Παρουσίαση του βιβλίου:*

Ι. Α. Παπαποστόλου,ΘΕΡΜΟΣ. Το Μέγαρο Β και το Πρώϊμο Ιερό,

Αθήνα 2008, Θέρμος Αιτωλίας, 18/08/2010.

(Παρουσιαστές: Ν. Κούρου, Λ. Κολώνας, Μ. Σταυροπούλου-Γάτση)

Ι. Νότα Κούρου

O αρχαιολογικός χώρος του Θέρμου (εικ. 1) είναι ιδιαίτερα σημαντικόςγια την κατανόηση ενός μεγάλου τμήματος της ιστορίας του αρχαίουελληνικού κόσμου, ιδιαίτερα της περιόδου που συνήθως αποκαλείται«Σκοτεινοί Αιώνες». Ωστόσο, η πληροφόρηση που προσέφερε η μέχριτώρα αρχαιολογική έρευνα και οι πάνω σε αυτήν βασισμένες ερμηνείεςάφηναν πολλά ερωτηματικά. Η μονογραφία του I. Παπαποστόλου στιςθαυμάσιες εκδόσεις της Αρχαιολογικής Εταιρείας με τίτλο «Θέρμος. ΤοΜέγαρο Β και το Πρώϊμο ιερό» (2008) έρχεται τώρα να απαντήσει σεόλα αυτά, να καλύψει τα κενά και να διορθώσει τα λάθη. Με άλλα λόγιανα μας δώσει την πραγματική ιστορία του Θέρμου. Πρόκειται για ένασπουδαίο βιβλίο, σταθμό στην αρχαιολογική μας έρευνα που επανατοπο-θετεί στον αρχαιολογικό χάρτη την ιδιαίτερα σημαντική θέση του Θέρμου.

Πρόκειται για ένα ωραίο βιβλίο με άφθονη και θαυμάσια εικονογράφη-ση με παλαιές ασπρόμαυρες φωτογραφίες των αρχών του 20ου αιώνα καιπολλές έγχρωμες φωτογραφίες από τη νεώτερη έρευνα. Παράλληλα,ωραιότατα σχέδια με κατόψεις και τομές όχι μόνον καλύπτουν καλαί-

- 123 -

* Η δημοσίευση των ομιλιών κατά την παρουσίαση του βιβλίου του καθηγητήΑρχαιολογίας κ. Ι. Α. Παπαποστόλου στα ΑΙΤΩΛΙΚΑ αποσκοπεί στην έγκυρηενημέρωση για το πολύ σημαντικό ανασκαφικό έργο του συγγραφέα στον αρχαι-ολογικό χώρο του Θέρμου.

Π.Ι.Κ

σθητα το κείμενο, αλλά βοηθούν τον αναγνώστη να κατανοήσει μια εξαι-ρετικά δύσκολη ανασκαφή, ένα σύνθετο αρχαιολογικό χώρο και τηνπολυσυζητημένη λατρευτική χρήση του. Tο κείμενο αυτού του βιβλίουπροσφέρει με απόλυτη επιστημονική ακρίβεια τα ορθά στοιχεία για τηναρχαιολογική έρευνα. Ο κύριος στόχος του είναι να παρουσιάσει τα απο-τελέσματα της σχετικά πρόσφατης ανασκαφής του κ. Παπαποστόλουστον Θέρμο. Και αυτό ακριβώς κάνει, αλλά με ένα μεθοδικό τρόπο αρχί-ζοντας από την ιστορία της έρευνας του χώρου, προχωρώντας με τηλεπτομερή περιγραφή της δικής του έρευνας και εντάσσοντας τα συμπε-ράσματά του στις υπάρχουσες, ενίοτε αμφισβητήσιμες, ερμηνείες. Μεαυτόν τον τρόπο σφραγίζει την έρευνα στον Θέρμο που άρχισε στο τέλοςτου 19ου αιώνα και μας έδωσε μια σειρά κτηρίων πολύ σημαντικών γιατην αρχαία λατρεία όχι μόνον για την Αιτωλία, αλλά για όλο τον ελλη-νικό χώρο.

- 124 -

Τ Α Α Ι Τ Ω Λ Ι Κ Α

Εικ. 1. Άποψη του χώρου του ιερού και του προϊστορικού οικισμού.

Το βιβλίο ξεκινά με μια λεπτομερή αναφορά στις παλαιές ανασκαφές.Αναφορά που γίνεται με προσοχή και μεγάλο σεβασμό στους προηγούμε-νους ερευνητές, αλλά παράλληλα με επιστημονική κριτική, αποστασιο-ποιημένη από τα πρόσωπα και εξαιρετικά καλά ενημερωμένη και στη-ριγμένη σε όλα τα στοιχεία της νεώτερης έρευνας.

Στον Θέρμο, στο κέντρο της Αιτωλίας, ανέσκαψε πρώτος ο Σωτηριά-δης εκπροσωπώντας την Αρχαιολογική Εταιρεία. Ο Σωτηριάδης υπέβα-λε αίτηση στην Αρχαιολογική Εταιρεία το 1897, προχώρησε αμέσωςστην ανασκαφή και έκαμε την πρώτη δημοσίευσή του στην Αρχαιολογι-κή Εφημερίδα το 1900. Την οριστική ταύτιση των ερειπίων με τον Θέρμοέκαμε ο Σωτηριάδης μετά την ανεύρεση της αμφίγραφης χάλκινης στή-λης, η οποία αναφέρει καθαρά: «Συνθήκα και Συμμαχία Αιτωλοίς καιΑκαρνάνοις» και πιο κάτω «Αναγραψάτω δε το ..... εν Θέρμω, εν τωιερώ του Απόλλωνος».

Ο Θέρμος, ή «το των Θερμίων πεδίον» κατά τον Πολύβιο, ήταν εξορισμού μια σημαντική θέση όχι μόνον γιατί εκπροσωπούσε το θρησκευ-τικό και πολιτικό κέντρο της Αιτωλικής Συμπολιτείας των ΙστορικώνΧρόνων, αλλά κυρίως γιατί από εδώ ξεκινούσαν οι δρόμοι και τα μονο-πάτια που οδηγούσαν στην ορεινή Αιτωλία και Ακαρνανία. Η έναρξη τηςέρευνάς του στην αυγή του 20ου αιώνα με τον Σωτηριάδη όμως μαςεισήγαγε σε μια άλλη παλαιότερη και ιδιαίτερα σημαντική περίοδο τηςιστορίας του. Την έρευνα του Σωτηριάδη συνέχισε ο Ρωμαίος το 1911.Τα σχέδια της ανασκαφής λέγεται ότι είχε φιλοτεχνήσει ο ζωγράφος Κ.Μαλέας από τον οποίον έχουμε τη γνωστή ελαιογραφία στην ΕθνικήΠινακοθήκη. Ατυχώς το αρχείο του Ρωμαίου καταστράφηκε από πυρ-καϊά στη Θεσσαλονίκη κατά τον Β΄ παγκόσμιο πόλεμο. Ευτυχώς οΡωμαίος είχε δημοσιεύσει το 1915 στο Αρχαιολογικό Δελτίο τα αποτε-λέσματα της δικής του έρευνας που συμπλήρωναν ή διόρθωναν εκείνη τουΣωτηριάδη. Ετσι, από τότε ο Θέρμος εισήλθε στη βασική εγχειριδιακήαρχαιολογική μας γνώση οριστικά.

Στον Θέρμο έχουν διατηρηθεί αλλεπάλληλες κατασκευές που αντι-προσωπεύουν διαδοχικούς οικισμούς από το τέλος της Μεσοελλαδικήςεποχής έως το τέλος των Ελληνιστικών χρόνων (δηλαδή από τον 16ο

Θ Ε Ρ Μ Ο Σ - Τ Ο Μ Ε ΓΑ Ρ Ο Β Κ Α Ι Τ Ο Π Ρ Ω Ι Μ Ο Ι Ε Ρ Ο

- 125 -

έως τον 2ο πΧ αιώνα), αλλά η ιδιαίτερη σημασία του είναι κυρίως στηδιατήρηση τριών κτηρίων σε απανωτά στρώμματα: το Μέγαρον Α, τοΜέγαρον Β και ο αρχαϊκός ναός του Απόλλωνα. Ο Ρωμαίος τα θεώρη-σε ουσιαστικά διαδοχικά κτήρια, δηλ. ότι το ένα διαδέχθηκε το άλλοκαθώς άλλαζαν οι εποχές και οι λατρείες. Ετσι, αναγνώρισε σε αυτά ένασχήμα ιστορικής τυπολογικής εξέλιξης από το αψιδωτό κτίσμα της ΜΕπαράδοσης στον περίπτερο δωρικό ναό των Ιστορικών χρόνων με έναμεταβατικό τύπο ενδιάμεσα, το Μέγαρον Β (εικ. 3). Αυτό το σχήμα επι-κράτησε και μέχρι σήμερα το βρίσκουμε, με αντιρρήσεις, ερωτήματακλπ. αλλά το βρίσκουμε, σε όλα τα εγχειρίδια και έχει αποτελέσει τηβάση άλλων ερμηνευτικών σχημάτων για πολλά και πολλές θέσεις, ανκαι κάποια πράγματα ήταν προφανές ότι δεν πρέπει να ήταν σωστά.Υπήρχαν άπειρα προβλήματα χρονολόγησης και ταύτισης των στρωμ-μάτων, ερμηνείας και άλλων, αν και οι δύο παλαιοί ανασκαφείς (Σωτη-ριάδης-Ρωμαίος) είχαν κάνει σπουδαία δουλειά, όμως αυτή εκπροσωπού-σε το επίπεδο της αρχαιολογικής μας γνώσης των αρχών του 20ουαιώνα. Εκτοτε η έρευνα προχώρησε πολύ, οι γνώσεις μας αυξήθηκαν καιπολλά πράγματα αναθεωρήθηκαν, αλλά ο Θέρμος παρέμενε με την εικό-

- 126 -

Τ Α Α Ι Τ Ω Λ Ι Κ Α

Εικ. 3. Το σχέδιο κάτοψης του Ρωμαίου, 1915.

να των αρχών του 20ου αιώνα και τα ερωτήματα. Ο χώρος ήταν όλοςανασκαμμένος και όλοι πιστεύαμε ότι η ακρίβεια των πραγμάτων είχεγια πάντα χαθεί και ότι ο χώρος ήταν καταδικασμένος σε ερμηνείεςχωρίς ακριβή επιστημονική βάση.

Και εδώ είναι η μεγάλη προσφορά του κ. Παπαποστόλου, ο οποίοςανέλαβε όχι απλώς ένα δύσκολο έργο, αλλά ένα έργο που λίγοι πίστευ-αν ότι θα κατέληγε σε ακριβή συμπεράσματα. Ομως κατέληξε. Λίανευφυώς μελέτησε τον χώρο και τα στοιχεία της παλαιάς έρευνας καιεπέλεξε ορισμένα σημεία στα οποία έκαμε αυτό που αποκαλείται στηναρχαιολογική γλώσσα στρωματογραφικές τομές. Ανοιξε ή ξανάνοιξεμικρά σκάμματα και παρακολούθησε τη διαδοχή των εποχών, δηλαδήεπεχείρησε ένα έργο όχι εύκολο (πρακτικά και ουσιαστικά), καθώς οχώρος ήταν μικρός και συχνά απογυμνωμένος από τις προηγούμενεςεπεμβάσεις. Ομως η έρευνα έγινε με υπομονή, συστηματικά και με όλατα σύγχρονα δεδομένα της αρχαιολογικής έρευνας. Ο κ. Παπαποστόλουφρόντισε μεθοδικά γι’ αυτό έχοντας μαζί του και μια ομάδα συνεργατώνπου ήταν ειδικοί σε συγκεκριμένα θέματα, όπως για παράδειγμα το ζεύ-γος Wardle που ειδικεύονται στην κεραμική της δυτικής Ελλάδας, ερευ-νητές από τον Δημόκριτο που έκαναν ραδιοχρονολογήσεις, αρχαιοζωο-λόγους κλπ. Ετσι, η έρευνα αυτή κατέληξε να μας δώσει με ακρίβειαμεγάλη το Πρώϊμο ιερό στον Θέρμον και πολλά άλλα στοιχεία για τοΜέγαρον Α, για τη λατρεία, για τον εθνοτισμό των Αιτωλών. Να ταδούμε αναλυτικά, λοιπόν, γιατί αξίζει τον κόπο αφού έτσι μπροστά μαςαναδύεται το μεγαλείο του Θέρμου.

Στο κατώτερο στρώμμα κυριαρχεί ένα αψιδωτό κτήριο, το ΜέγαρονΑ . Αυτό μαζί με κάποιες ελλειψοειδείς οικίες δίπλα ανήκει στον παλαι-ότερο Μεσο-Ελλαδικό ορίζοντα του χώρου. Δοκιμαστικές τομές έγινανκαι εδώ και έδωσαν αμαυρόχρωμη κεραμική και δίχρωμη διακοσμημένηπου τοποθετεί τη χρονολόγηση του κτηρίου στον 16ο αιώνα πX. Πρέπεινα πούμε όμως ότι το βιβλίο που παρουσιάζεται εδώ, δεν αφορά αυτό τοκτήριο και αυτή τη φάση του Θέρμου, αλλά άλλη φάση (αυτήν της Πρώ-ϊμης εποχής του Σιδήρου). Όμως το Μέγαρον Α υπόκειται και η χρήσητου αποτελεί σημαντική προϋπόθεση για την κατανόηση της λειτουργίας

Θ Ε Ρ Μ Ο Σ - Τ Ο Μ Ε ΓΑ Ρ Ο Β Κ Α Ι Τ Ο Π Ρ Ω Ι Μ Ο Ι Ε Ρ Ο

- 127 -

του χώρου και είναι στα πλαίσια αυτά που γίνεται αναφορά στο Μέγα-ρον Α.

Πιο συγκεκριμένα: μέχρι τώρα υπήρχε το ερώτημα εάν το ΜέγαρονΑ λειτούργησε ως Ηρώον κατά την Πρώϊμη εποχή του Σιδήρου, δηλα-δή μισή χιλιετία μετά την ανέγερσή του και αφού και οι εποχές είχαναλλάξει και η πρώτη του χρήση είχε περάσει και πιθανότατα ήταν ερεί-πιο. Η ερμηνεία αυτή του Μεγάρου Α ως Ηρώου που τη βρίσκουμε μέχριπρόσφατα, στο λήμμα για τον αφηρωϊσμό (Heroisierung) για παράδει-γμα του εγκυρότατου λεξικού ThesCRA, βασίζεται στο γεγονός ότι οΣωτηριάδης ανέφερε ότι κάτω από το δάπεδο χρήσεως του Μεγάρου Αείχε βρει τρεις τάφους με καύσεις νεκρών. Έτσι οι κατοπινοί ερευνητέςείχαν υποθέσει ότι το κτήριο λειτουργούσε αργότερα ως Ηρώον. Βέβαιαο επόμενος ανασκαφέας ο Ρωμαίος μίλησε για καλύβες, δηλαδή βρήκεκαι αυτός λάκκους στον ίδιο χώρο, αλλά τις ερμήνευσε ως καλύβες πουπροϋπήρχαν. Οι τομές του κ. Παπαποστόλου έδωσαν τώρα τεκμηριωμέ-να με σχέδια την απάντηση ότι όντως πρόκειται για καλύβες. Δηλαδή ηπαλαιά ερμηνεία που επικρατεί ώς σήμερα (Ηρώον) δεν ισχύει πλέον.Αυτό που προκύπτει είναι ότι είχαμε απλά ένα σημαντικό δημόσιο κτή-ριο στην Μεσο-Ελλαδική εποχή, και πιο συγκεκριμένα στο τέλος τηςπρος τις αρχές της ΥΕ, αλλά δεν ήταν Ηρώον. Απλά το κτήριο είχε κτι-σθεί πάνω σε παλιότερα ερείπια μιας μικρής εγκατάστασης με ημιυπό-γειες καλύβες.

Στον πιο πάνω ορίζοντα υπάρχουν οικοδομικά λείψανα ενός οικισμού τηςΥστερο-Ελλαδικής εποχής, όπου οι στρωματογραφικές τομές του κ.Παπαποστόλου έδειξαν ότι έχει αρκετές φάσεις καθώς έχουμε ένα στρώμακαταστροφής στο τέλος της ΥΕ ΙΙΑ και ένα μερικό μάλλον στρώμα κατα-στροφής στο τέλος της ΥΕ ΙΙΙΒ που είναι η εποχή που καταστρέφεται οΜυκηναϊκός κόσμος. Η τελική καταστροφή του οικισμού έγινε όπως έδει-ξαν οι στρωματογραφικές τομές στο τέλος της ΙΙΙΓ περιόδου. Βεβαίως οΘέρμος ήταν στην περιφέρεια του Μυκηναϊκού κόσμου, του οποίου η καρ-διά χτυπούσε στην Αργολίδα, όμως ακριβώς γι αυτό οι εξελίξεις που σημει-ώνονται εδώ έχουν ιδιαίτερη βαρύτητα για την κατανόηση των γενικότε-ρων εξελίξεων στον ευρύτερο ελληνικό χώρο. Μετά την καταστροφή του

- 128 -

Τ Α Α Ι Τ Ω Λ Ι Κ Α

Υστεροελλαδικού οικισμού στον Θέρμο στο τέλος του 12ου αιώνα, ο χώροςμένει πολύ λίγο με τα ερείπια και σύντομα, τον 11ο αιώνα, μια νέα εγκα-τάσταση δημιουργείται εδώ, προφανώς στα πλαίσια των μικρών μετακινή-σεων πληθυσμών που διαδέχονται το τέλος του ανακτορικού συστήματος.Αξίζει να σημειωθεί ότι πολλοί ερευνητές αναγνωρίζουν ότι αυτήν τηνεποχή γίνονται και μεγάλες μετακινήσεις, όπως ο πρώτος Ιωνικός αποικι-σμός, οι πρώτοι Ελληνες στην Κύπρο, κλπ. Οπωσδήποτε όμως γίνονταιμικρές μετακινήσεις και ξανακτίζονται οικισμοί.

Επάνω στα ερείπια αυτά κτίζεται το Μέγαρον Β λίγο μετά, στιςαρχές της ΥΜ περιόδου, δηλ. στις αρχές του 11ου αιώνα. Πρέπει ναπούμε ότι η έως τώρα έρευνα παράπαιε για την χρονολόγηση, τη μορφήκαι τη λειτουργία του κτηρίου αυτού και πολλές θεωρίες είχαν προταθεί.Οι στρωματογραφικές τομές του κ. Παπαποστόλου όμως έβαλαν ταπράγματα στη θέση τους. Μας έδωσαν, όπως είπαμε, τον χρόνο ίδρυσηςτου κτηρίου που είναι ο 11ος αιώνας, δηλαδή η καρδιά των ΣκοτεινώνΑιώνων. Όπως όμως λέει και ο κ. Παπαποστόλου στο βιβλίο του ο Θέρ-μος είναι μια κεντρική και σημαντική θέση στην περιοχή και δέχεται επι-σκέψεις και επιρροές από τα νότια, αν και βασικά παραμένει πολιτισμι-κά στην Μεσοελλαδική παράδοση ως μια συντηρητική κοινωνία. ΤοΜέγαρον Β πάντως που παλιότερα είχε θεωρηθεί ότι είχε καμπύλουςτοίχους στα πλαίσια αυτής της παράδοσης, τώρα ξέρουμε ότι είχε ευθύ-γραμμους τοίχους και ότι οι μικρές αποκλίσεις που εμφανίζουν οι τοίχοιδεν είναι σκόπιμες, αλλά έγιναν μετά την πρώτη ανασκαφή γιατί έμεινανπολύ καιρό ελεύθεροι. Είχε τριμερή διαίρεση, όπως έχουν όλα τα πρώϊ-μα αυτά κτήρια και το δάπεδο ήταν λιθόστρωτο. Εάν οι τοίχοι ήταν λίθι-νοι εξ ολοκλήρου παραμένει ασαφές, καθώς θα μπορούσαν να είναι καιαπό πλιθιά. Σίγουρα όμως το κατώτερο τμήμα είναι κτισμένο από απε-λέκητους, συνήθως πλακωτούς, λίθους από λευκό και γκρίζο ασβεστόλι-θο. Στην ίδια εποχή ανήκει ένας βόθρος θυσιών που είναι ένα ορθογώνιοκατασκεύασμα, το οποίο περιβάλλεται από κυκλικό τοίχο και πατά πάνωστο ίδιο πλακόστρωτο του Μεγάρου Β. Ένα παρόμοιο έχουμε στηνΚαλυδώνα, γεγονός που υποδηλώνει μια τοπική παράδοση σε θέματαλατρείας. Στην ίδια φάση ανήκουν και ορισμένα κυκλοτερή κατασκευά-

Θ Ε Ρ Μ Ο Σ - Τ Ο Μ Ε ΓΑ Ρ Ο Β Κ Α Ι Τ Ο Π Ρ Ω Ι Μ Ο Ι Ε Ρ Ο

- 129 -

σματα και μια ατραπός, ένα μονοπάτι που ξεκινούσε απ’ εδώ προς ταβόρεια, ενώ ένας βράχος που ερευνήθηκε αναγνωρίζεται ως βωμός

Η λειτουργία του Μέγαρου Β δεν διήρκεσε πολύ- ίσως λιγότερο απόδύο αιώνες αφού καταστράφηκε σύντομα στις αρχές της Πρώϊμης επο-χής του Σιδήρου. Αντιπροσωπεύει όμως ένα από τα παλιότερα κτίσματατης Μετανακτορικής εποχής. Πρέπει να θυμηθούμε ότι αυτήν την περίο-δο, την περίοδο των Σκοτεινών Αιώνων που είναι μια εποχή μεγάληςύφεσης μετά το τέλος του ανακτορικού συστήματος, οι κοινωνικές δομέςείναι σχεδόν ανύπαρκτες και λείπει η συστηματική οργάνωση. Γι αυτόδεν έχουμε κτήρια και κυρίως κτήρια των οποίων η κατασκευή να υπο-δηλώνει κοινοτική χρήση ή συμμετοχή. Τα σπίτια των ανθρώπων ήταναπό πλιθιά και γι αυτό έχουν χαθεί. Δημόσια κτήρια φαίνεται ότι δεν κτί-ζονται αυτήν την εποχή. Οχι όμως στον Θέρμο. Εδώ είναι μια από τιςελάχιστες εξαιρέσεις και έχουμε ένα κτήριο του 11ου αι. πΧ. το οποίοόπως πολύ ορθά ερμηνεύει ο κ. Παπαποστόλου ήταν όχι κατοικία αρχη-γού, όπως έχει ειπωθεί, αλλά ένα κτήριο διοίκησης, το αρχηγικό κέντροτης περιοχής, το οποίο παράλληλα λειτουργούσε και ως θρησκευτικόκέντρο για τις επίσημες λατρευτικές τελετές- όπως υποδηλώνει ο βόθροςκαι οι λάκκοι θυσιών. Αυτό αντιλαμβανόμαστε ότι καθιστά απόλυτασαφή την ιδιαίτερη σημασία του χώρου για την ευρύτερη περιοχή. Καιαυτό επιβεβαιώνεται από το γεγονός ότι μετά την καταστροφή του κτη-ρίου του Μεγάρου Β, δεν εγκαταλείπεται ο χώρος. Αντίθετα, επιδιορθώ-νεται το πίσω δωμάτιο και λειτουργεί πλέον ως ιερός οίκος για λατρευ-τικές ανάγκες,

Στα τέλη του 9ου αιώνα αναπτύσσεται μια άλλη μορφή λατρείας μεολόκαυστες θυσίες σε ένα βωμό νοτιότερα του πίσω δωματίου, δηλ. τουιερού οίκου, ουσιαστικά πάνω στον χώρο που καταλάμβανε το κύριοδωμάτιο του Μεγάρου Β. Πατά σε πήλινο δάπεδο που βρέθηκε φυσικάπυρακτωμένο. Τον βωμό αυτόν που αρχαιολογικά συνήθως αποκαλούμε«βωμό τέφρας» καθώς στις ανασκαφές αναδύεται ως ένας χώρος μεστάχτη, κόκκαλα ζώων κλπ. Τον πλαισιώνουν με πλακόστρωση πουμπαίνει στον χώρο ανάμεσα στο πίσω δωμάτιο, τον ιερό οίκο, και τονβωμό τονίζοντας την σπουδαιότητα του χώρου. Την λατρεία που συντε-

- 130 -

Τ Α Α Ι Τ Ω Λ Ι Κ Α

λείται στον βωμό τέφραςσυμπληρώνουν τελετουργίεςλατρευτικές που γίνονται σελάκκους. Σε αυτήν την μορφήτο ιερό λειτουργεί περίπου ένααιώνα, δηλ. όλον τον 8ο αιώνα.

Τον 7ο αιώνα αλλάζει η δια-μόρφωση του ιερού καθώςτοποθετούνται πλάκες σεελλειψοειδή διάταξη γύρω απότον βωμό τέφρας και τον ιερόοίκο και οριοθετούν γενικά τονχώρο του ιερού του 7ου αι. πΧ.Και κατά σύμπτωση οι πλά-κες αυτές μοιάζουν να ακολου-θούν το αρχικό περίγραμμα τουΜεγάρου Β και αυτό το γεγο-

νός είχε οδηγήσει τους παλιότερους ερευνητές να το ερμηνεύσουν ωςβάσεις ξυλίνων κιόνων, δηλαδή ως το περιστύλιο του Μεγάρου Β, καιέτσι έχει περάσει στα διδακτικά εγχειρίδια. Ομως οι στρωματογραφικέςτομές και η έρευνα του κ. Παπαποστόλου έδειξαν ότι οι πλάκες εδράζο-νται υψηλότερα από το δάπεδο του Μεγάρου Β, καθώς ανάμεσα στο επί-πεδο του Μεγάρου Β και τη βάση τους μεσολαβεί ιδαίτερο στρώμα, έτσιπροφανώς δεν συνανήκουν. Εχουμε, λοιπόν, μια νέα μορφή του ιερού τον7ο αι με τον ιερό οίκο, τον βωμό τέφρας, ανάμεσα λιθόστρωση και πέριξτις λιθόπλακες που όριζαν το ιερό. Δεν υπάρχει πλέον αμφιβολία ότι καισε αυτήν τη φάση, τον 7ο αιώνα, εξακολουθούσε να λειτουργεί ο ιερόςοίκος, το πίσω δωμάτιο επισκευασμένο διότι βρέθηκε και τρίτο δάπεδο.Σε αυτή τη φάση του ιερού ανήκει και ο αργός ιερός λίθος που στέκειπάνω από το όρυγμα που έδωσε δυο όπλα.

Στο τέλος του 7ου αιώνα πάντως συντελείται η μεγάλη αλλαγή με τοκτίσιμο του μεγάλου δωρικού ναού του Απόλλωνα. Πρόκειται για έναπολύ σημαντικό κτήριο στην ιστορία της αρχαίας ελληνικής αρχιτεκτο-

Θ Ε Ρ Μ Ο Σ - Τ Ο Μ Ε ΓΑ Ρ Ο Β Κ Α Ι Τ Ο Π Ρ Ω Ι Μ Ο Ι Ε Ρ Ο

- 131 -

νικής και της ελληνικής αρχαιολογίας γιατί είχε θαυμάσιες πήλινεςμετόπες με γραπτή διακόσμηση που μας δίνουν ένα από τα πρώτα δείγ-ματα μεγάλης ζωγραφικής. Οι μετόπες έχουν παραστάσεις με μυθολογι-κά θέματα (Ιρις, Ειλείθυια, Χάριτες, Γοργόνειο, Χελιδόνα, ΓοργόναΑηδόνα, ο Περσεύς, οι κόρες του Προίτου, ο μυθικός κυνηγός, ο οποίοςίσως αποτελεί, όπως τονίζει ο συγγραφέας, αναφορά σε μυθική μορφήενηλικιούμενου νέου ή αναφορά στους Κουρήτες (βλ. σελ 243). Παράλ-ληλα οι πήλινες αυτές μετόπες μας δίνουν μια σαφέστατη εικόνα τηςαρχιτεκτονκής εξέλιξης του δωρικού ναού που έχει αρχικά πήλινες μετό-πες που αργότερα τον 6ο αιώνα έγιναν λίθινες.

Στο βιβλίο του ο κ. Παπαποστόλου αναφέρεται διεξοδικά και στηνλατρεία του Απόλλωνα και στην ιδιαίτερη σημασία της για την περιοχή.Ακόμα παρουσιάζει ορισμένες ομάδες κεραμικών ευρημάτων των οποίωνη δημοσίευση θα ακολουθήσει και συζητά αναλυτικά κάποια από ταευρήματα τα οποία θεωρεί σημαντικά και με ιδιαίτερη σημασία για τονχώρο, όπως για παράδειγμα το χάλκινο ειδώλιο του Reshef- εισηγμένοαπό την Ανατολή. Εκεί και στην Κύπρο, τα ειδώλια αυτού του τύπουαντιπροσωπεύουν, εκφράζουν τη μορφή ενός πολεμικού θεού- ενίοτε καιθεού της άγριας φύσης και του κεραυνού. Γι αυτό και κάποιοι ερευνητέςπροσπάθησαν να τα θεωρήσουν ως μοντέλα κάποιων ελληνικών ανδρικώνθεοτήτων. Μεγάλο θέμα που το συζητά έντεχνα ο κ. Παπαποστόλου σεσχέση με τη λατρεία στο ιερό του Θέρμου.

Στη συνέχεια αναλύει το δύσκολο θέμα του εθνοτισμού των Αιτωλών.Να θυμηθούμε εδώ ότι το πολιτικό και πολιτειακό σύστημα της αρχαί-ας Ελλάδας βασίζεται στο σύστημα που είναι γνωστό ως «Πόλις-κρά-τος». Αλλά σε περιοχές που είναι στην περιφέρεια λειτουργούν ακόμη-και στους ιστορικούς χρόνους- τα φύλα, τα οποία συνολικά σε μια περιο-χή δίνουν το έθνος. Η νεότερη έρευνα έχει προσπαθήσει να παρακολου-θήσει τη δομή και την εξέλιξη των εθνοτικών ενοτήτων, των εθνών δηλα-δή, χρησιμοποιώντας μεθόδους κοινωνικής ανθρωπολογίας, αλλά η εθνο-γένεση γενικά είναι ένα δύσκολο θέμα. Το σχετικό κεφάλαιο στο βιβλίοτου κ. Παπαποστόλου βάζει τάξη στο χάος, συζητά με σύνεση καιγνώση όλα τα δύσκολα θέματα και διαβάζεται απνευστί- ναι, είναι από

- 132 -

Τ Α Α Ι Τ Ω Λ Ι Κ Α

Θ Ε Ρ Μ Ο Σ - Τ Ο Μ Ε ΓΑ Ρ Ο Β Κ Α Ι Τ Ο Π Ρ Ω Ι Μ Ο Ι Ε Ρ Ο

- 133 -

* * *

ΙI. Δρ. Λάζαρος Κολώνας

Η τελευταία δημοσίευση του Αρχαιολόγου – καθηγητή Γιάννη Παπα-ποστόλου, με τα αποτελέσματα της έρευνάς του από το 1983 κ.έ. καικυρίως αυτής του μεγάρου Β από το 1992 ώς το 2003, έρχεται να ολο-κληρώσει την επί έναν αιώνα και πλέον ανασκαφική προσπάθεια στονΘέρμο της Τριχωνίδας.

Οι αρχαιολόγοι γνωρίζουμε πολύ καλά πως, όσο ενδιαφέρον και από-λαυση έχει η ανασκαφή, τα ευρήματα, η ευχαρίστηση, τέλος πάντων, τηςαποκάλυψης, τόσο δυσχερής, επίπονη και βασανιστική είναι η μελέτη, η«λύση», κατά το δυνατόν, των προβλημάτων και η δημοσίευσή τους.

Η ιστορική αναδρομή, το συμμάζεμα των δημοσιεύσεων, των επιστο-λών και των ανασκαφικών δεδομένων των προηγούμενων ανασκαφέων, ηπεριγραφή και αποτίμηση της «ανασκαφής μιας παλαιάς ανασκαφής»,

τις σπάνιες περιπτώσεις που ένα αυστηρά επιστημονικά κείμενο μπορείνα διαβαστεί ευχάριστα και χωρίς να αφήνει κενά και από τον μη ειδικό.

Το βιβλίο συμπληρώνεται και από αρκετά παραρτήματα που δίνουνκαταλόγους των ευρημάτων, την έκθεση του Δημόκριτου για τη ραδιο-χρονολόγηση, τα συμπεράσματα της μελέτης των οστών των ζώων, τηνεκτενέστατη βιβλιογραφία και αναλυτικά ευρετήρια. Γραμμένο σε θαυ-μάσια ελληνικά το βιβλίο αυτό πετυχαίνει να δώσει στον ειδικό, αλλάπαράλληλα και στον μη ειδικό μια ακριβή, τεκμηριωμένη εικόνα τουΘέρμου, θα έλεγα γενικότερα, αλλά ειδκότερα για το πολύ σημαντικόΜέγαρον Β, το Πρώϊμο ιερό και την λατρεία, όπως και για τον εθνοτι-σμό. Είναι ένα βιβλίο γραμμένο με αυστηρά επιστημονικό τρόπο, αλλά μεμεγάλη ευαισθησία από ένα άνθρωπο που δεν ενδιαφέρεται να προσθέσειένα ακόμη εύσημο στη λαμπρή ώς τώρα επαγγελματική και επιστημο-νική του ιστορία, αλλά από έναν επιστήμονα που ενδιαφέρεται για την«των πραγμάτων αλήθεια», όπως θα έλεγε ο Αριστοτέλης.

Νότα ΚούρουKαθηγήτρια Τομέα Αρχαιολογίας ΕΚΠΑ

- 134 -

Τ Α Α Ι Τ Ω Λ Ι Κ Α

όπως λέει1, είναι η μεγάλη προσφορά του Γιάννη Παπαποστόλου στηνέρευνα του αρχαίου Θέρμου, επειδή, ως έμπειρος αρχαιολόγος, δε μένειστην ακριβή καταγραφή της αρχαιολογικής μαρτυρίας, αλλά εμβαθύνειμε την ερμηνεία των φορητών και μη ευρημάτων. ΄Ετσι με τα βάσιμασυμπεράσματά του φωτίζει τις γνώσεις μας για τα «Σκοτεινά Χρόνια»του τόπου, διευκολύνοντας τον ιστορικό να προσεγγίσει την πρώιμη ελλη-νική ιστορία. Με αυτόν τον τρόπο καταξιώνεται ο απώτερος σκοπός τηςαρχαιολογικής έρευνας, που δεν είναι άλλος από την κατάκτηση τηςιστορικής γνώσης.

Από πολύ παλιά η περιοχή και το ιερό με τη λατρεία του έχουν γίνειαντικείμενο ενδιαφέροντος και μελέτης, ξεκινώντας από τον Πολύβιο, τονΣτράβωνα και τον Στέφανο Βυζάντιο, τους ξένους ερευνητές Leake καιBasin που τοποθετούσαν το ιερό, στον Βλοχό και αυτούς που το αναζή-τησαν στη σημερινή του θέση όπως ο Brandstatter, Bursian, Lolling,Woodhaouse κ.ά. μέχρι τον Σωτηριάδη και τον Ρωμαίο, τους πρώτουςΈλληνες αρχαιολόγους-ανασκαφείς του.

Οι μαρτυρίες και οι αναφορές από τις επιστολές του Γεώργιου Σωτη-ριάδη, που συμπεριλαμβάνονται στο πόνημα, όχι μόνο αποτελούν τεκμή-ρια αρχαιολογικά, που σφράγισαν την εξέλιξη της έρευνας για την ιστο-ρία του τόπου, αλλά δίνουν και μια εικόνα για τις συνθήκες της, προκα-λώντας και τη συγκίνηση του αναγνώστη. Σε επιστολή, π.χ. προς τονΓεν. Έφορο Γεώργιο Καββαδία, της 27ης Ιουνίου του 1897, γράφει2 οΓ. Σωτηριάδης: «έφθασα εις Θέρμον την τετάρτην εσπέρας εκ Μεσο-λογγίου… Δια τριών εργατών αύριον το πρώτον θα κάνω αποπειρατήριονσκαφήν εις το εκλιπόν εκκλησίδιον της Αγίας Τριάδος». Ο πρώτος αυτόςαρχαιολόγος μέχρι το 1908 είχε φέρει στο φως τον ναό του Απόλλωνος,μέρος του μεγάρου Α, το μέγαρο Β, τον ναό του Απόλλωνος Λυσείου,άλλον ναό (πιθανόν της Αρτέμιδος) ΒΔ του ναού του Απόλλωνος και τηνκρήνη, για τα οποία είχε κάνει δημοσιεύσεις με τα αποτελέσματα τηςπρώτης εκείνης περιόδου των ανασκαφών.

1 Ι. Α. Παπαποστόλου, Θέρμος, το Μέγαρο Β και το πρώιμο ιερό, Πρόλογος ια΄Αθήνα 20082 ό.π. σελ. 8

Ακολούθως ο Κωνσταντίνος Ρωμαίος, ο οποίος ανέσκαψε από το1911 έως το 1932 (κατά διαστήματα), με τις παρατηρήσεις και τασυμπεράσματά του σε άρθρο του το 1915 διορθώνει ή αλλάζει όσα υπο-στήριζε ο Γ. Σωτηριάδης. Έτσι ο Θέρμος διατηρώντας μια σειρά απόαλλεπάλληλες κατασκευές, από τη Μεσοελλαδική Εποχή ως τον 2ο αι.π.Χ., γίνεται πεδίον αναζητήσεων και συζητήσεων, επιστημονικών από-ψεων και ανασκαφικών δεδομένων.

Η ανά χείρας, λοιπόν, μελέτη, ως επιστέγασμα της νέας ανασκαφήςτου Γιάννη Παπαποστόλου, ανατρέπει θεωρίες και τονίζει τη σπουδαιό-τητα του χώρου: «Οι νέες ανασκαφές 3, γράφει, επιβεβαιώνουν τη σπου-δαιότητα του χώρου ως προς την ιστορική συνοχή των πρώιμων περιό-δων και τουλάχιστον από την πρώιμη εποχή του Σιδήρου, ως προς τησυνέχεια της λατρείας στον ίδιο χώρο, αφαιρώντας όμως τη λατρευτικήσημασία του μεγάρου Β. Και ενώ τα πρώιμα κτήρια του Θέρμου δενσυνιστούν τυπολογική αρχιτεκτονική αλληλουχία από την Προϊστορικήκαι την Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου έως τον 7ο αι. π.Χ., αντικατοπρί-ζουν μαζί με τα στρωματογραφικά επεισόδια τις περιπέτειες της χρήσηςτου χώρου και τις κοινωνικοπολιτικές και λατρευτικές εξελίξεις στηνΑιτωλία».

Η Ύστερη Εποχή του Χαλκού (Υστεροελλαδική Εποχή) είναι ηπρώτη περίοδος χρήσης του κάτω από το ναό στρώματος και, όπως δεί-χνουν τα ευρήματα, υπέστη δύο καταστροφές, μια στην ΥΕ ΙΙΑ και τηντελική στο τέλος της ΥΕ ΙΙΙΓ, η οποία μπορεί να χρονολογηθεί το αργό-τερο στις αρχές του 11ου αιώνα.

Μετά από μικρό χρονικό διάστημα, σύμφωνα πάντα με τα ευρήματακαι τη στρωματογραφία, ο χώρος εξομαλύνθηκε κατά την πρώιμη εποχήτου Σιδήρου και πάνω του κτίστηκε το μέγαρο Β, το οποίο καταστρά-φηκε στα τέλη του 9ου ή στις αρχές του 8ου.

Επιμέρους ζητήματα, τα οποία απασχολούν τον ανασκαφέα- συγγρα-φέα, όπως π.χ. ο βωμός της στάχτης και ο ελλειψοειδής περίβολος τωνπλακών, δίνουν ανασκαφικά δεδομένα, που βρίσκουν την ερμηνεία τους.

Θ Ε Ρ Μ Ο Σ - Τ Ο Μ Ε ΓΑ Ρ Ο Β Κ Α Ι Τ Ο Π Ρ Ω Ι Μ Ο Ι Ε Ρ Ο

- 135 -

3 ό.π. σελ. 15-18

- 136 -

Τ Α Α Ι Τ Ω Λ Ι Κ Α

Έτσι μαθαίνουμε ότι, από τον 7ο αιώνα μέχρι την ανέγερση του πρώιμουαρχαϊκού ναού, γίνεται αλλαγή στη χρήση του χώρου λατρείας.

Παρόλο που τα ανασκαφικά δεδομένα δεν μπορούν να δώσουν σαφήεικόνα για τη χρήση του, «Στον Θέρμο 4, όπως γράφει ο Ι. Π., το γεγο-νός ότι μετά από την καταστροφή του οικισμού της Ύστερης Εποχής τουΧαλκού, ο χώρος δεν εγκαταλείφθηκε, μπορεί να σημαίνει ότι δεν έγινεσπουδαία αλλαγή της κοινωνικής δομής ακόμη και αν εγκαταστάθηκε νέαπληθυσμιακή ομάδα. Πολύ περισσότερο μάλιστα αφού κτίζεται ένα εξίσουμε το μέγαρο Α μεγάλο κτήριο (αρχηγικό-κοινοτικό) στην ίδια θέση ηοποία φαίνεται να εξασφάλιζε προβολή. … Εικόνα όμως ακραιφνώς κοι-νοτικής λατρείας τα αρχαιολογικά στοιχεία δεν μπορούν να συνθέσουνακόμη για την εποχή του μεγάρου Β (11ος-8ος αι.), για την οποία άλλω-στε δεν είναι ακριβέστερα καθορίσιμο το κοινωνικό- πολιτικό πλαίσιο».

Πάντως το κτήριο Β, όπως διαπιστώνεται και από άλλα παράλληλα,ήταν ένα σημαντικό αρχηγικό ή κοινοτικό κτήριο, που αποτέλεσε τοσημείο εκκίνησης της ίδρυσης του ιερού χώρου του Θέρμου. Το συμπέ-ρασμα αυτό δεν είναι, όπως αντιλαμβάνεστε, τυχαίο, αλλά προκύπτει όχιμόνο από την επιτόπια έρευνα και μελέτη των ευρημάτων, αλλά και απότην ενδελεχή μελέτη της παλαιότερης και νεώτερης βιβλιογραφίας, απόένα ψιλο-κοσκίνισμα, σε μια προσπάθεια να συμπληρωθεί το παζλ, καιμε τη συγγραφή του βιβλίου να δοθεί, στον αναγνώστη, μια σαφής καιεπιστημονικά ορθή εικόνα της ιστορίας του ιερού.

Μέχρι τα τέλη του 7ου αι. ο χώρος του Θέρμου ήταν σημαντικόςκυρίως για τη γεωγραφική του θέση. Από τα τέλη αυτού του αιώνα, μετην ανέγερση και άλλων εγκαταστάσεων, η εμφάνιση του ιερού αλλάζει.Όπως φαίνεται η λατρεία είχε διευρυνθεί, συμμετείχαν περισσότερες κοι-νότητες και υπήρχε ανάγκη και από άλλους χώρους για λατρευτικούςσκοπούς.

Μεγάλο κεφάλαιο στο δεύτερο μέρος του βιβλίου είναι αφιερωμένο στηλατρεία του Απόλλωνα στον πρώϊμο Θέρμο. Οι παρατηρήσεις και οι θεω-ρίες των μελετητών του Θέρμου (αρχικά ο Ρωμαίος και αργότερα ηAntonetti) δείχνουν ότι κατά την αρχαιότερη φάση της λατρείας, στο

4 ό.π. σελ. 188

Θ Ε Ρ Μ Ο Σ - Τ Ο Μ Ε ΓΑ Ρ Ο Β Κ Α Ι Τ Ο Π Ρ Ω Ι Μ Ο Ι Ε Ρ Ο

- 137 -

ιερό, κυρίαρχη θέση κατείχε η Άρτεμις, ως θεά της φύσεως και της νέαςζωής, ως Λαφρία και Αιτωλή. O καθηγητής κ. Γιάννης Παπαποστόλουδεν δέχεται ότι η λατρεία της Αρτέμιδας ήταν η κύρια λατρεία στον πρώ-ϊμο Θέρμο χωρίς να αμφισβητεί ότι μπορεί να λατρευόταν και η Αρτεμις,αν και δεν υπάρχει σχετική επιγραφική μαρτυρία. Είναι πιθανόν μάλιστανα υπήρχε πρώιμη κοινή λατρεία με αυτήν του ομοτρόφου Απόλλωνα.«Άλλωστε »5, όπως επισημαίνει, «η Αρτεμις είναι θεότητα που κατ’ εξο-χήν ταιριάζει και με τη θέση του ιερού στο οροπέδιο αυτό, …. Η θέσηαν και κεντρική για τη διασταύρωση των οδών επικοινωνίας, ήταν καιοριακή μεταξύ κοινοτικών ενοτήτων και ασφαλώς ανάμεσα στις καλ-λιεργημένες πεδινές εκτάσεις και στους τραχείς, πιθανώς δασώδεις, ορει-νούς όγκους και γι’ αυτό συμβολικό σημείο της μετάβασης από τηνάγρια φύση στον πολιτισμό».

Δεν είναι εύκολο να προσδιοριστεί πότε ακριβώς εισήχθει η λατρείατου Απόλλωνα στον Θέρμο. Όπως καταλήγει ο συγγραφέας, μετά τηνεξέταση του ζητήματος από όλες τις πλευρές, η εισαγωγή της έγινε σεκάποια κρίσιμη και αναγκαία για λόγους ιστορικούς περίοδο.

Ο χαρακτήρας του θεού Απόλλωνα, τον 8ο αι. στον Θέρμο, είναι κατάτον συγγραφέα αυτός που προβάλλεται στα ομηρικά έπη. Ο ΘέρμιοςΑπόλλων έχει ως αναπόσπαστο στοιχείο του το πυρ, που καταστρέφειαλλά και ανανεώνει. Είναι ο επιτιθέμενος, νυκτί εοικώς (όμοιος με τηνύκτα) θεός στο Α της Ιλιάδας, ο θεός που σπέρνει το λοιμό και τον όλε-θρο, αλλά και ο θεός που αποτρέπει το κακό και θεραπεύει στο Ω΄ «…τοίο δ’ Απόλλων/πάσαν αεικείην άπεχε χροί φωτ’ ελεαίρων/ και τεθνηό-τα περ… » (όμως από το κορμί του Έκτορα ο Απόλλωνας απόδιωχνεκάθε βλάβη, γιατί τον λυπόταν, κι ας ήταν νεκρός).

Για την εισαγωγή της λατρείας του Απόλλωνα στον Θέρμο ο Γ.Παπαποστόλου πιθανολογεί ότι «οφείλεται 6 στην προγραμματική επι-δίωξη κοινού φορέα των κοινοτήτων της περιοχής, δηλ. ατόμου ή ομά-δας που διεκδικεί και αναλαμβάνει να χειρισθεί τις λειτουργίες τουσημαν τικού τόπου ως χώρου συνάντησης και άσκησης κοινής λατρείας

5 ό.π. σελ. 2266 ό.π. σελ. 245

- 138 -

Τ Α Α Ι Τ Ω Λ Ι Κ Α

του προστάτη των συνόδων. Δια μέσου αυτής μπορούσε να καλλιεργηθείο αυτοπροσδιορισμός και η αυτοσυνειδησία των Αιτωλών ήδη από τον 8οαιώνα. Η ίδρυση της εστίας των ολοκαύστων θυσιών, τομή στην πρώι-μη ιστορία του Θέρμου, αποτελεί πραγματοποίηση αυτού του υπερτοπι-κού ενδιαφέροντος, υποδηλώνει δε κοινή λατρεία περισσότερων κοινοτή-των της ορεινής τουλάχιστον Αιτωλίας και αρχή της διαδικασίας τηςεθνοτικής ενότητας των Αιτωλών. Έτσι ο Θέρμος εισερχόμενος στοσύστημα των μεγάλων ιερών εκτός πόλεως γίνεται ο καθρέπτης τηςπροόδου προς την οργάνωση του Κοινού».

Πιθανόν ο θεός να διατηρούσε και στον Θέρμο τη μαντική και προ-φητική ιδιότητα που του αποδίδεται. Η μαντοσύνη του Απόλλωνος, γνω-στή από τα ομηρικά έπη, ήταν η πιο κοινή λειτουργία των ιερών του.Ωστόσο στον Θέρμο τα μόνα εναπομείναντα αρχαιολογικά στοιχεία πουίσως να σχετίζονται μ’ αυτήν είναι οι δύο πηγές, στον χώρο, με τις κρή-νες τους, (χρονολογούνται στα τέλη του 4ου π.Χ. αι.) αφού σε ιερά τουΑπόλλωνος η πηγή σχετίζεται με προφητείες.

Ίσως ο Θέρμος, εξ αιτίας της σημασίας της θέσης του, να γινόταναντικείμενο διεκδίκησης ισχυρών αρχηγών που θα είχαν, έστω και περι-στασιακά, την πρωτοβουλία κινήσεων, σε περίπτωση εξωτερικής απει-λής. Οι απαρχές της Αιτωλικής Συμπολιτείας χάνονται στους Σκοτει-νούς Χρόνους και η πρώτη σχετική γραπτή μαρτυρία, αυτή του Θουκυ-δίδη αναφέρει ότι οι τρεις μεγάλες αιτωλικές φυλετικές ομάδες (Αποδο-τοί, Οφιονείς, Ευρυτάνες) ήταν ανεξάρτητες και μόνο σε περίπτωσηπολεμικού κινδύνου δρούσαν από κοινού.

Ο Θέρμος, ως υπερτοπικό κέντρο της Αιτωλίας, είχε αρχίσει να δια-δραματίζει «εθνοτικό» ρόλο πριν από τα τέλη του 5ου π. Χ. αι. (Θουκυ-δίδης). Την εποχή της Συμπολιτείας εδώ συγκεντρώνονταν όλες οι δρα-στηριότητες του Κοινού, όπως τα αρχεία, οι θησαυροί της Συμπολιτείας,οι συνελεύσεις, οι εμπορικές συναλλαγές και οι γιορτές. Εδώ ήταν τοσημαντικότερο θρησκευτικό, πολιτικό και εμπορικό κέντρο των Αιτωλών.

Στο τέλος του κεφαλαίου του Απόλλωνα ο συγγραφέας αναφέρεται σεβασική λειτουργία της εκεί λατρείας του, δηλ. στις τελετές ενηλικίωσηςαπό τις οποίες στον Θέρμο βρέθηκαν εύγλωττα κατάλοιπα. Στην Αιτω-

λία, όπως και σε άλλες περιοχές η λατρεία του Απόλλωνα φέρεται να είχεσχέση με τις Απέλλες, τις ετήσιες, δηλαδή, συνόδους, που συνέπιπταν,στον βορειοδυτικό ελλαδικό χώρο, όπως και σε άλλες περιοχές με τηνεορτή μύησης και ενηλικίωσης. Γενικότερα, ο θεός, είχε ξεχωριστή θέση,από τους άλλους ολύμπιους, όσον αφορά στη λατρεία κοινοτήτων, ωςπροστάτης των συνόδων και των ενηλικιούμενων νέων.

Αδιάψευστα αρχαιολογικά τεκμήρια των τελετών ενηλικίωσης είναι«οι πολλοί 7, όσο πουθενά αλλού, σφηκωτήρες της κόμης, που μαρτυρούντο έθιμο αφιέρωσης βοστρύχων κατά την τελετή ενηλικίωσης».

Με την κουρά της κόμης οι νέοι και οι νέες αποχαιρετούσαν τηνεφηβική ηλικία. Ο Στράβων συνδέει, την κουρά, με τους Κουρήτεςκατοίκους της Αιτωλίας που υποστήριζε ο Απόλλων, αλλά τους απώ-θησε ο Αιτωλός στην Ακαρνανία. Ο συγγραφέας πιστεύει ότι όλη ηδιαδικασία της ανάπτυξης της κόμης, η κουρά και η αφιέρωσή της μετον σφηκωτήρα απηχούσε την ανάμνηση των αιτωλικών Κουρητών.Ενδεικτική είναι η μορφή του μακρυμάλλη νέου κυνηγού της αρχαϊ-κής ζωγραφιστής πλάκας από το Θέρμο που βρίσκεται στο ΕθνικόΜουσείο.

Τα Θερμικά, οι μεγάλες εορταστικές εκδηλώσεις, στα χρόνια τηςΣυμπολιτείας, κάθε φθινόπωρο, τότε που οι άνδρες συγκεντρώνοντανστον Θέρμο για να εκλέξουν αρχές και να κάνουν αθλητικούς αγώνες,θα ήταν μια κατάλληλη ευκαιρία για τις τελετές ενηλικίωσης.

Στη σύγχρονη εποχή ο συνδυασμός των θρησκευτικών εορτών στημνήμη του Πάτερ - Κοσμά με τις αναμνήσεις από το βάθος των χρό-νων δείχνουν την διαχρονική σημασία του τόπου και μας έχουν φέρειμέχρι εδώ να εκφράσουμε το θρησκευτικό μας συναίσθημα, σήμεραόμως κυρίως για να τιμήσουμε τον αρχαιολόγο καθηγητή και φίλοΓιάννη Παπαποστόλου για την προσφορά του στην επιστήμη και ειδι-κότερα στην ιστορία του τόπου.

Δρ. Λάζαρος ΚολώναςΑρχαιολόγος,

Επίτιμος Γεν. Διευθυντής Αρχαιοτήτων

Θ Ε Ρ Μ Ο Σ - Τ Ο Μ Ε ΓΑ Ρ Ο Β Κ Α Ι Τ Ο Π Ρ Ω Ι Μ Ο Ι Ε Ρ Ο

- 139 -

7 ό.π. σελ. 242

* * *

ΙII. Mαρία Σταυροπούλου-Γάτση

Σκοπός της αποψινής εκδήλωσης είναι η παρουσίαση ενός αρχαιολο-γικού, επιστημονικού συγγράμματος, της μελέτης του καθηγητή Ι. Α.Παπαποστόλου με τίτλο: «Θέρμος. Το Μέγαρο Β και το πρώιμο ιερό. Ηανασκαφή 1992-2003». Το βιβλίο αυτό περιέχει τα πορίσματα και τανέα δεδομένα που προέκυψαν από την ανασκαφή μιας παλαιάς ανασκα-φής. Πρόκειται για την ανασκαφή που πραγματοποιήθηκε τα έτη 1992-20031 υπό τη Διεύθυνση του ιδίου στα βαθύτερα στρώματα του μεγάλουναού του Απόλλωνος Θερμίου στον Θέρμο, όπου βρίσκεται ένα πολύ γνω-στό στην ελληνική και διεθνή βιβλιογραφία κτήριο, το περίφημο ΜέγαροΒ. Οι πρώτοι διαδοχικοί ανασκαφείς Γ. Σωτηριάδης και Κ. Α. Ρωμαί-ος, τα έτη 1898-1908 και 1910-1916 αντίστοιχα, είχαν φέρει στο φωςτα στοιχεία αυτά2, αλλά η έρευνά τους ήταν ανεπαρκής αφού έκτοτεείχαν ανακινηθεί από πολλούς έλληνες και ξένους διακεκριμένους επι-στήμονες ποικίλα ζητήματα που παρέμεναν άλυτα3.

Από την πλευρά μας θεωρήσαμε χρήσιμο να επικεντρωθούμε στηνπαρουσίαση του επιπέδου της έρευνας σήμερα στην Αιτωλία, όπως αυτήδιαμορφώνεται μετά από την έκδοση του σημαντικού αυτού βιβλίου. Γιατην επίτευξη του σκοπού αυτού θα αναφερθούμε πολύ επιγραμματικά στακυριότερα νέα δεδομένα που προκύπτουν μέσα από την παρουσιαζόμενημελέτη και τα οποία ανατρέπουν πολλές θεωρίες ανοίγοντας νέους δρό-μους στην έρευνα. Τα νέα αυτά δεδομένα αφορούν κυρίως μεν στην ερμη-νεία του περίφημου αυτού Μεγάρου Β, καθώς και στην έναρξη τηςλατρείας στον Θέρμο που αποτελεί ένα κρίσιμο ζήτημα για την περαιτέ-ρω εξέλιξη των πραγμάτων, κατ’ επέκταση δε στην αρχαιολογία γενικό-τερα των πρώιμων ιστορικών χρόνων που αποκαλούνται δικαίως Σκοτει-

- 140 -

Τ Α Α Ι Τ Ω Λ Ι Κ Α

1 Η συστηματική ανασκαφή του Θέρμου, από τις παλαιότερες ελληνικές ανα-σκαφές, πραγματοποιείται από την εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία. Παπα-ποστόλου 2008, 8-182 Παπαποστόλου 2008, 8-183 Παπαποστόλου 2008, 18-32

νοί Αιώνες και καλύπτουν το διάστημα από τον 11ο έως τον 8ο αι. π.Χ.Είναι γνωστό ότι το κύριο μέλημα του ανασκαφέα είναι η ακριβής κατα-γραφή της αρχαιολογικής μαρτυρίας, ωστόσο είναι απαραίτητη στησυνέχεια η ιδιαίτερη αρχαιολογική ερμηνεία των ευρημάτων. Ο καθηγη-τής Ι. Α. Παπαποστόλου εξήντλησε όλες τις δυνατότητες ερμηνειών γιατα ευρήματα του Θέρμου. Αλλά ας περάσουμε στα ίδια τα δεδομένα:

Ο Θέρμος είναι ένας πολύ γνωστός αρχαίος τόπος που βρίσκεται στηνκαρδιά της Αιτωλίας (εικ. 1). Αναδείχθηκε ήδη από τον 4ο αι. π.Χ.θρησκευτικό και πολιτικό κέντρο της Αιτωλικής Συμπολιτείας. Πώςπραγματοποιήθηκε όμως αυτό; Διαμέσου πολιτικών και λατρευτικώνεξελίξεων που διήρκεσαν αιώνες. Ο Θουκυδίδης αναφέρει ότι οι Αιτωλοίείχαν αναπτύξει τη δυνατότητα σε περίπτωση πολεμικού κινδύνου ναδρουν από κοινού, και αυτό δείχνει ότι ήδη τον 5ο αι. π.Χ. λειτουργούσεστοιχειωδώς το Κοινό. Σύμφωνα όμως με τα νέα πορίσματα ο Θέρμοςείχε αρχίσει να διαδραματίζει ένα κοινοτικό θρησκευτικό - λατρευτικό

Θ Ε Ρ Μ Ο Σ - Τ Ο Μ Ε ΓΑ Ρ Ο Β Κ Α Ι Τ Ο Π Ρ Ω Ι Μ Ο Ι Ε Ρ Ο

- 141 -

Εικόνα 1.

ρόλο στην κεντρική τουλάχιστον Αιτωλία από το β΄ μισό του 8ου αι.π.Χ., όταν λειτουργούσε εκεί ένας μεγάλος βωμός τέφρας όπου τελού-νταν ολόκαυστες θυσίες σε στιγμές κινδύνου και κρίσεων. Φαίνεται λοι-πόν ότι ήταν ήδη από τότε ένα ιερό, το οποίο μάλιστα ήταν αφιερωμένοστον Απόλλωνα, ως θεό που στέλνει και αποτρέπει το κακό, δηλαδή μετις ιδιότητες που εμφανίζεται και στην Ιλιάδα, αλλά και ως θεό προστά-τη των νέων. Και είναι σημαντικό νομίζω να αναφέρουμε στο σημείο αυτόότι και στους Δελφούς η λατρεία του Απόλλωνος τεκμηριώνεται από τατέλη του 9ου ή τις αρχές του 8ου αι. π.Χ., δηλαδή μια εποχή περίπουσύγχρονη με την έναρξη της λατρείας στον Θέρμο. Το γεγονός αυτόσημαίνει ότι και ο Θέρμος μπορεί ήδη από τότε να συγκαταλέγεται σταμεγάλα περιφερειακά ιερά.

Τι συμβαίνει όμως ακόμη παλαιότερα, δηλαδή πριν από τον 8ο αι.π.Χ.; Τότε ο Θέρμος ήταν οικισμός ή αρχηγική έδρα4. Τα πρώτα δείγ-ματα κατοίκησης του οικισμού αυτού ήταν ημιυπόγειες καλύβες πουείχαν κτιστεί πριν το 1600 π.Χ. Από τα τέλη του 17ου αι. έως την αρχήτου 11ου αι. π.Χ. ωστόσο άνθησε ιδιαίτερα ένας μόνιμος οικισμός μεκτήρια που είχαν ποικίλα σχήματα, ορθογώνια, ελλειψοειδή κ.α. (εικ.2). Περισσότερο γνωστό και πιο σημαντικό από όλα λόγω και του μεγέ-θους του είναι ένα κτήριο, το Μέγαρο Α, το οποίο ήταν ένα κοινοτικόκτήριο, δηλαδή η έδρα αρχηγού. Η θέση του οικισμού αυτού δεν είναιτυχαία, προσφέρεται για ανθρώπινη επικοινωνία, καθώς βρίσκεται ανά-μεσα στην ορεινή και την πεδινή Αιτωλία, στο δρόμο από τον ποταμόΕύηνο στον Αχελώο. Στην υπόλοιπη Ελλάδα και κυρίως τη Νότια, τηνίδια εποχή ανθεί ο Μυκηναϊκός πολιτισμός. Ο Θέρμος βρίσκεται στηνπεριφέρεια του πολιτισμού αυτού, έχει επαφές με περιοχές της ΝότιαςΕλλάδας, επηρεάζεται από αυτόν αλλά παραμένει σταθερά ένα σημαντι-κό αγροτοκτηνοτροφικό κέντρο, μια οριακή θέση συναντήσεων καιανταλλαγών μεταξύ των κατοίκων των γύρω περιοχών. Ο προϊστορικόςοικισμός του Θέρμου καταστρέφεται εντός του 11ου αι. π.Χ., οπότεαρχίζει μια νέα εποχή. Στον ελλαδικό χώρο γενικά η νέα αυτή εποχή

- 142 -

Τ Α Α Ι Τ Ω Λ Ι Κ Α

4 Παπαποστόλου 2008, 53-66

Θ Ε Ρ Μ Ο Σ - Τ Ο Μ Ε ΓΑ Ρ Ο Β Κ Α Ι Τ Ο Π Ρ Ω Ι Μ Ο Ι Ε Ρ Ο

- 143 -

Εικόνα 2.

χαρακτηρίζεται από μεγάλες αναστατώσεις και κρίσεις που είναι επακό-λουθο της διάλυσης του μυκηναϊκού κόσμου5. Την εποχή αυτή λοιπόνκτίζεται στον Θέρμο το Μέγαρο Β6, το οποίο είναι ένα πολύ μεγάλοορθογώνιο κτήριο, δεν έχει καμπύλους αλλά ευθύγραμμους τοίχους. Δενπρόκειται για μια απλή ιδιωτική κατοικία, αλλά για αρχηγική έδρα καιχώρο συναντήσεων, δηλαδή για ένα κοινοτικό κτήριο, όπως υπήρξεπαλαιότερα και το Μέγαρο Α. Κάποιο είδος λατρείας πιθανόν να ασκεί-το στο χώρο του, όμως η κοινοτική λατρεία (όπως ήδη αναφέραμε παρα-πάνω) αρχίζει μετά την καταστροφή του. Τότε, δηλαδή στον 8ο αι. π.Χ.,αρχίζουν νέες λατρευτικές συνήθειες: πραγματοποιούνται κανονικέςθυσίες με ευωχίες, ολόκαυστες θυσίες σε μεγάλη πήλινη εστία ανάμεσαστους τοίχους του ερειπωμένου Μεγάρου Β, ή και άλλου τύπου θυσίες

5 Παπαποστόλου 2003, 135-1466 Παπαποστόλου 2008, 66-131

και προσφορές που λαμβάνουν χώρα σε ευκαιριακούς βόθρους. Πλήθος είναι τα χάλκινα ευρήματα (εικ. 3), τα αφιερώματα από την

εποχή αυτή στο ιερό. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν οι πολυά-ριθμοι σφηκωτήρες βοστρύχων που υποδηλώνουν την αφιέρωση τηςκόμης από τους νέους και τις νέες κατά τις τελετές ενηλικίωσής τους.Στον 7ο αι. ο χώρος της λατρείας ορίστηκε πιο συγκεκριμένα με μιασειρά ακανόνιστων πλακών. Οι πλάκες αυτές παλαιότερα είχαν θεωρηθείβάσεις κιόνων ενός περιστυλίου που τοποθετήθηκε γύρω από το ΜέγαροΒ, γι’ αυτό και θεωρήθηκε ότι αυτό μετατράπηκε σε ναό, ούτε απέκτη-σε ποτέ περιστύλιο. Η νέα έρευνα όμως του Θέρμου έδειξε ότι αυτό δενευσταθεί 7, το Μέγαρο Β δεν μετατράπηκε ποτέ σε ναό. Επίσης έδειξε ότιδεν το διαδέχθηκε άμεσα ο μεγάλος πρώιμος αρχαϊκός ναός του Απόλ-λωνος που είχε κτιστεί πάνω σε αυτό. Μεταξύ των δύο οριζόντων, εκεί-νου του Μεγάρου Β και εκείνου του ναού του Απόλλωνος, διαπιστώνεταιμια μακρά περίοδος υπαίθριας λατρείας, όπως την περιγράψαμε πιοπάνω, που εμπλουτίζεται σταδιακά με νέα στοιχεία και τελικώς αποκτάένα σύνθετο και υπερτοπικό χαρακτήρα. Πρόκειται πράγματι για την πιοκρίσιμη εποχή στον Θέρμο8. Η εγκατάσταση της λατρείας τον 8ου αι.ίσως υποδηλώνει μια πρώτη πράξη εθνοτισμού των Αιτωλών της κεντρι-κής Αιτωλίας, είναι δηλαδή μια συνειδητή επιλογή και επιδίωξη των ισό-τιμων κοινοτήτων της περιοχής. Ο χώρος αυτός, που μετατρέπεταιαργότερα σε παναιτωλικό ιερό, προσφέρει την πρώιμη εκείνη εποχή μιακοινοτική συνοχή και ίσως υποδηλώνει ανταγωνισμό προς άλλες αιτωλι-κές περιοχές (π.χ. την Καλυδώνα και την Πλευρώνα). Πάντως είναι μιαθέση διαρκώς επίκαιρη και με διαχρονική αξία.

Στα τέλη του 7ου αι. π.Χ. οικοδομούνται μνημειώδη κτήρια καιπρώτα απ’ όλα ο ναός του Απόλλωνος Θερμίου στη θέση του ΜεγάρουΒ και του βωμού της στάχτης. Σημαντικές είναι οι πήλινες αρχιτεκτο-νικές διακοσμήσεις του ναού: οι σίμες και οι υδρορρόες, οι οποίες είναιλεοντοκεφαλές εναλλασσόμενες με ακροκέραμα (γυναικεία πρόσωπα δαι-δαλικής τέχνης, εικ. 4). Στην εποχή αυτή ανήκουν και οι πήλινες

- 144 -

Τ Α Α Ι Τ Ω Λ Ι Κ Α

7 Παπαποστόλου 2008, 157-1668 Παπαποστόλου 2008, 190 κ.ε.

ζωγραφιστές πλάκες με μυθολογικές παραστάσεις (εικ. 5), γνωστές διε-θνώς ως μετόπες ξύλινου θριγκού δωρικού ναού. Σήμερα πλέον θεωρού-νται ότι αποτελούσαν μια ζωφόρο στο επάνω μέρος των τοίχων τουσηκού. Εκτός από τον μεγάλο ναό του Απόλλωνος, κτίζονται ακόμη δύο

Θ Ε Ρ Μ Ο Σ - Τ Ο Μ Ε ΓΑ Ρ Ο Β Κ Α Ι Τ Ο Π Ρ Ω Ι Μ Ο Ι Ε Ρ Ο

- 145 -

Εικόνα 3. Εικόνα 4.

Εικόνα 5.

ναοί, αυτός του Απόλλωνος Λυσείου και της Αρτέμιδος, ο χώρος εμπλου-τίζεται σταδιακά και με άλλα οικοδομήματα για να λάβει την τελικήμορφή του στα τέλη 4ου - αρχές 3ου αι. π.Χ., οπότε κτίζεται η κρήνη(εικ. 6) και τα κτήρια της ελληνιστικής αγοράς9 (εικ. 7) και ειδικότε-ρα οι μεγάλες στοές και το «Βουλευτήριο», και πλέον το ιερό του Θέρ-μου μετατρέπεται σε έδρα της Αιτωλικής Συμπολιτείας. Χρήσιμο είναινα αναφέρουμε στο σημείο αυτό ότι στα ιστορικά χρόνια δεν υπήρξε ούτελειτούργησε ποτέ κάποιος οικισμός στη θέση του ιερού, ούτε κάποιοαστικό κέντρο - πόλη αναπτύχθηκε.

Με αυτές τις λίγες γραμμές σκιαγραφήσαμε την πορεία του Θέρμουδιαχρονικά με έμφαση κυρίως στα πράγματα κατά τους κρίσιμους, 9οκαι 8ο αι. π.Χ. Η εικόνα που προβάλλει σήμερα για τον Θέρμο και τηνΑιτωλία γενικότερα μέσα από το βιβλίο του καθηγητή Ι. Α. Παπαπο-στόλου όχι μόνο προάγει την έρευνα της περιοχής, αλλά την φέρνει στοεπίκεντρο.

Προς αυτή την κατεύθυνση συμβάλλουν τα τελευταία χρόνια καιάλλες δραστηριότητες, καθώς επίσης μια σειρά ερευνών που πραγματο-ποιούνται (ή πραγματοποιήθηκαν) σε περισσότερες σημαντικές θέσειςτης Αιτωλίας: Πρόκειται για τις δύο συστηματικές ανασκαφές στηΧαλκίδα (κοντά στη σημερινή Κάτω Βασιλική, εικ. 8) και την Καλυ-δώνα (εικ. 9) αντίστοιχα, που αποτελούν προϊόν συνεργασίας του Ινστι-τούτου της Δανίας στην Αθήνα και της Ελληνικής Αρχαιολογικής Υπη-ρεσίας και συγκεκριμένα της πρώην αρμόδιας για το Νομό ΣΤ΄Ε.Π.Κ.Α. στην πρώτη περίπτωση και της δικής μας Υπηρεσίας στηδεύτερη (ΛΣΤ΄ Ε.Π.Κ.Α.), για την συστηματική ανασκαφή στο ιερό τουΜολυκρείου παρά τη Βελβίνα Ναυπακτίας που διενεργείται από τονΔιευθυντή του Ε.Α.Μ., κ. Νικόλαο Καλτσά, και την καθηγήτρια τουΠανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, κα Αλίκη Μουστάκα, καθώς και πλήθοςσωστικών ανασκαφών που διενεργούνται με το μόνιμο και ωρομίσθιο προ-σωπικό μας καλύπτοντας ένα ευρύ χρονολογικό φάσμα από τα προϊστο-ρικά έως τα υστερορρωμαϊκά - παλαιοχριστιανικά χρόνια και σχεδόν όλη

- 146 -

Τ Α Α Ι Τ Ω Λ Ι Κ Α

9 Παπαποστόλου 1994, 509-522

Θ Ε Ρ Μ Ο Σ - Τ Ο Μ Ε ΓΑ Ρ Ο Β Κ Α Ι Τ Ο Π Ρ Ω Ι Μ Ο Ι Ε Ρ Ο

- 147 -

Εικόνα 6.

Εικόνα 7.

- 148 -

Τ Α Α Ι Τ Ω Λ Ι Κ Α

τη γεωγραφική έκτα-ση της Αιτωλίας.

Τα πορίσματα τωνερευνών στη Χαλκί-δα10 και την Καλυδώ-να11 ήδη δημοσιεύτη-καν προκαταρκτικάσε περιοδικά αλλά καισε μονογραφίες ή επί-κειται άμεσα η δημο-σίευσή τους. Τωνυπολοίπων ερευνώνπροκαταρκτικές αλλά σημαντικές ανακοινώσεις πραγματοποιήθηκαν στοσυνέδριο που διοργάνωσε η Υπηρεσία μας σε συνεργασία με τη Νομαρ-

Εικόνα 8.

Εικόνα 9.

10 Dietz, Moschos 200611 Dietz, Stavropoulou-Gatsi (υπό έκδοση)

χιακή Αυτοδιοίκηση Αιτωλοακαρνανίας μετά από προτροπή του Νομάρ-χη, κ. Ευθ. Σώκου, το Σεπτέμβριο του 2008 (τα πρακτικά αναμένεταινα τυπωθούν), καθώς και σε άλλα επιστημονικά διεθνή συνέδρια με ειδι-κές θεματικές ενότητες (ελληνιστική κεραμική12, μεσοελλαδική περίο-δος13, αγροικίες και αγροτική οικονομία τη ρωμαϊκή εποχή14). Ιδιαίτερησημασία για την περιοχή αποκτά η μόλις πρόσφατη έκδοση των Φ.Ζαφειροπούλου και Αν. Γεωργιάδου των παλαιών ανασκαφών του κλασι-κού - ελληνιστικού νεκροταφείου της πόλης Άκραι15 (εικ. 10) που βρί-σκεται κοντά στον Θέρμο. Η εκπόνηση της διδακτορικής διατριβής τηςΓ. Χριστακοπούλου για το πρωτογεωμετρικό νεκροταφείο της ΣταμνάςΑιτωλίας16 (εικ. 11) και η ετοιμαζόμενη μελέτη της Φ. Σαράντη για τηγεωμετρική εποχή στη Ναύπακτο και τη Ναυπακτία, φωτίζουν από

Θ Ε Ρ Μ Ο Σ - Τ Ο Μ Ε ΓΑ Ρ Ο Β Κ Α Ι Τ Ο Π Ρ Ω Ι Μ Ο Ι Ε Ρ Ο

- 149 -

Εικόνα 10. Εικόνα 11.

12 Βλ. ανακοινώσεις συναδέλφων στη Ζ΄ ΕλλΚερ (υπό έκδοση) και στην Η΄ΕλλΚερ (υπό έκδοση)13 Σαράντη 2010 14 Ανακοινώσεις συναδέλφων στο συνέδριο «Αγροικίες και Αγροτική Οικονομίαστην Ελλάδα κατά τη Ρωμαϊκή Εποχή» (Αρχαιολογικό Μουσείο Πατρών, 23-24 Απριλίου 2010) 15 Ζαφειροπούλου, Γεωργιάδου 201016 Χριστακοπούλου - Σωμάκου 2009

- 150 -

Τ Α Α Ι Τ Ω Λ Ι Κ Α

πολλές πλευρές μια εποχή που βρίσκεται πολύ κοντά στους ΣκοτεινούςΑιώνες, εποχή δηλαδή που πραγματεύεται και ο καθηγητής Ι. Α. Παπα-ποστόλου για τον Θέρμο.

Δύο ακόμη πρόσφατες εκδόσεις που απευθύνονται όχι μόνο στους ειδι-κούς αλλά και στο ευρύτερο κοινό, έχουν το πλεονέκτημα ότι περιλαμ-βάνουν όλα τα νεώτερα αρχαιολογικά δεδομένα της περιοχής και ως εκτούτου καθίστανται πολύτιμη πηγή πληροφοριών και γνώσεων. Αναφε-ρόμαστε στον τόμο του εκδοτικού οίκου Μέλισσα για τη Στερεά Ελλά-δα, όπου για πρώτη φορά παρουσιάζονται σε ειδικό κεφάλαιο17 με σύνθε-το και ολοκληρωμένο τρόπο τα αρχαία μνημεία σε συνδυασμό με το ιστο-ρικό τους πλαίσιο και οι έρευνες στην Αιτωλία και Ακαρνανία, καθώς καιστον Αρχαιολογικό χάρτη του Νομού Αιτωλοακαρνανίας18 (εικ. 12α-β),πολύτιμο εργαλείο της δουλειάς μας, στον οποίο έχουν αποτυπωθεί όλεςοι γνωστές αρχαίες και βυζαντινές θέσεις και μνημεία. Η εύχρηστη έντυ-πη μορφή του που περιλαμβάνει κατάλληλο υπομνηματισμό και ευσύνο-πτα κείμενα έτυχε ευρείας αποδοχής ακόμη και από το μη ειδικό κοινό.Στόχος μας είναι η αγγλική έκδοσή του, καθώς και η δημιουργία τουΨηφιακού Αρχαιολογικού Χάρτη του Νομού.

Σημαντική δραστηριότητα τέλος αποτελούν τα έργα ανάπλασηςαρχαιολογικών χώρων. Χαρακτηριστικότερο παράδειγμα όλων είναι τοέργο που πραγματοποιήθηκε στον αρχαιολογικό χώρο της Πλευρώνας(εικ. 13) από το Τ.Δ.Π.Ε.Α.Ε. υπό τη διεύθυνση του Επίτιμου ΓενικούΔιευθυντή Αρχαιοτήτων & Πολιτιστικής Κληρονομιάς του ΥΠ.ΠΟ.Τ.,κ. Λ. Κολώνα. Με τις κατάλληλες επεμβάσεις τα μνημεία του έχουνκαταστεί εύγλωττα για τον επισκέπτη, αλλά και τον ειδικό επιστήμονα.Το πλούσιο εποπτικό και έντυπο πληροφοριακό υλικό19, καθώς και οιχώροι εξυπηρέτησης του κοινού συμπληρώνουν την εικόνα καθιστώνταςτην Πλευρώνα επισκέψιμο χώρο υψηλών προδιαγραφών.

Επιστρέφοντας στον Θέρμο μετά από αυτή τη σύντομη παρουσίασητων πρόσφατων αρχαιολογικών πραγμάτων της περιοχής θα θέλαμε να

17 Βλαχόπουλος (επιμ.) 2008, 386-43918 Κολώνας, Σταυροπούλου-Γάτση, Σταμάτης 2009 19 Κολώνας 2008

Θ Ε Ρ Μ Ο Σ - Τ Ο Μ Ε ΓΑ Ρ Ο Β Κ Α Ι Τ Ο Π Ρ Ω Ι Μ Ο Ι Ε Ρ Ο

- 151 -

Εικόνα 13.

Εικόνα 12α. Εικόνα 12β.

αναφερθούμε σε μια ακόμη σημασία του ανά χείρας βιβλίου που κατάευτυχή συγκυρία δημοσιεύτηκε την πιο κατάλληλη στιγμή: τα νέα πορί-σματα για τον Θέρμο όχι απλώς θα αξιοποιηθούν κατάλληλα και θα απο-τελέσουν τη βάση για τον τρόπο δημιουργίας της Έκθεσης του ΝέουΜουσείου, αλλά κυριολεκτικά θα βρουν την έκφρασή τους μέσα απόαυτήν και τα εκθέματά τους. Ευλόγως λοιπόν σύσσωμη η Αιτωλία, αλλάκαι η γράφουσα μαζί με την ομάδα συναδέλφων της Υπηρεσίας και τηςΔιεύθυνσης Μουσείων του ΥΠ.ΠΟ.Τ. που εργαζόμαστε ήδη για τηνεκπόνηση της μελέτης και την πραγματοποίηση της έκθεσης αυτής,αισθανόμαστε την ανάγκη να εκφράσουμε την ευγνωμοσύνη μας προς τοπρόσωπο του Καθηγητή Ι. Α. Παπαποστόλου.

Κλείνουμε με την ευχή να βρεθούμε πάλι όλοι μαζί στα εγκαίνια τηςέκθεσης του Νέου Μουσείου, ενός έργου που αποτελεί επί χρόνια επιδίω-ξη τόσο της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας όσο και της τοπικής κοινωνίαςκαι ειδικότερα του Δημάρχου Θεόδωρου Πορφύρη προς τον οποίο εκφρά-ζουμε τις θερμές ευχαριστίες μας όχι μόνον επειδή απόψε μας φιλοξενείεδώ στον Θέρμο, αλλά και επειδή η συμβολή του στην επίτευξη ενός στό-χου που θα δικαιώνει τα πράγματα και τον τόπο, υπήρξε καθοριστική.

Συντομογραφίες - ΒιβλιογραφίαBCH Bulletin de Correspondance

Hellénique

Βλαχόπουλος (επιμ.) 2008 Α. Βλαχόπουλος (επιμ.), Εύβοια καιΣτερεά Ελλάδα στη σειρά Αρχαιολογία, Αθήνα 2008, 386-439

Dietz, Moschos 2006 S. Dietz, I. Moschos (ed.), Chalkis

Aitolias I. The prehistoric periods.

Monographs of the Danish Institute at

Athens, vol. 7

Dietz, Stavropoulou-Gatsi S. Dietz, M. Stavropoulou-Gatsi,

(υπό έκδοση) Kalydon in Aitolia. Reports on the

Danish/Greek Field Work 2001-2005

- 152 -

Τ Α Α Ι Τ Ω Λ Ι Κ Α

(υπό έκδοση) Ζαφειροπούλου, Γεωργιάδου Φ. Ζαφειροπούλου, Α. Γεωργιάδου,2010 Λιθοβούνι Μακρυνείας. Νεκροταφείο

κλασικής και ελληνιστικής εποχής και ευρήματα μυκηναϊκού τάφου, Θεσσαλονίκη 2010

Ζ΄ ΕλλΚερ Ζ΄ Επιστημονική Συνάντηση για τηνΕλληνιστική Κεραμική, Αίγιο 2005 (υπό έκδοση)

Η΄ ΕλλΚερ Η΄ Επιστημονική Συνάντηση για την Ελληνιστική Κεραμική, Ιωάννινα 2009 (υπό έκδοση)

Κολώνας 2008 Λ. Κολώνας, Νέα Πλευρώνα, ΥΠ.ΠΟ.-Τ.Δ.Π.Ε.Α.Ε, Αθήνα 2008 (αρχαιολογικός οδηγός)

Κολώνας, Σταυροπούλου- Λ. Κολώνας, Μ. Σταυροπούλου-Γάτση, Σταμάτης 2009 Γάτση, Γ. Σταμάτης, Αρχαιολογικός

χάρτης Νομού Αιτωλοακαρνανίας,Μεσολόγγι, Νοέμβριος 2009

Παπαποστόλου 1994 Ι. Α. Παπαποστόλου, Η ελληνιστικήδιαμόρφωση του Ιερού και της Αγοράς των Αιτωλών στον Θέρμο. Φηγός τιμητικός τόμος για τον καθηγητή Σωτήρη Δάκαρη, 509-522, Ιωάννινα

Παπαποστόλου 2003 Ι. Α. Παπαποστόλου, Το τέλος της Μυκηναϊκής εποχής στον Θέρμο, στο Ν. Κυπαρίσση-Αποστολίκα, Μ. Παπακωνσταντίνου (επιμ.), Η περιφέρεια του Μυκηναϊκού Κόσμου. Β΄ Διεθνές Διεπιστημονικό Συνέδριο, 26-30 Σεπτεμβρίου, Λαμία 1999, 135-146, Αθήνα

Θ Ε Ρ Μ Ο Σ - Τ Ο Μ Ε ΓΑ Ρ Ο Β Κ Α Ι Τ Ο Π Ρ Ω Ι Μ Ο Ι Ε Ρ Ο

- 153 -

Παπαποστόλου 2008 Ι. Α. Παπαποστόλου, Θέρμος. Το Μέγαρο Β΄ και το πρώιμο ιερό. Η ανασκαφή 1992-2003, Αθήνα

Σαράντη 2010 Φ. Σαράντη, Νέοι οικισμοί της Μέσης Εποχής του Χαλκού στην επαρχία Ναυπακτίας στο A . Philippa-Touchais, G. Touchais, S.

Voutsaki, J. Wright (eds.),

Mesohelladika. La Grèce continentale

au Bronze Moyen. Actes du colloque

international organize par l’ École

française d’ Athènes, en collaboration

avec l’ American School of Classical

Studies at Athens et le Netherlands

Institute in Athens, Ath nes, 8-12

mars 2006, BCH Suppl. 52, 2010,

259-267

Χριστακοπούλου - Σωμάκου Γ. Χριστακοπούλου-Σωμάκου, 2009 Το νεκροταφείο της Σταμνάς και η

πρωτογεωμετρική περίοδος στην Αιτωλοακαρνανία (αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή), Αθήνα 2009

Μαρία Σταυροπούλου-ΓάτσηΑρχαιολόγος, Προϊσταμένη ΛΣΤ΄ Ε.Π.Κ.Α.

- 154 -

Τ Α Α Ι Τ Ω Λ Ι Κ Α

ΙV. Επίλογος

Το βράδυ 18 Αυγούστου 2010 συγκεντρωθήκαμε στη δροσερή κοι-λάδα του Κεφαλόβρυσου, στο Δημαρχείο του Θέρμου, μέσα σε κλίμαεορταστικό της τίμησης του Αγίου Κοσμά του Αιτωλού, για να παρα-κολουθήσουμε την παρουσίαση του βιβλίου μου «Θέρμος. Το μέγαρο Βκαι το πρώϊμο ιερό». Την πρωτοβουλία είχαν ο Νομάρχης Αιτωλοα-καρνανίας κ. Θύμιος Σώκος ο δήμαρχος του Θέρμου κ. Θεόδωρος Πορ-φύρης και η Έφορος των Αρχαιοτήτων κα Μαρία Σταυροπούλου. Ηεκδήλωση ήταν τιμητική για τον γράφοντα, αλλά ήταν και σημαντικήγιατί θύμισε και ανέδειξε τη σπουδαιότητα του Θέρμου. Οι ομιλητές,εξαίρετοι συνάδελφοι, των οποίων τα κείμενα προηγούνται στον τόμοαυτόν, παρουσίασαν με τρόπο θαυμαστά περιεκτικό αλλά και μεστά τοθέμα. Καθώς τους παρακολουθούσα να περιγράφουν τα ανασκαφικάδεδομένα και να αναλύουν τα συμπεράσματά μου αναλογίσθηκα πόσητιμή αξίζει στους «ταγούς» της Αιτωλίας που δίνουν σημασία στηνιστορία του τόπου αναγνωρίζοντας ότι η γνώση του παρελθόντος πρέ-πει να είναι βασικό συστατικό της κοινωνίας μας και η μνήμη του ενερ-γή παρουσία στη ζωή μας.

Οι ευχαριστίες μου τη στιγμή αυτή απευθύνονται προς όλους όσουςμε εβοήθησαν να συμβάλω κατά το δυνατό στη γνώση και στη λειτουρ-γία αυτή. Η εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία διεξάγει την έρευνα τουΘέρμου με πρόσκαιρες διακοπές, αλλά και με συνέπεια από το 1897. Αςείναι παντοτινή η μνήμη των πρώτων διαδοχικών ανασκαφέων, τωνκαθηγητών Γεωργίου Σωτηριάδη και Κωνσταντίνου Ρωμαίου. Αρωγόςοικονομικός ήταν αδιάκοπα και το Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, αλλά χορη-γίες έκανε και ο Δήμος του Θέρμου και η Εφορεία των Αρχαιοτήτων.Στο πεδίο της έρευνας συνεργάστηκαν περισσότεροι, σημειώνω εδώ μόνοτους στενότερους βοηθούς: τους αρχαιολόγους Βάσω Καρπέτη, ΜαρίαΠατεράκη, Μάκη Μαυροειδόπουλο, τον σχεδιαστή Γιάννη Διαμαντό-πουλο, τον αρχιφύλακα του Θέρμου Χρήστο Κοσμά.

Το βιβλίο περιέχει τα αποτελέσματα της ανασκαφής των ετών1992-2003 στα βαθύτερα στρώματα του ιερού του Απόλλωνος. Η

Θ Ε Ρ Μ Ο Σ - Τ Ο Μ Ε ΓΑ Ρ Ο Β Κ Α Ι Τ Ο Π Ρ Ω Ι Μ Ο Ι Ε Ρ Ο

- 155 -

έρευνα αυτή, κατ’ εξοχήν στρωματογραφική και κατά το δυνατόν εξα-ντλητική, άλλαξε την αρχαιολογική και ιστορική εικόνα του πρώιμουΘέρμου. Η μνημειακή και ιστορική εξέλιξη μπορεί να συνοψισθεί σταακόλουθα: Τα αρχαιότερα κατάλοιπα είναι ημιυπόγειες καλύβες. Πριναπό το τέλος της Μεσοελλαδικής εποχής (2000-1600 π.χ.) δημιουρ-γήθηκε οικισμός που ήταν ιδιαίτερα ακμαίος κατά την επόμενη, τηνΥστεροελλαδική (Μυκηναϊκή) εποχή. Ωστόσο, η μεσοελλαδική παρά-δοση παρέμεινε ζωντανή. Λίγα και ασαφή είναι τα κατάλοιπα τηςλατρείας. Η τελική καταστροφή του υστεροελλαδικού οικισμού χρονο-λογήθηκε στο τέλος της ΥΕΙΙΙΓ περιόδου (1100-1050 π.Χ.).

Ο επόμενος στρωματογραφικός ορίζων είναι της πρώιμης εποχήςτου Σιδήρου. Το μεγάλο κτήριο της εγκατάστασης το μέγαρον Β κτί-σθηκε φαίνεται ήδη κατά τον 11ο αι. και ήταν αρχηγικός οίκος. Απο-δείχθηκε ότι ήταν κανονικό ορθογώνιο κτήριο, ενώ παλαιότερα πίστευ-αν ότι ήταν και αυτό ελαφρώς καμπύλο. Κτιστός λάκκος θυσιών καιδύο κυκλοτερή βωμοειδή κατασκευάσματα προ του κτηρίου σχετίζο-νται με την ασκούμενη από τον αρχηγό λατρεία. Κατάλοιπα οικισμούπαρόμοιου με τον υστεροελλαδικό δεν υπάρχουν. Το μέγαρο Β κατα-στράφηκε στα τέλη του 9ου ή στις αρχές του 8ου αι. π.Χ. και δενπρόλαβε να γίνει ναός όπως υποστήριζαν άλλοτε. Στη θέση του όμωςιδρύθηκε μεγάλη πήλινη εστία ολόκαυστων θυσιών, «βωμός τέφρας»,ενώ στον χώρο προς Ν ανοίγονταν βόθροι θυσιών κοντά στους οποίουςβρέθηκαν σιδερένια όπλα. Την ίδια εποχή το οπίσθιο δωμάτιο τουμεγάρου Β επισκευάσθηκε για να χρησιμοποιηθεί φαίνεται στηλατρεία.

Τα στοιχεία αυτά δείχνουν ότι για πρώτη φορά, ήδη μέσα στον 8οπ.Χ. αι., υπάρχει στον Θέρμο ιδιαίτερο ιερό, «τέμενος». Αργότερα,μέσα στον 7ο αι. π.Χ. εγκατέστησαν ως περίβολο του βωμού σειράπλακών οι οποίες άλλοτε είχαν θεωρηθεί βάσεις κιόνων περιστυλίου τουμεγάρου Β, ενώ το κτήριο αυτό δεν υπήρχε τότε, όπως έδειξε η στρω-ματογραφική έρευνα. Στη θέση των βόθρων στήθηκε αργός λίθος πουδεχόταν λατρεία ως σημείο παρουσίας θεότητας ή δαίμονος, ήταν δηλ.ιερός λίθος.

- 156 -

Τ Α Α Ι Τ Ω Λ Ι Κ Α

Οι σπουδαστές της Αρχαιολογίας που είχαν διδαχθεί κυρίως από ταεγχειρίδια της αρχαίας ελληνικής Αρχιτεκτονικής τη μνημειακή ιστο-ρία του Θέρμου, τώρα αναγνωρίζουν ότι ενώ η παλαιά ανασκαφή ανα-παρέστησε άμεση τυπολογική και λειτουργική διαδοχή του μεγάρου Βαπό τον πρώιμο αρχαϊκό ναό, η νέα έδειξε ότι παρενεβλήθη μακράπερίοδος (8ος-7ος αι. π.Χ.) κατά την οποία λειτουργούσε ο βωμόςτέφρας, ιδρύονταν δε και άλλα λατρευτικά κατασκευάσματα χωρίςόμως μεγάλο κτήριο διάδοχο του μεγάρου Β. Η μνημειακή εμφάνισητου Θέρμου υστερούσε έως τα τέλη του 7ου αι. π.Χ., όταν κτίσθηκεεπάνω από τον λατρευτικό ορίζοντα του βωμού τέφρας και των άλλωνμαρτυρίων της λατρείας ο ναός του Απόλλωνος, όχι ακόμα δωρικός,μοναχός σηκός χωρίς περιστύλιο. Τότε άρχισε μια νέα εποχή.

Σύμφωνα με αυτά τρεις βασικές μεγάλες ιστορικές τομές μπορούννα διακριθούν: α. του τέλους της εποχής του Χαλκού με την κατα-στροφή του οικισμού και την ίδρυση, κατά την αρχή της εποχής τουΣιδήρου, μεγάλου αρχηγικού κτηρίου, του μεγάρου Β, β. των αρχώντου 8ου αι. π.Χ. με την εγκατάσταση του βωμού των ολόκαυστωνθυσιών έπειτα από την καταστροφή του μεγάρου Β και γ. του τέλουςτου 7ου αι. π.Χ., όταν αρχίζει η οικοδόμηση μνημειωδών λατρευτικώνκτηρίων που συμβαδίζει με την ανάδειξη του Θέρμου ως «κοινοτικού»ιερού με υπερτοπική ακτινοβολία.

Τα αρχαιολογικά δεδομένα και άλλα στοιχεία και ευρήματα μαρτυ-ρούν ότι ο Απόλλων είχε ήδη κυριαρχήσει τον 8ο αι. π.Χ. Δείχνουν επί-σης ότι στον Θέρμο γίνονταν διαφορετικές τελετουργίες και επομένωςη λατρεία είχε διευρυνθεί και ήταν πολυμερής.

Γενικώς αναγνωρίζεται ότι πρώτιστο μέλημα του ανασκαφέα είναι ηλεπτομερής συνθετική καταγραφή και η όλη τεκμηρίωση των ευρημά-των. Αυτός ήταν και ο δικός μου πρώτος σκοπός. Αλλά όταν τελείωσεη εργασία αυτή, έκρινα ότι η δημοσίευση θα ήταν λειψή αν δεν επιχει-ρούσα την αξιολόγηση και την ερμηνεία των ευρημάτων και των ενδεί-ξεων και μάλιστα σχετικά με τα θέματα λατρείας που είναι το βασικόσυστατικό του Θέρμου και της συνακόλουθης εξέλιξης προς τον αιτω-λικό εθνοτισμό στον οποίο το ιερό διαδραμάτισε σπουδαίο πρόσωπο.

Θ Ε Ρ Μ Ο Σ - Τ Ο Μ Ε ΓΑ Ρ Ο Β Κ Α Ι Τ Ο Π Ρ Ω Ι Μ Ο Ι Ε Ρ Ο

- 157 -

Αν η μελέτη, όπως σημείωσα στον πρόλογο του βιβλίου, «κατορθώ-νει να ανασύρει το βαρύ παραπέτασμα και να φωτίσει έστω και αμυδράτις σκιώδεις όψεις αρχαιολογικών εικόνων των Σκοτεινών Χρόνων,τότε συμβάλλει στην αρχαιογνωσία του τόπου και γενικότερα στη διά-κριση ιδιαιτεροτήτων των πρώιμων ελληνικών τοπικών εκφάνσεων τουπολιτισμού». Για μένα πάντως η ερμηνευτική περιπέτεια ήταν ωραίακαι γόνιμη και ήταν το Θέρμο που «μ’ έδωσε τ’ ωραίο ταξείδι’»...Ευχαριστώ

Ι. Α. Παπαποστόλου

Υ.Γ. Την ιδέα της δημοσίευσης των ομιλιών της παρουσίασης καιτου μικρού αυτού κειμένου είχε ο καθηγητής κ. Παναγιώτης Κοντός,Γενικός Γραμματεύς του Πανεπιστημίου Αθηνών, και τον ευχαριστώθερμά.

- 158 -

Τ Α Α Ι Τ Ω Λ Ι Κ Α