοπουλου-ΚΑΚΑρουΓΚΑ (†), οι νησιωτικοί σφραγιδόλιθοιτου εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου 335

ι. π. τουρΑτΣοΓλου, Ἐν παραλίᾳ Βάθειας... , 1901 353

Μαινάδες, Βάκχες, Kαρυάτιδες, Lacaenae Saltantes.Χρυσά περίτμητα ελάσματα από την ελληνιστική νεκρόπολη της Ρόδου*

Φωτεινη ΖεΡΒακη

Σε σωστική ανασκαφή στο οικόπεδο Φωτάκη, στην οδό Καμίρου, στη δυτική νεκρόπολη τηςαρχαίας Ρόδου1, βρέθηκε το 2001 μια σειρά από περίτμητα ελάσματα τα οποία εικονίζουν

Μαινάδες και χορεύτριες με κοντό χιτώνα, με ή χωρίς καλαθίσκο στο κεφάλι2 (αρ. κατ. Μ1692,εικ. 1).

Πρόκειται για ελάσματα κατασκευασμένα από λεπτότατο φύλλο χρυσού (πάχους μικρότερουαπό ένα δέκατο του χιλιοστού και ύψους ενάμισυ περίπου εκατοστού), που έχουν κατασκευαστείμε σφυρηλάτηση, ανά τέσσερα σε τρεις διαφορετικές μήτρες.

Στην πρώτη από τις τρεις ομάδες (εικ. 2β), τα ελάσματα έχουν τη μορφή χορεύτριας με χιτω-νίσκο και καλαθίσκο στο κεφάλι, που κινείται προς τα δεξιά στις μύτες των ποδιών, με το δεξιόπόδι μπροστά από το αριστερό. το δεξί χέρι είναι υψωμένο σε ορθή γωνία και το αριστερό λυγι-σμένο πίσω από τον κορμό. Ο χιτωνίσκος ανοίγει ομοιόμορφα σε σχηματοποιημένες πτυχώσειςδεξιά και αριστερά από το σώμα στο ύψος των γονάτων. Η οπή εφαρμογής του ελάσματος βρί-σκεται στην εσωτερική γωνία του αριστερού αγκώνα.

τα ελάσματα της δεύτερης ομάδας (εικ. 2α) εικονίζουν χορεύτρια με το κεφάλι και τον θώ-ρακα κατενώπιον σε έντονη κλίση προς τα αριστερά και τα χέρια πιασμένα, υψωμένα πάνω απότο κεφάλι. το δεξιό πόδι έρχεται μπροστά από το αριστερό. Οι πτυχώσεις του χιτωνίσκου ανοί-γουν στην παρυφή, δηλώνοντας συστροφή. Δεν είναι σαφές αν ο χιτώνας έχει μακριά μανίκια, ήαν η μορφή φορά αναξυρίδες ή φρυγικό σκούφο. Η οπή εφαρμογής βρίσκεται ανάμεσα στα υψω-μένα χέρια και το κεφάλι.

* H παρούσα μελέτη αφιερώνεται στη μνήμη της ΗούςΖερβουδάκη και της Μαρίνας Σγούρου.Ευχαριστίες οφείλω στη Μ. Φιλήμονος, προϊσταμένη τηςΚΒ΄ ΕΠΚΑ, καθώς και στη συνάδελφο Ε. Αποστόλου γιατην άδεια να συμπεριλάβω στη μελέτη τα χρυσά ελά-σματα από την ανασκαφή της στο οικ. Καραμανώλη -Πογιά - Παπανικολάου. Επίσης, ευχαριστώ θερμά τιςσυναδέλφους μου στη Ρόδο Κ. Μπαϊράμη και Β. Πα-τσιαδά για την ανεκτίμητη βοήθεια τους και τη Β. Στε-φανάκη για την ταύτιση των νομισμάτων. Ευχαριστώ,

τέλος, την κ. Svetlana Stancheva για τη μετάφραση από ταρωσικά του Kruglov 1997. Η συντήρηση των ελασμά-των οφείλεται στη Ν. Δασακλή και η φωτογράφηση στονΓ. Κασσιώτη.

1. Γενικά για την τοπογραφία των νεκροπόλεων της αρ-χαίας Ρόδου βλ. FraSer 1977, 1-8· ΠΑτΣιΑΔΑ 2013, 34-49.

2. Για την ανασκαφή στο οικ. Μ. Φωτάκη βλ. Φ. ΖΕΡΒΑΚΗ,ΑΔ 56-59 (2001-2004), Β΄ 6, Χρονικά, 257-258.

B249-266 Zervaki:Layout 2 5/18/14 5:21 PM Page 249

Η τρίτη ομάδα ελασμάτων (εικ. 3) εικονίζει Μαινάδα που κινείται προς τα δεξιά με το κεφάλι ριγ-μένο προς τα πίσω σε έκσταση και τα μαλλιά λυτά. Στο δεξί χέρι φέρει θύρσο με δεμένη ταινία μεκροσσωτά τελειώματα, ενώ στο αριστερό κρατεί ασαφές αντικείμενο, πιθανώς σφάγιο ή στεφάνι. τοδεξιό πόδι βρίσκεται μπροστά από το αριστερό και πατούν και τα δύο στα ακροδάχτυλα. Οι πτυ-χώσεις του ποδόγυρου διατάσσονται δεξιά και αριστερά από τα πόδια, ανεξάρτητα από την κίνησητου ώριμου σώματος, το οποίο δηλώνεται ανάγλυφα μέσα από τον μακρύ χιτώνα. Η οπή εφαρμο-γής στις Μαινάδες βρίσκεται επάνω από το αντικείμενο που κρατάει στο αριστερό χέρι.

Οι μορφές έχουν σφυρηλατηθεί επάνω στη μήτρα μάλλον από την πίσω επιφάνεια (οι ακμέςστις πτυχώσεις είναι πιο αιχμηρές στην κυρτή όψη) και στη συνέχεια έχουν αποκοπεί με ψαλίδιή κοπίδι από το έλασμα.

Στο σύνολο συμπεριλαμβάνονται ακόμη δέκα σωληνοειδείς ψήφοιαπό χρυσό (εικ. 4), με αστραγαλοειδή διαμόρφωση της επιφάνειας(μήκ. 0,7-0,8 και διάμ. 0,11 εκ.).

τα ελάσματα βρέθηκαν σε λαξευτό λακκοειδή τάφο σωζόμενοκατά το ένα τέταρτο του μήκους του, γύρω από το κρανίο της ταφής.Κάτω από το κρανίο βρέθηκε αργυρός οβολός Αλέξανδρου Γ΄3, πιθα-

�� Φ. ΖΕΡΒΑΚΗ

3. Για την ταύτιση του αργυρού οβολού Αλεξάνδρου Γ΄ βλ.Price 1991, τόμ. i, 470 αρ. 3696 οβολός του νομισματο-κοπείου της Βαβυλώνας, 323-317 π.Χ., δεν εικονίζεται.

τετράδραχμα της ίδιας κοπής βλ. Price 1991, τόμ. i, 469αρ. 3692a-e, τόμ. ii, πίν. cviii.

Εικ. 1. Το σύνολο των περίτμητων ελασμάτων από τον λακκοειδή τάφο στο οικόπεδο Φωτάκη.

Εικ. 2. Περίτμητα ελάσματα με μορφές χορευτριώνμε χιτωνίσκο, από το οικόπεδο Φωτάκη.

Εικ. 3. Περίτμητο έλασμα με μορφήΜαινάδας, από το οικόπεδο Φωτάκη.

Εικ. 4. Σωληνοειδήςψήφος, από το οικόπεδοΦωτάκη.

α β


νώς τοποθετημένος στο στόμα ως χαρώνειος οβολός(εικ. 5), επάνω από τον δεξιό ώμο βρέθηκε γυάλινοςσκύφος, του τέλους του 4ου - πρώιμου 3ου αι. π.Χ.4,και δίπλα στον ώμο το κάλυμμα κυλινδρικής πυξίδας.τα ευρήματα αυτά από το σωζόμενο τμήμα του τάφουενδεχομένως δεν αποτελούσαν το σύνολο των κτερι-σμάτων της ταφής, η οποία θα πρέπει να ανήκε σε γυ-ναίκα νεαρής ηλικίας.

Αντίστοιχο σύνολο χρυσών ελασμάτων είχε βρεθεί το 1989 στην ανασκαφή του οικοπέδου Κα-ραμανώλη - Πογιά - Παπανικολάου, στη συμβολή των οδών Δωδώνης και Φιλερήμου, στην ανα-τολική νεκρόπολη της αρχαίας Ρόδου5 (αρ. κατ. Μ1103, εικ. 6). το σύνολο βρέθηκε στον τάφο3α, έναν από επτά μικρούς λακκοειδείς τάφους, με ελάχιστα λείψανα οστών και αξιόλογα κτερί-σματα6. Από τον ίδιο τον σκελετό σώζονταν μόνο δόντια. Η ταφή συνοδευόταν από ακέραιο αρ-γυρό φιαλίδιο, κάτοπτρο, δύο χάλκινες και μία σιδερένια βελόνα, εγχειρίδιο και χρυσό δακτυλίδιμε ακόσμητη σφενδόνη (αρ. κατ. Μ1102), καθώς και αργυρό αττικό νόμισμα (αρ. κατ. Ν643),πολύ φθαρμένο, που χρονολογείται στον 4ο αι. π.Χ.7.

τα δέκα περίτμητα ελάσματα, μήκους περίπου 2,6-2,8 εκ., έχουν κατασκευασθεί από παχύτεροέλασμα, σφυρηλατημένα σε τέσσερις διαφορετικές μήτρες, πιθανώς από την επάνω επιφάνεια‧στη συνέχεια έχουν κοπεί με ψαλίδι, όπως φαίνεται από τις ακίδες που έχουν παραμείνει σε ορι-σμένα σημεία.

Σε τρία από τα ελάσματα, που προέρχονται από την ίδια μήτρα (εικ. 7), εικονίζεται Μαινάδαπου κινείται προς τα αριστερά, πατώντας στις μύτες των ποδιών, με το δεξιό πόδι μπροστά από

ΜΑινάδΕς, ΒάΚχΕς, KΑΡυάτιδΕς, Lacaenae SaLtanteS.χΡυςά πΕΡίτΜΗτΑ ΕλάςΜΑτΑ Από τΗν ΕλλΗνιςτιΚή νΕΚΡόπολΗ τΗς Ρόδου ��

4. Γυάλινος σκύφος, αρ. κατ. Υ894. Κοσμείται με άσημο πε-ρίτμητο ασπίδιο, γύρω από το οποίο διατάσσονται ακτι-νωτά είκοσι τέσσερις ελαφρά αριστερόστροφες έγγλυφεςραβδώσεις, άνισου πάχους, κομμένες σε ψυχρό γυαλίστον τροχό. Πλησιέστερο δημοσιευμένο παράλληλο τοΥ701, από το οικ. Χριστοδούλου, Χώρος Α, τάφος 21,βλ. Ν. ΧΡιΣτΟΔΟΥλιΔΗΣ, ΑΔ 49, 1994, Β΄2, Χρονικά, 772και τΡιΑΝτΑΦΥλλιΔΗΣ 2000, 152, αρ. 14, πίν. ιι.14, όπουαναφέρονται και τα χρονολογήσιμα συνευρήματα, τυπο-λογικά παράλληλα και βιβλιογραφία.

5. Για την ανασκαφή του οικοπέδου βλ. Ε. ΑΠΟΣτΟλΟΥ, ΑΔ44, 1989, Β΄2, Χρονικά, 497-498, τάφος 3α.

6. τους δύο τάφους 1 και 2 στο ίδιο οικόπεδο η ανασκα-φέας χρονολογεί στις αρχές του 3ου αι. π.Χ.

7. Διάμ. 7,2 χιλ. και βάρος 0,40 γρ. τριώβολα με τον ίδιοοπισθότυπο, μετωπική κουκουβάγια και ΑΘΕ γύρω στοπεδίο, χρονολογούνται γενικά στον 4ο αι. π.Χ., βλ. Kroll

1993, 20-21, πίν. 3, 19a. Βλ. επίσης SNG iii attica-ae-gina 1982, πίν. 2, αρ. 75, τριταρτημόριο, 393-3ος αι. π.Χ.

Εικ. 5. Αργυρός οβολός Αλεξάνδρου Γ΄,από το οικόπεδο Φωτάκη.

Εικ. 6. Το σύνολο των περίτμητων ελασμάτων με μορφή Μαινάδων και χορευτριών με χιτωνίσκο, από τον τάφο 3αστο οικόπεδο Καραμανώλη - Παγιά - Παπανικολάου.


το αριστερό. το κεφάλι στρέφεται προς τα δεξιά. Η απόδοσητης κόμμωσης είναι περιληπτική, ίσως φοράει κεκρύφαλο ήπέπλο δεμένο στον αυχένα, ενώ πίσω της ανεμίζουν σαν φτεράδύο πτυχώσεις του υφάσματος. Ανάμεσα στις πλούσιες πτυχέςτου ποδήρη χιτώνα διαγράφονται οι ανατομικές λεπτομέρειεςτου ώριμου σώματος. το δεξί χέρι, υψωμένο και λυγισμένοπάνω από το κεφάλι, κρατεί βραχύ ξίφος, ή ίσως κλαδί περιλη-πτικά αποδοσμένο, με το οποίο φαίνεται να κτυπά αμφίκυρτοαντικείμενο, πιθανώς τύμπανο, που κρατεί με το αριστερό. Οιοπές εφαρμογής είναι διαφόρων μεγεθών και βρίσκονται στιςπτυχώσεις του χιτώνα δεξιά και αριστερά στο ύψος των αστρα-γάλων, στο άνω άκρο του τυμπάνου και στις δύο πτυχώσειςπίσω από την πλάτη.

Σε άλλα πέντε από τα ελάσματα, όλα επίσης από μία μήτρα(εικ. 8), εικονίζονται Μαινάδες σε κίνηση αντίστροφη από τιςπροηγούμενες: το σώμα κινείται προς τα δεξιά, με το αριστερόπόδι μπροστά, ενώ το κεφάλι γυρίζει σε έντονη στροφή προςτα αριστερά και αποδίδεται σε κατατομή. το δεξί χέρι λυγίζειπρος τα πάνω και κρατεί υψωμένο ραβδί, ή ίσως θύρσο μεβραχύ στέλεχος, ενώ το αριστερό, τεντωμένο, κρατεί μικρό ζώο,ίσως νεβρίδα, από τα μπροστινά του πόδια. Όπως και στις προ-ηγούμενες Μαινάδες, οι καμπύλες του ώριμου σώματος αποδί-δονται ανάγλυφα, ενώ μία πτύχωση διαγώνια στο στήθοςδηλώνει ότι ο αριστερός μαστός είναι γυμνός. Οι πτυχώσεις τουχιτώνα, που ανοίγουν ομοιόμορφα γύρω από τους αστραγάλους,δηλώνουν συστροφή. Πίσω από την πλάτη της μορφής ξεδι-πλώνονται οι πτυχώσεις του πέπλου της. Οι οπές εφαρμογήςβρίσκονται στις πτυχώσεις του υφάσματος δεξιά και αριστεράαπό τα πόδια, αριστερά της μέσης και στον πέπλο που ανεμί-ζει πίσω.

τα δύο τελευταία ελάσματα, σφυρηλατημένα σε δύο διαφο-ρετικές μήτρες (εικ. 9), παριστάνουν χορεύτριες με χιτωνίσκοαλλά χωρίς κάλυμμα στην κεφαλή, στις ίδιες στάσεις με τις χορεύτριες από το οικόπεδο Φωτάκηκαι σε αντίστροφη κατεύθυνση από αυτές, φέρουν δε οπές εφαρμογής στις πτυχώσεις του χιτώνακαι στην εσωτερική γωνία του αγκώνα.

το σύνολο συμπεριλάμβανε ακόμη τριάντα επιμήκη ορθογώνια χρυσά ελάσματα, όμοια μεταξύτους, που εικονίζουν αστράγαλο και βλαστόσπειρα (εικ. 10).

τα δύο σύνολα χρονολογούνται, βάσει των συνευρημάτων τους, στο τέλος του 4ου ή στις αρχέςτου 3ου αι. π.Χ. τα κοσμήματα από το οικ. Καραμανώλη - Πογιά - Παπανικολάου, που βρέθη-καν σε μικρό σωρό, ήταν πιθανώς προσηλωμένα σε κιβωτίδιο, μέσα στο οποίο ίσως φυλασσόταν


Εικ. 7. Περίτμητο έλασμα με μορφήΜαινάδας με τύμπανο, από το οικ.Καραμανώλη - Παγιά - Παπανικο-λάου.

Εικ. 8. Περίτμητο έλασμα με μορ-φή χιμαιροφόνου Μαινάδας, από τοοικ. Καραμανώλη - Παγιά - Παπα-νικολάου.


το χρυσό δαχτυλίδι, ενώ τα ελάσματα από τοοικ. Φωτάκη, τα οποία βρέθηκαν γύρω από τοκρανίο της νεκρής, θα πρέπει να ήταν ραμμέναστο πέπλο της, ή σε ταινιωτό διάδημα απόύφασμα ή δέρμα.

Παρόμοιες μορφές Μαινάδων και χορευ-τριών με χιτωνίσκο, με ή χωρίς καλαθίσκο στοκεφάλι, εικονίζονται σε χρυσό ταινιωτό διά-δημα που βρέθηκε σε νεκροταφείο της αρχαίαςΑμφίπολης στη θέση Καστρί και χρονολογεί-ται στην ίδια περίοδο, στα τέλη του 4ου αι.π.Χ.8 Στον τάφο της Αμφίπολης, η νεκρή συ-νοδευόταν από σύνολο κοσμημάτων που περι-λάμβανε χρυσό διάδημα, στεφάνι και χρυσόδακτυλίδι που εικονίζει τη θεά Αρτέμιδα όρθιαμπροστά σε θυμιατήριο, με δάδα στο δεξί τηςχέρι και το ιερό ελάφι δίπλα της. το διάδημααποτελεί μια πολυπρόσωπη ζώνη, με είκοσιτρεις ισομεγέθεις μορφές σε διάφορες στάσεις.Περιλαμβάνονται αντωπές χορεύτριες με κο-ντό χιτώνα και καλαθίσκο στο κεφάλι, αντω-πές Μαινάδες που κρατούν θύρσο, βότρυ, κρόταλα και τύμπανο, αυλητές, χορεύτριες με κοντόχιτώνα χωρίς καλαθίσκο, γυμνές ανδρικές μορφές, πιθανώς σάτυροι, πτερωτοί ερωτιδείς και δύοαντωπές ιματιοφόρες μορφές. Ανάμεσα στις μορφές παριστάνονται θυμιατήρια, και στα άκρα τουδιαδήματος συνωρίδες. Δεύτερος από αριστερά εικονίζεται πιθανώς μηχανισμός άφεσης9. Η ζώνηπεριβάλλεται από κοκκιδωτό πλαίσιο, που παραπέμπει στις σωληνοειδείς ψήφους από το οικόπεδοΦωτάκη, αλλά και στον αστράγαλο στην παρυφή των ορθογώνιων ελασμάτων με τη βλαστόσπειρααπό το οικόπεδο Καραμανώλη - Πογιά - Παπανικολάου.

Ως παράλληλο των ροδιακών ελασμάτων θα πρέπει να θεωρηθούν επίσης τα επίχρυσα πήλιναστοιχεία διαδήματος από το νεκροταφείο της αρχαίας Πύδνας10, που χρονολογούνται στο δεύτερομισό του 4ου αι. π.Χ. και περιλαμβάνουν χορεύτριες με καλαθίσκο, όπως ενδεχομένως και αυτάπου προέρχονται από τάφο στην ελληνιστική νεκρόπολη Sciatbi της Αλεξάνδρειας11.


8. Αρχαιολογικό Μουσείο Αμφίπολης αρ. 2909. Από τηνΑμφίπολη, θέση Καστρί, τάφος 2 27/8/1993. Για τηνανασκαφή βλ. ΝιΚΟλΑΐΔΟΥ-ΠΑτΕΡΑ 1993, 477-484· ΑΝ-ΔΡιΚΟΥ 274-275, αρ. 145.

9. Ευχαριστώ την κ. Β. Μαχαίρα που μου υπέδειξε τηνάφεση.

10. Ανασύνθεση του διαδήματος με αρ. καταγραφής Πυ 4280βλ. τΣιΓΑΡιΔΑ - ιΓΝΑτιΑΔΟΥ 2000, 26-27 εικ. 16.

11. Μικρό σύνολο επίχρυσων πήλινων πλακιδίων που περι-λαμβάνει αντωπές χορεύτριες με καλαθίσκο και δύο ιω-νικούς ημικίονες (αρ. καταγραφής 11050-11055), βλ.Breccia 1912, τόμ. i, 161, αρ. 509, εικ. 89. Ο συνδυα-σμός των στοιχείων αυτών απαντάται επίσης στις μορ-φές των μεμονωμένων χορευτριών σε διάχωρα ανάμεσασε κίονες στο ερεισίνωτο του θρόνου στον μακεδονικό«τάφο της Ευρυδίκης».

Εικ. 9. Περίτμημα ελάσματα με μορφές χορευτριώνμε χιτωνίσκο, από το οικ. Καραμανώλη - Παγιά - Πα-πανικολάου.

Εικ. 10. Επίμηκες έλασμα από το σύνολο του τάφου3α στο οικ. Καραμανώλη - Παγιά - Παπανικολάου.


Ως ενθέματα μάλλον θα πρέπει να θεωρηθούν τα δύο ορθογώνια ελάσματα με έκτυπη παρά-σταση Μαινάδας, χωρίς οπές προσαρμογής, από τάφο στην Καλαμαριά. Η ανασκαφέας πιθανο-λογεί ότι στόλιζαν τη λαβή ξίφους, εφόσον βάσει των ευρημάτων συμπεραίνει ότι επρόκειτο γιαανδρική ταφή12. Ενθέματα σε ξύλινη κλίνη θεωρούνται τα ελάσματα με παράσταση Μαινάδωναπό τον τάφο Γ του νεκροταφείου του Σέδες. Χρονολογούνται στα τέλη του 4ου αι. π.Χ13.

Στον 4ο αι. π.Χ. χρονολογούνται και τα ελάσματα από την πριγκιπική γυναικεία ταφή στη Με-γάλη Bliznitsa στην Κριμαία. Μεταξύ των πλούσιων κτερισμάτων περιλαμβάνονται δώδεκα ελά-σματα, διπλάσια σε μέγεθος από αυτά του οικοπέδου Καραμανώλη - Πογιά - Παπανικολάου(ύψους περίπου 5 εκ.) με τη μορφή χορεύτριας με καλαθίσκο, που σηκώνει τις άκρες του χιτώνατης και δώδεκα με τη μορφή χορεύτριας που κάμπτει τον κορμό με τα χέρια υψωμένα πάνω απότο κεφάλι. Στην περίπτωση αυτή συσχετίζονται με τη λατρεία της Δήμητρας, εφόσον βρίσκονταιμαζί με αντικείμενα με ελευσινιακή εικονογραφία14.

Περίτμητα ελάσματα που εικονίζουν Μαινάδες και χορεύτριες με καλαθίσκο βρίσκονται σεμουσεία και ιδιωτικές συλλογές του εξωτερικού, συνήθως χωρίς στοιχεία προέλευσης15. Παρόμοιατέλος ελάσματα με μεμονωμένες μορφές χορευτριών έχουν πακτωθεί σε γυάλινες σφενδόνες δα-κτυλιδιών16.

Σε όλα τα παραπάνω παραδείγματα εικονίζονται Μαινάδες, χορεύτριες με χιτωνίσκο, με ήχωρίς καλαθίσκο στο κεφάλι, σε πολλές μάλιστα περιπτώσεις τα εικονογραφικά αυτά θέματα συ-νυπάρχουν, όπως και στα κοσμήματα της Ρόδου.

Οι Μαινάδες, ως θηλυκά μέλη του διονυσιακού θιάσου, εμφανίζονται ήδη από την αρχαϊκήπερίοδο στην αττική αγγειογραφία και σταδιακά αποκτούν τα χαρακτηριστικά της ένθεης μανίαςκαι της έκστασης. Ειδικότερα το εικονογραφικό θέμα των χιμαιροφόνων Μαινάδων, που εμφανί-ζεται την ίδια εποχή στα αττικά ερυθρόμορφα αγγεία17 και στον χάλκινο κρατήρα του Βερολί-νου18, έχει συσχετισθεί με το χορηγικό μνημείο που ανεγέρθη μετά τη νίκη των Βακχών τουΕυριπίδη το 405 π.Χ.19, έργο, σύμφωνα με τους περισσότερους ερευνητές, του γλύπτη Καλλίμα-


12. Χρυσά ορθογώνια ελάσματα με έκτυπη παράσταση Μαι-νάδας, αρ. 7467 (Θ. 331). Βλ. ΡΩΜιΟΠΟΥλΟΥ 1989, 199αρ. 6, πίν. 46ε.

13. Περίτμητα ελάσματα με παράσταση Μαινάδων από τηδιακόσμηση ξύλινης κλίνης από τον τάφο Γ΄ του νεκρο-ταφείου του Σέδες, Μουσείο Θεσσαλονίκης αρ. ΜΘ5421 βλ. τΣιΓΑΡιΔΑ - ιΓΝΑτιΑΔΟΥ 2000, 26, εικ. 14.

14. Στον ίδιο τάφο βρέθηκε μια σειρά από τετράγωνα ελά-σματα με έκτυπες προτομές Δήμητρας και Κόρης, βλ. TheRoad to Byzantium 2008, 99, 135, αρ. 24 και 25.

15. Επίρραπτα ελάσματα σε μορφή Μαινάδας περιλαμβά-νονται σε σύνολο με αρ. κατ. 2076 b στο Βρετανικό Μου-σείο, βλ. MarSHall 1911, πίν. XXXiX.

16. Δαχτυλίδι με έκτυπη χρυσή απεικόνιση χορεύτριας τουκαλαθίσκου στη γυάλινη σφενδόνη στο Μουσείο του λού-βρου αρ. Bj.1279. Πιθανώς από τον τάραντα, χρονολο-γείται στον 4ο-3ο αι. π.Χ. βλ. HoFFMan - DaviDSon

1965, 248-249, αρ. 106, εικ. 106a, b. Χορεύτριες τουοκλάσματος ένθετες στη μία πλευρά της γυάλινης περι-στρεφόμενης σφενδόνης δακτυλιδιού από το Pavlovskykurgan, που χρονολογείται στα μέσα του 4ου αι. π.Χ.Μουσείο Ερμιτάζ Pav 4. Βλ. WilliaMS - ogDen 1994,171 αρ. 108.

17. Κυρίως σε αγγεία του κύκλου του Ζωγράφου του Μειδία,στην κοτύλη αρ. 1246 του Εθνικού Αρχαιολογικού Μου-σείου και στην πυξίδα στο Βρετανικό Μουσείο αρ. Ε 775.Ωστόσο, το θέμα της Μαινάδας που κρατούν αγρίμιαπρούπάρχει ήδη από τα ύστερα αρχαίκά χρόνια, βλ. Γι-ΟΥΡΗ 1978, 28.

18. Σχετικά με τον κρατήρα του Βερολίνου, άγνωστης προ-έλευσης, που χρονολογείται στο τέλος του 5ου αι. π.Χ.,βλ. ZücHner 1938, 3-27· ΓιΟύΡΗ 1978, πίν. 105-107.Βλ. επίσης FucHS 1959, 91-96· riDgWay 1981, 210-213.

19. Για τον συσχετισμό βλ. ZücHner 1938, ό.π.


χου20. λίγο αργότερα, στον 4ο αι. π.Χ., χρονολογείται η πρώτη ολόγλυφη Μαινάδα, το γνωστόέργο του Σκόπα, ενώ οι παραστάσεις διονυσιακού θιάσου, με ή χωρίς την παρουσία του ίδιου τουθεού, πολλαπλασιάζονται. Συχνή είναι και η απεικόνιση του Διονύσου σε ιερό γάμο με τηνΑριάδνη21, καθώς και οι σκηνές που παραπέμπουν σε θεατρικές παραστάσεις, κυρίως στα κατωι-ταλιωτικά ερυθρόμορφα αγγεία του 4ου αι. π.Χ.22. Από τα μέσα του 4ου αι. π.Χ. οι διονυσιακέςπαραστάσεις συσχετίζονται εικονογραφικά με τα Ελευσινιακά και τα Ορφικά Μυστήρια23. ΟιΜαινάδες είναι κυρίως γνωστές από μεταγενέστερους ανάγλυφους κυλινδρικούς βωμούς24 και πί-νακες25, σύμφωνα δε με τον carpenter αποτελούν το πιο γνωστό θέμα της αρχαιότητας.

Οι χορεύτριες των ροδιακών ελασμάτων με το χαρακτηριστικό διάδημα σε μορφή καλαθίσκουχόρευαν τον καλαθίσκο 26, χορό που πήρε το όνομά του από το καλάθι στο οποίο οι γυναίκες φύ-λαγαν τα εργόχειρά τους, μετέφεραν καρπούς και χρησιμοποιούσαν για τη μεταφορά προσφορώνσε διάφορες θρησκευτικές εορτές. το καλάθι εικονίζεται επίσης σε σκηνές γυναικωνίτη, που απο-τελούν συνήθως μέρος της γαμήλιας θεματολογίας27. Καλαθίσκος ονομάζεται ως γνωστόν και τοπερίγλυφο τμήμα του κορινθιακού κιονοκράνου, το οποίο, σύμφωνα με τον Βιτρούβιο, αποτέλεσεέμπνευση του ίδιου καλλιτέχνη, του Καλλίμαχου, όταν αυτός είδε να φύονται φύλλα ακάνθου μέσααπό καλαθίσκο τοποθετημένο επάνω σε τάφο κόρης28.

Οι χορεύτριες με βραχύ χιτώνα και καλαθίσκο στο κεφάλι έχουν ταυτιστεί με τις Saltantes La-caenae, τις λάκαινες χορεύτριες, τις οποίες ο Πλίνιος αποδίδει στον ίδιο γλύπτη, τον Καλλίμαχο29,σχολιάζoντας μάλιστα ότι η υπερβολική λεπτομέρεια στέρησε από το έργο τη χάρη. το χαμένοέργο του Καλλίμαχου θεωρείται πρότυπο πολυάριθμων μεταγενέστερων αρχαϊστικών αναγλύφων,στα οποία οι χορεύτριες εικονίζονται ως νεαρά κορίτσια με βραχύ χιτώνα και καλαθίσκο στο κε-


20. o carPenter 1960, 156-159, θεωρεί ότι το πρωτότυποέργο κατασκευάστηκε από τους ίδιους γλύπτες που εργά-στηκαν στα θωράκια του Ναού της Νίκης στην Ακρόποληκαι στην ανάγλυφη κυλινδρική βάση του χρυσελεφάντινουαγάλματος του Αλκαμένη για τον ναό του Διονύσου στηνΑθήνα. Έχει ωστόσο υποστηριχθεί η άποψη ότι το πρω-τότυπο έργο ήταν ζωγραφικός πίνακας, βλ. ΓιΟΥΡΗ 1978,25.

21. Η πληρέστερη αναφορά στον διονυσιακό κύκλο βρίσκε-ται στον κρατήρα του Δερβενίου, όπου εικονίζεται ο ιερόςγάμος του θεού με την Αριάδνη, ο οργιαστικός χορός καιη διονυσιακή μέθη των Μαινάδων. Για τoν κρατήρα τουΔερβενίου έχουν προταθεί ποικίλες χρονολογήσεις: βλ.ΘΕΜΕλΗΣ - τΟΥΡΑτΣΟΓλΟΥ 1997, 183. Η ΓιΟΥΡΗ 1978,71, τον τοποθετεί στο διάστημα 330-320 π.X. Οι περισ-σότερες απόψεις πάντως συγκλίνουν σε μια χρονολόγησηπερίπου στο 325-300 π.Χ.

22. Βλ. riZZo 1934.23. Σχετικά με την εξέλιξη της διονυσιακή εικονογραφίας

στην αγγειογραφία, βλ. carPenter 1997 και Κεφαλίδου2011., όπου και πρόσφατη βιβλιογραφία.

24. Οι μεταγενέστεροι ανάγλυφοι βωμοί με παράσταση Μαι-νάδων προέρχονται από μια πολύ μεγάλη γεωγραφική πε-

ριοχή, από την ιταλία, κυρίως τη Ρώμη, μέχρι τη βόρειαΑφρική και συγκεκριμένα την Πτολεμαΐδα. Ο πρωιμότε-ρος καλά χρονολογημένος προέρχεται από το ναυάγιοτης Mahdia στην τυνησία, που τοποθετείται στο 100π.Χ. Βλ. riDgWay 1981, 211· FucHS 1949.

25. Βλ. ΣτΕΦΑΝιΔΟΥ-τιΒΕΡιΟΥ 1979, 38-39, αρ. 54-55. Οιανάγλυφοι πίνακες από το λιμάνι του Πειραιά ανήκουν σεναυάγιο. Σύμφωνα με τη Στεφανίδου-τιβερίου πρόκει-ται για ανάγλυφα μαζικής παραγωγής νεοαττικού εργα-στηρίου, που χρονολογούνται στα πρώτα χρόνια τωνΑντωνίνων, στα μέσα του 2ου αι. μ.Χ.

26. Καλαθίσκος, σύμφωνα με τον Ησύχιο, καλαθισμός κατάτον Αθήναιο (14629 f), είναι είδος ορχήσεως.

27. Ο καλαθίσκος στην αγγειογραφία, ακόμη και σε μη οι-κιακό περιβάλλον, χαρακτηρίζει την άμεμπτη γυναίκα,την αφοσιωμένη στα οικιακά της καθήκοντα, βλ. SaBetai

1994, 182.28. Βιτρούβιος, De Architectura iv, 1, 8. Βλ επίσης Furt-

Wängler 1893, 437, σημ. 4.29. Ο Πλίνιος (Nat. Hist. 34, 92), περιγράφει τον Καλλίμαχο

ως περίφημο χαλκουργό, η εμμονή του οποίου στη λε-πτομέρεια άγγιζε την υπερβολή. Σύμφωνα με τον Παυ-σανία (ι.26.7), έφερε το επίθετο κατατηξίτεχνος.


φάλι, που χορεύουν στις μύτες των ποδιών30. το σώμα διατηρεί άκαμπτη στάση, αν και οι πτυ-χώσεις του χιτωνίσκου δηλώνουν έντονη συστροφή, ενώ οι κινήσεις των χεριών απεικονίζονται εμ-φατικά. Σύμφωνα με πολλούς μελετητές, οι χορεύουσες λάκαινες ταυτίζονται με τις Καρυάτιδες,τις νεαρές παρθένες οι οποίες συμμετείχαν στον χορό προς τιμή της Αρτέμιδος Καρυάτιδος, στηλακωνία31. Στην πιο διαδεδομένη κίνηση του χορού του καλαθίσκου το ένα χέρι υψώνεται σχη-ματίζοντας ορθή γωνία στον αγκώνα, στάση που οδήγησε στον συσχετισμό των Καρυάτιδων με γυ-ναικεία αγάλματα που στηρίζουν επιστύλιο.

Οι πρωιμότερες απεικονίσεις του θέματος των χορευτριών του καλαθίσκου βρίσκεται στα νο-μίσματα των Αβδήρων, του τέλους του 5ου αι. π.Χ.32, σε πεσσοειδή στήλη από τη Χίο, ιωνικό έργοτου τέλους του 5ου αι. π.Χ.33, καθώς και σε μια σειρά μικρασιατικών ταφικών αναγλύφων34. τοθέμα δεν συναντάται συχνά στην ερυθρόμορφη αγγειογραφία του 5ου και του πρώιμου 4ου αι.π.Χ.35. Οι απεικονίσεις πολλαπλασιάζονται στο δεύτερο μισό του 4ου αι. π.Χ., κυρίως σε κοσμή-ματα, κάτοπτρα και έργα κοροπλαστικής36, γνωστότερο παράδειγμα όμως αποτελεί η μνημειώδης


30. την ταύτιση δέχεται ο FurtWängler 1893, 438, σημ. 2.Ο Furtwängler υποστήριξε ότι όλα τα μεταγενέστερα του5ου αι. π.Χ. έργα που εικονίζουν χορεύτριες του καλαθί-σκου θα πρέπει να βασίζονταν σε ένα διάσημο πρωτό-τυπο αρχαϊστικό έργο του Καλλιμάχου, ο οποίος εξέφραζετη συντηρητική παράταξη των Αθηνών, που έχτισε τοΕρέχθειο για να τονίσει τη σχέση της με την παλαιά θρη-σκεία, όπως αποδεικνύεται από το γεγονός ότι σε πολλάαπό τα αντίγραφα οι χορεύτριες με καλαθίσκο περιβάλ-λουν παλλάδια. τα πρωιμότερα, ωστόσο, έργα που ει-κονίζουν το θέμα παρουσιάζουν διαφοροποιήσεις. ΟΚοντολέων υπογραμμίζει ότι ανάμεσα στα έργα του 5ουαι., που εικονίζουν χορεύτριες και άνδρες χορευτές με κα-λαθίσκο, σημειώνονται αρκετές παραλλαγές και θεωρείότι δεν είναι δυνατόν να προέρχονται όλα από ένα κοινόπρότυπο, βλ. contoléon 1947-8, 279-286.

31. Πρώτος ο WolterS 1895, 36 συσχέτισε τις Saltantes la-caenae με τις Καρυάτιδες. o nilSSon 1906, 196 κ.ε., δεναποδέχεται την ταύτιση. Bλ. Επίσης ΡΩΜΑιΟΣ 1958-9,389.

32. Δίδραχμα και τετράδραχμα Αβδήρων, του τέλους του 5ουαι. π.Χ., SeltMan 1933, 144, πίν. 28, 13. riZZo 47, εικ.31. Επίσης, μηλιακό ανάγλυφο με σκηνή χορού, από τονΠειραιά, περ. 450 π.Χ. Εικονίζεται χορεύτρια με κοντόχιτώνα, και κρόταλα, μπροστά σε καθισμένη αυλητρίδα,με παριστάμενο έφηβο που στηρίζεται σε ψηλή βακτη-ρία. Μουσείο λούβρου αρ. ΜΝΒ1032, βλ. BeSque 1994,85, αρ. 70.

33. Επιτύμβια στήλη στο Μουσείο Χίου αρ. 557, με επιπε-δόγλυφη απεικόνιση χορού στη μία όψη και ενεπίγραφοεπίγραμμα στην άλλη, βλ. contoléon 1947-48, 273 κ.ε.Στις πρωιμότερες απεικονίσεις του θέματος συμπεριλαμ-βάνονται: Θραύσμα μηλιακού αναγλύφου στο Μουσείοτου λούβρου, c.a. 592, από τον Πειραιά, βλ. JacoB-StHal 1931, 48, αρ. 64, πίν. 63. Xάλκινη λαβή κατόπτρου

με μορφή γυναίκας με ποδήρη χιτώνα, που αφήνει ακά-λυπτο τον ένα μαστό και καλαθίσκο στο κεφάλι. τα δύοχέρια, υψωμένα, στηρίζουν τον δίσκο του κατόπτρου.Από τους λοκρούς. Χρονολογείται στον 5ο αι. π.Χ. Ham-burger Kunstsammlungen αρ. κατ. 1963, 15. Βλ. HoFF-Man 1963, 59, αρ. 37.

34. Σχετικά με τα ταφικά μνημεία της λυκίας βλ. PeterSen

-von luScHan 1889, ιι, 6, εικ. 4, 193· eicHler 1950,10, πίν. 1, εικ. 3. Αναφέρονται επίσης στους contoléon

1947-48· FucHS 1959, 91, σημ. 53, και rolley 1999,153.

35. Ο Βιβλιοδέτης, ο οποίος δημοσιεύει θραύσματα ερυθρό-μορφου κρατήρα από την Άκανθο (Αρχαιολογικό Μου-σείο Θεσσαλονίκης, αρ. 197.29-30) του πρώτου μισούτου 4ου αι. π.Χ., παραθέτει τον μικρό σχετικά αριθμό ατ-τικών και κατωιταλικών αγγείων με παράσταση χορευ-τριών του καλαθίσκου, βλ. ΒιΒλιΟΔΕτΗΣ 2001, 181, καικυρίως 186-187.

36. Μεταξύ των απεικονίσεων που χρονολογούνται στον 4οκαι τον 3ο αι. π.Χ. συμπεριλαμβάνονται: 1) Χάλκινο κά-τοπτρο με εγχάρακτη παράσταση, του 4ου αι. π.Χ. ZücH-ner 1942, αρ. 165, εικ. 50. 2) Πήλινο ειδώλιο χορεύτριαςμε κρόταλα. Κόρινθος, δεύτερο μισό 4ου αι. π.Χ. Χορεύειγεμάτη χάρη, στις μύτες των ποδιών, με συνοδεία από κρό-ταλα. Μουσείο λούβρου αρ. ca 237. Βλ. BeSque 1994,100, αρ. 94. 3) Ζεύγος ενωτίων, με χορεύτριες με χιτωνί-σκο, γυμνές στην πίσω πλευρά. Χρονολογείται στον 4ο-3οαι. π.Χ. Γερμανική ιδιωτική συλλογή. Βλ. HoFFMan - Da-viDSon 1965, 91-92, αρ. 16, εικ. 16. 4) Ενώτιο με τημορφή χορεύτριας με καλαθίσκο, που κρατεί άνθος στουψωμένο αριστερό της χέρι από τη Νότια Ρωσία, ύστερος4ος αι. π.Χ. Staatliche Museen Βερολίνου αρ. 30219.389(παλαιότερα στις συλλογές Π. Μαυρογορδάτου, και F.von gans). Βλ. HoFFMan - DaviDSon 1965, 92-93, αρ.17, εικ. 17.


ακάνθινη στήλη των Δελφών37. Γίνεται ιδιαίτερα αγαπητό θέμα στην ύστερη ελληνιστική και ρω-μαϊκή περίοδο και εμφανίζεται με παραλλαγές, ιδίως σε κοσμήματα, ανάγλυφους βωμούς και πί-νακες38 και αρρητινά αγγεία39.

Οι μορφές με βραχύ χιτώνα αλλά χωρίς καλαθίσκο στο κεφάλι που εικονίζονται στα ελάσματατης Ρόδου ίσως εκτελούν μια λιγότερο γνωστή κίνηση του χορού του καλαθίσκου. Ωστόσο, η συγ-κεκριμένη χορευτική κίνηση, με την έντονη κλίση του κορμού, την οποία ακολουθούν τα χέριαυψωμένα πάνω από κεφάλι με τις παλάμες ενωμένες, είναι η πλέον συνηθισμένη στο ὄκλασμα,γνωστό και ως περσικόν, χορό που περιλάμβανε βαθύ κάθισμα και εκτίναξη40. Και αυτός ο χορός,όπως και οι χοροί του καλαθίσκου και των Μαινάδων, εμφανίζεται σε παραστάσεις αγγείων τωνόψιμων κλασικών χρόνων (ύστερος 5ος - πρώιμος 4ος αι. π.Χ.). Εικονογραφικά συσχετίζεται μετις Αμαζόνες, τους Πέρσες και τους Σκύθες και γενικότερα με μορφές με ανατολικό ένδυμα καιφρυγικό σκούφο41, καθώς και με ανδρικές κυρίως μορφές με χιτωνίσκο και γυμνό κορμό, που φο-ρούν φρυγικό σκούφο ή καλαθίσκο στο κεφάλι42. το όκλασμα ή περσικόν έχει επίσης συνδεθεί μετη λατρεία ανατολικών ανδρικών θεοτήτων, του Μίθρα, του Σαββάζιου και του Άττιος. Σε κο-σμικό πλαίσιο ο χορός αυτός συμβόλιζε αρχικά τη χλιδή των ανατολικών βασιλικών αυλών, στη συ-νέχεια, όμως, κυρίως στον ύστερο 4ο αι. π.Χ., συνδέθηκε με τη διονυσιακή θεματολογία και τονεσχατολογικό συμβολισμό που αυτή έφερε43. Παρά λοιπόν το γεγονός ότι στα κοσμήματα από τηΡόδο οι μορφές δεν φαίνεται να φορούν φρυγικό σκούφο, μακριά μανίκια ή αναξυρίδες, θεωρούμεπολύ πιθανό ότι εικονίζουν χορεύτριες του οκλάσματος.

τα εικονογραφικά θέματα των ροδιακών ελασμάτων, τόσο οι χορεύτριες του καλαθίσκου όσοκαι οι Μαινάδες, έχουν συνδεθεί, όπως προαναφέρθηκε, με τον γλύπτη Καλλίμαχο. Οι μελετητέςπροσέγγισαν την αναπαράσταση των πρωτότυπων έργων βασιζόμενοι στα ελάχιστα σωζόμεναέργα του 5ου αι. π.Χ., αλλά και σε πολύ μεταγενέστερα αρρητινά αγγεία44, ανάγλυφους βωμούς


37. Ο ακάνθινος κίονας των Δελφών χρονολογείται πλέονστο 330 π.Χ. και θεωρείται ανάθημα των Αθηναίων στονΑπόλλωνα, βλ. BouSquet 1964· aManDry 1976, 65.

38. Ανάγλυφοι πίνακες του Μουσείου του Βερολίνου, αρ.1456, ΑΑ 1893, 76 κ.ε., FurtWängler 1989, 438, σημ.3. aποσπασματικά σωζόμενα ανάγλυφα του Εθνικού Αρ-χαιολογικού Μουσείου αρ. 2182-83· τιΒΕΡιΟΣ 1981, πίν.5β, 6α-β, 2184 και 2185· ScHraDer 1924, 346, εικ. 316.Ο τιβέριος θεωρεί ότι τα θραύσματα αυτά προέρχονταιαπό το ίδιο κυκλικό μνημείο, που χρονολογείται στην πε-ρίοδο του Αυγούστου, ενώ τα ανάγλυφα του Βερολίνουχρονολογεί λίγο αργότερα, την εποχή των Κλαυδίων ήΦλαβίων, τιΒΕΡιΟΣ 1981, 35.

39. DragenDorFF - WatZinger 1948, 55-61· cHaSe 1916,53-56, πίν. X, 29, Xii, 31, 32.

40. Για τις αναφορές του περσικού, του οκλάσματος και συγ-γενών χορών σε αρχαίους συγγραφείς και τη σχέση του μετον πυρρίχειο και άλλους πολεμικούς χορούς, βλ. ΓΑΡΕ-ΖΟΥ 2003-2009, 349-359.

41. Πλήρης ανάπτυξη του εικονογραφικού θέματος του «περ-σικού» βρίσκεται στη ΓΑΡΕΖΟΥ 2003-2009, 335-341, όπου

περιλαμβάνεται και περιγραφή των παραστάσεων σε ερυ-θρόμορφα αγγεία.

42. Βλ. σημ. 30 για τις ανάγλυφες παραστάσεις στα ταφικάμνημεία της λυκίας. Επίσης πήλινα ειδώλια: ανδρική μορ-φή που χορεύει το όκλασμα κι έχει ερμηνευθεί ως Άττις,πήλινο ειδώλιο του 3ου αι. π.Χ. από την Αμφίπολη, τώραστο Μουσείο του λούβρου, αρ. ca 1946. Βλ. DeScaMPS-lequiMe - cHaratZoPoulou 2011, αρ. 270 και πήλινοειδώλιο άνδρα χορευτή με φρυγικό σκούφο και χιτωνίσκοπου κρατεί κρόταλα, από την ελληνιστική νεκρόπολη τηςΑμφίπολης, τάφος 9. Αρχαιολογικό Μουσείο Αμφιπό-λεως ΜΑ 3530. DeScaMPS-lequiMe - cHaratZoPoulou

2011, αρ. 271. το τελευταίο έχει συσχετιστεί με θεατρι-κές παραστάσεις.

43. Η Γαρέζου τονίζει ότι το νέο ήθος της χλιδής και της τρυ-φηλής ζωής, που υιοθετήθηκε σταδιακά στη Αθήνα μετάτα Μηδικά, δεν αφορά μόνον στις επίγειες απολαύσεις,αλλά και στην επέκεινα προσδοκία, βλ. ΓΑΡΕΖΟΥ 2003-2009, 347.

44. Βλ. DragenDorFF - WatZinger 1948· cHaSe 1916.


και πίνακες, που χρονολογούνται από τον 2ο αι. π.Χ. έως τον 2ο αι. μ.Χ.45. Σύμφωνα με μιαάποψη, τα πρωτότυπα έργα ήταν ολόγλυφα χάλκινα αγάλματα· το βασικό ερώτημα στην περί-πτωση αυτή είναι ο χρόνος της μεταφοράς των μορφών σε ανάγλυφο, εάν δηλαδή τα ανάγλυφααποτελούν δημιουργία καλλιτεχνών του δευτέρου μισού του 4ου αι. π.Χ. ή των νεοαττικών τεχνι-τών του 2ου αι. π.Χ.46.

Έχει επικρατήσει, ωστόσο, η άποψη του Fuchs ότι τα πρωτότυπα έργα του τέλους του 5ου αι.π.Χ. που αποδίδονται στον Καλλίμαχο θα πρέπει να ήταν δύο ξεχωριστά κυκλικά μαρμάρινα μνη-μεία, βωμοί ή βάθρα, επάνω στα οποία είχαν προσαρμοστεί χάλκινες ανάγλυφες πλάκες47. το ένααπό τα δύο μνημεία έφερε ανάγλυφη παράσταση Μαινάδων, ενώ το δεύτερο απεικόνιζε χορεύτριεςτου καλαθίσκου με αρχαϊστικά χαρακτηριστικά. Ειδικότερα όσον αφορά στις χορεύτριες του κα-λαθίσκου, θεωρήθηκε ότι το αρχαϊστικό πρωτότυπο έργο του Καλλίμαχου αποτέλεσε, μαζί με τοΕρέχθειο, μέρος του κατασκευαστικού προγράμματος της συντηρητικής παράταξης που επικρά-τησε στην πολιτική σκηνή στην Αθήνα στο τέλος του 5ου π.Χ.48.

Όσον αφορά στη σειρά των αναγλύφων που απεικονίζουν Μαινάδες, έχει διατυπωθεί η νεό-τερη άποψη ότι αποτελούν πρωτότυπα κλασικιστικά έργα νεοαττικών εργαστηρίων του δεύτερουμισού του 2ου αι. π.Χ., που εμπλούτισαν την αρχική σειρά τριών ή τεσσάρων Μαινάδων οι οποίεςκοσμούσαν το κυκλικό μνημείο του 5ου αι. π.Χ. 49.

Με βάση τα παραπάνω δεδομένα, έγιναν απόπειρες αποκατάστασης της σύνθεσης, του αριθ-μού και των στάσεων των χορευτριών και των Μαινάδων στα πρωτότυπα μνημεία50.

τα νέα ευρήματα από τη Ρόδο, που χρονολογούνται στο τέλος του 4ου ή στις αρχές του 3ουαι. π.Χ., καθώς και τα παρόμοια σύγχρονά τους από τη Μακεδονία, έρχονται να συμπληρώσουντο εικονογραφικό κενό ανάμεσα στα υστεροκλασικά αρχαϊστικά πρότυπα και στα αρχαιότερα από


45. Για βωμούς και πίνακες με απεικόνιση Μαινάδων βλ. πα-ραπάνω σημ. 21 και 22. Για τα ανάγλυφα με χορεύτριεςτου καλαθίσκου βλ. σημ. 35.

46. ScHraDer 1924, 350· ΡΩΜΑιΟΣ 1958-1959, 389. τηνάποψη αυτή δέχεται η ΓιΟΥΡΗ 1978, 30.

47. FucHS 1959. Αυτή η άποψη επιβεβαιώνεται από την εύ-ρεση στη Δήλο πήλινων μητρών για τη χύτευση μεταλλι-κών ανάγλυφων πλακών που εικονίζουν χορεύτρια μεκαλαθίσκο μπροστά σε βλαστόσπειρα, για προσαρμογήσε κυρτή επιφάνεια. Οι μήτρες χρονολογούνται στιςαρχές του 1ου αι. π.Χ. Αρχαιολογικό Μουσείο Δήλου, αρ.Β.6784. Βλ. Μουσών δώρα, αρ. 154 (Π. ΧΑτΖιΔΑΚΗΣ).

48. Βλ. σημ. 30. Ο τιβέριος υποστηρίζει την άποψη τουFurtwängler ότι οι χορεύτριες με καλαθίσκο ταυτίζοντανμε χορό αρχαίας αθηναϊκής λατρείας και ονομάστηκανκαταχρηστικά saltantes lacaenae στη ρωμαϊκή περίοδο,όταν πλέον τέτοιας μορφής λατρευτικοί χοροί διατη-ρούνταν μόνο σε συντηρητικές περιοχές, όπως στη λα-κωνία. Κατά την άποψή του τιβέριου, η πρωτότυπησύνθεση των χορευτριών του Καλλίμαχου κοσμούσε μνη-μείο παρόμοιο με αυτό του λυσικράτους, κυκλικό βωμό ήβάθρο αγάλματος της Αθηνάς, ανάθημα του λυσάνδρου

ή των φιλολακώνων τριάκοντα τυράννων, του 404-403π.Χ., είτε ακόμη το βάθρο της χρυσής λυχνίας σε μορφήφοίνικα, την οποία είχε κατασκευάσει ο Καλλίμαχος στοΕρέχθειο. Βλ. τιΒΕΡιΟΣ 1981, 37.

49. Kruglov 1997.50. Ο HauSer 1889 παρέθεσε και προσπάθησε να αξιολο-

γήσει ένα μεγάλο αριθμό μορφών Μαινάδων, στην αρίθ-μηση των οποίων παραπέμπουν όλοι οι μεταγενέστεροιερευνητές. Ο FucHS 1959 υποστήριξε ότι η σύνθεση τωνδύο πρωτότυπων έργων ήταν μια σειρά από έξι Μαινά-δες, που κινούνται από αριστερά και από δεξιά προς τοκέντρο, και μια δεύτερη σειρά από χορεύτριες του καλα-θίσκου, τις οποίες διατάσσει σε αντωπά ζεύγη. Βλ. επίσηςΓιΟΥΡΗ 1978, 29. Ο τιβέριος προτείνει μια νέα αναπα-ράσταση της σύνθεσης των χορευτριών του Καλλιμάχου,με τις μορφές να κινούνται από δύο κατευθύνσεις προςτο κέντρο της σύνθεσης, διάταξη που απηχεί αυτή πουδέχεται ο Fuchs μόνον για τις Μαινάδες, θεωρεί δε τηνδιάταξη σε αντωπά ζεύγη κλασικιστική επινόηση, βλ. τι-ΒΕΡιΟΣ 1981, 36. Με την άποψή του για τη διάταξη τωνχορευτριών συμφωνεί ο ΒιΒλιΟΔΕτΗΣ 2001, 187.


τα νεοαττικά ανάγλυφα του 2ου αι. π.Χ. Παρά τη διαφορά ανάμεσα στην εξεζητημένη πτυχολο-γία και την αισθησιακή στάση των ώριμης ηλικίας Μαινάδων με το αρχαϊστικά αποδομένο έν-δυμα και τη συγκρατημένη κίνηση των νεαρών χορευτριών του καλαθίσκου, είναι σαφής ημορφολογική συνάφεια των χορευτριών του καλαθίσκου με τις Μαινάδες, κυρίως όσον αφορά στηδιακοσμητική, γραμμική διάθεση. Υποστηρίζεται έτσι η απόδοση και των δύο θεμάτων σε συγ-γενή υστεροκλασικά πρωτότυπα έργα. Παράλληλα, τα κοσμήματα της Μακεδονίας όσο και ταελάσματα της Ρόδου δίνουν στοιχεία που θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για την ανασύνθεσητων πρωτοτύπων. Ενισχύεται η άποψη του Fuchs ότι τα πρωτότυπα έργα ήταν μεταλλικά ανά-γλυφα, και όχι ολόγλυφα έργα51. Η απομόνωση των μορφών στα σφυρήλατα χρυσά ελάσματα καιη αντιγραφή τους σε μήτρες προϋποθέτει ότι η στάση τους μπορούσε πολύ εύκολα να αναστρα-φεί, πολύ πριν την εποχή των αρρητινών αγγείων, πολλαπλασιάζοντας τους δυνατούς συνδυα-σμούς τους και διευκολύνοντας τη διάχυση των μοτίβων στην ελληνιστική περίοδο και μέχρι τηνύστερη αρχαιότητα. Οι καλλιτέχνες της νεοαττικής παράδοσης, ακόμη και αυτοί του 2ου αι. π.Χ.,γνώρισαν ενδεχομένως τα εικονογραφικά αυτά θέματα ως μικρογραφίες, ελάσματα ή ακόμη καικεντήματα, μεμονωμένα και χωρίς την πλήρη εικονογραφική τους ανάπτυξη52 και υιοθέτησαν τιςμορφές ως στοιχεία, τα οποία στη συνέχεια επανασυνέθεταν.

Βασικό ερώτημα αποτελεί η συνύπαρξη Μαινάδων και χορευτριών του καλαθίσκου στα τα-φικά ελάσματα της Ρόδου. Κατά το τέλος του 5ου αι. π.Χ., όπου τοποθετούνται από τους μελε-τητές τα πρότυπα έργα του Καλλιμάχου, οι εικονογραφικοί κύκλοι του διονυσιακού θιάσου καιτου χορού των παρθένων με καλαθίσκο ήταν διακριτοί. Σε αντίθεση με το παρόμοιας θεματολο-γίας διάδημα της Αμφίπολης, όπου κάποια στοιχεία (οι συνωρίδες, η άφεσις) θα μπορούσαν να δη-λώνουν χρόνο ή χώρο, ή να αναφέρονται σε συγκεκριμένη εορτή ή μουσικό αγώνισμα, και όπουτα ζεύγη των χορευτριών εικονίζονται αντωπά, τα δύο σύνολα κοσμημάτων της Ρόδου περιλαμ-βάνουν μόνον επαναλαμβανόμενες μορφές χορευτριών, που αποδίδονται σε βινιέττες, είτε ως ζευ-γάρια, είτε μεμονωμένες. το κεντρικό στοιχείο του εικονογραφικού θέματος, η θεότητα ή το ξόανοαυτής, παραλείπεται. Ο συνδυασμός χορευτριών του καλαθίσκου και Μαινάδων στο ίδιο αντικεί-μενο μαρτυρεί ότι οι εικονογραφικοί αυτοί κύκλοι κατά το τελευταίο τέταρτο του 4ου αι. π.Χ.είχαν ήδη αποδομηθεί53· δεν θα πρέπει, ωστόσο, να θεωρηθεί ότι οι εικονιζόμενες μορφές στε-ρούνταν συμβολικού περιεχομένου.

ιδιαίτερη σημασία για την ερμηνεία του συμβολισμού αυτού έχει ο τονισμός στα ελάσματα κυ-ρίως από το οικόπεδο Καραμανώλη - Πογιά - Παπανικολάου της ώριμης ηλικίας των Μαινάδων.Από τα μέσα του 4ου αι. π.Χ. οι Μαινάδες, ως μέλη του διονυσιακού θιάσου συσχετίζονται εικο-


51. την άποψη υποστηρίζει και η riDgWay 1981, 210-213,που διετύπωσε την άποψη ότι ίσως η χαρακτηριστική ρη-χότητα των νεοαττικών αναγλύφων οφείλεται στο γεγο-νός ακριβώς ότι αποδίδουν έργα, τα πρότυπα των οποίωνήταν ανάγλυφα σε κυλινδρικά μνημεία, κερδίζοντας έτσισε βάθος.

52. Οι χορεύτριες στην παρυφή του χιτώνα της Αθηνάς στονπαναθηναϊκό αμφορέα του Βρετανικού Μουσείου αρ.

Β606, που ο τιβέριος χρονολογεί περίπου στο 405 π.Χ.(τιΒΕΡιΟΣ 1981, πίν. 4α), θα πρέπει να θεωρηθούν επιρ-ράμματα ή κεντήματα.

53. Στον 4ο αι. π.Χ. αρχίζουν επίσης να συνυπάρχουν εικο-νογραφικά οι χορευτές του οκλάσματος με μορφές πουπαρουσιάζουν «μαιναδικά» χαρακτηριστικά, βλ. ΓΑΡΕΖΟΥ

356.


νογραφικά με τα Βακχικά - Ορφικά μυστήρια και αποκτούν ελευσινιακά συμφραζόμενα και σαφήεσχατολογικό συμβολισμό54. Ο Διόνυσος, η λατρεία του οποίου προωθείται κατά την περίοδο αυτήαπό τους ηγεμόνες των βασιλείων της Αιγύπτου και της Περγάμου, ήταν ο θεός της εν ζωή ευ-δαιμονίας, την οποία υποσχόταν να επεκτείνει στη μετά θάνατον ζωή. Η σχέση του Διονύσου μετη σφαίρα του θανάτου και της ταφής ήταν ευρέως αποδεκτή κατά την αρχαιότητα55. Βάκχες,ωστόσο, σύμφωνα με αρχαίες πηγές, μπορούσαν να γίνουν μόνον ώριμες γυναίκες και όχι παρθέ-νοι56. Αντιπαράθεση νέων κοριτσιών και ώριμων Βακχών παρατηρείται επίσης στο τελετουργικότης λατρείας του Διονύσου Ψευδάνορος στη Μακεδονία57.

το δεύτερο θέμα των ελασμάτων, οι χορεύτριες του καλαθίσκου, έχει συνδεθεί με τον λατρευ-τικό κύκλο διαφόρων θεοτήτων· όπως αναφέρθηκε παραπάνω, στην Αθήνα οι χορεύτριες θεωρή-θηκε ότι τιμούν την Αθηνά, αλλά και την Αρτέμιδα Βραυρωνία, στη λακωνία κυρίως την Άρτεμη,αλλά και την Ελένη, ενώ τα ελάσματα της Μεγάλης Bliznitsa σχετίζονται από τα συνευρήματά τουςμε τη λατρεία της Δήμητρας58.

λιγότερο γνωστή είναι η λατρεία της Ἑλένης Δενδρίτιδος, ως θεότητας της βλάστησης. Ο Παυ-σανίας ιιι, 19, 9-10, αναφέρει ότι η Ελένη, μετά την επιστροφή της από την τροία ναυάγησε στηΡόδο και αιχμαλωτίστηκε από τις Ρόδιες, οι οποίες, για να εκδικηθούν τον θάνατο των ανδρών τουςστον πόλεμο που ξεκίνησε εξ αιτίας της, την απαγχόνισαν σε έναν πλάτανο και στη συνέχεια τηλάτρευαν ως Δενδρίτιδα59. Με τη μορφή δενδρολατρείας η λατρεία της Ελένης ήταν διαδεδομένηστη λακωνία, με πιο σημαντικά κέντρα τη Σπάρτη και τις Θεραπνές. Στο Ἑλένης Ἐπιθαλάμιον τουΘεόκριτου Xviii, 38 κ.ε., οι λάκαινες παρθένοι κατά την εορτή των Ἑλενίων κρεμούσανε στεφά-νια από λωτό σε πλάτανο και χάρασσαν στη φλούδα του δένδρου τη φράση «Σέβου μ’, Ἑλένας δέν-δρον εἰμί». Αντίστοιχα, στο ιερό της Αρτέμιδος Καρυάτιδος στην περιοχή της τεγέας, όπου η θεάλατρευόταν με την υπόσταση της Καρυάς, συζύγου του Διονύσου, κορύφωση της θρησκευτικής τε-


54. Σύμφωνα με τον BurKert 1985, 290-295, ήδη από τατέλη του 5ου αι. π.Χ.

55. Ειδικότερα στη Ρόδο η λατρεία του Διονύσου μαρτυρείταιεπιγραφικά σε ολόκληρο το νησί. ιερά υπήρχαν στηνπόλη της Ρόδου και στη λίνδο, τα Διονύσια εορτάζοντανμε δραματικές παραστάσεις και μουσικούς αγώνες, υπήρχανχορηγοὶ τραγωδοῖς καὶ κωμωδοῖς, καθώς και κοινά διονυσια-κών τεχνιτών και διονυσιακών μυστών, των Διονυσιαστῶν.Βλ. Morelli 1959, 37-42, 122-126. Για τα ροδιακά κοινάβλ. FraZer 1977, 58 κ.ε. Στην ανατολική νεκρόπολη τηςαρχαίας Ρόδου, όπου επεκτάθηκαν οι ταφές στην ελλη-νιστική και ρωμαϊκή περίοδο, βρίσκεται και το ανάγλυφομε απεικόνιση διονυσιακού θιάσου που κοσμεί τα τρία μέ-τωπα πειόσχημης αυλής. Ο FraSer (1977, 4 και 87, σημ.9) θεωρεί ότι ο θίασος ενδεχομένως συνοδεύει τον έφιπποαφηρωϊσμένο νεκρό, ενώ η gulDager BilDe (1999, 242)ερμηνεύει το ανάγλυφο ως απεικόνιση της επιστροφήςτου Ηφαίστου στον Όλυμπο και το χρονολογεί με τε-χνοτροπικά κριτήρια στον ύστερο 2ο ή στις αρχές του1ου αι. π.Χ.

56. Αυτή είναι η άποψη του BurKert 1985, 292, σημ. 24,

Διόδ. Σικ. iv. 3.3. «διὸ καὶ παρὰ πολλαῖς τῶν Ἑλληνίδωνπόλεων διὰ τριῶν ἐτῶν βακχεῖά τε γυναικῶν ἀθροίζεσθαι, καὶταῖς παρθένοις νόμιμον εἶναι θυρσοφορεῖν καὶ συνενθουσιά-ζειν εὐαζούσαις καὶ τιμώσαις τὸν θεόν».

57. Ο Χατζόπουλος, σχετικά με τη λατρεία του Διονύσου Ψευ-δάνορος στη Μακεδονία, αναφέρεται στην αντιπαράθεσηχορού νέων κοριτσιών, που υποδύονται τον ανδρικό ρόλοτου πολεμιστή, και Βακχών. Στις θρησκευτικές πρακτικέςτης λατρείας του Διονύσου Ψευδάνορος ενδεχομένωςοφείλεται η παράδοση σχετικά με τη στρατιωτική εκπαί-δευση των πριγκηπισσών της μακεδονικής δυναστείας, βλ.HatZoPouloS 1994, 79-81, όπου και αναφορά σε αρχαίεςπηγές. Στο σημείο αυτό ίσως θα πρέπει να υπενθυμίσουμεότι στο σύνολο του τάφου 3α στο οικ. Καραμανώλη -Παγιά - Παπανικολάου, μαζί με τα χαρακτηριστικά «γυ-ναικεία» κτερίσματα συμπεριλαμβάνεται εγχειρίδιο.

58. Στη Ρόδο επιγραφικές μαρτυρίες και ανασκαφικά δεδο-μένα μαρτυρούν τη λατρεία των παραπάνω γυναικείωνθεοτήτων. Η Άρτεμις λατρευόταν με την υπόσταση τηςἈρτέμιδος Ἀνδρομέδας, Ἀριστοβούλης, Εὐπορίας, Θερ-μίας, της Ἀρτέμιδος ἐς Φαγάς, Κεκοίας και Περγαίας, βλ.


λετής αποτελούσε το κρέμασμα των παρθένων που συμμετείχαν στον χορό στην ιερή καρυδιά. τοστοιχείο του απαγχονισμού συναντάται επίσης στη λατρεία της Ἀρτέμιδος Ἀπαγχομένης στις Κα-φυές, της θεσσαλικής Ασπαλίδος, της Ἠριγόνης στον Ἰκάριον της Αττικής (τον σημερινό Διόνυσο)όπου συνδυάζονται οργιαστικές τελετές και φαινόμενα δενδρολατρείας60. το στοιχείο του συμ-βολικού απαγχονισμού, της «θυσίας» των παρθένων που μυούνται στη λατρεία της θεότητας, πα-ραπέμπει σε συλλογικό εξαγνισμό της κοινότητας, ενώ το γεγονός ότι πάντα ενυπάρχει το φυτικόστοιχείο (η καρυδιά στη λακωνία, ο πλάτανος, το ἑλένιον και ο ασφόδελος στη Ρόδο61, η βλαστό-σπειρα και η άκανθος στις αρχαίες απεικονίσεις), καταδεικνύει ότι οι ενιαύσιες αυτές διαβατήριεςτελετές της εφηβείας απέβλεπαν στην ευγονία των ανθρώπων και στην ευκαρπία της γης. Αυτότο στοιχείο παρατηρείται και στη Ρόδο, όπου, σύμφωνα με τον Ησύχιο, οι κόρες σε ηλικία γάμουονομάζονταν ἀνθεστηριάδαι 62.

Με τον χορό του καλαθίσκου συνδέθηκαν επίσης οι παραστάσεις γυναικών με βραχύ χιτωνίσκοπου χορεύουν ανάμεσα σε καλαθίσκους, οι οποίες θεωρούνται μέρος της γαμήλιας θεματολογίας πουχαρακτηρίζει γαμικούς λέβητες του 4ου αι. π.Χ. Στην περίπτωση αυτή ο καλαθίσκος ερμηνεύθηκεως τελετουργικός χορός που εκτελούσαν οι Αθηναίες εταίρες προς τιμή της Ἀφροδίτης ἐν κῆποις ήἈφροδίτης ἑταίρας, ανατολικής θεότητας της γονιμότητας και προστάτιδος των νεκρών63.


Morelli 1959, 112-115. Παράλληλα αναφέρονται καικοινά μυστών της, όπως των Ἀριστοβουλιαστῶν, βλ. Mo-relli 1959, 113. Όσον αφορά στη λατρεία της Δήμητραςκαι της Κόρης, η οποία συνδέθηκε κατά την ελληνιστικήπερίοδο με τη λατρεία του Διονύσου, επιγραφικά μαρτυ-ρούνται στη Ρόδο κοινὸν τῶν Θεσμοφοριαστῶν, μυστώντης Δήμητρας και της Κόρης και Κουραισταὶ οἱ ἐν Κυτήλῳστην περιοχή της Καμίρου, καθώς και Δαμάτερες και ΖευςΔημήτριος στη λίνδο. Βλ. Morelli 1959, 31, 119-121.

59. Βλ. Morelli 1959, 43, 130-131.60. o ΡΩΜΑιΟΣ 1958-1959, αναφέρεται αναλυτικά στο θέμα

των Καρυάτιδων και παραθέτει τις αρχαίες πηγές. τησχέση της τελετουργίας του καθαρμού που ενυπάρχει στοσυμβολικό απαγχονισμό του εθίμου της αιώρας στα Αν-θεστήρια και σε αντίστοιχα έθιμα άλλων περιοχών τηςΕλλάδας με την προώθηση της γονιμότητας της γης το-νίζει ο DietricH 1961, 39 κ.ε. το έθιμο της αιώρας ήτανπολύ διαδεδομένο και είχε τεράστια χρονική διάρκεια,μια και σημειωνόταν ακόμη στη διάρκεια του 19ου καιτου 20ού αιώνα σε νησιά των Κυκλάδων και της Δωδε-κανήσου, βλ. Bent 1884, 5.

61. λεξικό Σουίδα: «Ἀσφόδελος … Ῥόδιοι τὴν Κόρην και τὴνἊρτεμιν ἀσφοδέλοις στέφουσι». Η langdon επισημαίνειότι η βλάστηση είναι βασική στις απεικονίσεις χορών γυ-ναικών, ήδη από τη γεωμετρική περίοδο, βλ. langDon

2008, 153.62. Ησύχιος s.v. «Άνθεστήρια� τα Διονύσια…ἀνθεστηριάδας·

τὰς ἐχούσας ὥραν γάμου. Ῥόδιοι». Βλ. επίσης SaBetai

1994, 183· Burn 1987, 92. Η BieBer 1948, θεωρεί ότι οι

νέες σε ηλικία γάμου περνούσαν ένα είδος τελετουργικήςμύησης διά της συμμετοχής τους στα Διονυσιακά μυστή-ρια, ερμηνεύοντας έτσι την παρουσία τελετουργικώναντικειμένων στα γαμήλια αγγεία του 4ου αι. π.Χ. Αντί-θετη άποψη εκφράζει ο nilSSon 1951.

63. MetZger 1951, του ιδίου 1988, 83-85. Ο Metzger ανα-γνωρίζει την ίδια στάση στις χορεύτριες στον ερυθρόμορφομικρογραφικό γαμικό λέβητα στο Εθνικό ΑρχαιολογικόΜουσείο, αρ. 1256, που χρονολογείται μεταξύ 340-320π.Χ., καθώς και στο υποστατήριο αρ. 12894, επίσης στοΕθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, που τοποθετείται μεταξύ370-360 π.Χ., και στο γαμικό λέβητα αρ. 411 της Συλλο-γής Γερουλάνου. Στα δύο τελευταία εικονίζονται γυμνό-στηθες γυναίκες με κοντό χιτώνα, με σταυρωτούς στοστήθος ιμάντες. Βλ. ΚΑλτΣΑΣ - SHaPiro 2009, αρ. 145,146 (Ε. ΒιΒλιΟΔΕτΗΣ)· Sgourou 1995, 201, 336 ur93,337, ur94, 345, rM4. Σχετικά με τελετουργικούς χο-ρούς προς τιμήν της Αφροδίτης βλ. επίσης Burn 1987,30, η οποία όμως θεωρεί ότι οι χοροί γυναικών με κοντούςχιτώνες, ή γυμνών, θα πρέπει να συσχετίζεται με τελε-τουργικές πράξεις μάλλον, παρά με εταίρες (Burn 1987,85-86). Ωστόσο, η συγκεκριμένη παράσταση των γυμνό-στηθων γυναικών που χορεύουν σε περιβάλλον γυναικω-νίτη (όπως υποδηλώνουν οι καλαθίσκοι) με τελετουργικάπαραφερνάλια (τα θυμιατήρια και το βουκράνιο) μάλλονθα πρέπει να συσχετισθεί με τελετουργικό χορό προςτιμήν της Αφροδίτης, που μιμείται τις κινήσεις του κλω-σίματος με αδράχτι, από τα βασικά καθήκοντα μιας γυ-ναίκας μετά τον γάμο, συμβολισμό κατάλληλο για


Έχει, ωστόσο, έντονα αμφισβητηθεί η ερμηνεία του καλαθίσκου ως χορού αποκλειστικά τελε-τουργικού χαρακτήρα. Ο Κοντολέων υπενθυμίζει ότι ο χορός εκτελείτο από άνδρες και γυναίκεςσε κοσμικά συμφραζόμενα ως έκφραση του ιδιωτικού βίου, θεωρεί δε ότι οι πρωιμότερες απεικο-νίσεις του σε ταφικά μνημεία της περιοχής της λυκίας αποτελούν μέρος της εικονογραφίας συμ-ποσίου που χαρακτηρίζει τον βίο ηγεμόνα64. Πράγματι, στους αρχαίους συγγραφείς αναφέρονταιὀρχηστρίδες κυβιστητῆρες, επαγγελματίες χορεύτριες-ακροβάτιδες, που, από τους ομηρικούς χρό-νους μέχρι τη ρωμαϊκή περίοδο, διασκέδαζαν τους συμποσιαστές65.

Κοσμική λειτουργία, παράλληλα με τη λατρευτική, είχαν άλλωστε γενικότερα οι τελετουργικοίγυναικείοι χοροί· ο χορός προς τιμήν μιας θεότητας αποτελούσε μία από τις ελάχιστες δυνατότητεςδημόσιας εμφάνισης66 και επίδειξης του κάλλους, του ήθους και των ικανοτήτων της νεαρής κόρης,ενδεχομένως δε το μόνο μέσον δημόσιας έκφρασης της γυναικείας ἀριστείας67.

Συνοψίζοντας, το εικονογραφικό θέμα του χορού του καλαθίσκου είχε πιθανότατα ρίζες ανα-τολικές, είχε δε αρχικά υιοθετηθεί από καλλιτέχνες στην περιοχή της ιωνίας. Στην Αθήνα εισήχθηστα τέλη του 5ου αι. π.Χ., ενδεχομένως από τον Καλλίμαχο για να εκφράσει την επιστροφή στην«πάτρια» λατρεία της Αθηνάς. το θέμα χρησιμοποιήθηκε ευρύτατα στη διάρκεια του 4ου αι. π.Χ.για την απεικόνιση ιερών χορών στους οποίους συμμετείχαν κόρες αριστοκρατικών οικογενειών,μεταφέροντας καλαθίσκους· οι χοροί αυτοί σχετίζονταν με διαβατήρια έθιμα και παρέπεμπαν στοτελετουργικό της λατρείας πολλών θεοτήτων, οι οποίες είχαν απορροφήσει αρχαιότερες τοπικέςλατρείες που απέβλεπαν κυρίως στην ευκαρπία της γης και την ευγονία των ανθρώπων, ταυτό-χρονα όμως είχαν και εσχατολογικό περιεχόμενο68. Η εικόνα της χορεύτριας του καλαθίσκου μετα αρχαϊστικά χαρακτηριστικά εξελίχθηκε σε κατ’ εξοχήν σύμβολο της παρθένου, νεαρής κόρηςαριστοκρατικής γενιάς και γνώρισε, μέσω της αναπαραγωγής της σε διάφορες μορφές τέχνης καιμικροτεχνίας, μεγάλη γεωγραφική διάχυση και χρονική διάρκεια69.

Ακόμη και αν θεωρηθεί ότι ο καλαθίσκος, και κατ’ επέκτασιν ο χορός του καλαθίσκου και οιαπεικονίσεις του, δεν έχουν αυτό καθ’ αυτό εσχατολογικό περιεχόμενο, χαρακτηρίζει ωστόσο τις


παράσταση σε γαμήλιο αγγείο. Για σκηνές γυναικωνίτηόπου οι γυναίκες κλώθουν γυμνόστηθες βλ. SuHr 1968,26 κ.ε.

64. Βλ. contoléon 1947-8. το ίδιο υποστηρίζει η Γαρέζουγια το όκλασμα, ή περσικόν, ότι δηλαδή εκτελείτο τόσοσε εκδηλώσεις κοσμικού χαρακτήρα, όσο και σε θρη-σκευτικές τελετές και πανηγύρεις, βλ. ΓΑΡΕΖΟΥ 2003-2009, 352.

65. Βλ. Ὀδύσσεια Δ. 15-19· Ξενοφώντος Συμπόσιον, 2.11·Πλάτωνος, Συμπόσιον 190.

66. Για σχετικές αναφορές στις αρχαίες πηγές βλ. Sgourou

1995, 88-89.67. Βλ. langDon 2008, 159, 181.68. Ενδεικτικά αναφέρονται οι κανηφόροι των Παναθη-

ναίων, οι αρρηφόροι του Παρθενώνα (βλ. ΠΑλΑΓΓιΑ 2009,30-37 και ιδιαιτέρως το χωρίο του Παυσανία (1.27.3)

σχετικά με την πορεία των αρρηφόρων με το φορτίοτους), οι κισταφόροι που εικονίζονται στα μικρά προπύ-λαια του ιερού της Δήμητρας στην Ελευσίνα και συνδέ-ονται με τα Μεγάλα Μυστήρια και τα Θεσμοφόρια (βλ.τιΒΕΡιΟΣ 2009). Στις περιπτώσεις αυτές η ύπαρξη τουκαλαθίσκου δεν σχετίζεται μόνον με τα καθήκοντα που ηκόρη καλείται να αναλάβει στον οίκο μετά τον γάμο, αλλάκαι με το ιερό περιεχόμενο του καλαθίσκου, την προ-σφορά προς τη θεότητα.

69. Όσον αφορά στη διάχυση του θέματος κατά τους ρω-μαϊκούς χρόνους βλ. HaBetZeDer 2012. Η μορφή της χο-ρεύτριας του καλαθίσκου, με τα νεανικά χαρακτηριστικάκαι τον καλαθίσκο-διάδημα επανεμφανίζεται ωστόσοκατά το Μεσαίωνα σε παραστάσεις σε ξυλόγλυπτα, ελε-φάντινα πλακίδια, ταπισερί και κεντήματα.


ταφές νέων γυναικών ως σύμβολο του φύλου, της ηλικίας και της κοινωνικής τους θέσης70, τηςζωής που δεν έζησαν και του ρόλου που δεν εκπλήρωσαν στον οίκο και στην πόλη τους, και με αυτότον συμβολισμό τον συναντούμε σε ταφικά περιβάλλοντα71. Η παρουσία των χορευτριών του κα-λαθίσκου σε ταφικά σύνολα της Ρόδου, μαζί με Μαινάδες και χορεύτριες του οκλάσματος, που τον4ο αι. είχαν πλέον σαφώς και εσχατολογικό συμβολισμό, παραπέμπει σε ταφές νέων γυναικών,ἂωρων νεκρῶν, εικονογραφώντας τις διαβατήριες τελετές της εφηβείας, του γάμου και της ταφήςμαζί72.

Φ. ΖΕΡΒΑΚΗΚΒ΄ ΕΠΚΑ

[email protected]

Bιβλιογραφία

aManDry, P. 1976. trépieds d’ athènes, BCH 100, 13-93.Μουσών δώρα. ΑΝΔΡιΚΟΥ Ε. - Α. ΓΟΥλΑΚΗ-ΒΟΥτΥΡΑ - Χ. λΑΝΑΡΑ, - Ζ. ΠΑΠΑΔΟΠΟΥλΟΥ (επιμ.) 2003. Μουσών Δώρα.

Μουσικοί και χορευτικοί απόηχοι από την αρχαία Ελλάδα, Αθήνα.Bent, J.t. 1884. Aegean Islands. The Cyclades, or Life among the Insular Greeks, chicago.BeSqueS, S. 1994. Figurines et reliefs grecs en terre cuite. Musée du Louvre, Département des antiquités grecques, étrusques

et romaines, Paris.ΒιΒλιΟΔΕτΗΣ, Ε.Π. 2001. «Saltantes lacaenae» σε θραύσματα αττικού ερυθρόμορφου κρατήρα του 4ου αιώνα π.Χ., ΑΔ

56, Μελέτες, 181-190.BieBer, M. 1948. eros and Dionysos on Kerch vases, στο Commemorative Studies in honor of Theodor Leslie Shear (Hesperia

Suppl. 8), Princeton, 31-38.BouSquet, J. 1964. Delphes et les aglaurides d’athènes, BCH 88, 655-675.Breccia, e. 1912. La necropoli di Sciatbi, le caire.BurKert, W. 1985. Greek Religion, Harvard.Burn, l. 1987. The Meidias Painter, oxford.BuScHor, e. 1939. Grab eines attischen Mädchens, München.ΓΑΡΕΖΟΥ, Μ.-Ξ. 2012. «Περσικόν», ΑΔ 58-64 (2003-2009), Μελέτες, 335-364.carPenter, r. 1960. Greek Sculpture, chicago.carPenter, tH. 1987. Dionysian Imagery in Fifth-Century Athens, oxford.cHaSe, g. 1916. Catalogue of Arretine Pottery, Boston - new york.ΓιΟyΡΗ, Ε. 1978. Ὁ κρατήρας τοῦ Δερβενίου (Βιβλιοθήκη τῆς ἐν Ἀθήναις Ἀρχαιολογικῆς Ἐταιρείας ἀρ. 89), Ἀθῆναι.contoléon, n.M. 1947-48. Monuments a decoration gravée du Musée de chios, BCH 71-72, 273-301.ΓΡΑΜΜΕΝΟΣ, Δ.Β. 2004. Το Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης, Αθήνα.DeuBner, l. 1932. Attische Feste, Wien.DeScaMPS-lequiMe, S. - K. cHaratZoPoulou (επιμ.) 2011. Au royaume d’Alejandre le Grand. La Macédoine antique,

Paris.


70. Στους κλασικούς χρόνους ο καλαθίσκος ήταν τόσο συν-δεδεμένος με τις ατθίδες, τουλάχιστον, παρθένους, πουμικκύλα ομοιώματά του συνόδευαν ταφές άωρων νεκρών,βλ. BuScHor 1939. Επίσης ΜΑΡΓΑΡιτΗ 2010.

71. Στο σημείο αυτό διαφωνούμε με τον ΒιΒλιΟΔΕτΗ 2001,189, ο οποίος θεωρεί ότι το θέμα των χορευτριών του κα-λαθίσκου αποκτά με τον χρόνο διακοσμητικό χαρακτήρα.

72. Αντίστοιχα με τη γαμήλια εικονογραφία στους γαμικούς

λέβητες, οι οποίοι συνόδευαν ταφές παρθένων, ή την ει-κονογραφία των Ανθεστηρίων σε χόες που συνόδευανταφές νηπίων. Για τη σύνδεση της εικονογραφίας με τοσχήμα του αγγείου και με συγκεκριμένη τελετή στηνοποία αυτό χρησιμοποιείται, βλ. nilSSon 1915, 181-200�DeuBner 1932, 93-123· HaMilton 1992· Sgourou

1995.


DietricH, B.c. 1961. a rite of Swinging during the anthesteria, Hermes 89, 36-50.DragenDorFF, H. - c. WatZinger 1948. Arretinische Reliefkeramik. Mit Beschreibung der Sammlung in Tübingen, re-

utlingen.eicHler, F. 1950. Die Reliefs des Heroon von Gjölbaschi-Trysa, Wien.ΘΕΜΕλΗΣ, Π.Γ. - Γ.Π. τΟΥΡΑτΣΟΓλΟΥ 1997. Οι τάφοι του Δερβενίου, Αθήνα.FiliMonoS, M. - a. gianniKouri 1999. grave offerings from rhodes: Pottery and Jewellery, στο v. gaBrielSen et al.

1999, aarhus, 205-226.FraSer, P.M. 1977. Rhodian Funerary Monuments, oxford.FucHS, W. 1959. Die Vorbilder der neuattischen Reliefs (JdI Ergh. XX), Berlin.FurtWängler, Α. 1893, Meisterwerke der griechischen Plastic, leipzig-Berlin.gaBrielSen, v. - P. BilDe - t. engBerg-PeDerSen - l. HanneStaD - J. ZaHle (επιμ.) 1999. Hellenistic Rhodes. Poli-

tics, Culture and Society, aarhus.gulDager BilDe, P. 1999. Dionysos among the tombs: aspects of rhodian tomb culture in the Hellenistic Period,

στο gaBrielSen et al. 1999, 227-246.HaBetZeDer, J. 2012. Dancing with decorum. the eclectic usage of kalathiscos Dancers and Pyrrhic Dancers in roman

visual culture, Opuscula 5, 7-47.HaMilton, r. 1992. Choes and Anthesteria. Athenian Iconography and Ritual, ann arbor Michigan.HatZoPouloS, Μ.Β. 1994. Cultes et rites de passage en Macedoine (Meletemata 19), athènes.HauSer, F. 1889. Die neu-attischen Reliefs, Stuttgart.HoFFMan, H. 1963. Griechische Kleinkunst, Hamburg.HoFFMan, H. - P.F. DaviDSon 1965. Greek Gold: Jewelry from the Age of Alexander. Exhibition at the Museum of Fine

Arts, Boston, the Brooklyn Museum and the Virginia Museum of Fine Arts, richmont.JacoBStHal, P. 1931. Die Melischen Reliefs, Berlin.ΚΕΦΑλiΔΟΥ, Ε. 2011. Η διονυσιακή εικονογραφία στην αρχαία ελληνική αγγειογραφία, στο Το δώρο του Διονύσου. Μυ-

θολογία του κρασιού στην κεντρική Ιταλία (Μolise) και τη βόρεια Ελλάδα (Μακεδονία), Θεσσαλονίκη, 118-135.Kroll, J.H. 1993. The Athenian Agora XXVI. The Greek Coins, Princeton.Kruglov, a.v. 1997. neo-Αttic reliefs with Maenads: are they replicas of Kallimachos’ Work or new creations?, στο

Proceedings of the State Hermitage Museum 28, 117-133 (στα ρωσικά, με αγγλική περίληψη, 177-178).langDon, S. 2008. Art and Identity in Dark Age Greece, 1100-700 B.C.E., new york.laWler, l.B. 1964. The Dance in Ancient Greece, london.ΜΑΡΓΑΡiτΗ, Κ. 2010. Ο θάνατος της αγάμου κόρης στην Αθήνα των κλασσικών χρόνων (διδ. διατριβή, τμήμα ιστορίας, Αρ-

χαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας), Βόλος.MarSHall, F.H. 1911. Catalogue of the Jewellery in the British Museum, Greek, Etruscan and Roman, london.MetZger, H. 1951. Les représentations dans la céramique attique du IVe siècle, Paris.MetZger, H. 1988. lébès fragmentaire de la collection geroulanos, στο J.H. BettS -J.t. HooKer - J.r. green

(επιμ.), Studies In Honour of T.B.L. Webster, vol. ii, Bristol, 83-87.Morelli, D. 1959. I culti in Rodi. Studi classici e orientali, vol. viii, Pisa.ΝιΚΟλΑΐΔΟΥ-ΠΑτΕΡΑ, Μ. 1993. Έρευνα νεκροταφείου στην περιοχή της Αρχαία Αμφίπολης, ΑΕΜΘ 7, 477-484.nilSSon, M.P. 1906. Griechische Feste von religiöser Beteutung, leipzig.nilSSon, M.P. 1915. Die anthesterien und die aiora, Eranos 15, 181-200.nilSSon, M.P. 1951. Wedding rites in ancient greece, Opuscula Selecta 80, 243-250.ΠΑλΑΓΓιΑ, Ο. 2009. Οι γυναίκες στη λατρεία της Αθηνάς, στο Ν. ΚΑλτΣΑΣ - a. SHaPiro (επιμ.), Γυναικών λατρείες. Τε-

λετουργίες και καθημερινότητα στην κλασική Αθήνα, Αθήνα, 30-37.ΠΑτΣιΑΔΑ, Β. 2013. Μνημειώδες ταφικό συγκρότημα στη νεκρόπολη της Ρόδου. Συμβολή στη μελέτη της ελληνιστικής τα-

φικής αρχιτεκτονικής, Ρόδος - Αθήνα.PeterSen, e. - F. von luScHan 1889. Reisen in Lykien Minyas und Kibyratis, Wien.Price, M.J. 1991. The Coinage in the Name of Alexander the Great and Philip Arrhidaeus. A British Museum Catalogue,

Zurich - london.riDgWay, B.S. 1981. Fifth Century Styles in Greek Sculpture, Princeton.



riZZo, g.e. 1934. Thiasos. Bassorilievi greci di soggeto dionisiaco, roma.rolley, c. 1999. La sculpture grecque, ii, Paris.ΡΩΜΑiΟΣ, Κ.Α. 1958-1959. Καρυάτιδες, Πελοποννησιακά Γ΄- Δ΄, 378-395.ΡΩΜιΟΠΟyλΟΥ, Κ. 1989. Κλειστά ταφικά σύνολα υστεροκλασικών χρόνων από τη Θεσσαλονίκη, στο Φίλια Έπη εις Γε-

ώργιον Ε. Μυλωνάν, τόμ. Γ΄, Αθήναι, 194-218.SaBetai, v. 1994. The Washing Painter. A Contribution to the Wedding and Genre Iconography in the Second Half of the

Fifth Century B.C. (PhD university of cincinnati, ann arbor, Mi: uMi 1994, no. 1416).SaBetai, v. 1997. aspects of nuptial and genre imagery in Fifth-century athens: issues of interpretation and Metho-

dology, στο J.H. oaKley - W.D.e. coulSon - o. Palagia (επιμ.), Athenian Potters and Painters. The ConferenceProceedings, oxford, 319-335.

ScHraDer, H. 1924. Phidias, Frankfurt am Main.Sgourou, Μ. 1995: Attic lebetes gamikoi (PhD university of cincinnati 1994, ann arbor, Mi: uMi 1995, no. 6369).SeltMan, cH.t. 1933. Greek Coins: A History of Metallic Currency and Coinage down to the Fall of the Hellenistic Kin-

gdoms, london.SuHr, e.g. 1968. The Spinning Aphrodite. The Evolution of the Goddess From Earliest Pre-Hellenic Symbolism Through

Late Classical Times, new york.ΣτΕΦΑΝiΔΟΥ-τιΒΕΡiΟΥ, Θ. 1979. Νεοαττικά. Οἱ ἀνάγλυφοι πίνακες ἀπὸ τὸ λιμάνι τοῦ Πειραιᾶ (Βιβλιοθήκη τῆς ἐν Ἀθήναις

Ἀρχαιολογικῆς Ἑταιρείας ἀρ. 91), Ἀθῆναι.Τhe Road to Byzantium. Luxury Arts of Antiquity, courtauld institute of art. london 2006.τιΒΕΡιΟΣ, Μ. 1981. Saltantes lacaenae, AE, 25-37.τιΒΕΡιΟΣ, Μ. 2009. Γυναίκες της Αθήνας στη λατρεία της Δήμητρας. Εικονογραφικά δεδομένα αρχαϊκών και κλασι-

κών χρόνων, στο Ν. ΚΑλτΣΑΣ - a. SHaPiro (επιμ.), Γυναικών λατρείες. Τελετουργίες και καθημερινότητα στην κλα-σική Αθήνα, Αθήνα, 124-135.

WilliaMS, D. - J. ogDen 1994. Greek Gold. Jewellery of the Classical World, london.τΡιΑΝτΑΦΥλλιΔΗΣ, Π. 2000. Ροδιακή υαλουργία ι, Αθήνα.τΣιΓΑΡιΔΑ, ΜΠ. - Δ. ιΓΝΑτιΑΔΟΥ 2000. Ο χρυσός των Μακεδόνων, Αθήνα.WolterS, P. 1895. Zeitscrift für Bildende Kunst, n.F. 6.ZücHner, W. 1938. Der Berliner Mänadenkrater (Winckelmannsprogramm der archäologischen gesellschaft zu Berlin 98),

Berlin.ZücHner, W. 1942. Griechische Klappspiegel (Jahrbuch des Deutschen archäologischen instituts, ergänzungsheft 14),

Berlin.




SuMMary

MaenaDS, BaKcHeS, KaryatiDS, SaltanteS lacaenae:golD-SHeet cut-outS FroM tHe HelleniStic necroPoliS oF rHoDeS

Photeini Zervaki

Α series of gold foil appliqués depicting Μaenads and dancers wearing a short chiton and akalathiskos headdress, known as Saltantes Lacaenae, were found in 2001 at the Photakis plot, in thewestern necropolis of ancient rhodes. a similar group of appliqués was found in 1989 in the ex-cavation of the Karamanolis - Pogias - Papanicolaou plot in the area of Karakonero, in the easternnecropolis. Both groups are dated, based on context, in the end of the 4th or the beginning of the3rd c. B.c. they were probably attached to a diadem (a ribbon of cloth or leather) and a pyxis, orjewellery box, made of wood. Similar figures are depicted in repoussée, on a gold foil diadem foundin a cemetery of amphipolis, which dates from the same period.

Both groups of appliqués are interpreted as clearly funerary jewellery, probably imported torhodes from Macedonia. the themes depicted, maenads and the kalathiskos dancers, find icono-graphical parallels in vase painting, relief and all-around sculpture, terracottas, and metalwork dat-ing from the 5th c. B.c. down to the 2nd c. a.D.

Maenads and the kalathiskos dancers originally belong to two distinct iconographical themesdepicting sacred dances, the prototypes of which are attributed to the sculptor Kallimachos. theMaenads belong to the repertoire of the Dionysiac thiasos, which acquired in the course of the 4thc. B.c. eschatological references, while the kalathiskos dancers, usually connected with puberty ritesincorporated in the worship of artemis and of other female deities, have also been considered as partof the nuptial iconography.

the two groups of gold foil appliqués from rhodes depicting both Maenads and kalathiskosdancers should probably be interpreted as burial gifts denoting young women’s burials, by referringto the public/cultic side of the lives they never lived.


Κο

ρο

πλ

ας

τιΚ

ΗΚ

αι

ΜιΚ

ρο

τε

χν

ιας

το

να

ιγα

ιαΚ

οχ

ωρ

οα

πο

το

υς

γεω

Με

τρ

ιΚο

yς

χρ

ον

ου

ςε

ως

Κα

ιτ

Ηρ

ωΜ

αϊΚ

Ηπ

ερ

ιοΔ

ο

ISBN: 978-960-87174-4-2

Κ ο ρ ο π λ α σ τ ι κ ήκ α ι μ ι κ ρ ο τ ε χ ν ί αστον αιγαιακό χώρο

από τουςγεωμετρικούς χρόνους

έως και τηρ ωμαϊκή περίο δο

Διεθνες ςυνεΔριο

στη μνήμη τηςΗο ύ ς Ζ ερβ ο υ δ άκη

ΤΟΜΟΣ ΙI

II

exofyllo zervoudaki5II:Layout 1 7/11/14 2:53 PM Page 1

"Μαινάδες, Βάκχες, Καρυάτιδες, Lacaenae Saltantes. Χρυσά...

Documents

Transcript of "Μαινάδες, Βάκχες, Καρυάτιδες, Lacaenae Saltantes. Χρυσά...