Τριβεία και Μύλοι κατά την Κλασσική Περίοδο

Από την οικιακή και την αγροτική οικονομία στα Μεταλλεία και τα Εργαστήρια του Λαυρίουργ ήρ ρ

ΥπόΓεωργίου Δημ ΠαπαδημητρίουΓεωργίου Δημ. ΠαπαδημητρίουΟμότιμου Καθηγητή Ε.Μ.Πολυτεχνείου

Διάλεξη ΕΜΑΕΤ, Δευτέρα 2 Δεκεμβρίου 2013

Η γένεση των τριβείων.

Τ β ί ί ί ό ώ λ έ ή• Τα τριβεία είναι μία από τις πρώτες τεχνολογικές επινοήσεις του ανθρώπου. Η εφεύρεσή τους επέφερε μία ποιοτική μεταβολή στη ζωή του ανθρώπου, καθώς επέτρεψε πολλές από τις εν δυνάμει ζωή του ανθρώπου, αθώς επέτρεψε πο ές από τις εν δυνάμειτροφές, όπως τα δημητριακά και το ρύζι, να γίνουν εύπεπτες και αφομοιώσιμες από τον οργανισμό. Ο ό δ ώ ό ά θά δ• Ο καρπός των δημητριακών, όπως το σιτάρι και το κριθάρι, δεν είναι άμεσα βρώσιμος. Για να γίνει, χρειάζεται μία κοπιαστική διαδικασία από το αλώνισμα ως τον διαχωρισμό από το άχυρο και διαδι ασία από το α ώνισμα ως τον διαχωρισμό από το άχυρο αιτα άγανα για να ληφθεί ο καθαρός σπόρος. Η διαδικασία, όμως, δεν σταματά εκεί. Για να φτάσουμε στο αλεύρι, που επέτρεψε στον ά θ ά λό ί άζ δήάνθρωπο να παρασκευάσει χυλό και ψωμί, χρειάζεται οπωσδήποτε άλεσμα. Έτσι χρειάστηκε να εφευρεθούν τα τριβεία.

• Εικόνα 1 Ανατομία του κόκκου του σίτου• Εικόνα 1. Ανατομία του κόκκου του σίτου.• Σε ένα ακόμα πιο προχωρημένο στάδιο, για να γίνει το αλεύρι ακόμα πιο εύπεπτο, χρειάστηκε να απομακρυνθεί και το πίτυρο και γι΄αυτό το άλεσμα έπρεπε να είναι αρκετά λεπτό και να επακολουθήσει κοσκίνισμα. μ ρ ρ ή μ

• Αυτό οφείλεται στο ότι ο καρπός του δημητριακού αποτελείται από ένα πυρήνα (το ενδοσπέρμιο) που αποτελείται από μικροσκοπικούς κόκκους και περιβάλλεται από ένα σκληρό κέλυφος από πίτυρο, το οποίο πρέπει να

θ ί ί λώδ λ ό ά λ ύαπομακρυνθεί για να απομείνει το αμυλώδες υλικό, το άσπρο αλεύρι. • Αυτός ο διαχωρισμός γίνεται, επομένως, σε δύο διακριτά στάδια: Πρώτα ο κόκκος θραύεται στο κατάλληλο μέγεθος ώστε να αποτελείται από ξεχωριστά τεμαχίδια χρήσιμου και άχρηστου υλικού Αυτό το στάδιοξεχωριστά τεμαχίδια χρήσιμου και άχρηστου υλικού. Αυτό το στάδιο ονομάζεται αποδέσμευση. Στα δημητριακά η λειοτρίβηση, δηλ. το άλεσμα, οδηγεί σε ένα μείγμα που αποτελείται από το λεπτόκοκκο υλικό που είναι το αμυλώδες μέρος του ενδοσπερμίου και από ένα χονδρότερο λ ό ύ ό λ ό ί Σ έ όυλικό που προκύπτει από τον φλοιό, το πίτυρο. Στη συνέχεια, στο επόμενο στάδιο, ακολουθεί διαχωρισμός των αποδεσμευμένων κόκκων του χρήσιμου από το άχρηστο υλικό και αυτό γίνεται με μία απλή μηχανή διαχωρισμού: το κόσκινο Με το κοσκίνισμα το αμυλώδες υλικό το λευκόδιαχωρισμού: το κόσκινο. Με το κοσκίνισμα το αμυλώδες υλικό, το λευκό αλεύρι, περνάει από το κόσκινο και διαχωρίζεται, ενώ το χονδρότερο πίτυρο συγκρατείται επάνω στο κόσκινο.

Εικόνα 1. Σίτος:Ανατομία του κόκκου.Εικόνα 1. Σίτος: Ανατομία του κόκκου.Αμυλώδες ενδοσπέρμιο (λευκό αλεύρι), Περίβλημα (πίτυρο)

πίτυρο Λευκό αλεύρι

πίτυρορ

Λ ό λ ύΛευκό αλεύρι

Drawing reproduced by the kind permission of Wheat Foods Council

• Κατά την προϊστορική εποχή, αλλά και αργότερα, κατά την ιστορική αρχαιότητα, ορισμένα μέλη της οικογένειας έπρεπε να ασχολούνται σχεδόν σε ολοήμερη βάση με το άλεσμα για να εξασφαλίσουν επάρκεια της καθημερινής διατροφής Αυτό συνέβαλε στη συνέχεια στην αύξηση τουκαθημερινής διατροφής. Αυτό συνέβαλε στη συνέχεια στην αύξηση του πληθυσμού.

• Σε ένα επόμενο ιστορικό στάδιο, όταν τελειοποιήθηκαν κάπως τα πρωτόγονα τριβεία και αυξήθηκε η παραγωγικότητα, μία δεύτερη ποιοτική ρ γ ρ β ξή η η ρ γ γ η , μ ρη ήμεταβολή –αυτή τη φορά σε κοινωνικό επίπεδο- έλαβε χώρα: γεννήθηκε η ανταλλακτική οικονομία, καθώς η δημιουργία περισσεύματος επέτρεψε την ανταλλαγή του τριμμένου σίτου με άλλα προϊόντα στο εσωτερικό της κοινό η ας ή ε αξύ διαφορε ικών κοινο ή ωνκοινότητας ή μεταξύ διαφορετικών κοινοτήτων.

• Τέλος, σε ένα τρίτο στάδιο, όταν η κίνηση των τριβείων απεξαρτήθηκεαπό την μυική δύναμη του ανθρώπου και πέρασε στα ζώα, στην υδραυλική κίνηση και στην κίνηση με τον άνεμο γεννήθηκε το κανονικό εμπόριο:κίνηση και στην κίνηση με τον άνεμο, γεννήθηκε το κανονικό εμπόριο: εμφανίστηκαν οι μυλωνάδες και οι αρτοποιοί που τροφοδοτούσαν με άρτο τις πόλεις και τα στρατεύματα.

• Παρόμοια παραδείγματα, κάπως διαφορετικά από πλευράς διαδικασίας, ισχύουν και για το λάδι και για το κρασί στη Μεσόγειο, καθώς και για το ρύζι στην Κίνα και αλλού.

• Εικόνα 2. Η θραύση-λειοτρίβηση των μεταλλευμάτωνρ η ρ βη η μ μ• Σε μία σχεδόν παράλληλη πορεία, αλλά ίσως με κάποια χρονική καθυστέρηση, τα τριβεία χρησιμοποιήθηκαν και για άλλες τεχνικές εφαρμογές: για ανόργανα υλικά (π χ ορυκτές χρωστικές ουσίες) και για ταεφαρμογές: για ανόργανα υλικά (π.χ. ορυκτές χρωστικές ουσίες) και για τα μεταλλεύματα.

• Στα μεταλλεύματα, το μετάλλευμα που περιέχει το χρήσιμο ορυκτό και το θ θ λ β θστείρο αναμεμιγμένα, πρέπει αρχικά να θραυσθεί και να λειοτριβηθεί σε

αρκετά λεπτό μέγεθος, ώστε να επέλθει η αποδέσμευση. Τους όρους θραύση και λειοτρίβηση δανειζόμαστε από την τεχνολογία των ανόργανων υλικών και των μεταλλευμάτων. Χωρίς να μπούμε σε τεχνικές λεπτομέρειες, με τον όρο θραύση (crushing) εννοούμε τον τεμαχισμό ενός υλικού σε χονδρά κομμάτια ή ευδιάκριτους κόκκους, ενώ με τον όρο ς χ ρ μμ ή ρ ς ς, μ ρλειοτρίβηση (grinding) τον λεπτότερο τεμαχισμό του σε λεπτή σκόνη ή αλεύρι. Συνήθως στα μεταλλεύματα, οι δύο αυτές διαδικασίες -θραύση και λειοτρίβηση- διαδέχονται η μία την άλλη καθώς δεν είναι πρακτικάλειοτρίβηση διαδέχονται η μία την άλλη, καθώς δεν είναι πρακτικά δυνατόν να περάσουμε από τα χονδρά τεμάχια στη λεπτή σκόνη σε ένα μοναδικό στάδιο, ούτε με την ίδια μηχανή (τριβείο).

Εικόνα 2.Αποδέσμευση μεταλλεύματος μεΕικόνα 2. Αποδέσμευση μεταλλεύματος με λειοτρίβηση και επακόλουθος διαχωρισμός

Απόρριμμα-ΣτείροΑρχικό μετάλλευμα Τριμμένο μετάλλευμα ρρ μμ ρΑρχικό μετάλλευμαΓαληνίτης + Στείρο

Τριμμένο μετάλλευμαΓαληνίτης + Στείρο

ΔιαχωρισμόςΛειοτρί-βηση

Διαχωρισμός

βηση

Συμπύκνωμα-Γαληνίτηςυμπύκνωμα αληνίτης

Φωτογραφία από το «Αρχαίο Λαύριο» του Κων. Κονοφάγου

έ ώΑποδέσμευση των ορυκτών• Με τη λειοτρίβηση αποδεσμεύεται το χρήσιμο ορυκτό από το στείρο, δηλ. λαμβάνονται κόκκοι που αποτελούνται, είτε από ρ , η μβ ,καθαρό ορυκτό, είτε από καθαρό στείρο. Στη συνέχεια πρέπει να διαχωρισθούν οι μεν από τους δε, με κάποια τεχνική. Έτσι γίνονταν στα αρχαία εργαστήρια του Λαυρίου: Ο γαληνίτης που περιείχε τονστα αρχαία εργαστήρια του Λαυρίου: Ο γαληνίτης που περιείχε τον μόλυβδο και τον άργυρο ήταν ανάμικτος με το στείρο (ασβεστίτη ή χαλαζία). Το μετάλλευμα πρώτα θραύονταν και λειοτριβούντανστα τριβεία για να γίνει η αποδέσμευση και κατόπιν διαχωρίζοντανστα τριβεία για να γίνει η αποδέσμευση, και κατόπιν διαχωρίζονταν το χρήσιμο ορυκτό από το στείρο στα πλυντήρια, με υδρομηχανικόεμπλουτισμό. Π.χ. σε ένα αυλάκι ή ρείθρο με μικρή κλίση, το τριμμένο υλικό προστίθεται σε ένα ρεύμα νερού όπου τοτριμμένο υλικό προστίθεται σε ένα ρεύμα νερού, όπου το ελαφρότερο υλικό, το άχρηστο, παρασύρεται από το νερό και απομακρύνεται, ενώ το βαρύτερο παραμένει επί του ρείθρου και λλέ Η δέ δ ό ίσυλλέγεται. Η αποδέσμευση και ο διαχωρισμός φαίνονται

σχηματικά στην εικόνα 2.

• Όπως λοιπόν στο παράδειγμα του σίτου έτσι και στο παράδειγμα του• Όπως, λοιπόν στο παράδειγμα του σίτου, έτσι και στο παράδειγμα του μεταλλεύματος, η θραύση και η λειοτρίβηση (το άλεσμα) είναι απαραίτητες για να αποδεσμεύσουν το χρήσιμο από το άχρηστο υλικό. Είναι μία βασική διεργασία, η οποία τυχαίνει να είναι και αυτή που απαιτεί τον μεγαλύτερο χρόνο και μόχθο. Ο μόχθος, βέβαια, σήμερα αντικαστάθηκε στο μεγαλύτερό του μέρος από την ενέργεια.

• Η παραπάνω εικόνα είναι σχηματική και απλοποιημένη, αλλά δεν εμπόδισε αρκετούς ανθρωπολόγους να συγκρίνουν τη σημασία τουεμπόδισε αρκετούς ανθρωπολόγους να συγκρίνουν τη σημασία του τριβείου με τη σημασία του τροχού. Άλλωστε, κάποια στιγμή –αν και χρονικά- πολύ απομακρυσμένη από την αφετηρία, οι δύο αυτές ανακαλύψεις -μύλος και τροχός- συνέκλιναν, με την εισαγωγή της ψ ς μ ς ρ χ ς , μ η γ γή ηςκυκλικής κίνησης στα τριβεία, δηλ. με την ξαπλωτή ή την όρθια μυλόπετρα.

• Πρέπει, επίσης, να πούμε ότι αυτή η εξέλιξη δεν είναι απλά γραμμική. Σε έ ί ή θ ή άδ ξέλ ξορισμένες κοινωνίες με συντηρητική θρησκευτική παράδοση η εξέλιξη

των μηχανών άλεσης προσκολλήθηκε σε ορισμένα πρότυπα και δεν εξελίχθηκε. Σε άλλες, όμως, όπως στην Ελλάδα, όχι απλώς εξελίχθηκε μέσα στα πλαίσια της διατροφικής οικονομίας, αλλά -όπως θα δείξουμε-μέσα στα πλαίσια της διατροφικής οικονομίας, αλλά όπως θα δείξουμεπέρασε μεταλλαγμένη ή προσαρμοσμένη σε άλλους κλάδους, όπως στα Μεταλλεία, που είναι και το θέμα της σημερινής μας ομιλίας.

Τύποι τριβείων από τη ΛαυρεωτικήΌπως θα αναπτύξουμε στη συνέχεια, τρία είναι κυρίως τα είδη των τριβείων που έχουν εντοπισθεί στις ανασκαφές εργαστηρίων τηςτριβείων που έχουν εντοπισθεί στις ανασκαφές εργαστηρίων της Λαυρεωτικής.

• A) Τριβεία Πλάκας και Τριπτήρα (mortar and pestle)• Β) Παλινδρομικά Τριβεία με τροφοδότη (σιλό, χοάνη), τύπου Ολύνθου

(Olynthos mills)• Γ) Κυκλικά Τριβεία της Λαυρεωτικής (Edge runner mills)

Πέραν αυτών, όμως, έχουν εντοπισθεί και μερικές άλλες μορφές σεΠέραν αυτών, όμως, έχουν εντοπισθεί και μερικές άλλες μορφές σε μεμονωμένες περιπτώσεις.

• Δ) Όλμος και Ύπερος (Ιγδίον Γουδί με γουδοχέρι)• Δ) Όλμος και Ύπερος (Ιγδίον, Γουδί με γουδοχέρι)• Ε) Τριβεία Κωνικά, μορφής κλεψύδρας ή τύπου Πομπηίας• Χερόμυλος (περιστροφικός)

•Α. Τριβεία Πλάκας και τριπτήραρ β ς ρ ήρ

Εικόνα 3. Το πρωτόγονο τριβείο πλάκας και τριπτήρα (mortar and pestle)

• Είναι το αρχαιότερο και μακροβιότερο τριβείο. Είναι το μοναδικό που χρησιμοποιήθηκε στην προϊστορική εποχή, επέζησε στους ιστορικούς χρη μ ή η η ρ ρ ή χή, ζη ς ρ ςχρόνους, και εξακολουθεί να χρησιμοποιείται ακόμα και σήμερα οριακά σε αγροτικές οικογένειες, π.χ. για να τρίβουν χοντρό αλάτι για τις ελιές.

• Αποτελούνταν από μία ακίνητη πλάκα με τραχειά επιφάνεια (mortar), μ η η μ ρ χ φ ( ),επίπεδη ή κοίλη, πάνω στην οποία γίνονταν το άλεσμα με τη βοήθεια ενός κινητού εργαλείου (pounding stone-pestle). Το κινητό εργαλείο μπορεί να είναι μία στρογγυλή λίθινη μπάλα, ο τριπτήρας ή στούμπος, κύλινδρος , μ ρ γγ ή η μ ρ ήρ ς ή μ ς ρ ςσφυρί κλπ.

λά ή ( ύ ή ύλ δ )Πλάκα και Τριπτήρας (Στούμπος ή κύλινδρος)

• Τα πρώτα τριβεία αποτελούνταν από μία πλάκα που οι αρχαίοι• Τα πρώτα τριβεία αποτελούνταν από μία πλάκα που οι αρχαίοι έλληνες ονόμαζαν μύλη και από ένα τριπτήρα που οι αρχαίοι ονόμαζαν όνο.

• Οι μύλες είναι μαρμάρινες πλάκες με αδρή επιφάνεια, πάνω στην οποία τρίβεται το υλικό με τη βοήθεια ενός ημισφαιρικού λίθου (στούμπος). Η επιφάνεια της πλάκας μπορεί να είναι επίπεδη ή ( μ ς) φ ης ς μ ρ η ήκυρτή, σφαιροειδής.

• Η θραύση γίνεται με κρούση ή με συμπίεση ή με διάτμηση. Η κίνηση του τριπτήρα μπορεί να είναι χτύπημα απλή παλινδρομική ήκίνηση του τριπτήρα μπορεί να είναι χτύπημα, απλή παλινδρομική ή ακανόνιστη.

• Σε ένα επόμενο στάδιο εξέλιξης ο στούμπος έγινε κύλινδρος, ύ ί ά ί δ ά ί άκινούμενος είτε πάνω σε επίπεδη επιφάνεια, είτε σε επιφάνεια

μορφής σέλλας (saddle quern), λειτουργώντας με συμπίεση.

Π λλ ί έ ύ ί ό έθ• Πολλοί ερευνητές ερμηνεύοντας την ονομασία «όνος», υπέθεσαν ότι η κίνηση της άνω πλάκας γινόταν από όνο. Μία τέτοια κίνηση, προφανώς, δεν μπορεί παρά να ήταν κυκλική. Όμως η ονομασία ρ φ ς, μ ρ ρ ή ή μ ς η μόνος είναι αρκετά παλιά και ανάγεται σε εποχές που κανένα περιστροφικό τριβείο δεν φαίνεται να ήταν ακόμα γνωστό στην Ελλάδα δηλ πριν από τον 5ο αιώνα π ΧΕλλάδα, δηλ. πριν από τον 5ο αιώνα π.Χ.

• Επομένως πρέπει να υποθέσουμε ότι αυτή η ονομασία υπαινίσσεται τον «επιβήτορα όνο» και δεν έχει σχέση με κυκλική κίνηση του βή ρ χ χ η μ ή η ημυλόλιθου (οποιουδήποτε τύπου και αν ήταν αυτός) από υποζύγιο.

Εικόνα 3. Πρωτόγονα τριβεία: Πλάκα και τριπτήραςΑπομεινάρια από διάφορα μικρά αγροτικά και οικιακά τριβεία.Από την περιοχή των Μεταλλείων Λαυρίου

10cm10cmΓ.Δ.Π Γ.Δ.Π

10cm 20cmΓ.Δ.Π Γ.Δ.Π

Ε ό 4 Τ ή ό ό έ• Εικόνα 4. Τριπτήρες από ηφαιστειακό πέτρωμα• Πρωτοελλαδικοί Τριπτήρες (στούμποι) από ανδεσίτη, Κορωπί Αττικής (Ανασκαφές Μ. Μέξη, Ο.Αποστολοπούλου-Αττικής (Ανασκαφές Μ. Μέξη, Ο. ΑποστολοπούλουΚακαβογιάννη).

• Οι αρχαιολόγοι τους χαρακτηρίζουν γενικά ως μυλόλιθους.• Μεταγενέστερα, αντί για λίθινο εργαλείο τριπτήρα μπορεί να χρησιμοποιήθηκε ένα εργαλείο από σίδηρο, ένα γουδοχέρι ή ένα σφυρίσφυρί.

Εικόνα 4. Πρωτοελλαδικοί Τριπτήρες (στούμποι) από ανδεσίτηΕικόνα 4. Πρωτοελλαδικοί Τριπτήρες (στούμποι) από ανδεσίτη, Κορωπί Αττικής (Ανασκαφές Μ. Μέξη, Ο. Αποστολοπούλου-Κακαβογιάννη)

Μ.Μ.-Ο.Κ.

Ί Κί ή (Ε ό 5 6)Ίχνη Κίνησης τριπτήρα (Εικόνα 5 και 6)Το άλεσμα επιτυγχάνεται με μία απλή παλινδρομική κίνηση εμπρός –πίσω ή με μία συνθετότερη κίνηση, που μπορεί να συνδυάζει κρούση, συμπίεση και διάτμηση (σύρσιμο), κατά την κρίση του χειριστή, την παράδοση του τόπου και την μορφή των εργαλείων που χρησιμοποιούνται.

Στη στιλβωμένη επιφάνεια διακρίνονται τα ίχνη κρούσης του τριπτήρα(μικρές κοιλότητες). Διακρίνονται επίσης κυματώσεις (γραμμές περίπου αράλληλες ε αξύ ους) Οι κυ α ώ εις δεν είναι ίχνη ριβήςπαράλληλες μεταξύ τους). Οι κυματώσεις δεν είναι ίχνη τριβής

(γρατζουνίσματα από την κίνηση του τριπτήρα), αλλά είναι τα ίχνη των στρώσεων του μαρμάρου πάνω στην επιφάνεια τριβής. Έγιναν ορατά χάρη

λ ί ά θώ ώ ά έστη λείανση της επιφάνειας, καθώς οι στρώσεις του μαρμάρου έχουν η κάθε μία διαφορετικό χρωματισμό και ελαφρώς διαφορετική σκληρότητα, πράγμα που τις κάνει να διακρίνονται.

Εικόνα 5 Θραύσμα πλάκας από μεγάλο τριβείοΕικόνα 5. Θραύσμα πλάκας από μεγάλο τριβείο. Από τον λόφο «Αγριλέζα» στο Λαύριο.

50cm

Γ.Δ.Π

Εικόνα 6. Λεπτομέρεια από την προηγούμενη μύλη Διακρίνονται ταΕικόνα 6. Λεπτομέρεια από την προηγούμενη μύλη. Διακρίνονται τα ίχνη κρούσης (μικρές κοιλότητες) και οι κυματώσεις που σχηματίσθηκαν κατά την τριβή στην επιφάνεια, λόγω της διαφορετικής λ ό ώ άσκληρότητας των στρώσεων του μαρμάρου

Γ.Δ.Π

Τ β ί λά ύλ δ (Ε ό 7 8)Τριβεία πλάκας με κύλινδρο (Εικόνες 7 και 8)• Σε άλλη πιο προχωρημένη παραλλαγή το κινητό εργαλείο μπορεί να είναι κύλινδρος. Η πλάκα μπορεί να είναι επίπεδη ή να έχειείναι κύλινδρος. Η πλάκα μπορεί να είναι επίπεδη ή να έχει επιφάνεια σε μορφή σέλλας, saddle stone, όπως συνηθίζεται για παράδειγμα στη Νότιο Αμερική (metate).

• Με τα εργαλεία αυτά έτριβαν εκτός από δημητριακά, και άλλα προϊόντα φυτικής ή ζωικής προέλευσης, καθώς και ανόργανα υλικά (π.χ. χρωστικές ουσίες). Επομένως από νωρίς αρχίζει η(π.χ. χρωστικές ουσίες). Επομένως από νωρίς αρχίζει η πολυχρηστικότητα των τριβείων.

Εικόνα 7. Επίπεδη Μύλη και Κυλινδρικός Τριπτήρας του περασμένου αιώναΜουσείο Ελιάς Π. Πετρόπουλου. Καρακοβούνι Άστρους.

Γ Δ ΠΓ.Δ.Π

Εικόνα 8. Πέτρινος κύλινδρος έκθλιψης ελαιών και σταφυλιών του περασμένου αιώνα (κυλινδρικός τριπτήρας). Ως μύλη (κάτω πλάκα ή ρ μ ( ρ ς ρ ήρ ς) ς μ η ( ήληνός) χρησίμευε μία αβαθής ξύλινη κάσσα. Ως όνος χρησίμευε ο πέτρινος κύλινδρος της φωτογραφίας.Απομεινάρι σε δρόμο στην Αργαλαστή ΠηλίουΑπομεινάρι σε δρόμο, στην Αργαλαστή Πηλίου

Γ.Δ.Π

Γ.Δ.Π

Εικόνα 9 Τριβεία με πλάκα στα Εργαστήρια του ΛαυρίουΕικόνα 9 . Τριβεία με πλάκα στα Εργαστήρια του Λαυρίου • Στα αρχαία εργαστήρια του Λαυρίου τα τριβεία που προορίζονται για τη θραύση είναι εξαιρετικά μεγάλου μεγέθους, προσαρμοσμένα στις ανάγκες βιομηχανικής παραγωγής, και βρίσκονται σε κάθε εργαστήριο ανά δύο, τρία ή

ό δ ύ ώ ή λώ έ όπερισσότερα σε ειδικούς χώρους που ήσαν ασφαλώς στεγασμένοι. Τόσο μεγάλου μεγέθους τριβεία δεν έχω εντοπίσει αλλού στην βιβλιογραφία.

• Είναι κατασκευασμένα, χωρίς εξαίρεση, από μάρμαρο. Το μάρμαρο είναι το υλικό που είναι διαθέσιμο σε απεριόριστες ποσότητες στην περιοχή μπορεί ναυλικό που είναι διαθέσιμο σε απεριόριστες ποσότητες στην περιοχή, μπορεί να εξορυχθεί σε μεγάλους όγκους και έχει πολύ καλή αντοχή στη θλίψη και στην κρούση. Υστερεί, βέβαια, σημαντικά σε σκληρότητα (3 βαθμοί στην κλίμακα Mohs) και αυτό είναι μειονέκτημα για τα τριβεία που προορίζονται για τη λειο ρίβη η δια ροφικών υλών ό ου ορεί να ροκληθεί όλυν η ελειοτρίβηση διατροφικών υλών, όπου μπορεί να προκληθεί μόλυνση με τεμαχίδια από την πέτρα. Αυτό δεν εμπόδισε βέβαια τη χρήση τους στα σπίτια, ενώ δεν έχει καμία σημασία για τα μεταλλευτικά προϊόντα.

• Στην πρωτογενή θραύση μεταλλευμάτων η βασική φόρτιση πρέπει να είναι η η ρ γ ή ρ η μ μ η β ή φ ρ η ρ ηκρούση –λόγω του μεγάλου μεγέθους των αρχικών τεμαχίων και της αντοχής τους-, επομένως το μάρμαρο είναι το ιδανικό υλικό και η επιλογή του έχει γίνει σωστά από τους αρχαίους μεταλλευτές, τόσο με οικονομικά, όσο και με τεχνολογικά κριτήρια Αν είχαν χρησιμοποιηθεί σκληρά ηφαιστειογενήτεχνολογικά κριτήρια. Αν είχαν χρησιμοποιηθεί σκληρά ηφαιστειογενή πετρώματα, θα ρωγματώνονταν επειδή είναι εύθραυστα. Εξ άλλου είναι πολύ ακριβά και είναι πρακτικά αδύνατο να εξορυχθούν σε τόσο μεγάλους όγκους, όσο οι αντίστοιχοι όγκοι από μάρμαρο.

Εικόνα 9. Αρχαία Βιομηχανικά τριβεία του Λαυρίου τύπου πλάκας με τριπτήραμε τριπτήρα. Πλάκα σε μορφή σέλας (saddle quern) από τα Εργαστήρια της Λαυρεωτικής (Διαστάσεις 1.5-2m). Τριπτήρες δεν έχουν ανευρεθεί.

Γ.Δ.Π

Γ.Δ.Π Γ.Δ.Π

Εικόνα 10. Μεγέθυνση της προηγούμενης φωτογραφίας. Διακρίνονται σαφώς τα ίχνη κρούσης (μικρές κοιλότητες-βούλες) καιΔιακρίνονται σαφώς τα ίχνη κρούσης (μικρές κοιλότητες-βούλες) και οι γραμμώσεις που δημιουργήθηκαν κατά την τριβή στην επιφάνεια, λόγω της διαφορετικής σκληρότητας και της απόχρωσης των διαφόρων στρώσεων του μαρμάρου

Γ.Δ.Π

Τ ή ύ ά β ί δ έ• Τριπτήρες που να αντιστοιχούν σε αυτά τα τριβεία δεν έχουν ανευρεθεί στη Λαυρεωτική. Λογικά θα πρέπει να ήταν σφυριά από σίδηρο (βαριοπούλες) και για το λόγο αυτό δεν διασώθηκαν. ηρ (β ρ ς) γ γ ηΑσφαλώς, λόγω της αξίας τους, δεν εγκαταλείφθηκαν εκεί όταν οι εγκαταστάσεις έπαψαν να λειτουργούν.

Β΄: Τα Παλινδρομικά ΤριβείαΒ : Τα Παλινδρομικά Τριβεία με τροφοδότη (Olynthos Mill)με τροφοδότη (Olynthos Mill)

Τ λ δ ό β ί δό ( λό ά )Το παλινδρομικό τριβείο με τροφοδότη (σιλό, χοάνη)• Ο δεύτερος τύπος τριβείου που συναντάται στα Μεταλλεία της Λαυρεωτικής είναι το παλινδρομικό τριβείο από ηφαιστειακόΛαυρεωτικής είναι το παλινδρομικό τριβείο από ηφαιστειακό πέτρωμα (ανδεσίτη ή ρυόλιθο), που είναι γνωστό και ως Olynthus mill. Θα ξεκινήσουμε και πάλι από τα αντίστοιχα τριβεία οικιακής ήχρήσης.

• Αποτελούνται από μία κάτω επίπεδη πλάκα που οι αρχαίοι αποκαλούσαν μύλη, πάνω στην οποία κινούνταν παλινδρομικά μίααποκαλούσαν μύλη, πάνω στην οποία κινούνταν παλινδρομικά μία παχύτερη πλάκα με σιλό σχήματος ελλειψοειδούς κοιλότητας ή ανεστραμμένης πυραμίδας, στο βάθος της οποίας υπήρχε μία στενή

ή δ ί Η ά ή λά λ ύ ό δ λσχισμή τροφοδοσίας. Η επάνω κινητή πλάκα καλούνταν όνος, δηλ. γάιδαρος. Εικόνα 11.

Εικόνα 11. Οικιακό παλινδρομικό τριβείο τύπου ΟλύνθουΣτη φωτογραφία αριστερά, όνος παλινδρομικού τριβείου, μικρού πάχους. Ελαφρά κατασκευή, για να είναι εύκολη στη χρήση από γυναίκες. Το σιλό είναι η αβαθής ελλειψοειδής κοιλότητα. Η σχισμή στο βάθος του αρχικά ήταν στενή, αλλά εδώ έχει διευρυνθεί και έχει μετατραπεί σε ακανόνιστη οπή, λόγω θραύσης. Περιοχή Νοτιοανατολικής Αττικής. Δεξιά αναπαράσταση της λειτουργίας.

Ο.Κ.

(Προέλευση φωτογραφίας: Όλγα Κακαβογιάννη). Δεξιά σχέδιο αναπαράστασης της λειτουργίας του συγγραφέα.

Η λ ί άζ ή ό β ί λά• Η λειτουργία τους ομοιάζει με αυτή του πρωτόγονου τριβείου με πλάκα και τριπτήρα, αλλά η λειοτρίβηση γίνεται αποκλειστικά με διάτμηση (παλινδρομική κίνηση- σύρσιμο εμπρός-πίσω) και δευτερευόντως με συμπίεση λόγω του βάρους του όνου. Είναι κατά κανόνα μικρά σε διαστάσεις και ελαφρά, ώστε να τα χειρίζονται γυναίκες. Με αυτά οι δούλες του σπιτιού έτριβαν για πολλές ώρες καθημερινά τα απαραίτητα δημητριακά για την διατροφή ολόκληρης της οικογένειας.

• Ο τεχνολογικός νεωτερισμός σε σύγκριση με τα πρωτόγονα τριβεία πλάκας και τριπτήρα έγκειται στην αυστηρά παλινδρομική κίνηση στοπλάκας και τριπτήρα έγκειται στην αυστηρά παλινδρομική κίνηση, στο σιλό με τη σχισμή που κάνει την τροφοδοσία συνεχή και κατά το δυνατόν σταθερή, καθώς και στη συνεχή απαγωγή του τριμμένου προϊόντος. Αυτά τα στοιχεία οδηγούν σε ομοιόμορφα τριμμένο προϊόν (ομοιομορφίατα στοιχεία οδηγούν σε ομοιόμορφα τριμμένο προϊόν (ομοιομορφία μεγέθους κόκκων) και αύξηση της παραγωγικότητας.

• Τα τριβεία αυτά βρίσκονταν σε κάθε αρχαίο σπίτι και έχουνΤα τριβεία αυτά βρίσκονταν σε κάθε αρχαίο σπίτι και έχουν εξάπλωση σε όλη την Ελλάδα. Παραδείγματα δίνονται στη συνέχεια (Εικόνες 12,13 και 14) .

• Σ ή δ δ ή ά θ ύ β ί• Στην ιστορική τους διαδρομή άρχισαν να αντικαθιστούν τα τριβεία με πλάκα και τριπτήρα στις αρχές του 5ου αιώνα π.Χ. και αντικαταστάθηκαν με τη σειρά τους στον 1ο αιώνα π.Χ για β ή ή ό ύλ ύ Π ί ήβιομηχανική χρήση από τον μύλο τύπου Πομπηίας και για οικιακή χρήση από τον περιστροφικό χειρόμυλο, που χρησιμοποιείται στα χωριά ακόμη και σήμερα για την παρασκευή τραχανά, φάβας κλπ.

• Δεν είναι σίγουρο ότι ανακαλύφθηκε στην Όλυνθο όπως υπονοεί το όνομά του. Ίσως ήρθε από την Ανατολία. Όμως ήταν ο κατ΄εξοχήνμύλος της κλασσικής εποχής στην Ελλάδα, από την Μακεδονία ωςμύλος της κλασσικής εποχής στην Ελλάδα, από την Μακεδονία ως την Πελοπόννησο και τα νησιά του Αιγαίου, ενώ στην Μικρά Ασία δεν συναντάται συχνά παρά μόνον στις ελληνίδες πόλεις της Τρωάδας Από τους έλληνες ναυτικούς και εμπόρους διαδόθηκε στηΤρωάδας. Από τους έλληνες ναυτικούς και εμπόρους διαδόθηκε στη Συρία και στην Αίγυπτο και σε ολόκληρη τη Μεσόγειο.

Εικόνα 12. Παλινδρομικά τριβεία τύπου Ολύνθου με κλίση στην επιφάνεια της μύλης, από τη Δήλο(Α.Ε., Κ. Κουρουνιώτης 1917)

Εικόνα 13 Παλινδρομικό τριβείο τύπου ΟλύνθουΕικόνα 13. Παλινδρομικό τριβείο τύπου ΟλύνθουΛαογραφικό Μουσείο Αφύτου Χαλκιδικής (φωτογραφία συγγραφέα)

Γ.Δ.Π

Γ.Δ.Π

Εικόνα 14 Παλινδρομικό τριβείο τύπου ΟλύνθουΕικόνα 14. Παλινδρομικό τριβείο τύπου ΟλύνθουΜεταλλευτικό Μουσείο Μήλου.

Μετάβαση από τα οικιακά τριβεία στα Μεταλλεία (Εικόνα 15)Μετάβαση από τα οικιακά τριβεία στα Μεταλλεία (Εικόνα 15)

• Κατά την μετάβαση του παλινδρομικού τριβείου της Ολύνθου από την κατηγορία των οικιακών τριβείων στα Μεταλλεία βασικός νεωτερισμός είναι η εισαγωγή τηςτων οικιακών τριβείων στα Μεταλλεία, βασικός νεωτερισμός είναι η εισαγωγή της παλινδρομικής κυκλικής κίνησης, αντί της παλινδρομικής γραμμικής.

• Τέτοια τριβεία χρησιμοποιήθηκαν και ανευρίσκονται σε όλα τα εργαστήρια της Λαυρεωτικής και ασφαλώς χρησίμευσαν για την τελική λειοτρίβηση του

ύ λλ ύ ά ό ή θ ύ ί β ίαργυρούχου μεταλλεύματος μετά από την αρχική θραύση που γίνονταν στα τριβεία πλάκας και τριπτήρα που εξετάσαμε προηγουμένως. Τέτοια τριβεία αναφέρεται ότι βρέθηκαν και στα Μεταλλεία της Θάσου. Λογικά, πρέπει να χρησιμοποιήθηκαν και στα μεταλλεία του Παγγαίου, αν και δεν βρήκα σχετικές μαρτυρίες.

• Το κείμενο του Αγαθαρχίδη που αναφέρεται στα Μεταλλεία χρυσού της Αιγύπτου τον 1ο αιώνα π.Χ.,και διασώθηκε μέσω του Διόδωρου του Σικελιώτη και του Πατριάρχη Φώτιου, αναφέρει τα εξής: «Οι πιο ηλικιωμένοι, γυναίκες και άντρες, παραλαμβάνουν το μετάλλευμα που προηγουμένως έχει θραυσθεί σε μέγεθος ρ μβ μ μ ρ ηγ μ ς χ ρ μ γ ςμπιζελιού και το ρίχνουν μέσα στους μύλους, σε πολυάριθμες σειρές, δύο ή τρία άτομα από τη μία και την άλλη πλευρά του μοχλού, και το αλέθουν».

Η θή ό β ί λ ύ έ ή ό• Η προσθήκη ενός βραχίονα-μοχλού επέτρεψε την χρήση όνου με μεγαλύτερο βάρος, που είναι απαραίτητο λόγω της μεγάλης σκληρότητας και αντοχής του μεταλλεύματος. Η κίνηση γίνεται ευκολότερη με την εισαγωγή παλινδρομικής κυκλικής κίνησης. Επίσης, το σιλό απέκτησεεισαγωγή παλινδρομικής κυκλικής κίνησης. Επίσης, το σιλό απέκτησε μεγαλύτερον όγκο.

• Άλλος νεωτερισμός είναι η χάραξη της επίπεδης επιφάνειας με γραμμώσεις, που επιτείνει την άσκηση των διατμητικών δυνάμεων έναντι

θλ ώ ύ θλ ό ό δ ί δ δ έ ύτων θλιπτικών. Η σύνθλιψη από μόνη της δεν είναι ενδεδειγμένη, ούτε για τα πολύ μαλακά, ούτε και για τα πολύ σκληρά υλικά. Π.χ. με απλή σύνθλιψη ή με κρούση το μη ξηραμένο σιτάρι συμπιέζεται αντί να τριφτεί, ενώ το μετάλλευμα χρειάζεται εξαιρετικά μεγάλο βάρος ή δύναμη για ναενώ το μετάλλευμα χρειάζεται εξαιρετικά μεγάλο βάρος ή δύναμη για να λειοτριβηθεί. Η λειοτρίβησή του είναι ευκολότερη και πιο ομοιόμορφη με διάτμηση. Για καλύτερη διάτμηση ανακαλύφτηκε ότι οι χαραγές δεν πρέπει να είναι παράλληλες πάνω στους δύο λίθους, αλλά υπό γωνίαν. Ό Λ ύ ά ξ ά ά άΌμως στο Λαύριο η χάραξη συναντάται αρκετά σπάνια.

• Είναι φανερό ότι η κίνηση του όνου παλινδρομικά εμπρός-πίσω δεν είναι πλέον εύκολη, λόγω του βάρους, αλλά και λόγω του μεγαλύτερου έργου που απαιτείται για την λειοτρίβηση σκληρών υλικών Έτσι υιοθετείταιπου απαιτείται για την λειοτρίβηση σκληρών υλικών. Έτσι υιοθετείται μοχλός-κώπη, η κίνηση αποχτά περιστροφικό χαρακτήρα, αλλά παραμένει παλινδρομική, δεξιά-αριστερά, δεν ολοκληρώνει τον κύκλο. Με άλλα λόγια, το τριβείο δεν γίνεται ακόμα κυκλικό.γ ρ β γ μ

Εικόνα 15. Παλινδρομικά τριβεία τύπου ΟλύνθουΕικόνα 15. Παλινδρομικά τριβεία τύπου ΟλύνθουΟι δύο τρόποι παλινδρομικής κίνησης: γραμμική ή κυκλική.

Οικιακή οικονομία Μεταλλεία.Οικιακή οικονομία.Γραμμική κίνηση, εμπρός-πίσω

Κυκλική κίνηση, δεξιά-αριστερά

Γ.Δ.Π.

Απόδειξη της κυκλικής παλινδρομικής κίνησης στην Εικόνα 16Απόδειξη της κυκλικής παλινδρομικής κίνησης στην Εικόνα 16. Η κυκλική κίνηση αποδεικνύεται από τις κυκλικές τροχιές στην κάτω επιφάνεια του όνου. Εδώ στην κατοπτρική εικόνα της κάτω επιφάνειας του όνου σε τεμάχιο από τη Λαυρεωτική παρατηρούνται κυκλικές γραμμώσεις-

έ δ ήθ ό λ ύ όχαραγές, που δημιουργήθηκαν από τους σκληρούς κόκκους του μεταλλεύματος πάνω στην άνω πλάκα (όνο) του τριβείου.

• Θραύσματα όνων Λαυρεωτικής (Εικόνα 17)• Θραύσματα όνων Λαυρεωτικής (Εικόνα 17)• Η κάτω πλάκα είναι συνήθως από ανδεσίτη (προέλευση από την Αίγινα και από τον Ισθμό). Πρόκειται για σκληρό υλικό χωρίς σημαντικό πορώδες που μετά από ορισμένη χρήση λειαίνεται και παύει να είναι κοφτερό. Χρειάζεται μ ρ μ η χρή η φ ρ ρ ζτότε πελέκημα, χάραξη για να αποκατασταθεί η τραχύτητα. Πάντως στην κάτω μυλόπετρα η τραχύτητα είναι δευτερεύουσας σημασίας, γιατί λειτουργεί κυρίως ως υποστήριγμα του φορτίου. Η πάνω μυλόπετρα, όμως, (ο όνος) πρέπει να είναι κοφτερή, να έχει σημαντική τραχύτητα, γι΄αυτό συνήθωςπρέπει να είναι κοφτερή, να έχει σημαντική τραχύτητα, γι αυτό συνήθως χρησιμοποιείται ο ρυόλιθος (ή τραχείτης) που έχει σημαντικό πορώδες και δεν στομώνει, επειδή με τη φθορά εξαφανίζονται μεν οι ανοικτοί πόροι της επιφάνειας, αλλά στη θέση τους εμφανίζονται καινούργιοι. Πρόκειται για την ρουθουνάτη μυλόπετρα που δεν χρειάζεται χάραξη Η προέλευση τουρουθουνάτη μυλόπετρα που δεν χρειάζεται χάραξη. Η προέλευση του ρυόλιθου είναι από τη Νίσυρο και τη Μήλο. Ανδεσίτης και ρυόλιθος είναι ηφαιστειακά πετρώματα με μεγάλη σκληρότητα (6-7 στην κλίμακα Mohs).

• Εξέλιξη του παλινδρομικού τριβείου της Ολύνθου είναι ο κυκλικός χειρόμυλος ξ ξη ρ μ ρ β ης ς χ ρ μ ςκαι ο μύλος με οριζόντιες μυλόπετρες (νερόμυλος ή ανεμόμυλος).

Εικόνα 16. Θραύσμα Παλινδρομικού τριβείου από το Λαύριο.Φαίνονται οι κυκλικές τροχιές της άλεσης στην κάτω επιφάνεια (κατοπτρική εικόνα). Εργαστήρια Λαυρεωτικής.

Γ.Δ.Π

Εικόνα 17. Διάφορα θραύσματα από τoν όνο τωνΕικόνα 17. Διάφορα θραύσματα από τoν όνο τωνπαλινδρομικών τριβείων των Εργαστηρίων του Λαυρίου

ό 1Εικόνα 18

Τ ά Κ ύ Βό άλ Κύ• Το ναυάγιο της Κερύνειας, στα Βόρεια παράλια της Κύπρου, χρονολογείται από το 300 π.Χ. περίπου. Πλοίο μήκους 15 μέτρων, κατασκευής 389π.Χ. ής

• Όταν ναυάγησε μετέφερε 29 τριβεία και 380 οξυπύθμενουςαμφορείς με αμύγδαλα και άλλα προϊόντα.

Εικόνα 18. Από το ναυάγιο της Κερύνειας Το πλοίο ναυπηγήθηκε περίπου το 390π.Χ και ναυάγησε περίπου το 300π.Χ

Ομοίωμα: Κερύνεια ΙΙΟμοίωμα: ερύνεια

Γ΄ Τ λ ά β ίΓ΄ : Τα κυκλικά τριβεία της ΛαυρεωτικήςΛαυρεωτικής

Τ λ ά β ί Λ ίΤα κυκλικά τριβεία του ΛαυρίουΟι εγκαταστάσεις αυτές θεωρήθηκαν μέχρι προσφάτως εσφαλμένα ως «πλυντήριαΟι εγκαταστάσεις αυτές θεωρήθηκαν μέχρι προσφάτως, εσφαλμένα, ως «πλυντήρια

μεταλλεύματος», τα αποκαλούμενα «ελικοειδή πλυντήρια του Λαυρίου», μέσα στα οποία θεωρήθηκε ότι γίνονταν εμπλουτισμός τριμμένου μεταλλεύματος αργυρούχου μολύβδου για την παραλαβή του συμπυκνώματος (concentrate).

Σε δύο πρόσφατες ανακοινώσεις ο συγγραφέας της παρούσας ομιλίας έδειξε ότι δεν πρόκειται για πλυντήρια, αλλά για τριβεία και τα ονόμασε «Κυκλικά τριβεία του Λαυρίου».

Οι ανακοινώσεις αυτές είναι:ς ς• 1. The so called “helicoidal ore washeries” of Laurion and their actual function as circular mills in

the process of beneficiation of silver and lead contained in old litharge stocks, by George D. Papadimitriou, 6th Sympossium of the Hellenic Society for Archaeometry (6o Πανελλήνιο Συμπόσιο της Ελληνικής Αρχαιομετρικής Εταιρείας), Μουσείο Ακρόπολης, 16-18 Μαϊου 2013.

• 2. Γ.Δ.Παπαδημητρίου, Μία νέα άποψη για τα λεγόμενα ελικοειδή πλυντήρια του Λαυρίου και τις μεταλλουργικές διεργασίες που συνδέονται με αυτά. ΙΕ Επιστημονική Συνάντηση Νοτιοανατολικής Αττικής, Δημαρχειακό Μέγαρο Κορωπίου, 17-20 Οκτωβρίου 2013.

Περιλήψεις των Ανακοινώσεων αυτών περιλαμβάνονται στα τεύχη περιλήψεων των συνεδρίων, αλλά τα Πρακτικά των ανωτέρω Συνεδρίων δεν έχουν ακόμη εκδοθεί. Για το λόγο αυτό παρακαλείσθε να μην κάνετε χρήση των φωτογραφιών της παρούσας παρουσίασης.

Τα κυκλικά τριβείαΤα κυκλικά τριβεία

• Είναι κυκλικής μορφής κατασκευές διαμέτρου περίπου έξη μέτρων (20 ί δώ ) ό λώ λ έ ά ά ίαρχαίων ποδών) από επιμελώς συναρμολογημένα τεμάχια μαρμάρου, τα οποία

φέρουν στην επάνω επιφάνεια ένα αυλάκι, (Εικόνα 19). To αυλάκι αυτό μπορεί να φέρει στον πυθμένα του διαδοχικές κοιλότητες (Εικόνα 20).

Υπόθεση K Κονοφάγου- H MusscheΥπόθεση K. Κονοφάγου- H. Mussche

• Έγιναν γνωστά με ανακοίνωση των καθηγητών Κ Κονοφάγου και Η• Έγιναν γνωστά με ανακοίνωση των καθηγητών Κ. Κονοφάγου και Η. Mussche στην Ακαδημία Αθηνών το έτος 1970.

• Θεωρήθηκαν αρχικά ως πλυντήρια και όχι ως τριβεία, και επεκράτησε να αποκαλούνται «ελικοειδή πλυντήρια της Λαυρεωτικής».ή ήρ ης ρ ής

• Και οι τρεις κατασκευές που μελέτησαν αρχικά οι Κονοφάγος-Mussche (Μεγάλα Πεύκα, Δημολιάκι, Μπερτσέκο) ήταν ισχυρά διαταραγμένες. ‘Ένα τμήμα της περιφέρειάς τους έλλειπε και

έ λίθ ή έ ή ί ζ Α ό έ ξορισμένοι λίθοι ήταν μετατοπισμένοι ή απουσίαζαν. Αυτό έπαιξε σπουδαίο ρόλο στην ερμηνεία που έδωσαν οι Κονοφάγος –Mussche.

• Λόγω της παρουσίας κοιλοτήτων σε δύο από αυτές τις κατασκευές (Δημολιάκι, Μπερτσέκο) και της παρατηρούμενης μικρής κλίσης(Δημολιάκι, Μπερτσέκο) και της παρατηρούμενης μικρής κλίσης (6cm/m) της κατασκευής στο Δημολιάκι, οι Κονοφάγος και Musscheυπέθεσαν ότι πρόκειται για έλικα και υποστήριξαν ότι το αυλάκι είναι ρείθρο (sluice) μέσα στο οποίο γίνονταν εμπλουτισμός λεπτά λ β έ λλ ά ύ λύβδ ή ύλειοτριβημένων μεταλλευμάτων αργυρούχου μολύβδου με ροή νερού. Με βάση τις προηγούμενες παρατηρήσεις χαρακτήρισαν τις κατασκευές ως διατάξεις εμπλουτισμού και τις ονόμασαν «ελικοειδή πλυντήρια».πλυντήρια».

Εικόνα 19. Αρχαία κυκλική κατασκευή -Δημολιάκι Λαυρεωτικής (Φωτογραφία του συγγραφέα το 1979, περίπου δέκα χρόνια μετά την ανασκαφή από τους Κ. Κονοφάγο-H. Mussche).

ΓΔΠ

Υπόθεση Κ. Τσάιμου

Σ έ ό 2001 ά θ ή Α λό Κ• Στη συνέχεια, από το 2001 και μετά, η καθηγήτρια-Αρχαιολόγος Κ. Τσάιμου εντόπισε και ανέσκαψε τέσσερες παρόμοιες κατασκευές στο Αρύ της Λαυρεωτικής, εκ των οποίων οι τρεις είναι κλειστές κυκλικές κατασκευές σε καλή κατάσταση διατήρησης. Πρόκειται για κυκλικές διατάξεις, χωρίς καμία συστηματική κλίση (Εικ. 20β).

• Η Τσάιμου διατύπωσε την άποψη ότι οι ανοιχτές κατασκευές τωνΗ Τσάιμου διατύπωσε την άποψη ότι οι ανοιχτές κατασκευές των Κονοφάγου-Mussche ήταν πράγματι πλυντήρια, ενώ οι κλειστές κατασκευές που ανέσκαψε η ίδια ήσαν διαφορετικές στη χρήση και λειτουργία από τις πρώτες και υποστήριξε ότι δεν ήταν πλυντήριαλειτουργία από τις πρώτες και υποστήριξε ότι δεν ήταν πλυντήρια, αλλά αναμεικτικές διατάξεις. Κατά την άποψή της, μέσα σ΄αυτές, λεπτό μετάλλευμα που προέρχονταν από εμπλουτισμό (συμπύκνωμα) αναμειγνύονταν μέσα στο αυλάκι μαζί με άργιλο και νερό με τηαναμειγνύονταν μέσα στο αυλάκι μαζί με άργιλο και νερό με τη βοήθεια περιστρεφόμενων αναδευτήρων, για να μορφοποιηθεί εν συνεχεία σε τούβλα για την τροφοδοσία των καμίνων.

Εικόνα 20

Διαταραγμένη ανοικτή κυκλική κατασκευή στο Δημολιάκι

(α)Δημολιάκι.Ανασκαφή Κ.Κονοφάγου-Η.MuscheΦωτογραφία Δρ. Γ.Ν.Δερμάτη

ΓΝΔ(β)

Αδιατάρακτη κλειστή κυκλική κατασκευή κυκλική κατασκευή στο Αρύ .Ανασκαφή Κ. Τσάιμου

ΓΔΠ

Εικόνα 21. Διάταξη με κοιλότητες (Δημολιάκι) και χωρίςΕικόνα 21. Διάταξη με κοιλότητες (Δημολιάκι) και χωρίς κοιλότητες (Αρύ ΙΙ)

ΓΝΔ ΓΔΠ

Η άποψη του συγγραφέα: Πρόκειται για κυκλικά τριβείαΗ άποψη του συγγραφέα: Πρόκειται για κυκλικά τριβεία (Εικόνα 22)

Στην παρούσα ανακοίνωση θα δείξουμε ότι δεν πρόκειται ούτεΣτην παρούσα ανακοίνωση θα δείξουμε ότι δεν πρόκειται ούτε για πλυντήρια, ούτε για αναμεικτικές διατάξεις, αλλά για κυκλικά τριβεία, με όρθια μυλόπετρα, κινούμενη επί της ακμής

( d ill)της (edge runner mill).

Η Εικόνα 22 δείχνει τον τρόπο λειτουργίας των τριβείων αυτών χ ρ ργ ς ρ βκατά τον συγγραφέα.Μία βαρειά όρθια μυλόπετρα κυλίεται μέσα στο αυλάκι όπου είναι τοποθετημένο το υλικό που προορίζεται να λειοτριβηθεί και τοτοποθετημένο το υλικό που προορίζεται να λειοτριβηθεί και το θραύει με το βάρος της. Η μυλόπετρα περιστρέφεται ελεύθερα με άξονα έναν οριζόντιο βραχίονα, που διαγράφει τροχιά γύρω από λ ί έ ή θ ύ ά άκολονίσκο στο κέντρο της κατασκευής, ωθούμενος κατά πάσα

πιθανότητα από την μυϊκή δύναμη του ανθρώπου, χωρίς να αποκλείεται και η έλξη από γάιδαρο.

Ε Κ λ ά Τ β ί Λ ήΕικ.22. Κυκλικά Τριβεία Λαυρεωτικής-Τρόπος λειτουργίας κατά τον συγγραφέα

Γ.Δ.Π

ό 23 24Εικόνες 23 και 24

Κ ΄ ή ί ή έ δ ξ ό ό β ί• Κατ΄αρχήν μία ισχυρή ένδειξη ότι πρόκειται για τριβεία με κυλιόμενη κατακόρυφη μυλόπετρα είναι η παρουσία αυλακώσεων που σχηματίσθηκαν από την κίνησή της έξω από την κανονική της χημ η η η ή ης ξ η ή ηςτροχιά. Λόγω μετακίνησης των λίθων κατά την λειτουργία, -η οποία μετατόπιση είναι άλλωστε εμφανής στις φωτογραφίες-, η μυλόπετρα ακολουθώντας υποχρεωτικά κυκλική τροχιά χάραξεμυλόπετρα -ακολουθώντας υποχρεωτικά κυκλική τροχιά- χάραξε καινούργιο αβαθές αυλάκι, δίπλα στο προηγούμενο. Τέτοιες αυλακώσεις, που οφείλονται σε έξοδο της μυλόπετρας από την αρχική της διαδρομή μέσα στο αυλάκι, μοιάζουν με τροχιές τροχών αμάξης σε λιθόστρωτο δρόμο (Εικόνα23, 24) και δεν αφήνουν καμία αμφιβολία ότι δημιουργήθηκαν από την επαναλαμβανόμενηκαμία αμφιβολία ότι δημιουργήθηκαν από την επαναλαμβανόμενη κύλιση τροχού μεγάλου βάρους, εν προκειμένω μυλόπετρας.

Εικόνα 23. Απόδειξη κύλισης μυλόπετραςξη ης μ ρ ςΣαφή ίχνη κύλισης τροχού (όρθιας μυλόπετρας) αποδεικνύουν ότι πρόκειται για μύλο.Λόγω ε α ό ι ης ων λίθων ρος α έξω α ό ο φορ ίο η υλό ε ρα ξέφυγεΛόγω μετατόπισης των λίθων προς τα έξω από το φορτίο, η μυλόπετρα ξέφυγε από το αυλάκι και κινήθηκε πάνω στο εσωτερικό κράσπεδο. Στο αυλάκι οι κοιλότητες έχουν φθαρεί από την κίνηση της σκληρής μυλόπετρας.

Υπολείμματα από κοιλότητες που έχουν φθαρεί

Ίχνος παρέκκλισης διαδρομής τροχού (όρθιας μυλόπετρας)

ΓΔΠ

Ε ό 24 Α λ ώ (Α ύ ΙΙΙ)Εικόνα 24. Αυλακώσεις (Αρύ ΙΙΙ)(Παρόμοιες με τροχιές από τροχούς αμάξης σε λιθόστρωτο δρόμο)

Οπή από στήριξη κολονίσκου

ΓΔΠΓΔΠ

Π άλλ λ δ ά λ ί λό ή• Παράλληλα, στη διάρκεια της λειτουργίας οι κοιλότητες που υπήρχαν αρχικά στον πυθμένα του αυλακιού υπέστησαν φθορά από τη διέλευση της μυλόπετρας και σε ορισμένες περιπτώσεις μετά βίας διακρίνονται (Εικόνα 23). Τούτο είναι φυσικό, καθώς οι μυλόπετρες είναι κατασκευασμένες κατά κανόνα από πολύ σκληρό ηφαιστειακό υλικό (ρυόλιθο ή ανδεσίτη), που εύκολα φθείρει το κατά πολύ μαλακότερο μάρμαρο του αυλακιού. Στις διάφορες κατασκευές παρατηρείται άμεση συσχέτιση μεταξύ παρουσίας κοιλοτήτων και βάθους αυλακιού (Εικόνα 25). Όπως είναι φυσικό, όσο βαθαίνει το αυλάκι λόγω φθοράς κατά την λειτουργία, τόσο φυσι ό, όσο βαθαίνει το αυλά ι λόγω φθοράς ατά την λειτουργία, τόσομειώνεται το βάθος των κοιλοτήτων, ώστε τελικά εξαφανίζονται.

• Και στη φωτογραφία 26 η κύλιση της βαρειάς μυλόπετρας συμπεραίνεται από την φθορά των κοιλοτήτων από τα ίχνη νέας τροχιάς στο εσωτερικόαπό την φθορά των κοιλοτήτων, από τα ίχνη νέας τροχιάς στο εσωτερικό κράσπεδο του αρχικού αυλακιού και από την συντριβή του εξωτερικού κρασπέδου.

Εικόνα 25 Κοιλότητες και αυλάκιΕικόνα 25. Κοιλότητες και αυλάκιΔεξιά το αυλάκι είναι ρηχό, τελείως στην επιφάνεια (Μπερτσέκο). Στο μέσον το αυλάκι είναι βαθύτερο και οι κοιλότητες έχουν σχεδόν εξαλειφθεί από τη φθορά (Αρύ ΙΙΙ). Στο τρίτο το αυλάκι είναι βαθύ, χωρίς κοιλότητες , οι οποίες έχουν τελείως

Μεγάλα Πεύκα- A ύ ΙΙΙ Α ύ ΙΙ

ΙΙΙ). Στο τρίτο το αυλάκι είναι βαθύ, χωρίς κοιλότητες , οι οποίες έχουν τελείως εξαφανισθεί (Αρύ ΙΙ).

Μεγάλα Πεύκα-Θέση Μπερτσέκο

Aρύ ΙΙΙ Αρύ ΙΙ

ΓΝΔ ΓΔΠ ΓΔΠ

Εικόνα 26. Συντριβή εξωτερικού κρασπέδου, φθορά κοιλοτήτων, ίχνη νέας τροχιάς στο εσωτερικό κράσπεδο από το βάρος της κυλιόμενης μυλόπετρας

ΣΧ ΣΧ

Ανάλογες παρατηρήσεις ισχύουν και για το τριβείο Αρύ ΙV.Εικόνα 27,Αρύ ΙV. Παρατηρείται και πάλι δεύτερη τροχιά στοΕικόνα 27, Αρύ ΙV. Παρατηρείται και πάλι δεύτερη τροχιά στο εσωτερικό κράσπεδο. Υπολείμματα κοιλοτήτων κατά τόπους. Βαθύ αυλάκι.

Π ό β ί όΠαρόμοια τριβεία ανα τον κόσμο

Αλλά ή ή ά όδ ξ ό ό• Αλλά η πιο πειστική, χειροπιαστή και άμεση απόδειξη ότι πρόκειται για κυκλικά τριβεία είναι η ύπαρξη παρόμοιων κατασκευών, στην Κίνα, στην Ευρώπη και στην Αμερική. Αυτά χρησιμοποιήθηκαν για πάτημα γεωργικών προϊόντων (ρυζιού, δημητριακών, μήλων για παραγωγή μηλίτη οίνου), αλλά και για φυτά με βιομηχανικές χρήσεις (καννάβι, λινάρι) και για Μεταλλεία (κυρίως χρυσού και μολύβδου/αργύρου).

• Η αποδεδειγμένη χρονική τους εξάπλωση είναι: για την Ελλάδα από την ύστερη Κλασσική περίοδο και μετά, άγνωστο μέχρι πότε ακριβώς. Για την Κίνα από τον 2ο αιώνα μ Χ μέχρι τη σύγχρονη εποχή Για την Ευρώπητην Κίνα από τον 2ο αιώνα μ.Χ μέχρι τη σύγχρονη εποχή. Για την Ευρώπη από τον Μεσαίωνα και μετά. Για την Β. Αμερική κατά τον 18-19ο ίσως και τον 20ό αιώνα. Για τη Ν. Αμερική τους δύο τελευταίους αιώνες, ίσως μέχρι και σήμεραμέχρι και σήμερα.

• Στη συνέχεια δίνονται διάφορες φωτογραφίες, με τις σχετικές πληροφορίες.

Εικόνα 28

Κυκλικό τριβείο (shih nien).Από βιβλίο του Thien Kung KhaiΑπό βιβλίο του Thien Kung KhaiWu, 1637μΧ. Κίνα.

O μύλος έχει δύο μυλόπετρες και O μύλος έχει δύο μυλόπετρες και ένα σάρωθρο που οδηγεί ξανά μέσα στο αυλάκι τα σιτηρά που διασκορπίζονται. Κινείται από διασκορπίζονται. Κινείται από δύο βόδια.(Science and Civilization in China, Joseph Needham)

Εικόνα 29. Hupei, Κίνα: Σύγχρονο περιστροφικό τριβείο ( rotaryΕικόνα 29. Hupei, Κίνα: Σύγχρονο περιστροφικό τριβείο ( rotary bogie-wheel edge runner mill). Ο μύλος έχει δύο μυλόπετρες με διαφορετική διάμετρο, τη μία πίσω από την άλλη και κινείται από βόδι.( Science and Civilization in China Joseph Needham)( Science and Civilization in China, Joseph Needham)

Εικόνα 30. Γαλλία. Vallee du Leff , Côte d΄Armor, Βρετάνη. Α ά λ ύ β ί ώ ά ό ήΑπομεινάρι κυκλικού τριβείου σιτηρών, άγνωστο από ποια εποχή.

Εικόνα 31. Castleton, Αγγλία, Μεταλλείο Odin. Κυκλικό τριβείο για τη θραύση μεταλλεύματος μολύβδου που προορίζονταν για υδρομηχανικό εμπλουτισμό. Ο πυθμένας του αυλακιού είναι από χυτοσίδηρο (4 τεμάχια), ενώ η λό έ έ ά ά ί ό μυλόπετρα φέρει στην περιφέρειά της στεφάνη επίσης από

χυτοσίδηρο.

Έτος κατασκευής ίσως το 1823ίσως το 1823

ΤροχιάΔιάμ 5 5mΔιάμ. 5.5mΠλάτος : 37.5cm

Μυλόπετρα:Μυλόπετρα:1.8m διάμετρος.

Εικόνα 32. Peak district, DerbyshireΦωτογραφία κυκλικού τριβείου εν λειτουργία Λειοτριβούσε μετάλλευμαΦωτογραφία κυκλικού τριβείου εν λειτουργία. Λειοτριβούσε μετάλλευμα μολύβδου, το οποίο οδηγούνταν εν συνεχεία στα πλυντήρια για εμπλουτισμό. Πρόκειται για την μοναδική φωτογραφία τριβείου εν λ ί έ ί Φ ί θ ό ώ 20ουλειτουργία που έχω εντοπίσει. Φωτογραφία πιθανόν των αρχών του 20ουαιώνα

Εικόνα 33. Υπολείμματα κυκλικού τριβείου σε δάσος κοντά στο χωριό Ottnang της περιοχής Bruckmühl, Oberösterreich(Aυστρία)

Συναρμολόγηση του κυκλικού τριβείου της προηγούμενηςΣυναρμολόγηση του κυκλικού τριβείου της προηγούμενης φωτογραφίας σε κήπο (Αυστρία)

Chilean mill. Πίσω από το κυκλικό τριβείο διακρίνεται ένα δονούμενο ρείθρο ή τράπεζα εμπλουτισμού. Είναι ακριβώς ο

δ ό άσυνδυασμός που υπάρχει και στο Λαύριο: Κυκλικό τριβείο- Επίπεδο πλυντήριο.

Κυκλικό τριβείο για την λειοτρίβηση χρυσοφόρου χαλαζία στη Χιλή

Εικόνα 34. Paul Cézanne. Meule au Parc du Château Noir, 1898-1900. Philadelphia Museum of Art, Collection Carol Tyson. Μυλόπετρα και θραύσματα από την κυκλική κατασκευή τριβείου, μπροστά από στοές εισόδου (μπούκες) Μεταλλείου.

Εικόνα 35. Έκθλιψη μήλων για παραγωγή μηλίτη οίνου (cider) στο Long Islandτων ΗΠΑ. Ελαιογραφία 1840-1841. William Sidney Mount (1807-1868). Τhe Metropolitan Museum of Art. Ο αγρότης και τα παιδάκια που είναι ανεβασμένα στον βραχίονα,

ώ θέ βά βά λόπροφανώς προσθέτουν το βάρος τους στο βάρος της μυλόπετρας.

Εικόνα 36. Ανεστιάδα, Παλαιά Καβάλα-ΜακεδονίαΚ λ ά λ ί ί ά λά θ ό όΚαμπυλωτά υπολείμματα τεμαχίων μαρμάρου με αυλάκι, πιθανόν από κυκλικά τριβεία. Μεταλλεία χρυσού; Χ. Κουκούλη – Χρυσανθάκη και E.Photos, Ch. Koukouli-Chrysanthaki, R.F.Tylecote, G.Gialoglou

Π έλ ύΠροέλευση της εφεύρεσης• Tο κυκλικό τριβείο ή edge runner mill, δηλ. «ο κυλιόμενος επί της ακμής του τροχού μύλος», προέκυψε από το ελληνικό trapetum, το οποίο εικονίζεται εδώ.

Εικόνα 37. Φωτογραφία και σχηματική αναπαράσταση του Trapetum

Αρχαία Αγορά Αθηνών5ος-6ος αιώνας μ.Χ.

Εικόνα 38. Tο κυκλικό τριβείο του Λαυρίου προήλθε από το ρ β ρ ρ ήTrapetum.

Κυκλικό Τριβείο –ΛαύριοΜεγάλη διάμετρος

TrapetumΜικρή διάμετρος Μεγάλη διάμετροςΜικρή διάμετρος

Γ.Δ.Π.

Η ανάγκη λειοτρίβησηςσκληρών υλικών οδηγεί σε αύξηση του βάρους της λό δ λ έθμυλόπετρας, δηλ. του μεγέθους

της. Αναγκαστικά, για να μπορεί να κινηθεί, αυξάνεται

δ ά β ί Τυπικό Κυκλικό Τριβείο- Blandy-Les-Tour, Γαλλία

και η διάμετρος του τριβείου.

Το Trapetum είναι ελληνική εφεύρεση (περί τοΤο Trapetum είναι ελληνική εφεύρεση (περί το 400π.Χ)

Ιστορική Τεκμηρίωση• Το ελληνικό του όνομα δεν διασώθηκε, εκτός αν είναι το «ελαιοτρόπιον» που αναφέρεται στα «Γεωπονικά» του 10ου αιώνα μ.Χ, χωρίς καμία διευκρίνιση πέραν του ότι είναι μύλος ελαιών που στρέφεται, καθώς και σε ελληνική επιγραφή του 224 μ.Χ από την Αντιόχεια της Συρίας (IGL Syr 2 376)376).

• To trapetum αναφέρεται και περιγράφεται λεπτομερώς από τον Κάτονατον Πρεσβύτερο (234-149 π.Χ.) στο έργο του De Agri Cultura.

• Κατά τον Πλίνιο το trapetum ανακαλύφθηκε από τον Αρισταίο, γυιό του p φ η ρ , γΑπόλλωνα και της νύμφης Κυρήνης, τον οποίον οι Έλληνες τιμούσαν σε πολλά μέρη της Ελλάδας, στη Σικελία και την Σαρδηνία ως προστάτη της κτηνοτροφίας και της γεωργίας.(Plinius, NH VII,57)

Γλωσσολογική τεκμηρίωσηΓλωσσολογική τεκμηρίωση

Τ ό t t ό ί λ ά ί λέξ• Το όνομα trapetum, όσο και αν ηχεί λατινικά, είναι λέξη ελληνική.

• Προέρχεται από το ρήμα «τραπέειν-τραπήν» που συναντάταιΠροέρχεται από το ρήμα «τραπέειν τραπήν» που συναντάται στον Όμηρο (τραπέουσι, Οδύσσεια, η125) και στον Ησίοδο:

• «οι γε μεν ετράπεον, τοι δ΄ήρυον»= «άλλοι πατούσαν και άλλοι συγκέντρωναν τον μούστο» (Ασπίς 301).

• Κατά τον Ησύχιο (Λεξικό) σημαίνει «ληνοπατείν», δηλ. πατώ σταφύλια στην λήνοσταφύλια στην λήνο.

• Στον Ησύχιο και σε άλλους λεξικογράφους απαντούν και άλλες γραμματικές μορφές ή παράγωγα του ρήματος, όπως τραπέουσι=πατούσι επί τη ληνώ, τραπηταί=πατηταί.

Αρχαιολογική τεκμηρίωσηΟι πρώτες χρονολογημένες εμφανίσεις Trapetum είναι στην Ελλάδα• Χίος (Ανασκαφές Boardman Πίνδακας τέλος του 5ου π Χ αιώνα)• Χίος (Ανασκαφές Boardman, Πίνδακας, τέλος του 5ου π.Χ. αιώνα)• Όλυνθος (πέντε μυλόπετρες ενσωματωμένες στα τείχη και ένας ολόκληρος μύλος σε ανασκαφές. Διάστημα 433 – 348 π.Χ.

• Λαυρεωτική (Παλαιά Κοπραισία, Λεγραινά, μεταξύ 4ου και 2ου π.Χ.αιώνα). Εκλάπη στη διάρκεια των ανασκαφών, πριν φωτογραφηθεί.

Άλλες μεταγενέστερες εμφανίσεις• Ιταλία (Σταβία, Πομπηία, Villa Boscoreale, 79μ.Χ. -Βεζούβιος)• Ρωμαϊκή Αφρική• Αρχαία Αγορά Αθηνών (5ος-6ος αιώνας μ.Χ)

• Το trapetum είναι καθαρά ελληνική εφεύρεση

ό 39 ό Όλ θ ί 400Εικόνα 39. To trapetum από την Όλυνθο, περίπου 400 π.Χ.

Ε ήΕρωτήματα

Π έ έ ή ί θ θή• Παραμένουν τέσσερα ερωτήματα στα οποία θα προσπαθήσουμε να απαντήσουμε:

• 1) Σε τι χρησίμευαν τα κυκλικά τριβεία.

• 2) Γιατί άλλα από αυτά ανευρίσκονται σήμερα ως ανοιχτές και άλλα ως κλειστές κατασκευές.

• 3) Σε τι χρησίμευαν οι κοιλότητες μέσα στο αυλάκι.

• 4) Σε ποια περίοδο ελειτούργησαν.

Σ ί λ ά β ίΣε τι χρησίμευαν τα κυκλικά τριβεία.Σε προηγούμενη ανακοίνωσή μου στο 5ο Συμπόσιο της ΕΑΕ, έδειξα ότι ο λιθάργυρος που ί θ ί ά ύ ώ ό έλλ ίείχε παραχθεί κατά τους προηγούμενους αιώνες από την κυπέλλωση περιείχε εγκλείσματα αργυρούχου μολύβδου πλουσιότατα σε άργυρο , δηλ. ψήγματα.

• Τα εγκλείσματα αυτά είχαν γίνει ασφαλώς αντιληπτά από πολύ ενωρίς διότι τα• Τα εγκλείσματα αυτά είχαν γίνει ασφαλώς αντιληπτά από πολύ ενωρίς, διότι τα μεγαλύτερα φτάνουν σε μέγεθος το 0.5mm-1mm και είναι ορατά με γυμνό οφθαλμό, ώστε οι μεταλλευτές σκέφτηκαν ασφαλώς να τα αξιοποιήσουν, πιθανόν και από τον 5οκαι 4ο αιώνα π.Χ.

• Η παρακμή, όμως, των Μεταλλείων, που επέρχεται μετά το 300 π.Χ., αποτελεί πρόσθετο κίνητρο για εντατικοποίηση της εκμετάλλευσης του λιθαργύρου και της απολαβής των ψηγμάτων, πλουσίων σε άργυρο. Ή ή ή ύ λλά ’ ό έ ώ δ ύ δ λ• Ήταν μια φτηνή πηγή αργύρου, αλλά γι’ αυτό έπρεπε πρώτα να τα αποδεσμεύσουν, δηλ να λειοτριβήσουν τον λιθάργυρο σε μέγεθος κάτω του 0.5 mm και κατόπιν να ανακτήσουν τα εγκλείσματα με εμπλουτισμό στα επίπεδα πλυντήρια. Για την αποδέσμευση, δηλ. για την λεπτή αυτή λειοτρίβηση το κυκλικό τριβείο ήταν η ιδανικήαποδέσμευση, δηλ. για την λεπτή αυτή λειοτρίβηση το κυκλικό τριβείο ήταν η ιδανική μηχανή. Εξαιρετικά αποδοτική και παραγωγική. Πολύ δύσκολα οι ποσότητες λιθαργύρου που είχαν συσσωρευθεί στο Λαύριο κατά τους 2-3 προηγούμενους αιώνες (1 έως 1.5 εκατομύρια τόννους) θα μπορούσαν να λειοτριβηθούν με τα τριβεία πλάκας και

ή λ δ ά β ί ή ό ή Μ λλ ίτριπτήρα και με τα παλινδρομικά τριβεία που ήταν ως τότε εν χρήσει στα Μεταλλεία και Εργαστήρια.

• Τούτο είναι βέβαιο ότι συνέβη διότι μέσα στο αυλάκι των κυκλικών• Τούτο είναι βέβαιο ότι συνέβη, διότι μέσα στο αυλάκι των κυκλικών τριβείων ανιχνεύεται πάντοτε λιθάργυρος. Αλλά και στον ευρύτερο χώρο τους βρίσκονται πάντοτε σωροί λιθαργύρου. Ο τριμμένος λιθάργυρος αφθονεί και δεν υπάρχει καμιά άλλη εξήγηση γιατί τον ργ ρ ς φ ρχ μ η ξήγη η γέτριβαν οι αρχαίοι. Ως γνωστόν, η λειοτρίβηση είναι η πιο επώδυνη, χρονοβόρα και δαπανηρή διεργασία κατά τον εμπλουτισμό. Επομένως η λειοτρίβηση του λιθαργύρου δικαιολογείται μόνο εφόσον αποτελούσε μέρος μιας κερδοφόρου διαδικασίαςαποτελούσε μέρος μιας κερδοφόρου διαδικασίας.

• Τέλος τα κυκλικά τριβεία είναι πάντα κοντά σε φούρνους όπου υπήρχαν συσσωρευμένα αποθέματα λιθαργύρου (όχι κοντά σευπήρχαν συσσωρευμένα αποθέματα λιθαργύρου (όχι κοντά σε μεταλλεία) και υπάρχει πάντα δίπλα τους ένα επίπεδο πλυντήριο, απαραίτητο για τον διαχωρισμό. Έχουμε δηλ. πάντα ζεύγος κυκλικού τριβείου-διάταξης εμπλουτισμού.

• Τα επόμενα κοινά χαρακτηριστικά των κυκλικών τριβείων συνηγορούν υπέρ αυτής της άποψης.

• Κ ά ί λ ώ β ί• Κοινά γνωρίσματα των κυκλικών τριβείων• Βρίσκονται πάντοτε κοντά σε μεταλλουργικές καμίνους ή κοντά σε υπολείμματα μεταλλουργικών σκωριών, που μαρτυρούν την λειτουργία καμίνων κατά την αρχαιότητα.

• Βρίσκονται πάντοτε συνδυασμένες με ένα ή περισσότερα επίπεδα πλυντήρια μέσα στο ίδιο εργαστηριακό συγκρότημα.πλυντήρια μέσα στο ίδιο εργαστηριακό συγκρότημα.

• Δεν συναντώνται ποτέ μεμονωμένες κοντά σε μεταλλευτικά έργα, όπως συμβαίνει συνήθως με τα επίπεδα πλυντήρια.Η ό ά έ ί δ λ ή ί ή• Η συχνότητά τους σε σχέση με τα επίπεδα πλυντήρια είναι μικρή, όπως σχετικώς μικρή είναι και η συχνότητα των συγκροτημάτων καμίνων.

• Στο εσωτερικό του αυλακιού τους και στη γειτονιά τους εντοπίζονται σχεδόν πάντοτε υπολείμματα λιθαργύρου.

• Συμπέρασμα: Δεν συνδέονται άμεσα με την μεταλλευτικήΣυμπέρασμα: Δεν συνδέονται άμεσα με την μεταλλευτική δραστηριότητα, δηλ. με κατεργασία πρωτογενούς μεταλλεύματος, αλλά με καμινεία και μάλιστα με κατεργασία λιθαργύρου. Η παρουσία τους προϋποθέτει την λειτουργία καμίνων ενώ αντιθέτως οι κάμινοιτους προϋποθέτει την λειτουργία καμίνων, ενώ αντιθέτως οι κάμινοι μπορούν να υπάρχουν και χωρίς αυτά.

Εικλονα 40. Μεταλλικά Εγκλείσματα Αργυρούχου μολύβδου μέσα στον Λιθάργυρο

Εγκλείσματα (γκρι)

Γ.Δ.Π.

Σε τι χρησίμευαν τα κυκλικά τριβεία: χρη μ ρ βΣτην λειοτρίβηση του λιθαργύρου για την αποδέσμευση των αργυρούχων εγκλεισμάτων.Ε ό

Ερυθρός Συμπαγής Λιθάργυρος( λ δή )

Εικόνα 41.Λειοτριβημένος Λιθάργυρος σε σωρό

(πλακοειδής)

Στ. Χ.

mmΓ.Δ.Π. Στ.Χ.

Διαδικασία ανάκτησης αργύρου από παλιά απορρίμματαΔιαδικασία ανάκτησης αργύρου από παλιά απορρίμματα λιθαργύρου Εικόνα 42

Παλαιοί Σωροί ΛιθαργύρουΛειοτρίβηση Λιθαργύρου Παλαιοί Σωροί ΛιθαργύρουΛειοτρίβηση Λιθαργύρουστο κυκλικό τριβείο

Ανάκτηση εγκλεισμάτωνΣτο επίπεδο πλυντήριο

Κυπέλλωσησυμπυκνώματοςμ μ ς

Εξαγωγή Μολύβδουαπό απορρίμματα, αφού συσσωματωθούν

Άργυρος Λιθάργυρος Μόλυβδος ΣκωρίαΓ.Δ.Π.

Γιατί άλλες από αυτές τις κατασκευές είναι ανοιχτές καιΓιατί άλλες από αυτές τις κατασκευές είναι ανοιχτές και άλλες κλειστές

Σ δ ά ό 135 έ 100 Χ έ λλέ ά• Στο διάστημα από το 135 έως το 100 π.Χ. έγιναν πολλές επαναστάσεις δούλων. Οι πιο σοβαρές έγιναν γύρω στο 100 π.Χ., οπότε 1000 δούλοι σκότωσαν τους φρουρούς, έκαναν καταστροφές στα Μεταλλεία, δραπέτευσαν και οχυρώθηκαν στο Σούνιο, απ΄όπου λεηλατούσαν την Αττική επί τέσσερα χρόνια. Τελικά οι Ρωμαίοι κατέστειλαν την επανάστασή τους (Δειπνοσοφισταί).

• Σήμερα η πιο εμφανής καταστροφή στις εγκαταστάσεις των επιπέδων πλυντηρίων είναι τα σπασμένα θωράκια. Τα θωράκια, τα οποία φέρουν τα ακροφύσια είναι χοντρές πλάκες πάνω από 10cm και η θραύσητα ακροφύσια, είναι χοντρές πλάκες πάνω από 10cm και η θραύση τους δεν μπορεί να είναι τυχαία, ούτε μπορεί να αποδοθεί στη φθορά του χρόνου. Έγινε προφανώς εκ προθέσεως και συστηματικά. Οι δούλοι εγνώριζαν ότι είναι το κρισιμότερο στοιχείο στη διάταξηδούλοι εγνώριζαν ότι είναι το κρισιμότερο στοιχείο στη διάταξη εμπλουτισμού, δύσκολο να επισκευασθεί ή να κατασκευασθεί εκ νέου, και γι΄αυτό τα κατέστρεψαν επιλεκτικά.

Τ ίδ έ λώ λ ά β ί• Το ίδιο έκαναν ασφαλώς και στα κυκλικά τριβεία, καταστρέφοντας ένα τμήμα της περιφέρειάς τους και θέτοντάς τα έτσι εκτός λειτουργίας.ς ργ ς

• Τα κυκλικά τριβεία που ανευρίσκονται σήμερα ανέπαφα, είναι πιθανώς όσα επισκευάστηκαν ή κατασκευάστηκαν από την αρχή, μετά από την καταστολή της επανάστασης των δούλων.

Ανοικτές και κλειστές κατασκευές Εικόνα 43.

Διαταραγμένη κυκλική (ανοικτή)

ς ς ς 43

κυκλική (ανοικτή) κατασκευή στο Δημολιάκι. Ανασκαφή Κ.Κονοφάγου-Η.Musche

ΓΔΠ

Αδιατάρακτη κλειστή κυκλική κατασκευή στο Αρύ .Ανασκαφή Κ Τσάιμου (Αρύ ΙΙ) Ανασκαφή Κ. Τσάιμου (Αρύ-ΙΙ).

ΓΔΠ

Τι χρησίμευαν οι κοιλότητες Εικόνα 44

Δημολιάκι Μεγάλα Πεύκα-Θέση

Τι χρησίμευαν οι κοιλότητες. Εικόνα 44.

Μπερτσέκο

ί λό έ λάΤι χρησίμευαν οι κοιλότητες μέσα στο αυλάκι

• Οι κοιλότητες αυτές λειτουργούσαν ως διάταξη ταξινόμησης ένα• Οι κοιλότητες αυτές λειτουργούσαν ως διάταξη ταξινόμησης, ένα είδος κοσκίνου, που οδηγούσε σε διαστρωμάτωση του υλικού μέσα στις κοιλότητες, ανάλογα με το μέγεθος των τεμαχίων: κάτω τα ψιλά, επάνω τα χοντρά.χ ρ

• Με το πέρασμα της μυλόπετρας πάνω στο χοντρό υλικό και με την αναμόχλευση που προκαλούσε, τα λεπτά τεμαχίδια που δημιουργούνταν με τη θραύση περνούσαν λόγω του βάρους των ανάμεσα από τα χονδρότερα και κατέληγαν μέσα στις κοιλότητες όπουανάμεσα από τα χονδρότερα και κατέληγαν μέσα στις κοιλότητες όπου δεσμεύονταν, αφήνοντας πάντα στην επιφάνεια τα χονδρότερα, για να λειοτριβηθούν στον επόμενο γύρο της μυλόπετρας. Έτσι αποφεύγονταν η υπερλειοτρίβηση (δημιουργία slimes) που δυσχεραίνει τον η ρ ρ βη η ( ημ ργ ) χ ρεμπλουτισμό. Συγχρόνως αυξάνονταν η απόδοση της λειοτρίβησης.

• Κατ΄αναλογίαν, σήμερα, η τοποθέτηση ενός κοσκίνου μετά από ένα θραυστήρα για την απομάκρυνση των ψιλών και η ανατροφοδότηση

δ ώ ή ί ήθ ήτων χονδρών στον σπαστήρα είναι η συνήθης πρακτική στον εμπλουτισμό (κλειστό κύκλωμα λειοτρίβησης).

Σχηματική αναπαράσταση μηχανικής διαστρωμάτωσης του χημ ή ρ η μηχ ής ρ μ ηςυλικού Εικόνα 45.

ΜυλόπετραΜυλόπετρα

Κίνηση Μυλόπετρας

Μυλόπετρα

ΜυλόπετραΜυλόπετρα

Γ.Δ.Π.

Ένα απλό πείραμα διαστρωμάτωσης κατά να απλό πείραμα διαστρωμάτωσης ατάμέγεθος

H απόδειξη της διαστρωμάτωσης μπορεί να γίνει με ένα απλό πείραμα στο σπίτι.Σε ένα ποτήρι τοποθετούμε φασόλια ρύζι και φακέςΣε ένα ποτήρι τοποθετούμε φασόλια, ρύζι και φακές ανακατεμένα.Με ένα μολύβι τα αναδεύουμε, τρεις-τέσσερις φορές. Παρατηρούμε τότε ότι με την ανάδευση, αντί να αναμιχθούν καλύτερα, ξεχωρίζουν: το ρύζι κατεβαίνει κάτω και τα φασόλια ανεβαίνουν επάνω. Διαχωρίζονται σχεδόν τελείως. Οι φακές που β χ ρ ζ χ ς φ ςέχουν περίπου το ίδιο μέγεθος με το ρύζι, πηγαίνουν μαζί με αυτό. Έχουμε δηλαδή διαστρωμάτωση κατά μέγεθος.

Δοκιμάστε το! Είναι απλό και εντυπωσιακό. Το ίδιο ασφαλώς γίνονταν και μέσα στις κοιλότητες των κυκλικών τριβείων.

Ταξινόμηση κατά μέγεθος με απλή ανάδευση Εικόνα 46.Οι φακές και το ρύζι έχουν το ίδιο μέγεθος και δεν διαχωρίζονται.

Αναδεύοντας

Σε ποια περίοδο ελειτούργησαν τα κυκλικά τριβεία;Σε ποια περίοδο ελειτούργησαν τα κυκλικά τριβεία;

Δ έ λ θ ί ίβ Ο ή δ ό• Δεν έχουν χρονολογηθεί με ακρίβεια. Οι εκτιμήσεις διαφόρων ερευνητών για την ηλικία τους ποικίλουν από τον 6ο αιώνα π.Χ.έως και τους πρώτους αιώνες της μ.Χ. ρωμαϊκής περιόδου. ς ς ρ ς ς ης μ ρ μ ής ρ

• Κατά τη γνώμη μου, πρέπει να ελειτούργησαν μετά το 300 π.Χ., οπότε τα Μεταλλεία έπεσαν σε παρακμή.

• Αν το trapetum ανακαλύφθηκε το 400π.Χ, ασφαλώς χρειάστηκε αρκετός χρόνος επώασης μέχρι να ανακαλυφθεί το κυκλικό τριβείο, που είναι απλώς μία αναβάθμιση σε μέγεθος.τριβείο, που είναι απλώς μία αναβάθμιση σε μέγεθος.

• Υπενθυμίζουμε ότι το trapetum ήταν ήδη γνωστό στη Λαυρεωτική, αφού εντοπίσθηκε σε ανασκαφές αρχαίου αγροκτήματος-υποστατικού του 4ου-2ου αιώνα π.Χ. (Παλαιά Κοπραισία, σήμερα Λεγραινά).

• Φυσικά την ανακάλυψη αυτή εγέννησε η ανάγκη Την περίοδο αυτή• Φυσικά, την ανακάλυψη αυτή εγέννησε η ανάγκη. Την περίοδο αυτή τα Μεταλλεία πέφτουν σε παρακμή. Από το 307 π.Χ. και μετά δεν καταγράφονται παραχωρήσεις νέων μεταλλείων από το κράτος σε ιδιώτες (Margaret Crosby). Πρώτα η Μακεδονική κηδεμονία και κατόπιν η Ρωμαιοκρατία στην Αθήνα παρεμβάλλουν συνεχώς εμπόδια στη λειτουργία των Μεταλλείων και ανακόπτουν τις νέες επενδύσεις.

Εί λ ό ό ύ ί Μ λλ ώ• Είναι, λοιπόν, φυσικό να στραφούν μερικοί εκ των Μεταλλευτών στην αξιοποίηση των παλιών απορριμμάτων λιθαργύρου, ίσως οι πρώην ιδιοκτήτες καμίνων, στους οποίους ίσως να ανήκαν και τα απορρίμματα του λιθαργύρου που βρίσκονταν αποτεθειμένα γύρω απόαπορρίμματα του λιθαργύρου που βρίσκονταν αποτεθειμένα γύρω από τις καμίνους (εκτός αν ανήκαν στο Κράτος, δεν το γνωρίζω).

• Στο θέμα της ανακύκλωσης παλαιών απορριμμάτων αναφέρεται πολύ μ ης ης ρρ μμ φ ρσυγκεκριμένα και ο Στράβων. Γράφει ότι τα Μεταλλεία έχουν σταματήσει να λειτουργούν και οι μεταλλευτές προσπαθούν να εξαγάγουν άργυρο ανακυκλώνοντας τις σκωρίες, που ήταν πλούσιες σε άργυρο λόγω της απειρίας των παλαιότερων μεταλλευτών Θα πρέπειάργυρο λόγω της απειρίας των παλαιότερων μεταλλευτών. Θα πρέπει να υποθέσουμε ότι αυτό που ανακύκλωναν ήταν κυρίως ο λιθάργυρος και όχι οι σκωρίες. Δεν υπάρχει καμία ένδειξη ότι η μεταλλουργική πρακτική έχει μεταβληθεί αισθητά, ώστε να βγάζει εκ νέου άργυρο ρ ή χ μ β η η βγ ζ ργ ραπό τις παλαιότερες σκωρίες. Αυτό έγινε στον 19ο αιώνα.

ό ά λ ύΠότε σταμάτησαν να λειτουργούν;

Υ ά ί• Υπάρχουν μαρτυρίες.• 40 μ.Χ. «Θορικός και Βραυρών ήταν κάποτε πόλεις και τώρα είναι ονόματα». Pomponius Mela (II 3,46).είναι ονόματα». Pomponius Mela (II 3,46).

• 2ος αιώνας μ.Χ. «Λαύριον τε εστίν ένθα πότε ην αργύρου μέταλλα» (Παυσανίας I 1,1).

• Εξαίρεση: Νομίσματα από την εποχή του Μεγάλου Κωνσταντίνου έχουν βρεθεί σε μερικές ανασκαφές. Μάλλον δούλεψαν εκεί κάποιοι πλάνητες μεταλλουργοί κάτι σανδούλεψαν εκεί κάποιοι πλάνητες μεταλλουργοί, κάτι σαν παλιατζήδες, που έβγαζαν ότι εύρισκαν και μπορούσαν να ανακτήσουν: μολύβι ή λίγο ασήμι. Από δω και πέρα δεν υπάρχει –σύμφωνα με όσα γνωρίζουμε- καμία άλλη ένδειξη για μεταγενέστερη εκμετάλλευση στο Λαύριο, μέχρι τον 19ο αιώνα.

ΣυμπεράσματαΣυμπεράσματα•Τα λεγόμενα «ελικοειδή πλυντήρια» δεν είναι ούτε ελικοειδή, ούτε πλυντήρια, αλλά κυκλικά τριβεία με όρθια μυλόπετρα (edge runner mills).

•Προέκυψαν από το Trapetum, το οποίο εφευρέθηκε στην Ελλάδα ρ ψ p , φ ρ η ηστα τέλη του 5ου αιώνα π.Χ. Την ίδια περίπου χρονική περίοδο η χρήση του trapetum αποκαλύφθηκε από ανασκαφές και στη ΛαυρεωτικήΛαυρεωτική.

•Το κυκλικό τριβείο ανακαλύφθηκε κατά πάσα πιθανότητα στη Λαυρεωτική Τουλάχιστον εκεί εμφανίζεται για πρώτη φορά Λαυρεωτική. Τουλάχιστον εκεί εμφανίζεται για πρώτη φορά. Εμφανίζεται, επίσης, και στο Παγγαίο (Ανεστιάδα, Παλαιά Καβάλλα).

•Χρησίμευε για την λεπτή λειοτρίβηση του λιθαργύρου με σκοπό την ανάκτηση των αργυρούχων εγκλεισμάτων του. Γι αυτό συναντάται πάντοτε κοντά σε συγκροτήματα καμίνων όπου υπήρχαν αποθέματα λιθαργύρου και δεν συνδέεται με τα Μεταλλεία.

Συμπεράσματα (συνέχεια)Συμπεράσματα (συνέχεια)

•Στο Λαύριο ίσως ελειτούργησε από το 300 π Χ έως το 100μ Χ •Στο Λαύριο ίσως ελειτούργησε από το 300 π.Χ. έως το 100μ.Χ. Πολλά καταστράφηκαν πιθανόν το 100π.Χ. από την επανάσταση των δούλων και ξανακατασκευάστηκαν νέα.

•Μερικούς αιώνες αργότερα (2ο αι.μ.Χ) η χρήση του μαρτυρείται στην Κίνα.

•Σήμερα υπολείμματα κυκλικών τριβείων από τον Μεσαίωνα και μετά αποκαλύπτονται : Στην Αυστρία, στη Γαλλία, στην Αγγλία, μ η ρ , η , η γγ ,στη Βόρειο και Νότιο Αμερική. Ίσως και αλλού. Εκεί χρησιμοποιήθηκαν για λειοτρίβηση σιτηρών, λιναριού, μήλων και μεταλλευμάτωνμήλων και μεταλλευμάτων.

•Από την Ελλάδα πέρασε ίσως στην Ευρώπη μέσω Ρώμης. Αλλά πού ήταν κρυμμένο όλα αυτά τα χρόνια ως τον Μεσαίωνα;πού ήταν κρυμμένο όλα αυτά τα χρόνια ως τον Μεσαίωνα;

Άλλα, λιγότερο συνηθισμένα τριβεία των εργαστηρίων της Λαυρεωτικής

Όλμος και Ύπερος (γουδί και γουδοχέρι) Εικόνα 47Όλμος και Ύπερος (γουδί και γουδοχέρι) Εικόνα 47.Από την οικιακή χρήση στα Εργαστήρια του Λαυρίου

«Εν όλμοις λιθίνοις τύπτουσι σιδηροίς υπέροις, άχρι όβ έ θ άαν ορόβου το μέγεθος κατεργάσωνται».

Σε πέτρινα γουδιά χτυπούν με σιδερένια γουδοχέρια, μέχρι να πετύχουν το μέγεθος ροβιού.

ΓΔΠ

Εικόνα 48

Όλμος (γουδί)(χωρίς τον ύπερο)(χ ρ ς ρ )

Ένα τέτοιο τριβείο βρέθηκε στις ανασκαφές της Σούρεζας το 1978 ανασκαφές της Σούρεζας το 1978, μέσα στον Ανδρώνα του συγκροτήματος Σίμου (περί το 350 Χ) Π ώ ήθ π.Χ). Προφανώς μετακινήθηκε

μεταγενέστερα από την αρχική του θέση. Η χρήση του στα Μεταλλεία αναφέρεται από τον Ardaillon(διπλανό σχήμα).

Τριβείο τύπου ΚλεψύδραςΕικόνα 49

Η χρήση του στα μεταλλεία αναφέρεται από τον

d llArdaillon.Επίσης, ο κώνος ενός τέτοιου τριβείου υπήρχε προ 20-30 ετών στις ανασκαφές της Βελγικής Αρχαιολογικής Σχολής στον ρχαιολογικής χολής στο Θορικό, δίπλα στο επίπεδο πλυντήριο.

Τριβεία τύπου Κλεψύδρας (Πομπηία) Εικόνα 50Τριβεία τύπου Κλεψύδρας (Πομπηία) Εικόνα 50.

Τριβείο τύπου κλεψύδρας

• Ένας τέτοιος μύλος εμφανίζεται σε παράσταση μεγαρικού αγγείου του 4ου αιώνα π.Χ. (Κουρουνιώτης, 1917) να κινείται από γάιδαροτου 4 αιώνα π.Χ. (Κουρουνιώτης, 1917) να κινείται από γάιδαρο και να συνυπάρχει με τους παλινδρομικούς μύλους στο εσωτερικό αρτοποιίου.

• Η περιορισμένη εξάπλωσή του στη Λαυρεωτική οφείλεται στο γεγονός ότι δεν ήταν προσαρμοσμένος στις οικονομικές συνθήκες εκμετάλλευσης του τόπου και της εποχής. Η άλεση του σίτου ήτανεκμετάλλευσης του τόπου και της εποχής. Η άλεση του σίτου ήταν καθημερινή υπόθεση του κάθε νοικοκυριού, κι ένας τέτοιος μύλος ήταν δύσχρηστος στην κλίμακα του νοικοκυριού και υψηλού ό Η ξά λ ή λώ ύκόστους. Η εξάπλωσή του ασφαλώς συμπορεύτηκε με την βιοτεχνική παραγωγή άρτου. Οι επιχειρήσεις που επωφελήθηκαν ήταν μικτές επιχειρήσεις άλεσης-παραγωγής άρτου. ή μ ς χ ρή ς ης ρ γ γής ρ

Μεγαρικός Σκύφος, 4ος π.Χ.αιώνας.Κί δ Μ λ θ ίΚίναιδοι-Μυλωθροί Α.Ε. Φ. Βερσάκης-1914, Κ. Κουρουνιώτης-1914, Εικόνα 51.

Χειρόμυλος. Δεν βρέθηκε στα Μεταλλεία του ΛαυρίουΕικόνα 52.

ΓΔΠ

Ο χειρόμυλος, κατά γενική παραδοχή, εμφανίστηκε παραδοχή, εμφανίστηκε στην Ελλάδα στη διάρκεια του 1ου αιώνα π.Χ. και δεν βρέθηκε στο Λαύριοβρέθηκε στο Λαύριο.Αυτό επιβεβαιώνει το γεγονός ότι τα Μεταλλεία ί ή είχαν σταματήσει να λειτουργούν ενωρίτερα ΓΔΠ

ίΕυχαριστίες

• Ευχαριστώ την Β’Εφορία Προϊστορικών και Κλασσικών αρχαιοτήτων για• Ευχαριστώ την Β Εφορία Προϊστορικών και Κλασσικών αρχαιοτήτων για την άδεια δημοσίευσης φωτογραφιών από τα κυκλικά τριβεία.

• Ευχαριστώ την κ. Όλγα Κακαβογιάννη, κ. Χ. Κουκούλη Χρυσανθάκη και Ε. Φώτου, για την άδεια αναπαραγωγής φωτογραφιών από δημοσιεύσεις , γ η ρ γ γής φ γρ φ ημ ςτους.

• Τους αγαπητούς φίλους Δρ. Ε. Χιώτη και Δρ. Γ. Δερμάτη για την παραχώρηση φωτογραφιών. Για τον ίδιο λόγο ευχαριστώ τους κυρίους Wil G i (Α ί ) St h W d (Α λί )Wily Groiss (Αυστρία) και Stephen Wood (Αγγλία).

• Επίσης, τον Εκδοτικό Οίκο Cambridge University Press για την άδεια αναδημοσίευσης φωτογραφιών από βιβλίο του.

• Το Conseil Général de Seine et Marne Patrick Loison για φωτογραφία• Το Conseil Général de Seine-et-Marne- Patrick Loison για φωτογραφία κυκλικού τριβείου από το Chateau Blandy.

• Τέλος το Wheat Foods Council (USA) για την άδεια αναδημοσίευσης φωτογραφίας από τον ιστότοπό της.φωτογραφίας από τον ιστότοπό της.

Κ λ ό Τ β ί Λ ήΚυκλικό Τριβείο Λαυρεωτικής

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι

ΑΡΧΑΙΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΠΟΥ ΑΝΑΦΕΡΟΝΤΑΙ ΣΤΗ ΔΙΑΛΕΞΗ

Αθήναιος, Δειπνοσοφισταί, VI 272 a,bΑθήναιος, Δειπνοσοφισταί, VI 272 a,b

Στράβων, Γεωγραφικά, 9.1.23

Ανακύκλωση παλαιών απορριμμάτωνΑνακύκλωση παλαιών απορριμμάτων

λ ό άΕλαιοτρόπιον, Γεωπονικά

λ ό ήΕλαιοτρόπιον: Επιγραφή

Δ όδ λ ώΔιόδωρος ο Σικελιώτης

ά ώ 2 0 44 3Πατριάρχης Φώτιος, Βιbl. 250.44.8a37

Α Α ΑΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙ

ΥΠΟΛΟΓΙΣΜΟΣ ΔΙΑΣΤΑΣΕΩΝ ΚΑΙ ΒΑΡΟΥΣ ΤΗΣ ΜΥΛΟΠΕΤΡΑΣ ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΙΣ ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΟΥ ΚΥΚΛΙΚΟΥ ΠΛΥΝΤΗΡΙΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΑΥΛΑΚΙΟΥ ΤΟΥ

λ ό έθ λόΥπολογισμός μεγέθους Μυλόπετρας

Α Α ΑΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙΙ

ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΗΣ ΧΡΗΣΙΜΟΤΗΤΑΣ ΤΩΝ ΚΟΙΛΟΤΗΤΩΝ ΜΕΣΑΣΤΟΑΥΛΑΚΙΜΕΣΑ ΣΤΟ ΑΥΛΑΚΙ

Α Α ΑΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙV

ΣΧΕΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣΧΕΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΑ. Σχετικά με τις κυκλικές κατασκευές του Λαυρίου

Κονοφάγος Κ «Το αρχαίο Λαύριο και η Ελληνική τεχνική παραγωγής του Κονοφάγος Κ. «Το αρχαίο Λαύριο και η Ελληνική τεχνική παραγωγής του αργύρου, Αθήνα 1980 Εκδοτική Ελλάδος.

Κονοφάγος Κ Musche H «Τα ελικοειδή πλυντήρια των αρχαίων Ελλήνων στο Κονοφάγος Κ., Musche H., «Τα ελικοειδή πλυντήρια των αρχαίων Ελλήνων στο Λαύριο. Μία απωλεσθείσα αρχαία εφεύρεσις», Πραγματείαι της Ακαδημίας Αθηνών, τ.29, αριθμ.2, σελ.21 + Πιν.Ι-XXII, 1970.

Th.Rehren, D.Vanhove, H. Mussche. Ores from the ore washeries in the Lavreotiki. Metalla (Bochum) 9.1., 2002, 27-46

Tsaimou C., 2004, “The sixth helicoidal washery. A first presentation. Mineral Wealth, 131, 2004, 37-42

Τσάιμου Κ.Γ., «Νέα στοιχεία για την εμπλουτιστική διαδικασία των αργυρούχων μεταλλευμάτων στο Αρχαίο Λαύριο» 435-452. ΙΒ Συνάντ. ΝΑ Αττικής, Καλύβια Θορικού Αττικής, 2008 Πρακτικά Θ’ Επιστ. Συνάντησης ΝΑ Αττικής

G.D. PapadimitriouG.D. PapadimitriouThe so called “circular or helicoidal washing plants” of Laurion and their rolein the beneficiation of metallic values contained in litharge6ο Συνέδριο Ελληνικής Αρχαιομετρικής Εταιρείας (EAE), Μουσείο Ακρόπολης ρ η ής ρχ μ ρ ής ρ ς ( ), ρ ης2013 Ανακοινώθηκε και έχει υποβληθεί προς δημοσίευση στα Πρακτικά.

Γ.Δ.Παπαδημητρίου, Μία νέα άποψη για τα λεγόμενα ελικοειδή πλυντήρια του Λαυρίου και τις μεταλλουργικές διεργασίες που συνδέονται με αυτά. ΙΕ Επιστημονική Συνάντηση Νοτιοανατολικής Αττικής, Δημαρχειακό Μέγαρο Κορωπίου, 17-20 Οκτωβρίου 2013. Ανακοινώθηκε και έχει υποβληθεί προς δημοσίευση στα Πρακτικά.

Β. περί TrapetumH.Lohmann: “Ein alter Schaffstall in neuem Licht: Die Ruinen von Palaiao a a te Sc a sta eue c t e u e o a a aKopraisia bei Legrena (Attika). In “Structures rurales et Societes antiques, Actes du Colloque de Corfou, 14‐16 mai 1992, Panagiotes Dukelles, Lina G. Mendone 1994Mendone 1994.

Boardman John. “Excavations at Pindakas in Chios”. Annual of the British School at Athens” vols 53 54 pp295 309School at Athens”, vols.53‐54, pp295‐309.Robinson and Graham, Olynthus VIII, 1938, pl.82.3. (Βλέπε σελ.40 Forbes‐Foxhall)

H.A.Forbes, Lin Foxhall. “The queen of all trees”. Preliminary notes on the Archaeology of the Olive. Expedition, Fall 1978, pp.37‐47.Signe Isager, Jens Eryk SkydsgaardAncient Greek Agriculture, An IntroductionRoutledgeg

Γ. Άλλες σχετικές δημοσιεύσειςEffi Photos, Chaido Koukouli‐Chrysanthaki, Ronald F. Tylecote, Georgios GialoglouPrecious Metals Extraction in Palaia Kavala –An Archaeometallurgical Attempt to L Sk H lLocate Skapte Hyle

Χ. Κουκούλη‐ΧρυσανθάκηΤ Μέ λλ Θ ή Π ίΤα «Μέταλλα» της Θασιακής ΠεραίαςΕλληνογαλλικές Έρευνες Ι. Μνήμη Δ.Λαζαρίδη‐θεσσαλονίκη 1990

George D PapadimitriouGeorge D.PapadimitriouLitharge: Waste or useful material? An intriguing material revisited. Πρακτικά 5ου

Συνεδρίου της Ελληνικής Αρχαιομετρικής Εταιρείας, 2008, Αθήνα, 799‐819

Γεώργιος Δ.ΠαπαδημητρίουΛιθάργυρος: Ένα χρήσιμο παραπροϊόν της μεταλλουργίας αργύρου στο αρχαίο ΛαύριοΛαύριοΠρακτικά ΣΤ Συνάντησης Νοτιοανατολικής Αττικής, Μαρκόπουλο 1995, 234‐265

• Ι Μπασιάκος Μ Μέξη Ο Αποστολοπούλου Κακαβογιάννη• Ι. Μπασιάκος, Μ. Μέξη, Ο. Αποστολοπούλου‐Κακαβογιάννη«Προκαταρκτικές αναλυτικές μελέτες σε μυλόλιθους και λίθινα αγγεία από τον

Πρωτοελλαδικό οικισμό (3ης π.Χ. χιλιετίας) στο Κορωπί»Θ΄Ε ή Σ ά Ν λ ή Α ή Λ ύ 13 16 Α λίΘ΄Επιστημονική Συνάντηση Νοτιοανατολικής Αττικής στο Λαύριο, 13‐16 Απριλίου

2000. Πρακτικά, Σελ. 159‐170, Καλύβια Θορικού Αττικής 2008.