Χειροποίητα ειδώλια αρχαϊκών χρόνων από την Ακρόπολη...

Κο

ρο

πλ

ας

τιΚ

ΗΚ

αι

ΜιΚ

ρο

τε

χν

ιας

το

να

ιγα

ιαΚ

οχ

ωρ

οα

πο

το

υς

γεω

Με

τρ

ιΚο

yς

χρ

ον

ου

ςε

ως

Κα

ιτ

Ηρ

ωΜ

αϊΚ

Ηπ

ερ

ιοΔ

ο

ISBN: 978-960-87174-4-2

Κ ο ρ ο π λ α σ τ ι κ ήκ α ι μ ι κ ρ ο τ ε χ ν ί αστον αιγαιακό χώρο

από τουςγεωμετρικούς χρόνους

έως και τηρ ωμαϊκή περίο δο

Διεθνες ςυνεΔριο

στη μνήμη τηςΗο ύ ς Ζ ερβ ο υ δ άκη

ΤΟΜΟΣ ΙI

II

exofyllo zervoudaki5II:Layout 1 7/11/14 2:53 PM

Ηώς Ζερβουδάκη, 1935-2008(Φωτογραφία Μ. Μιχαλάκη-Κόλλια, 1971)

ΔΙεθνεΣ ΣυνεΔρΙΟ

ΣΤη ΜνηΜη ΤηΣ ηΟυΣ ΖερβΟυΔΑΚη

ρόδος, 26-29 νοεμβρίου 2009

ΤΟΜΟΣ ΙI

υ π ο υ ρ Γ ε ι ο π ο λ ι τ ι Σ Μ ο υ Κ Α ι Α θ λ Η τ ι Σ Μ ο υ

τΑΜειο διΑχειριΣΗΣ πιΣτΩΣεΩν ΓιΑ τΗν εΚτελεΣΗ ΑρχΑιολοΓιΚΩν ερΓΩν

επιτροπΗ ΣτερεΩΣΗΣ - ΑνΑΣτΗλΩΣΗΣ ΜνΗΜειΩν ΑΚροπολΗΣ λινδου

Αθήνα 2014

επιμέλεια

Α γ γ ε λ ι κ ή Γ ι α ν ν ι κ ο υ ρ ή

περιεχοΜενΑ

Α. χΑτΖΗδΗΜΗτριου, νεότερα στοιχεία για το κοροπλαστικό εργαστήριο της Καρύστου 9

Μ. χιδιροΓλου, ειδώλια από την εύβοια στο εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο.οι ομάδες των θεών και των ηθοποιών 29

Β. ΑρΑΒΑντινοΣ, Μ. ΒονΑννο-ΑρΑΒΑντινου, Κ. ΚΑλλιΓΑ, M. PiSANi, ειδώλια, στέφανοι,μικκύλα αγγεία και λύχνοι. πήλινα αναθήματα σε αγροτικό ιερό στον ορχομενό 45

Β. δ. ΓεΩρΓΑΚΑ, χειροποίητα ειδώλια αρχαϊκών χρόνων από την Ακρόπολητων Αθηνών και το ιερό της νύμφης στη νότια κλιτύ της Ακροπόλεως 69

Α. Ανδρεου, πήλινη κεφαλή γεροντικής μορφής από τις ανασκαφές ι. Μηλιάδηστη νότια κλιτύ. Ένα πορτρέτο φιλοσόφου; 81

Ζ. θεοδΩροπουλου-πολυχρονιΑδΗ, Αναθήματα από τα ιερά του Σουνίου:πήλινα πλακίδια από τους αποθέτες των ιερών της Αθηνάς και του ποσειδώνος 91

Κ. ΜπΑρΑΚAρΗ- ΓλEνΗ, Κοροπλαστική αρχαϊκών χρόνων από το Άργος 107

ε. ΣΑρρh, Σύνολο πήλινων ειδωλίων των ελληνιστικών χρόνων από το Άργος 125

Μ. τΣοyλΗ, Μνημειώδη έργα κοροπλαστικής και πήλινα αναθήματααπό ένα νέο ιερό της ρωμαϊκής Σπάρτης 141

ι. ε. πετροχειλοΣ, πήλινα ανάγλυφα αναθήματα από τα Κύθηρα. πρώτη παρουσίαση 163

A. λεΜπEΣΗ, ο θρήνος στην κρητική κοινωνία της 1ης χιλιετίας 169

λ. πΑπAΖοΓλου-ΜΑνιουδAΚΗ, Ζωόμορφα ρυτά και ειδώλια του τέλους τηςμυκηναϊκής εποχής και των αρχών της εποχής του Σιδήρου στο Αιγαίο και την Κύπρο 185

δ. ΚεχΑΓιΑΣ, πήλινα ειδώλια Σειρήνων από την περιοχή του Αιγαίου:μιξογενή πλάσματα εξ Ανατολής… 195

V. JEAMMET, Du vase à la figurine 207

Β. πΑτΣιΑδΑ, Σύνολο χρυσών κοσμημάτων και αργυρών αγγείωναπό τη νεκρόπολη της ρόδου 219

ο. ΚΑΚΑΒοΓιAννΗ, ειδώλια, κοσμήματα και άλλα μικρά αντικείμενα απότο οικ. πανάγου Β΄ στο νοτιοανατολικό τμήμα της πόλης της ρόδου 237

Φ. ΖερΒΑΚΗ, Μαινάδες, Βάκχες, Kαρυάτιδες, Lacaenae Saltantes.χρυσά περίτμητα ελάσματα από την ελληνιστική νεκρόπολη της ρόδου 249

χ. ΦΑντΑουτΣAΚΗ, δείγμα οστεογλυπτικής με ανάγλυφες παραστάσειςτου κύκλου λατρείας της Ίσιδος από τη ροδιακή νεκρόπολη 267

ε. ΚΑνiνιΑ, Αρχαία χρυσά κοσμήματα από την τήλο 293

ε. τρΑΚοΣοποyλου-ΣΑλΑΚiδου, Xρυσά κοσμήματα από την Άκανθοτης Eποχής του Σιδήρου 315

E. ΣτΑΣινοπουλου-ΚΑΚΑρουΓΚΑ (†), οι νησιωτικοί σφραγιδόλιθοιτου εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου 335

ι. π. τουρΑτΣοΓλου, Ἐν παραλίᾳ Βάθειας... , 1901 353

Χειροποίητα ειδώλια αρχαϊκών χρόνων από την Ακρόπολη των Αθηνώνκαι το ιερό της Νύμφης στη νότια κλιτύ της Ακροπόλεως

ΒΑσιλική Δ. ΓεωρΓΑκ ά

οι μεγάλες ανασκαφές του 19ου και 20ού αιώνα, σε διάφορες θέσεις στον ιερό βράχο της ακρο-πόλεως των αθηνών αποκάλυψαν, μεταξύ των άλλων σημαντικών ευρημάτων της μεγάλης

πλαστικής, πλήθος χειροποίητων ειδωλίων αρχαϊκών χρόνων που φυλλάσσονταν για δεκαετίες,χωρίς ένδειξη, στις αποθήκες του παλαιού μουσείου ακροπόλεως. Όμοια χειροποίητα ειδώλιαήρθαν στο φως και από την ανασκαφή του ιερού της Νύμφης στη νότια κλιτύ της ακροπόλεως.

Στη βιβλιογραφία, στην απόδοση έργου των μεγάλων ανασκαφών του 19ου αιώνα στην ακρό-πολη, επαναλαμβάνεται συχνά η εξής φράση, όσον αφορά στα πήλινα ειδώλια: «...εὑρήματα δ’ἐγένοντο ἐν τῇ ἀνασκαφῇ ταύτη τοιαῡτα, οἷα τὰ γνωστὰ ἡμῑν προπερσικά, ἰδίως εἰδώλια πήλινα καὶχαλκᾱ καὶ τεμάχια ἀγγείων...»1.

Στη μεταγενέστερη βιβλιογραφία, τα χειροποίητα ειδώλια χαρακτηρίζονται ως «primitives»2,πρωτόγονα3. Κατά τη διάρκεια της μελέτης των χειροποίητων ειδωλίων, η μέχρι σήμερα αντιμε-τώπισή τους ως μίας ομάδας «primitives», οδήγησε στην ανάγκη ταξινόμησής τους σε ομάδες, αυ-στηρά βάσει των μορφολογικών τους χαρακτηριστικών4.

τα χειροποίητα ειδώλια αρχικά διαχωρίσθηκαν σε χειροποίητα και μεικτής τεχνικής, δηλ. ενμέρει χειροποίητα και εν μέρει κατασκευασμένα με μήτρα. Στη συνέχεια διαφοροποιήθηκαν ανά-λογα με τη στάση τους (όρθια ή καθιστά), τη διαμόρφωση του σώματός τους (κυλινδρικά ή σανι-δόμορφα) και εάν έχουν στο κεφάλι πρόσθετη ταινία πηλού, εν είδει πόλου. Η ομάδα ΧειροποίηταI a,i περιλαμβάνει τα χειροποίητα ειδώλια όρθιων μορφών του συνόλου της ακροπόλεως και του

1. Καββαδια - Καβεραου 1906, 31.2. Szabó 1994, 9-13, 85-91.3. ο όρος πρωτόγονος («ὁ πρῶτος γενόμενος, ὁ ἐξ ἀρχῆς

ὑπάρχων, ἀρχέγονος, ἀρχικός, ἀρχαιότατος, παλαιότατος,ὁ διατηρῶν τὴν πρωταρχικήν του μορφήν, ὁ μη ἐξελιγμένοςεἰς πολιτισμόν, ἀνεξέλικτος, ἀρχέγονος, ἀπολίτιστος, κα-θυστερημένος», ι. ΣταματαΚου, Λεξικόν της Νέας Ελλη-νικής Γλώσσας, αθήνα 1971) και λιγότερο ο όρος αρχέγονος(«ὁ ἐν τῇ ἀρχῇ τῆς ἐξελίξεως εὑρισκόμενος, ὁ ἐμφανι-

ζόμενος ὑπό τὴν ἀρχικήν του μορφήν, ὁ πρωτόγονος, ἀρ-χέγονος, ἀνεξέλικτος, καθυστερημένος, ἀπολίτιστος,βάρβαρος, ἄξεστος») θεωρούμε ότι αποδίδει στα ελληνικάτον αγγλικό όρο primitive.

4. Η μελέτη και ταξινόμηση των χειροποίητων αρχαϊκώνειδωλίων από την ακρόπολη και το ιερό της Νύμφης στηνότια κλιτύ της ακροπόλεως πραγματοποιήθηκε στοπλαίσιο εκπόνησης διδακτορικής διατριβής από τη γρά-φουσα στο Πανεπιστήμιο ιωαννίνων.

B069-080 Georgaka:Layout 2 5/18/14 12:25 PM Page 69

ιερού της Νύμφης που έχουν κυλινδρικό κορμό5 και πτηνόμορφο κεφάλι (εικ. 1). Στην ομάδα Χει-ροποίητα I a,ii κατατάσσονται ιδίου τύπου ειδώλια με πρόσθετη ταινία, εν είδει πόλου, στο κεφάλι(εικ. 2). Στην ομάδα Χειροποίητα I b,i, καταχωρίσαμε το σύνολο των χειροποίητων ειδωλίων όρ-θιων μορφών με σανιδόμορφο σώμα και πτηνόμορφο κεφάλι (εικ. 3). Στην ομάδα Χειροποίητα I b,iiανήκουν τα ιδίου τύπου ειδώλια με πρόσθετη ταινία εν είδει πόλου στο κεφάλι (εικ. 4). Στην ομάδαΧειροποίητα II b,ii εντάσσονται χειροποίητα ειδώλια καθιστά με κορμό σανιδόμορφο και πτηνό-

�� β. δ. γεωργακα

5. Στη βιβλιογραφία συχνά έχει χρησιμοποιηθεί και ο όρος«κιονόσχημα». HIggInS 1967, 42.

Εικ. 1. Χειροποίητο κυλινδρικό ειδώλιο με πτηνόμορφο κεφάλι, ΜΑ 10316, από την Ακρόπολη-ΒΑ Προπυλαίων (ομάδαΧειροποίητα I a,i).Εικ. 2. Χειροποίητο κυλινδρικό ειδώλιο με πτηνόμορφο κεφάλι, ΝΑ 1957 Απ. 39, από το ιερό της Νύμφης (ομάδα Χει-ροποίητα I a,ii).Εικ. 3. Χειροποίητο ειδώλιο με σανιδόμορφο σώμα και πτηνόμορφο κεφάλι, ΝΑ 1957 Απ. 375, από το ιερό της Νύμ-φης (ομάδα Χειροποίητα I b,i).Εικ.4. Χειροποίητο ειδώλιο με σανιδόμορφο σώμα και πτηνόμορφο κεφάλι, ΜΑ 14308, από την πώρινη βάση/αποθέτητου ναού της Αθηνάς Νίκης (ομάδα Χειροποίητα I b,ii).

12

3

4


μορφο κεφάλι (εικ. 5). Στην ομάδα μεικτής τεχνικής I a, εντάσσονται τα κυλινδρικά ειδώλια όρ-θιων μορφών που έχουν κεφάλι κατασκευασμένο με μήτρα (εικ. 6). Στην ομάδα μεικτής τεχνικήςI b, εντάσσονται τα σανιδόμορφα ειδώλια όρθιων μορφών με κεφάλι κατασκευασμένο με μήτρα(εικ. 7). Στην ομάδα μεικτής τεχνικής II b, αποδόθηκαν τα καθιστά ειδώλια με σανιδόμορφο χει-ροποίητο κορμό και κεφάλι κατασκευασμένο με μήτρα (εικ. 8).

Χειροποίητα ειδώλια αρΧαϊκών Χρόνων από την ακρόπολη των αθηνώνκαι το ιερό της νύμφης ςτη νότια κλιτύ της ακροπόλεως ��

5

6

7

8

Εικ. 5. Χειροποίητο ειδώλιο καθιστής μορφής με κορμό σανιδόμορφο και πτηνόμορφο κεφάλι, αρ. ευρ. ΝΑ 1957 Απ. 17,από το ιερό της Νύμφης (ομάδα Χειροποίητα II b,ii).Εικ. 6. Χειροποίητο κυλινδρικό ειδώλιο όρθιας μορφής, με κεφάλι κατασκευασμένο σε μήτρα, αρ. ευρ. ΜΑ 10440, απότην Ακρόπολη-ΒΑ Προπυλαίων (ομάδα Μεικτής τεχνικής I a).Εικ. 7. Σανιδόμορφο ειδώλιο όρθιας μορφής με κεφάλι κατασκευασμένο σε μήτρα, αρ. ευρ. ΝΑ 1957 Απ. 13, από το ιερότης Νύμφης (ομάδα Μεικτής τεχνικής I b).Εικ. 8. Καθιστό ειδώλιο με σανιδόμορφο χειροποίητο κορμό και κεφάλι κατασκευασμένο σε μήτρα, αρ. ευρ. ΜΑ 10428,από την Ακρόπολη-ΒΑ Προπυλαίων (ομάδα Μεικτής τεχνικής II b).


Στον πίνακα που ακολουθεί παρουσιάζεται αναλυτικά η τυπολογική κατάταξη των χειροποί-ητων ειδωλίων.

Τυπολογική κατάταξη χειροποίητων ειδωλίων

Τεχνική

τα χειροποίητα ειδώλια της ακροπόλεως και του ιερού της Νύμφης κατασκευάστηκαν σε αττικάεργαστήρια κοροπλαστικής. ο πηλός που χρησιμοποιήθηκε για την κατασκευή τους είναι ο χαρα-κτηριστικός αττικός πηλός: ανοιχτόχρωμος, καστανός, ελαφρά κοκκινωπός (5 YR 6/4)6, καθαρός,λεπτόκοκκος, με ελάχιστη μίκκα. λεπτόκοκκο αιώρημα καολίνη, συχνά πυκνής σύστασης, καλύ-πτει την πρόσθια όψη, και σπάνια ολόκληρη την επιφάνεια των ειδωλίων, πριν από την όπτηση.τέλος, ερυθρή και μαύρη βαφή αλλά και σπανιότερα ώχρα ωμή χρησιμοποιείται για τη γραπτή δια-κόσμηση των ειδωλίων μετά την όπτηση. Η τεχνική αυτή είναι ιδιαίτερα γνωστή και στους αττικούςανάγλυφους αρχαϊκούς πίνακες της ακροπόλεως7, όπως και στη διακόσμηση των πρωτοαττικών αγ-γείων αυτής της περιόδου8.


6. Για τον χαρακτηρισμό του χρώματος του πηλού τωνειδωλίων χρησιμοποιήθηκε η κλίμακα Μunsell Soil ColorCharts, baltimore 1975.

7. Cook 1935, 179-180, 184-185, 192.8. βλαΣΣοΠουλου 2003, 28-32.


Προέλευση των χειροποίητων ειδωλίων της Ακροπόλεως

Στις αποθήκες και στην έκθεσητου παλαιού μουσείου ακροπό-λεως εντοπίσθηκαν δύο πολυ-πληθή σύνολα χειροποίητωνειδωλίων: αρχικά, ένα υποσύνολο116 ειδωλίων που είχαν καταγρα-φεί από τη μαρία μπρούσκαρηστη δεκαετία του 1970 και έναδεύτερο υποσύνολο 210 χειρο-ποίητων ειδωλίων, το οποίο εντο-πίσθηκε από την ισμήνη τριάντηκαι τη Χριστίνα βλασσοπούλου σεπαλιά ξυλοκιβώτια στις αποθήκεςτου παλαιού μουσείου ακροπό-λεως, εκκιβωτίστηκε και καταγρά-φηκε την περίοδο 1988-90 (εικ. 9).

Η έρευνα έδειξε ότι στοπρώτο υποσύνολο των 116 ειδωλίων πιθανότατα περιλαμβάνονται τα 94 χειροποίητα ειδώλια με πτη-νόμορφο κεφάλι, στα οποία αναφέρεται η Dorothy brooke το 1921 στο παράρτημα για τα πήλινα ει-δώλια του καταλόγου του μουσείου ακροπόλεως του Stanley Casson9. Στο πίσω μέρος τους,αναφέρει η brooke, υπήρχε η ένδειξη «Προπ.β.α.», δηλαδή βορειοανατολικά των Προπυλαίων,ένδειξη που δυστυχώς δεν έχει σωθεί έως τις ημέρες μας σε κανένα από τα ειδώλια. αναζητώνταςανασκαφική δράση στη συγκεκριμένη περιοχή, επισημαίνουμε την αναφορά του Παναγιώτη ευ-στρατιάδη τον μάιο του 1865, στο «Ἡμερολόγιον Ὑπηρεσίας (1863-1883)» που φυλάσσεται στην«Ἐν Ἀθήναις Ἀρχαιολογική Ἑταιρεία»: «Ἡ ἐπιτροπή τοῦ ἐν Ἀκροπόλει μουσείου ἀναφέρει ὄτι ἐντῷ τόπῳ τῷ κάτωθι βα τῶν προπυλαίων, ᾧ εὑρέθησαν, ἀποκαλύφθησαν θεμέλια σπουδαίου οἰκο-δομήματος, ἃ ἐμποδίζουσιν τήν ἔγερση καί [ἐνταύθα] τοῦ μουσείου»10. είκοσι χρόνια αργότερα, τηνίδια περιοχή ανασκάπτει και ο Παναγιώτης Καββαδίας, ο οποίος αναφέρει: «… τῶν ἀνασκαφῶνἠρξάμην τῇ 11η Νοεμβρίου 1885 ἀπὸ τοῦ χώρου τοῦ πέραν τοῦ βορειονατολικοῡ μέρους τῶν Προ-πυλαίων … Ἐν στρώματι γῆς πάχους ἑνὸς περίπου μέτρου ὑπὲρ τὸν βράχον ἐγίνοντο καθ’ ἑκάστηνσχεδὸν εὑρήματα ἀρχαϊκῆς ἅπαντα τέχνης, χαλκᾱ τινα καὶ πολλὰ πήλινα εἰδώλια …»11. Σε μία απόαυτές τις δύο ανασκαφικές περιόδους ήλθε στο φως αυτό το πρώτο υποσύνολο των χειροποίητωνειδωλίων της ακροπόλεως12.

Όσον αφορά στα 210 χειροποίητα ειδώλια (δεύτερο υποσύνολο ακροπόλεως), η έρευνα έδειξεότι δεν είναι άλλα από τα χαμένα για χρόνια ειδώλια που βρήκε ο Νικόλαος μπαλάνος την περίοδο


9. bRooke 1921, 323, 346-347.10. αρχείο της «Ἐν Ἀθήναις Ἀρχαιολογικῆς Ἑταιρείας»,

Ἡμερολόγιον Ὑπηρεσίας Π. εὐστρατιάδη (1863-1883), 4

μαΐου 1865, 29.11. Καββαδια - Καβεραου 1906, 21.12. ΓεωρΓαΚα 2009, 15-25.

Εικ. 9. Χειροποίητα ειδώλια Ακροπόλεως ομάδων «Χειροποίητα I a,i»και «Χειροποίητα I a,ii» διαφόρων μεγεθών. Μουσείο Ακρόπολης-προ-θήκη 21.


1935-1939, στο εσωτερικό της βάσης του λατρευτικού αγάλματος του προ-Καλλικράτειου αρχαϊ-κού ναού13 αλλά και τα ειδώλια που εντόπισε ο αναστάσιος ορλάνδος το 1940, κατά τη μετακίνησητου «ορθογώνιου βωμού» της ιστορικής φάσης ιιι στα ανατολικά του ναού14 (εικ. 10). τα ειδώλιααυτά εγκιβωτίσθηκαν βιαστικά με την έναρξη του β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, παρέμειναν για 50 πε-ρίπου χρόνια εγκιβωτισμένα, χωρίς ένδειξη, στην υπόγεια αποθήκη του παλαιού μουσείου ακρο-πόλεως και θεωρήθηκαν για χρόνια χαμένα από τους μεταγενέστερους μελετητές15. μετά τηνταύτισή τους16, εκτίθενται πλέον στο νέο μουσείο ακροπόλεως, προθήκη 21.

βιβλιογραφικές αναφορές του τέλους του 19ου και των αρχών του 20ού αιώνα αναφέρουν ότιστην ακρόπολη έχουν σωθεί 250 έως 300 χειροποίητα ειδώλια της ομάδας «Χειροποίητα ι a,i», γε-γονός που μας οδηγεί στην υπόθεση της ύπαρξης και άλλων ειδωλίων ενδεχομένως στις αποθήκεςτου εθνικού αρχαιολογικού μουσείου, όπου μεταφέρθηκαν τα πήλινα και χάλκινα ευρήματα τωνμεγάλων ανασκαφών του 19ου αιώνα17. Η αείμνηστος Ηώς Ζερβουδάκη, το 2005, μου έδωσε τηνπληροφορία ότι υπάρχουν χειροποίητα κυλινδρικά ειδώλια στις αποθήκες του μουσείου, «σε κιβώ-


13. μΠαλαΝοΣ 1956, 785, εικ. 13.14. WalteR 1940, 144-152, εικ. 21-22.15. LIMC II, 958, αρ. 13· MaRk 1993, 22, πίν. 2b· gloWaCkI

1998, 80· SCHoll 2006, 37-41· Hunt 2006, 91.16. ΓεωρΓαΚα 2009, 25-29.17. WInteR 1893, 141· WInteR 1903, 24, 2 και 4.

Εικ. 10. Ο ναός της Αθηνάς Νίκης με την πώρινη λατρευτική βάση-αποθέτη, όπως αποκαλύφθηκε κατά την τρίτη απο-συναρμολόγηση του ναού (φωτ. Υπηρεσία Συντήρησης Μνημείων Ακροπόλεως, 2004). Διακρίνεται, στο εσωτερικό τουαρχαϊκού ναού, η βάση-αποθέτης όπου εντοπίστηκε πλήθος χειροποίητων αρχαϊκών ειδωλίων.


τιο με όστρακα από την ακρόπολη». τα ειδώλια αυτά προς το παρόν δεν έχουν εντοπισθεί, αλλάη ολοκλήρωση των εργασιών τακτοποίησης των αποθηκών στο εθνικό αρχαιολογικό μουσείο θαδώσει πιθανότατα στο μέλλον τον εντοπισμό των υπολοίπων χειροποίητων ειδωλίων.

Προέλευση των χειροποίητων ειδωλίωναπό το ιερό της Νύμφης στη νότια κλιτύ της Ακροπόλεως

τα 105 χειροποίητα ειδώλια από το ιερό τηςΝύμφης στη νότια κλιτύ της ακροπόλεωςαποτελούν τμήμα των ευρημάτων της ανα-σκαφής της «Ἐν Ἀθήναις ἈρχαιολογικῆςἙταιρείας», που πραγματοποίησε ο Γιάννηςμηλιάδης το 195718. Κατά τη διάρκεια τηςανασκαφής, σε παχύ στρώμα οστράκων, στοεσωτερικό του ελλειψοειδούς λιθόκτιστουπεριβόλου του υπαίθριου ιερού της Νύμφης,στη νότια κλιτύ της ακροπόλεως, αποκαλύ-φθηκε πλήθος χειροποίητων ειδωλίων. βρέ-θηκαν είτε στο εσωτερικό του περιβόλου είτεακριβώς έξω από αυτόν και κυρίως δυτικά,νότια και ανατολικά. το υλικό ήταν ανακα-τεμένο, δηλαδή συνυπήρχαν ποικίλα ευρή-ματα από τον 7ο έως τον 2ο αι. π.Χ.19

Χρονολόγηση

Στην προσπάθεια χρονολόγησης των χειρο-ποίητων ειδωλίων, αξίζει να αναφερθούμεστο ζήτημα της μυκηναϊκής καταγωγής τωνχειροποίητων ειδωλίων, που έχει απασχολή-σει σχεδόν όλους τους μελετητές που ανα-φέρθηκαν στα χειροποίητα ειδώλια20. ταειδώλια των ομάδων «Χειροποίητα I a,i» και«Χειροποίητα I a,ii», έχουν κατ’ επανάληψηαντιμετωπισθεί ως εκφυλισμένοι απόγονοιτων μυκηναϊκών ειδωλίων των τύπων Ψι, Φικαι ταυ21. ο frank Winter τα θεωρεί εκφυ-


18. μΗλιαδΗΣ 1957, 23-26.19. ΧαριτωΝιδΗΣ 1973, 1-63· ΣαΠουΝα-ΣαΚελλαραΚΗ 1985,

95-112· ΠαΠαδοΠουλου-ΚαΝελλοΠουλου 1997· kYRkou

2000, 287-297· ΚυρΚου 2003, 31-55· VogeIkoff-bRo-

gan 2000, 294, εικ. 1· μΠρουΣΚαρΗ 2004, 26-28.20. ΠεΠΠα-ΠαΠαϊωαΝΝου 1985, 164 και σημ. 261, όπου

εκτενέστερη βιβλιογραφία.21. StIllWell 1952, 31.

Εικ. 11. Χειροποίητα ειδώλια προερχόμενα από το ιερότης Νύμφης στη νότια κλιτύ Ακροπόλεως. Μουσείο Ακρό-πολης-προθήκη 6 (φωτ. Μουσείο Ακρόπολης - Ηλίας Κο-σίντας).


λισμό των μυκηναϊκών μορφών22. ο Charles Morgan βλέπει στα ειδώλια της ομάδας «Χειροποί-ητα I a,i» τη συνέχεια των ειδωλίων των μυκηναϊκών χρόνων23. ο μiklόs Szabό πιστεύει ότι τα ει-δώλια αυτά τυπολογικά είναι πιο κοντά στα μυκηναϊκά παρά στην αττική κοροπλαστική τωνγεωμετρικών χρόνων24. την αναπαραγωγή των τύπων σε σχήμα Φι και Ψι των υστερομυκηναϊκώνκαι υπομυκηναϊκών ειδωλίων υποστηρίζει και η Κωνσταντίνα Κόκκου-βυριδή, για τα χειροποί-ητα πτηνόμορφα ειδώλια της ελευσίνας25.

Πράγματι, ορισμένα από τα μορφολογικά χαρακτηριστικά των ειδωλίων των ομάδων «Χειρο-ποίητα I a,i» και «Χειροποίητα I a,ii» της ακροπόλεως μπορούν να παραπέμψουν σε μυκηναϊκάπρότυπα. Στο πτηνόμορφο κεφάλι, στην πεπλατυσμένη διαμόρφωση του άνω κορμού και στην κυ-λινδρική μορφή του κάτω κορμού ενδεχομένως αναγνωρίζονται oμοιότητες με τα υε ειδώλια τύπουΨι, Φι και ταυ. βασικές διαφορές είναι η θαμπή (ματ) υφή των αρχαϊκών ειδωλίων έναντι της στιλ-πνής τεχνικής των μυκηναϊκών και η διαμόρφωση των άνω άκρων ως προεξεχουσών σχηματικώναπολήξεων του πεπλατυσμένου άνω κορμού των αρχαϊκών ειδωλίων, έναντι της ιδιαίτερα πεπλα-τυσμένης και επεξεργασμένης επιφάνειας του άνω κορμού των μυκηναϊκών. δευτερεύουσες διαφο-ρές είναι η δήλωση του στήθους και των ματιών (pastille eye) με πρόσθετα δισκάρια στα μυκηναϊκάειδώλια. ωστόσο, η πεπλατυσμένη διαμόρφωση του άνω τμήματος του κεφαλιού στα μυκηναϊκάειδώλια θυμίζει τη διαμόρφωση του πόλου στα ειδώλια της ομάδας «Χειροποίητα I a,ii».

από το πλήθος των χειροποίητων ειδωλίων που αναφέραμε, ορισμένα προέρχονται από δύοασφαλώς χρονολογημένα σύνολα: 1. τα ειδώλια του ιερού της Νύμφης και 2. τα ειδώλια του ναούτης αθηνάς Νίκης. Συγκεκριμένα:

1. Η χρονολόγηση των χειροποίητων ειδωλίων από το ιερό της Νύμφης καλύπτει όλο τον 6ο αι.π.Χ. μέχρι τα Περσικά το 480 π.Χ., όταν και καταστρέφεται ο περίβολος του ιερού. Πιθανότατατότε το ιερό καθαρίζεται και τα παλαιότερα αναθήματα τοποθετούνται έξω από τον περίβολο26.2. τα χειροποίητα ειδώλια που προέρχονται από τον ναό της αθηνάς Νίκης μπορούν να χρο-νολογηθούν με ασφάλεια, από τη χρονολόγηση της πρώτης φάσης της λατρευτικής βάσης-απο-θέτη του αρχαϊκού ναού, μεταξύ του 600 και του 560 π.Χ.27.τα ειδώλια όρθιων και καθιστών μορφών των ομάδων «μεικτής τεχνικής Ia», «μεικτής τεχνι-

κής Ib» και «μεικτής τεχνικής II», στα οποία το κεφάλι, όπως ήδη περιγράψαμε, είναι κατα-σκευασμένο με μήτρα, τοποθετούνται στο δεύτερο μισό του 6ου αι. Γενικότερα η εμφάνιση τηςμήτρας τοποθετείται χρονικά στον 7ο αι., αλλά η ευρεία χρήση της στην αττική τοποθετείται σταμέσα του 6ου28 ή κατά άλλους στο δεύτερο τέταρτο του ίδιου αιώνα29.

Η ασφαλής χρονολόγηση των χειροποίητων ειδωλίων, ελλείψει περισσότερων ανασκαφικών δε-δομένων και στρωματογραφικών στοιχείων, ενισχύεται ακόμη περισσότερο και από τη σύγκρισηομοίων συνόλων από την ευρύτερη περιοχή της αττικής. Συγκεκριμένα χειροποίητα ειδώλια τωνομάδων αυτών –ορισμένα μάλιστα από ασφαλώς χρονολογημένα σύνολα– έχουν βρεθεί σε πολλές


22. WInteR 1893, 141.23. MoRgan 1935, 195.24. Szabó 1994, 85-86.25. ΚοΚΚου-βυριδΗ 1999, 108.

26. μΠρουΣΚαρΗ 2004, 31-32· ΓεωρΓαΚα 2009, 83-84.27. MaRk 1993, 27-28.28. Szabó 1994, 88-89.29. ΚοΚΚου-βυριδΗ 1999, 121.


θέσεις στους πέριξ της ακροπόλεως χώρους, όπως σε πέντε αποθέτες στο ελευσίνειο της αρχαίαςαγοράς με χρήση του ως ιερού της δήμητρας30, σε αναθηματικό αποθέτη στη βόρεια κλιτύ τουαρείου Πάγου, όπου πιθανότατα το περιεχόμενό του προέρχεται από το ιερό των Σεμνών31, σεαποθέτη στην ίδια περιοχή32 και στην ευρύτερη περιοχή της βόρειας κλιτύος που συνδέεται με τηλατρεία του Έρωτα και της αφροδίτης33. το 1938 ο oscar broneer δημοσιεύει αποσπασματικάσωζόμενα χειροποίητα ειδώλια από την ανασκαφή στην βόρεια κλιτύ της ακροπόλεως34. τέλος,στην Πνύκα οι g.R. Davidson και Dorothy burr-thompson ανέσκαψαν αποθέτη που έδωσε χει-ροποίητα κυλινδρικά ειδώλια τα οποία χαρακτηρίστηκαν από τους ανασκαφείς «πρωτόγονα»35.

επιπλέον, χειροποίητα ειδώλια εντοπίζονται στην ευρύτερη περιοχή της αττικής. Χαρακτηρι-στικά αναφέρουμε το υλικό που ήρθε στο φως στον Πειραιά, στο ιερό της αρτέμιδος μουνιχίας36,στην ελευσίνα, στα νότια του αρχαϊκού τελεστηρίου37, στον Σταυρό του Γέρακα αττικής, στο ανα-τολικό πτερό του ναού της Παλληνίδος αθηνάς38, στην περιοχή του Παλαιού Φαλήρου, στη θέσηβοϊδολίβαδο39, στο Σούνιο, στο ιερό της αθηνάς Σουνιάδος40, στην περιοχή Κιάφα-Θίτι κοντά στηβάρη41, στη βραυρώνα, στην περιοχή του «τάφου της ιφιγένειας»42, στην αρτέμιδα (σημερινή λού-τσα), στον ναό της ταυροπόλου αρτέμιδος43 και στην αίγινα, στο ιερό του απόλλωνα στην Κο-λώνα44, αλλά και στο ιερό της αφαίας45.

από τη χρονολόγηση λοιπόν των τυπολογικά συγγενών ειδωλίων από διάφορες θέσεις της ατ-τικής, είναι πλέον εμφανές ότι η κοροπλαστική παραγωγή των χειροποίητων ειδωλίων εκτείνεταισε όλο τον 7ο και τον 6ο αι. π.Χ. τα χειροποίητα ειδώλια από την ακρόπολη και το ιερό της Νύμ-φης συνεχίζουν μία μακριά παράδοση παραγωγής ειδωλίων αυτού του τύπου, η οποία έχει τις αρχέςτης στον 7ο αι. π.Χ. και συνεχίζει να υφίσταται μέχρι τα χρόνια πριν από τα Περσικά.

Συνοψίζοντας, θα ήθελα να επισημάνω τις εξής διαπιστώσεις:1. τα αρχαϊκά χειροποίητα ειδώλια της ακροπόλεως και του ιερού της Νύμφης αποτελούν τυ-πικούς εκπροσώπους της αρχαϊκής χειροποίητης κοροπλαστικής τέχνης στην αττική.2. το πλήθος, η αυστηρή –στην πλειονότητα– ομοιομορφία των μορφολογικών χαρακτηριστι-κών τους, καθώς και η πρόχειρη ποιότητα εργασίας, δηλώνουν ότι είναι αναθήματα ευρείας κο-ροπλαστικής παραγωγής που απευθύνονται στα ευρύτερα κοινωνικά στρώματα της εποχής.επιπλέον, η εξάπλωσή τους σε μεγάλο χρονικό διάστημα, από τα τέλη του 7ου έως τις αρχές του


30. MIleS 1998, 16-20, πίν. 24-26· PaPaDoPouloS 2003,175-178, εικ. 2.108-2.112.

31. buRR 1933, 614-616, εικ. 82 τ206, τ208· MIleS 1998,18-19.

32. Young 1938, 420-421, 427, εικ. 9, 10, D. 30, D 31, D 32.33. MoRgan 1935, 193-207, εικ. 4.10a, c, 11b.34. bRoneeR 1938, 200-203, εικ. 35, a.f. 624, a.f. 653.35. DaVIDSon - buRR tHoMPSon 1943, 112-114, 135-136,

εικ. 52.1.36. ΠαλαιοΚραΣΣα 1991, 53-54, 103-104, πίν. 12-ε6-13.37. noaCk 1927, 10-12, εικ. 3· MYlonaS - kouRounIotIS

1933, 279-280, εικ. 10· ΚοΚΚου-βυριδΗ 1999, 105-122,πίν. 12-18, 49.

38. ΠλατωΝοΣ 1997, 90-91, πίν. 41α-β.39. ΚουρουΝιωτΗΣ 1911, 250, εικ. 16 και 17.40. ΣταΗΣ 1917, 208, πίν. 9· tHeoDoRoPoulou-PolY-

CHRonIaDIS 2010, 72-81.41. küPPeR 1989, 17-29, πίν. 10-12.42. Έργον 1957, 20-21· MItSoPouloS-leon 1997, 357-378·

MItSoPouloS-leon 2009, 33-117, πίν. 1-34.43. kalogeRoPouloS 2009, 10, εικ. 2� kalogeRoPouloS

2010, 167-182, πίν. 1.44. MaRgReIteR 1988, 21-22, πίν. 7, 121, 122, 123, 124.45. SPatHI 2007, 7-28, πίν. 4.16, 5.14, 5.16, 6.20, 6.21, 6.23,

6.24.


5ου αι. π.Χ., αποδεικνύει και τους αργούς εξελικτικούς ρυθμούς που ακολούθησε η χειροποίητηκοροπλαστική παραγωγή.3. τα χειροποίητα ειδώλια δεν αποτελούν μεμονωμένες και αυτόνομες δημιουργίες αλλά πα-ράλληλα τεχνοτροπικά ρεύματα στην κοροπλαστική παραγωγή στον ευρύτερο ελλαδικό χώρο.4. Στην πλειονότητά τους τα ειδώλια αυτά ήταν αναθέσεις κατ’ αποκλειστικότητα σε ιερά γυ-ναικείων θεοτήτων, όπως η Άρτεμις στον Πειραιά, η αθηνά στην ακρόπολη και στο ιερό τηςστην Παλλήνη, η δήμητρα και η Κόρη στην ελευσίνα και στο ελευσίνειον στη νοτιοανατολικήάκρη της αρχαίας αγοράς των αθηνών, η αφροδίτη στη βόρεια κλιτύ και η Νύμφη στη νότιακλιτύ της ακροπόλεως, οι Νύμφες στον ομώνυμο λόφο των αθηνών, οι Σεμνές και οι ερινύεςστον λόφο του αρείου Πάγου.

ευελπιστώ η παρούσα μελέτη να αποτελέσει κίνητρο για την έρευνα και τη δημοσίευση παρό-μοιου υλικού και από άλλες αρχαιολογικές θέσεις της αττικής και γενικά του ελλαδικού χώρου, πουπιθανώς θα οδηγήσει στον εντοπισμό και άλλων κοροπλαστικών εργαστηρίων πέραν του αττικού.

βαΣιλιΚΗ δ. ΓεωρΓαΚα[email protected]

Βιβλιογραφία

βλαΣΣοΠουλου, Χ. 2003. Αττικοί ανάγλυφοι πίνακες της αρχαϊκής εποχής, αθήνα.bRoneeR, o. 1938. excavations on the north Slope of the acropolis, 1937, Hesperia 7.2, 161-263.bRooke, D. 1921. terracottas, στο St. CaSSon, Catalogue of the Acropolis Museum, vol. II, Cambridge, 317-342.buRR, D. 1933. a geometric House and a Proto-attic Votive Deposit, Hesperia 2, 542-640.ΓεωρΓαΚa, β. 2009. Χειροποίητα ειδώλια Αρχαϊκών χρόνων από την Ακρόπολη των Αθηνών και από το ιερό της Νύμφης στη

νότια κλιτύ Ακροπόλεως (διδ. διατριβή, Πανεπιστήμιο ιωαννίνων), εθνικό Κέντρο τεκμηρίωσης, εθνικό αρχείο δι-δακτορικών διατριβών, htpp://phdtheses.ekt.gr/eadd/handle/10442/26710?locale=el.

Cook, J.M. 1935. Protoattic Pottery, BSA (1934-35), 165-219.DaVIDSon, g.R. - D. buRR tHoMPSon 1943. Small Objects from the Pnyx I (Hesperia Suppl. 7), Princeton.gloWaCkI, k.t. 1998. the acropolis of athens before 566 b.C., στο k.J. HaRtSWICk - M.C. StuRgeon (επιμ.), Στέ-

φανος. Studies in Honor of Brunilde Sismondo Ridgway, bryn Mawr, 79-88.HIggInS, R.a. 1967. Greek Terracottas, london.Hunt, g. 2006. Foundation Rituals and the culture of building in ancient Greece, Chapel Hill-university of north Caro-

lina.ΚαββαδιαΣ, Π. - Καβεραου, Γ. 1906. Ἡ ἀνασκαφὴ τῆς Ἀκροπόλεως ἀπὸ τὸ 1885 μέχρι τοῦ 1890, Ἀθῆναι.kalogeRoPouloS, k. 2009. Terracotta Figurines from the Sanctuary of Artemis at Brauron, Attica (Coroplastic Studies In-

terest group newsletter no 2), 10.kalogeRoPouloS, k. 2010. Die entwicklung des attischen artemis-kultes anhand der funde des Heilingtums der ar-

temis tauropolos in Halai araphenides (loutsa), στο H. loHMann - t. MatteRn (επιμ.), Attika - Archäologie einer"zentralen" Kulturlandschaft: Akten der internationalen Tagung vom 18.-20. Mai 2007 in Marburg (Philippika: Mar-burger altertumskundliche abhandlungen 37), Wiesbaden, 167-182.

ΚoΚΚου-βυριδH, Κ. 1999. Ελευσίς. Πρώιμες πυρές θυσιών στο Τελεστήριο της Ελευσίνος, αθήναι.ΚουρουΝιωτΗΣ, Κ. 1911. Ἐξ Ἀττικῆς (Ἀνασκαφαὶ Παλαιοῦ Φαλήρου), ΑΕ, 246-256.küPPeR, M. 1989. Frühattische «Stempelidole» von Kiapha Thiti, MarbWPr.ΚYρΚου, μ. 2003. Κοροπλαστικές αποκλίσεις στον αρχαϊκό Κεραμεικό, στο Επιτύμβιον G. Neumann, αθήνα, 31-55.



kYRkou, M. 2000. Réalité iconographique et tradition littéraire, BCH Suppl. 38, 287-297.MaRgReIteR, I. 1988. Die Kleinfunde aus dem Apollon-Heilingtum, Alt- Ägina, II, 3, Mainz.MaRk, I.S. 1993. The Sanctuary of Athena Nike in Athens. Architectural Stages and Chronology (Hesperia Suppl. 26), Prin-

ceton.μΗλιαδΗΣ, Γ. 1957. Ἀνασκαφὴ νοτίως τῆς Ἀκροπόλεως, ΠΑΕ, 23-26.MItSoPouloS-leon, V. 1997. tonstatuetten im Heiligtum der artemis von brauron, στο β.Χ. ΠετρaΚοΣ (επιμ.), Έπαι-

νος Ιωάννου Παπαδημητρίου, αθήνα, 357-378. αθήνα.MItSoPouloS-leon, V. 2009. Βραυρών. Die Tonstatuetten aus dem Heiligtum der Artemis Brauronia. Die frühen Statuet-

ten 7. bis 5. Jh. v. Chr., athen.MIleS, M.M. 1998. The Athenian Agora XXXI. The City Eleusinon, Princeton.MoRgan, C. 1935. the terracotta figurines from the north Slope of the acropolis, Hesperia 4, 189-213.MouStaka, a. 2009. Disiecta membra from the acropolis of athens, στο n. kaltSaS (επιμ.), Athens - Sparta. Contri-

bution to the Research on the Archaeology and History of the Two City-States. Proceedings of an International Conference,New York, 21 April 2007, new York.

μΠαλαΝοΣ, Ν. 1956. Ἡ νέα ἀναστήλωσις τοῦ ναοῦ τῆς Ἀθηνᾶς Νίκης (1935-39), ΑΕ, 776-807.μΠρουΣΚαρΗ, μ. 2004. Οι ανασκαφές Νοτίως της Ακροπόλεως. Τα γλυπτά, αθήνα.MYlonaS, g. - Κ. kouRounIotIS 1933. excavations at eleusis, 1932, Preliminary Repport, AJA 37, 271-286.noaCk, f. 1927. Eleusis. Die Baugeschichtliche Entwicklung des Heilingtums I-II, berlin-leipzig.ΠαΠαδοΠουλου-ΚαΝελλοΠουλου, Χ. 1997. Ιερό της Νύμφης, Μελανόμορφες λουτροφόροι, αθήνα.PaPaDoPouloS, J.k. 2003, Ceramicus Redivivus. The Early Iron Age Potter’s Field in the Area of the Classical Athenian Agora

(Hesperia Suppl. 31), Princeton.ΠαλαιοΚραΣΣα, λ. 1991. Το ιερό της Αρτέμιδος Μουνιχίας, αθήναι.ΠεΠΠα-ΠαΠαϊωαΝΝου, ε. 1985, Πήλινα εἰδώλια ἀπὸ τὸ ἱερὸ τοῦ Ἀπόλλωνα Μαλεάτα, αθήνα.ΣαΠουΝα-ΣαΚελλαραΚΗ, ε. 1985. Προϊστορικὴ κεραμεικὴ τῶν ἀνασκαφῶν Ν. ακροπόλεως (1956-1959), ΑΕ, 95-112.ΠλατωΝοΣ, μ. 1997. ΑΔ 52, Χρονικά β΄1, 90-91.SCHoll, a. 2006. αναθήματα των αρχαίων. Die akropolisvotive aus dem 8. bis frühen 6.Jahrhundert v. Chr. und die

Staatswerdung athens, JdI 121, 1-173.Szabó, M. 1994. Archaic Terracottas of Boeotia, Rome.SPatHI, M.g. 2007. Studien zur Koroplastik Äginas, Hamburg.ΣτaΗΣ, β. 1917. Σουνίου ἀνασκαφαί, ΑΕ, 168-213.StIllWell, a.n. 1952. Corinth 15, 2. The Potters’ Quarter, The Terracottas, Princeton.tHeoDoRoPoulou-PolYCHRonIaDIS, g. 2010. The Finds from the Bothroi in the Sanctuaries of Poseidon and Athena at

Sounion in Attica (αδημ. διδ. διατριβή, king’s College, london).VogeIkoff-bRogan, n. 2000. late Hellenistic Pottery in athens. a new Deposit and further thoughts on the asso-

ciation of Pottery ans Societal Change, Hesperia 69, 293-333.WalteR, o. 1940. archäologische funde in griechenland von frühjahr 1940, AA 55, 121-308.WInteR, f. 1893. Sitzungsberichte der archäeolog. gesellschaft zu berlin, AA, berlin.WInteR, f. 1903. Die antiken Terrakotten. Die Typen der figürlichen Terrakotten, I, 1, berlin - Stuttgard.ΧαριτωΝIδΗΣ, Σ. 1973. εὑρήματα Πρωτογεωμετρικῆς καὶ Γεωμετρικῆς ἐποχῆς τῆς ἀνασκαφῆς νοτίως τῆς Ἀκροπό-

λεως, ΑΔ 1973, Mελέτες, α΄, 1-63.Young, R.S. 1938. Pottery from a Seventh Century Well, Hesperia 7, 412-428.



SuMMaRY

HanDMaDe aRCHaIC fIguRIneS fRoM tHe aCRoPolIS of atHenS

anD fRoM tHe SanCtuaRY of nYMPHe on ItS SoutH SloPe

Vassiliki D. georgaka

the handmade terracotta figurines of the archaic period from the acropolis and the sanctuary ofnymphe, known in the international bibliography by the term ‘primitives’, are typical representati-ves of the archaic handmade coroplastic art of attica and part of the development of coroplastic artin greece. the figurines were recovered in excavations conducted in the nineteenth and twentiethcenturies at various points on the Sacred Rock of the acropolis of athens and the Sanctuary of nym-phe on its South Slope. the morphological features, in combination with the composition of the clayand the painted decoration of the figurines advocate their attribution to an attic workshop. they spana long chronological period, from the late seventh to the early fifth century bC, indicating also theslow pace of development of handmade coroplastic art.

Sanctuaries of exclusively female deities (athena, artemis, Demeter and kore, aphrodite, nym-phe, the Semnes/eumenides, the furies (erinyes) in the wider region of archaic athens, as well asattic sanctuaries of female deities, yielded abundant specimens of this art: the acropolis, its slopes andthe hills around it, the ancient agora, Piraeus, eleusis, gerakas, Palaio faliro, Sounion, the area ofkiafa-thiti, brauron, artemida, aegina and many other archaic sites, the material from which re-mains partly unpublished.



Κο

ρο

πλ

ας

τιΚ

ΗΚ

αι

ΜιΚ

ρο

τε

χν

ιας

το

να

ιγα

ιαΚ

οχ

ωρ

οα

πο

το

υς

γεω

Με

τρ

ιΚο

yς

χρ

ον

ου

ςε

ως

Κα

ιτ

Ηρ

ωΜ

αϊΚ

Ηπ

ερ

ιοΔ

ο

ISBN: 978-960-87174-4-2

Κ ο ρ ο π λ α σ τ ι κ ήκ α ι μ ι κ ρ ο τ ε χ ν ί αστον αιγαιακό χώρο

από τουςγεωμετρικούς χρόνους

έως και τηρ ωμαϊκή περίο δο

Διεθνες ςυνεΔριο

στη μνήμη τηςΗο ύ ς Ζ ερβ ο υ δ άκη

ΤΟΜΟΣ ΙI

II

exofyllo zervoudaki5II:Layout 1 7/11/14 2:53 PM Page 1

Χειροποίητα ειδώλια αρχαϊκών χρόνων από την Ακρόπολη...

Documents

Transcript of Χειροποίητα ειδώλια αρχαϊκών χρόνων από την Ακρόπολη...