ΣΧΕΣΕΙΣ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΙΣΛΑΜ ΜΕΣΩ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΩΝ...

ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ

ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝΣΠΟΥΔΕΣ ΣΤΗΝ ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΘΕΟΛΟΓΙΑ

ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ Η ΟΡΘΟΔΟΞΙΑ ΣΤΟΝ 21ο ΑΙΩΝΑ

(ΟΡΘ 51)

ΤΙΤΛΟΣ ΤΡΙΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ

laquoΣχέσεις Χριστιανισμού και Ισλάμ μέσω συγκεκριμένωνλογοτεχνικών κειμένωνraquo

(Ι Μπαττούτα Ταξίδια στην Ασία και την Αφρική 1325-1354 Αλ Παπαδιαμάντης Ο ξεπεσμένος δερβίσης ΦΚόντογλου Ο καπετάν ndash Στέλιος κι ο Βασίλ-εφέντηςraquo)

ΟΝΟΜΑΤΕΠΩΝΥΜΟ ΦΟΙΤΗΤΗ

1

Ηρακλής Ψάλτης τουΑθανασίου Αριθμός Μητρώου 60424

Περιεχόμενα σελίδες

Ι Εισαγωγή helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 3

ΙΙ Η πρώτη laquoσυνάντησηraquo Ορθοδοξίας και Ισλάμhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 6

ΙΙΙ Περιήγηση ενός μουσουλμάνου στην βασιλεύουσα helliphelliphelliphelliphellip 10

ΙV Ο ξεπεσμένος δερβίσης Ο θρίαμβος της ετερότητας helliphelliphelliphelliphellip 14

V Ο καπετάν ndash Στέλιος κι ο Βασίλ ndash εφέντης Μια άδολη φιλία helliphellip17

VΙ Επίλογος helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 20

VΙΙ Πηγές helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 22

2

I Εισαγωγή

Ζούμε σε κοινωνίες πολυπολιτισμικές το

διαδίκτυο δε γνωρίζει όρια φραγμούς laquoσύνοραraquo και έχει

μετατρέψει τον πλανήτη σε Ψηφιακή laquoγειτονιάraquo Αυτή η

συνάντηση ανθρώπων και πολιτισμών ανοίγει νέους δρόμους

επικοινωνίας δημιουργεί νέα δεδομένα αναπτύσσει νέες

σχέσεις

Η συνάντηση αυτή περιλαμβάνει και τις ιδέες και τις

αντιλήψεις οι οποίες έχουν σχέση με την πίστη των ανθρώπων

στην ύπαρξη μιας ανώτερης δύναμης (θεότητας) και

συνοδεύονται από τελετουργικές πράξεις που σκοπό έχουν την

απευθείας μεταφυσική επικοινωνία της ανθρώπινης Ψυχής με τη

δύναμη αυτή1 δηλαδή τις θρησκείες Τρεις είναι -κυρ(ως- οι

μονοθεϊστικές ο Χριστιανισμός το Ισλάμ και ο Ιουδαϊσμός

οι λεγόμενες και αβρααμικές θρησκείες λόγω της κοινής

καταγωγής τους Στην εποχή μας υπολογίζεται ότι ο αριθμός

των πιστών τους υπερβαίνει το μισό πληθυσμό του πλανήτη2

Η προσέγγιση όμως αυτή -ιδιαίτερα του Χριστιανισμού με

το Ισλάμ -και στο παρελθόν αλλά και στο παρόν- είχε ποικιλία

διακυμάνσεων Οι Βυζαντινοί αρχικά θεώρησαν ότι το νέο

θρήσκευμα που laquoγεννήθηκεraquo στην Αραβία επτά περίπου αιώνες

μετά την γέννηση του Θεανθρώπου (622) ήταν μια χριστιανική

1 laquoΘρησκείαraquo στο Λεξικό της κοινής νεοελληνικής στη δικτυακήδιεύθυνσηhttpwwwgreek-languagegrgreekLangmodern_greektoolslexicatriantafyllides (ημερομηνία ανάκτησης 7-2-20l2)2Αναστασίου (Γιαννουλάτου) Ισλάμ-Θεολογική Επισκόπηση (Αθήνα ΕκδόσειςΑκρίτας 2006)σ409

3

αίρεση (Ιωάννης Δαμασκηνός Περί Αίρέσεων) αφού η μορφή της

προσευχής τους με τις γονυκλισίες η αρχιτεκτονική των

παλιών μιναρέδων -ήταν τετράγωνοι- το ραμαζάνι η νηστεία

τους οι σούφι οι πρώτες ασκητικές κοινότητες του Ισλάμ και

ο κώδικας ηθικής-τους laquoθύμιζανraquo τον Χριστιανισμό3 Το

laquoεπιθετικόraquo Ισλάμ στη συνέχεια αναχαιτίστηκε στην Ανατολή

αnό τον Λέοντα τον Γ τον Ίσαυρο στην Κωνλη (717) με την

αξιοποίηση του υγρού πυρός και στη Δύση από τον Κάρολο

Μαρτέλο στο Πουατιέ (732)4 Ακολούθησαν οι σταυροφορίες

(1095 Α Σταυροφορία η οποία κηρύσσεται από τον πάπα

Ουρβανό Β5 ακολούθησαν άλλες οκτώ) οι οποίες αποτελούσαν

την απάντηση της Δύσης στον ιερό πόλεμο τον τζιχάντ- και για

διακόσια χρόνια οι Άγιοι Τόποι έγιναν πεδίο μαχών αλλά και

εμπορίου και πολιτισμικής επαφής Στα νεότερα χρόνια η

αποικιοκρατία και η εκμετάλλευση του Τρίτου Κόσμου παρά την

ανάπτυξη του Κινήματος των Αδεσμεύτων (1961)6 διευκόλυναν

την ανάπτυξη του φονταμενταλισμού -του μαχητικού

θρησκευτικού συντηρητισμού τον οποίο συνθέτουν η

συντηρητικότητα η θρησκευτικότητα και η μαχητικότητα7- ιδίως3 W Da1rymple laquoThe Holy Mountain Α Journey Among the Christians of the Middle Eastraquo στηνηλεκτρονική διεύθυνσηhttpwwwgareggyscomindexphpshielditem667- (ημερομηνίαανάκτησης 2-2-2012)4 Ν Αγκαβανάκης Επίτομος Γενική Ιστορία (Αθήνα εκδόσεις Ν Αγκαβανάκη 1974)σ2805 Ι Δημητρούκας Θ Ιωάννου Κ Μπαρούτας Ιστορία του Μεσαιωνικού καιΝεότερου Κόσμου 565 - 1815 (Αθήνα Εκδόσεις ΟΕΔΒ2003)σ67 6 Ι Κολιόπουλος Κ Σβολόπουλος Ε Χατζηβασιλείου Θ Νημλάς ΧΣχολινάκη-Χελιώτη Ιστορία του Νεότερου και Σύγχρονου Κόσμου (από το 1815 έωςσήμερα) (Αθήνα Εκδόσεις ΟΕΔΒ 2009)σ153 7 Μ Μπέγζου laquoΦονταμενταλισμός και Ισλάμ σήμεραraquo στο συλλογικό τόμοΙσλάμ και φονταμενταλισμός Ορθοδοξία και παγκοσμιοποίηση (ΙΜ Δημητριάδος

4

στο χώρο του Ισλάμ Η l1η Σεπτεμβρίου 2001 υπήρξε η

αποκορύφωση αυτής της laquoεπιλογήςraquo ορθώνοντας τείχη στην

επικοινωνία των λαών των πολιτισμών και των θρησκειών

Η εργασία αυτή προσεγγίζει το θέμα των σχέσεων

Χριστιανισμού και Ισλάμ του συγχρωτισμού χριστιανών και

μουσουλμάνων του laquoδιαλόγουraquo που είχαν μέσα από κείμενα

κυρίως λογοτεχνικά Θα αρχίσει με την πρώτη

χριστιανική προσέγγιση του Ισλάμ η οποία γίνεται από τον

Ιωάννη Δαμασκηνό (675-750) στο Περί αιρέσεων θα ακολουθήσει η

περιήγηση ενός μουσουλμάνου στην Βασιλεύουσα της Ορθοδοξίας

από το έργο του Ιμπν Μπαττούτα (1304-1369) Ταξίδια στην Ασία και

την Αφρική (1325-1354) Στη συνέχεια θα ακολουθήσει η

συνάντηση ενός μουσουλμάνου μυστικού με χριστιανούς στην

Αθήνα στα τέλη του 19ου αιώνα στο έργο του Παπαδιαμάντη Ο

ξεπεσμένος δερβίσης και θα ολοκληρωθεί με την παρουσίαση της

ανάπτυξης μιας γνήσιας ανθρώπινης φιλίας ενός χριστιανού και

ενός μουσουλμάνου -στο έργο του Φώτη Κόντογλου (1895-1965)

Ο καπεταν Στέλιος και ο Βασίφ-εφέντη

Θα διαπιστώσουμε τον τρόπο που πλησιάζει ο ένας τον

άλλο αν υπάρχει εξέλιξη σ αυτήν την συνάντηση πιστών

διαφορετικού θρησκευτικού δόγματος αν η επαφή μένει

επιδερμική ή γίνεται ουσιαστική Συγχρόνως θα παρουσιαστεί

εισαγωγικά το ευρύτερο κοινωνικο-ιστορικό πλαίσιο στο οποίο

εξελίσσονται τα laquoγεγονόταraquo αφού και η θρησκεία -όπως και οι

διαθρησκειακές σχέσεις- αποτελούν κοινωνικές μεταβλητές οι

Ακαδημία Θεολογικών Σπουδών) (Αθήνα εκδόσεις Ίνδικτος 2006)σ 59

5

οποίες δεν μπορούν να laquoκατανοηθούνraquo μέσα σε laquoαποστειρωμένοraquo

περιβάλλον

ΙΙ Η πρώτη laquoσυνάντησηraquo Ορθοδοξίας και Ισλάμ

α Βυζαντινοί και ΙσλάμΗ ιδιότυπη εκτίμηση την οποία τρέφει το Κοράνιο προς

το Χριστιανισμό προέκυψε από το σεβασμό τον οποίο ένιωσε τοπρώιμο Ισλάμ απέναντι στο νoτιoαραβικό χριστιανισμό καιιδιαίτερα για τους χριστιανούς-αυτόχθονές- της πόληςΝαγράν8 τήν πίστη των οποίων ο Μωάμεθ πρόβαλε στους πιστούςτoυ ως υψηλότατο υπόδειγμα θεοσέβειας και ως παράδειγμαπρος μίμηση Στο πλαίσιο αυτού του πρώιμου χριστιανο-μουσουλμανικού διαλόγου ο χριστιανισμός ο ορθόδοξοςεκπροσωπήθηκε από αυτόχθονες του μετέπειτα ισλαμικού λίκνουκαι δεν εισέβαλε στις μουσουλμανικές χώρες ως laquoπαντιέρασταυροφόρωνraquo ούτε ωε laquoσυνοδός πετρελαϊκών εταιριώνraquo9 ΟιΒυζαντινοί ζώντας πλησιέστερα στο λίκνο του μουσουλμανικούκόσμου είχαν τη δυνατότητα να γνωρίσουν το Ισλάμ από τις

8Θ Παπαθανασίου χριστιανισμός και Ισλάμ όψεις της πρώτης συνάντησή τους Ανάτυποαπό το περιοδικό laquoΈξοδος στην Κοινωνία και τη Ζωήraquo t(12) (Αθήνα1992)σ22 καιά249 Θ Παπαθανασίου όπ παρ σ29

6

ίδιες του τις πηγές Εμφανίστηκαν έτσι θεολογικέςπραγματείες που είχαν εξωτερικά στοιχεία διαλόγου μιαςδιαλέξεως μεταξύ εκπροσώπων του Ισλάμ και του ΧριστιανισμούΟ Νικήτας ο Βυζάντιος (9ος αιώνας) πατρίκιος Φιλόσοφος καιδάσκαλος ο οποίος ήκμασε μεταξύ 842 μέχρι το 886 είχεαναλύσει κριτικά το Κοράνιο ήδη από τον 9deg αιώνα ενώ στηΔύση η πρώτη λατινική μετάφραση του Κορανίου έγινε μόλις σταμέσα του 12ου αιώνα10Μπορούμε να διακρίνουμε κάποια εξέλιξη στη θεολογικήlaquoπροσέγγισηraquo των Βυζαντινών με το Ισλάμ Στην πρώτη φάσηπoυ εκτείνεται μεταξύ του 7ου8ου αιώνα και του 9ου η διάθεσηπου κυριάρχησε ήταν κυρίως περιπαικτική χλευαστική καιυποτιμητική Συγχρόνως όμως μέσα από αυτή τη συνάντηση -πρόκληση θα επιδιωχθεί να εμπεδωθεί η ιδιοπροσωπία τηςΟρθοδοξίας στο πλαίσιο του Χριστιανισμού της Ανατολής και τοΙσλάμ θα επιδιώξει να εμφανιστεί ως φυσική και οργανικήμετεξέλιξη της ιεροφανειακής εμπειρίας του Μωάμεθ και τουκύκλου των συντρόφων του11 Η πρώτη αυτή laquoσυνάντησηraquo θακαταδείξει και τα όρια της ταυτότηταςετερότητας τα οποίαδεν μπορούσαν οι δύο θρησκείες να υπερβούν

Δύο ήταν οι ορθόδοξοι συγγραφείς οι οποίοιασχολήθηκαν με την νέα θρησκεία ο επίσκοπος Χαράν ή Καρρώντης Μεσοποταμίας Θεόδωρος Αμπουκαρράς και ο ΙωάννηςΔαμασκηνός (676 ndash 749)12

β Ο Ιωάννης Δαμασκηνός και η laquoοπτικήraquo του για το Ισλάμ

10 Α Γιαννουλάτου Παγκοσμιότητα και Ορθοδοξία (Αθήνα Εκδόσεις Ακρίτας 2000) σ141 11 Β Αδραχτάς laquoΗ διαθρησκειακότητα Ορθοδοξίας καί Ισλάμ ωςιστορικότηταraquo στο Β Αδραχτάς Α Βαλλιανάτος Σ Δεσπότης Η Ορθοδοξίαστον 20ό Αιώνα τόμος Γ Ο διάλογος της Ορθοδοξίας με Δύση και Ανατολή (Πάτρα ΕκδόσειςΕΑΠ 2008)σ 145

12 Ι Δαμασκηνός laquoΗ θρησκεία των Ισμαηλιτώνraquo (Κεφάλαιο 100) στο Περίαιρέσεων όπ παρ Β Ασδραχτά σ164-165

7

Ο Ιωάννης ο Δαμασκηνός υπήρξε περίφημος θεολόγοςεκκλησιαστικός συγγραφέας μοναχός και Πατέρας τηςΕκκλησίας Όταν γεννήθηκε είχαν περάσει πενήντα χρόνια αφ΄ότου οι Άραβες είχαν καταλάβει τη γενέτειρά του Δαμασκό(634) η οποία έγινε και πρωτεύουσα του χαλιφάτου τηςθεοκρατικής κυβέρνησης των Ομεϋαδών Μουσουλμάνων(661)13Καταγόταν από πλούσια και ισχυρή οικογένεια της Δαμασκού Οπατέρας του κατείχε υψηλή θέση στην διοίκηση του χαλιφάτουκατά την περίοδο Αμπντ - ελ- Μαλέκ Δάσκαλός του ήταν οαπελεύθερος Κοσμάς ο οποίος και ανέλαβε την εκπαίδευσή τουστους βασικούς τομείς της γνώσης αριθμητική γεωμετρίαμουσική αστρονομία ρητορική και την ηθική του Πλάτωνα καιτου Αριστοτέλη Ο Ιωάννης διαδέχτηκε τον πατέρα του στηνυπηρεσία του χαλίφη και κατέλαβε το ίδιο ή ανάλογο αξίωμααλλά τελικά αποσύρθηκε και εμόνασε στην Μονή του Αγίου ΣάββαΤο όλο έργο του δεν πρέπει να θεωρηθεί ανεξάρτητο από τιςδιαπιστωμένες ανάγκες της τοπικής Εκκλησίας

γ Λαοπλανής η θρησκεία των ΙσμαηλιτώνΓνώστης άριστος του Ισλάμ αφού το γνώρισε εκ των laquoέσωraquoέβλεπε με ανησυχία εκτός της πολιτικής και στρατιωτικής τουεπεκτάσεως και την ιδεολογική του εξάπλωση όπως στηνπερίπτωση των εικονομάχων χριστιανών που είχαν εμφανώςεπηρεασθεί και από τις ανεικονικές αντιλήψεις της Ανατολήςτου Ιουδαϊσμού και του Μουσουλμανισμού Περιλαμβάνει το Ισλάμ στο έργο του laquoΠερί αιρέσεωνraquo ως μίααπό τις τελευταίες αιρέσεις -εκατοστή πρώτη- πουεμφανίσθηκαν μετά τον Ηράκλειο Ο χαρακτηρισμός του αυτόςοφείλεται στα πολλά ιουδαϊκά και χριστιανικά στοιχεία που τοΙσλάμ έχει ενσωματώσει Ονομάζεται πάντως laquoθρησκείαraquo από τον

13 Σημαντικότερες χρονολογίες της ιστορίας του Ισλαμικού Κόσμου από τη δικτυακήδιεύθυνση httpwwwoodegrcooodeislamxronol_istor_islam1htm (Ημερομηνίαανάκτησης 4-2-2015)

8

Ιωάννη στην αρχή του σχετικού κεφαλαίου όπου με αυστηρήγλώσσα την χαρακτηρίζει ως λαοπλάνο και πρόδρομο τουΑντίχριστου laquoΈστι δε και η μέχρι του νυν κρατούσα λαοπλάνοςθρησκεία των Ισμαηλιτών πρόδρομος ούσα του Αντιχρίστουraquo14

Θα παρουσιάσουμε σύντομα τη γνώμη και την αξιολόγησητου Ιωάννη Δαμασκηνού για το Ισλάμ Χρησιμοποιεί τα ονόματαlaquoΑγαρηνοίraquo laquoΙσμαηλίταιraquo και laquoΣαρακηνοίraquo με τα οποία ήτανγνωστοί όπως και στο προηγούμενο ειδωλολατρικό τουςπαρελθόν που διαρκεί μέχρι των χρόνων του Ηράκλειου laquoαφου χρόνου καί δεύρο ψευδοπροφήτης αυτοίς ανεφύη Μαμέδεπονομαζόμενοςraquo ο οποίος ισχυρίζεται ότι όσα διδάσκει τουαποκαλύφθηκαν εξ ουρανού είναι όμως αυτά laquoγέλωτος αξίαraquoΑναφέρεται βέβαια και στον Χριστό τον οποίο θεωρεί προφήτηκαι δούλο του Θεού όπως και στην μητέρα του Μαρία Αρνείταιόμως την σταύρωση ισχυριζόμενος από επίδραση του Δοκητισμού-μιας αίρεσης του πρώτου αιώνα μ Χ η οποία αρνείτο πως τοσώμα του Ιησού ήταν πραγματικό διδάσκοντας πως αυτό ήτανφαινομενικό (κατά δόκηση15) δεν πίστευε ότι οι Ιουδαίοι Τονσταύρωσαν laquoσταύρωσαν την σκιάν αυτούraquo αι laquoο γάρ Θεός έλαβεναυτόν πρός εαυτόν εις τον ουρανόν διά το φιλείν αυτόνraquoΤέλος για να επιβεβαιώσει τα προρρηθέντα προσθέτει έναδιάλογο μεταξύ Θεoύ και Ιησού στον οποίο ο Ιησούςεπιβεβαιώνει ότι δεν είναι Υιός Του αλλά laquoοι άνθρωποι οιπαραβάται έγραψαν hellip και εισί πεπλανημένοιraquo

Διαπιστώνουμε ότι στο τελευταίο του κεφάλαιο -ίσως ησειρά κατάταξής του να υποδηλώνει και την αξιολόγηση που τουέκανε ο Ιωάννης ο Δαμασκηνός -στο έργο του Περί Αιρέσεων οΔαμασκηνός ασκεί αυστηρή κριτική στα βασικά σημεία τηςδιδασκαλίας του Μωάμεθ (= στα αραβικά σημαίνει

14 Ι Δαμασκηνός Περί αιρέσεων15 laquoΔοκητισμόςraquo από τη δικτυακή διεύθυvση http el orth ο d ο xwiki ο rg δοκητισμός (ημερομηνία ανάκτησης 17-2-2012)

9

laquoαξιέπαινοςraquo)16 laquoΜάδεμraquo όπως τον ονομάζει17 Τον χαρακτηρίζειlaquoψευδοπροφήτηraquo επηρεασμένο από τις αρειανές αντιλήψεις-laquoόμοίως aρειανώ προσομιλήσαςraquo- που υποστήριζαν ότι ο Υιός ήτανκτίσμα- και αμφισβητεί την laquoεξ αποκαλύψεως αλήθειαraquo τουΜωάμεθ -laquoκαί προφάσει εισποιησάμενος εξ ουρανού γραφήν υπό Θεούhellipδιαθρυλλείraquo

δ Η εκτίμηση του Δαμασκηνού για το ΙσλάμΗ προσέγγιση του Δαμασκηνού ήταν υποτιμητική για το

Ισλάμ το θεώρησε μια laquoανούσιαraquo διδασκαλία laquoαξία γέλωτοςraquoχωρίς ενδεχομένως να υποψιάζεται την ιστορική του συνέχειςκαι την επιρροή του στο μέλλον αν και ζούσε ανάμεσα σεμουσουλμανικό πληθυσμό γνώριζε το Κοράνιο από το πρωτότυποκαι είχε άμεσο προσωπικό διάλογο με τους μουσουλμάνους18 Θαμπορούσε όμως κανείς να laquoκατανοήσειraquo τον Δαμασκηνόλαμβάνοντας υπόψη ότι ο αρειανισμός εξακολουθούσε νααποτελεί απειλή για την Ορθοδοξία και ότι έναςδιαθρησκειακός διάλογος έχει προϋποθέσεις θέσειςαντιπαραθέσεις και -ενδεχομένως- συνθέσεις Δεν γίνεταιlaquoανώδυναraquo και laquoαόρισταraquo Διάλογος δεν σημαίνει εγκατάλειψητης πίστεως και απεμπόληση της παράδοσης ούτε θρησκευτικόσυγκρητισμό19 Τέλος το γεγονός ότι σύγχρονοι ερευνητέςσυνδέουν το Ισλάμ με τον Ιουδαιοχριστιανισμό ο οποίος καιαπό τον Επιφάνιο Σαλαμίνος (4ος αιώνας) είχε χαρακτηριστείαρκετούς αιώνες πριν -τον 4ο αιώνα- ως μία από τις ογδόντα16 Σ Δεσπότης Σημειώσεις παραδόσεων Η Ορθοδοξία στον 21ο αιώνα στηδιαδικτυακή διεύθυνσηwww soctheol uoa gr despotis greek 2006 page 3 files page 3_10 doc (ημερομηνία ανάκτηση 29-10-11)σ92

17 Ι Δαμασκηνός Περί αιρέσεων όπ παρ18 Α Γιαννουλάτου laquoΟ διάλογος με το Ισλάμ από ορθόδοξη άποψηraquo στοΠαγκοσμιότητα και Ορθοδοξία (Αθήνα Εκδόσεις Ακρίτας 2005)σ 14219Ιγνάτιος (Γεωργακόπουλος) laquoΙσλάμ και φονταμενταλισμός ορθοδοξία καιπαγκοσμιοποίησηraquo στο συλλογικό τόμο Ισλάμ και φονταμενταλισμός Ορθοδοξία καιπαγκοσμιοποίηση (Ι Μ Δημητριάδος Ακαδημία Θεολογικών Σπουδών) (Αθήναεκδόσεις Ίνδικτος 2006)σ40

10

τότε γνωστές αιρέσεις (Πανάριον 374-377)20μας επιτρέπει ναlaquoδικαιολογήσουμεraquo -εν μέρει- την οξύτητά και την ειρωνικήδιάθεση του Ιωάννη

ΙΙΙ Περιήγηση ενός μουσουλμάνου στην βασιλεύουσα

α Ένας Άραβας περιηγητής στη βυζαντινή πρωτεύουσα

Ο Ιμπν Μπαττούτα (1304 - 136869) υπήρξε ο μεγαλύτεροςΆραβας περιηγητής του μεσαίωνα και συγγραφέας των Ταξιδιώνενός από τα ονομαστότερα ταξιδιωτικά βιβλία όπου περιγράφειτα ταξίδια του τα οποία κάλυψαν απόσταση περισσότερο από120000 χιλιόμετρα σε όλες σχεδόν της μουσουλμανικές χώρεςκαι σε μέρη πολύ μακρινά Άρχισε τα ταξίδια του σε ηλικία 21ετών με ένα laquoπαραδοσιακόraquo ταξίδι μουσουλμάνου τοπροσκύνημα στη Μέκκα Επισκέπτεται και την Κωνσταντινούποληως μέλος της ακολουθίας της συζύγου του χάνου η οποία ήτανΒυζαντινή πριγκίπισσα21

β Το κοινωνικο-πολιτικό περιβάλλονΗ επίσκεψη ενός μουσουλμάνου στην laquoπρωτεύουσαraquo της

Ορθοδοξίας την Πόλη του Κωνσταντίνου την αποικία τωνΜεγαρέων γίνεται τον 14ο αιώνα την εποχή στην οποίααυτοκράτορας ήταν ο Ανδρόνικος Γ (1328-1341)ένας -ατρόμητος στρατιωτικός και ευσυνείδητος ηγεμόνας22 ΤοΒυζάντιο όμως το πολυεθνικό κράτος με το ρωμαϊκό σώμα τοελληνικό πνεύμα και την ανατολίτικη μυστικιστική ψυχή

20 Σ Δεσπότης Σημειώσειςhellip όπ παρ σ9421 Ι Hrbek laquoΙμπν Μπατούταraquo Εγκυκλοπαίδεια ΒΗΜΑ Πάπυρος Λαρούς Μπριτάνικα (Εκδοτικός Οργανισμός Πάπυρος τόμος 29 έκδοση 1997)σ182 22 II Norwich Σύντομη Ιστορία του Βυζαντίου (Αθήνα εκδόσεις Γκοβόστη 199)σ514

11

(Ρόμπερτ Μπάιρον)23 αυτής της περιόδου δεν διαθέτει πλέοντην παλαιά του αίγλη Ήταν ήδη μια συρρικνωμένηΑυτοκρατορία η οποία βρισκόταν σε επισφαλή θέσηγνωρίζοντας απειλές τόσο από τη Δύση όσο και από τη ΜικράΑσία με τη σταδιακή ανάδειξη των Οθωμανών ως της κυρίαρχηςδύναμης στην περιοχή Είχαν προηγηθεί γεγονότα τα οποία συνέβαλαν στηνδιαμόρφωση αυτής της πραγματικότητας το σχίσμα ανατολικήςκαι δυτικής Εκκλησίας (1054) η ήττα του Ρωμανού Δ οΔιογένης (1032-1072) στο Μαντζικέρτ (1071) η τέταρτησταυροφορία (1202 -1204) και η πρώτη άλωση της Πόλης απότους σταυροφόρους (1204) και η ανάκτησή της (1261) από τονΜιχαήλ Η τον Παλαιολόγο (1224-1282) Ο 14ος αιώνας όμωςχαρακτηρίζεται και από αναγέννηση των γραμμάτων καιθεολογική-πνευματική άνθηση Το κίνημα των Ζηλωτών τηςΘεσσαλονίκης (1342 -1349) και αυτό του ησυχασμού (α περίοδος1334-1341 και η β 1341 - 347) επιβεβαιώνουν την πνευματικήτου συνοχή και συνέχεια Ο εισηγητής μάλιστα της ησυχαστικήςμεθόδου Γρηγόριος ο Σιναϊτης (1255-1347) είχε θητεύσει σεπεριοχές με έντονο μουσουλμανικό στοιχείο και η ιδιότυπησουφική εκδοχή του σιιτικού Ισλάμ το τάγμα τουΜπεκτασισμού υιοθέτησε και μετέπλασε δογματικάηθικά καιλατρευτικά στοιχεία της Ορθοδοξίας χάρη στην καθημερινήόσμωση του με τους χριστιανικούς πληθυσμούς της Οθωμανικήςαυτοκρατορίας24

γ Η τρίτη φάση της ιστορικής τους πορείαςΗ περίοδος αυτή εντάσσεται στην τρίτη ιστορική φάση

της συνάντηση Ορθοδοξίας και Ισλάμ (13ου ndash 15ου αιώνα)Πρόκειται για μια φάση εγγενούς ανασύνταξης και ταυτόχρονα

23 II Norwich όπ παρ σ 57324 Β Αδραχτάς laquoΕνδεικτικές περιπτώσεις της συνάντησης Ορθοδοξίας και Ισλάμστο επίπεδο του καθημερινού βίουraquo στο Β Αδραχτάς Α Βαλλιανάτος ΣΔεσπότης Η Ορθοδοξία στον 20ο αιώνα Τόμος Γ ο Διάλογος της Ορθοδοξίας με Δύση καιΑνατολή (Πάτρα εκδόσεις ΕΑΠ 2008) σ137

12

αμοιβαίας αναγνώρισης η Ορθοδοξία συνειδητοποιεί πια τηνιστορική βαρύτητα της παρουσίας του Ισλάμ και το Ισλάμαποδέχεται με τη σειρά του την ιστορική παρακαταθήκη τηςΟρθοδοξίας Με τον τρόπο αυτό το ένα θρήσκευμα θα συντελέσειστο να εμβαθύνει το άλλο στην περιχαράκωση τηςιδιαιτερότητάς του Για τον Γιαννουλάτο25 η επίσκεψη τουΜπαττούτα βρίσκεται στο μεταίχμιο μεταξύ της δεύτερης φάσης-αυτής της συνάντησης (μέσα 9ου - μέσα 14ου αιώνα)- και τηςτρίτης (μέσα 14ου - μέσα 15ου αιώνα) Σύμφωνα με αυτήν τηνπροσέγγιση στη δεύτερη φάση το κέντρο της αντιισλαμικήςγραμματείας μετακινήθηκε στην πρωτεύουσά του βυζαντινούκράτους Οι εντυπωσιακές επιτυχίες και η εξάπλωση του Ισλάμάρχισαν να γίνονται εφιάλτες για τους ΒυζαντινούςΔιαπίστωναν πλέον ότι η θρησκεία αυτή παρ όλες τιςλογικές και ηθικές ιδιοτυπίες της ήταν μεγάλη απειλή γιατην αυτοκρατορία Έτσι υιοθετείται επιθετικότερη τακτικήΑντίθετα η τρίτη περίοδος διακρίνεται για την ηπιότητά καιτην αντικειμενικότητα της Παρουσιάζεται εκ μέρους τωνβυζαντινών περισσότερο ενδιαφέρον και διάθεση για διάλογο μετους μουσουλμάνους Οι Βυζαντινοί είδαν το Ισλάμ σανπαραλλαγή και αναβίωση του Αρειανισμού και η κριτική τουςστρεφόταν κατά του ιδρυτού αυτής της θρησκείας του Μωάμεθκαι laquoαπεδείκνυανraquo ότι ήταν laquoακατάλληλοςraquo για προφήτης μιαςνέας αβρααμικής θρησκείας Αμφισβητούσαν επίσης το Κοράνιοως λόγο του Θεού Ο χριστιανικο- ισλαμικός διάλογοςπροσλαμβάνει σοβαρότητα και γλαφυρότητα όπως διασώζεταιστα κείμενα του Γρηγορίου Παλαμά όπου αναπτύσσεται μιαεπιχειρηματολογία εύστροφη και εκλεπτυσμένη Μολονότι δενεπέρχεται συμφωνία διατηρείται ένα κλίμα σεβασμού καιαμοιβαίας εκτιμήσεως26

25Α Γιαννoυλάτoς Παγκοσμιότητα και Ορθοδοξία (Αθήνα εκδόσεις Ακρίτας 2000) σ 142

26 Α Γιαννουλάτος όπ παρ σ147

13

δ Οι συναντήσεις και οι εκπλήξεις του αλλόθρησκου περιηγητή Λαμβάνοντας υπόψη μας όλα αυτά τα προαναφερθένταμπορούμε να κατανοήσουμε την επίσκεψη του πολυταξιδεμένουμουσουλμάνου Άραβα στην Κωνσταντινούπολη πρωτεύουσα τηςΒυζαντινής Αυτοκρατορίας Βρίσκεται ως μέλος ακολουθίας καιδιαμένει στην Πόλη για ένα μήνα και έξι μέρες του χειμώναεκείνου27 Είχε συνεπώς χρονικά τη δυνατότητα να laquoγνωρίσειraquoτην laquoΒασιλεύουσαraquo διαθέτοντας την laquoπροστασίαraquo τουαυτοκράτορα και συνοδό-ξεναγό για να την ανακαλύψει Ηοπτική του ήταν κυρίως θεολογική αφού ο μεσαιωνικόςάνθρωπος είναι laquoσφραγισμένοςraquo από την θρησκεία του28 Ο επισκέπτης Ιμπν Μπαττούτα γνώρισε τα Ανάκτορα καισυναντήθηκε εκεί με τον Αυτοκράτορα και την οικογένειά τουαφού πέρασε από πολλούς ελέγχους Συνομίλησε με αυτόν μέσωενός εβραίου διερμηνέα Σ΄αυτό το διάλογο συναντήθηκαν καιοι τρεις μονοθεϊστικές θρησκείες Χριστιανισμός Ισλάμ καιΙουδαϊσμός Ο Αυτοκράτορας τον ρώτησε για τους ιερούς χώρους τηςχριστιανοσύνης -Ιερουσαλήμ Ιερό Βράχο την Εκκλησίατου Ιερού Τάφου τη Βηθλεέμ- αλλά και του Ισλάμ -ΔαμασκόΚάιρο Ιράκ Ανατολία- όπως και για την πόλη του Αβραάμ τουσυνδετικού κρίκου και των τριών θρησκειών την Ουρ και τουαπάντησε Του δόθηκαν δώρα από τον Αυτοκράτορα και έναςΈλληνας συνοδός για να περιηγηθεί μαζί του την Πόλη και ναγνωρίσει τα αξιοθέατά της Μας περιγράφει επίσης τα μέρητης Πόλης την Ισταμπούλ όπου ζει ο βασιλιάς και οιευγενείς και τον Γαλατά όπου ζουν οι Φράγκοι χριστιανοί29

27 Ι Μπαττούτα όπ παρ σ14328 Ε Σαράντη laquoΑπό τη βυζαντινή στη μεσαιωνική πόληraquo στο περιοδικόΙστορικά της Ελευθεροτυπίας (Αθήνα Έκδοση Ελευθεροτυπία τεύχος 670Ιανουάριος 2001)σο 20- 2129 Ι Μπαττούτα όπ παρ σ139

14

Στη συνέχεια αναφέρεται στην Αγία Σοφία την οποίαχαρακτηρίζει ελληνική εκκλησία και επειδή είναι αλλόθρησκος δεντην επισκέπτεται -θα έπρεπε να προσκυνήσει το σταυρό- αλλάπαραθέτει πληροφορίες που του δίνονται όπως για τον αριθμότων μοναχών και των ιερέων που διαθέτει για το ότι τηνεπισκέπτεται καθημερινά ο Αυτοκράτορας και ο Πάπας μια φοράτον χρόνο Επισκέφθηκε και ένα γυναικείο μοναστήριΣυνάντησε και τον πατέρα του Αυτοκράτορα τον πρώηνΑυτοκράτορα o οποίος είχε γίνει μοναχός και του έδειξειδιαίτερο σεβασμό Αυτό το γεγονός εξέπληξε τον αφηγητήγιατί αν και μουσουλμάνος αντιμετωπίζεται θετικά από τουςχριστιανούς επειδή ζούσε στα ιερά μέρη τηςχριστιανοσύνης30 Τον εντυπωσιάζει επίσης ο μεγάλοςαριθμός ναών και καλογέρων της Πόλης Στο παζάρι τωνγραμματικών θα συνομιλήσει με τον δικαστή και πάλι θααντιμετωπιστεί ευγενικά Συνάντησε ακόμη ανώτατουςαξιωματούχους και απλούς ανθρώπους Υπάρχει και από τις δύο πλευρές καλοπροαίρετη διάθεσηαλληλοσεβασμός και αλληλοεκτίμηση και όλη η διάρκεια τηςεπίσκεψης έγινε σε πολύ εγκάρδιο κλίμα Η διαφορετικήθρησκεία δεν αποτέλεσε εμπόδιο για την επιτυχημένη επίσκεψήτου στη χριστιανική πρωτεύουσα Οι δύο laquoκόσμοιraquoσυναντήθηκαν δεν επικοινώνησαν όμως ουσιαστικά Όλοιπαραμένουν στα επιτρεπτά τους όρια στα laquoεσκαμμέναraquo Ο ίδιοςο αφηγητής μένει πιστός στην θρησκεία του και δεν τηνlaquoθυσιάζειraquo ούτε για να ικανοποιήσει ταξιδιωτικές τουlaquoανάγκεςraquo να δει δηλαδή και των έσω τον Ναό της του ΘεούΣοφίας Εμμένει στη ισλαμική θεολογική αντίληψη για τηνσταύρωση του laquoψευδο - Ιησούraquo και δεν αναπτύσσεται γι αυτήντη θέση κανένας αντίλογος ούτε ο ίδιος τον επιδιώκειΕπισημαίνει επανειλημμένως ότι οι Βυζαντινοί ταυτίζουνάστοχα τους Σαρακηνούς -ένα αραβικό νομαδικό φύλο της ΒΑφρικής- με τους Μουσουλμάνους τους πιστούς μιας θρησκείας

30 Ι Μπαττούτα όπ παρ σ 142

15

IV Ο ξεπεσμένος δερβίσης ο θρίαμβος της ετερότηταςα Η πέμπτη φάση της συνάντησης Ορθοδοξίας και Ισλάμ Τα δύο επόμενα κείμενα του Αλέξανδρου Εμμανουήλ31 Παπαδιαμάντη (1851-1911) και του Φώτη Αποστολέλη Κόντογλου(1895-1965) εντάσσονται στην πέμπτη φάση της συνάντησηςΟρθοδοξίας και Ισλάμ (19ος -20ος αιώνας) Αυτή φαίνεται νααποτελεί μια φάση αμήχανης και ταυτόχρονα ελπιδοφόραςδιερεύνησης Οι σχέσεις Ορθοδοξίας και Ισλάμ εισέρχονται καιεντάσσονται πια οργανικά στη συνθήκη της νεωτερικότητας μεαποτέλεσμα να εγκολπώνονται τις αρχές της εκκοσμίκευσηςΠροσοικειώνονται στοιχεία όπως ο εθνι(κι)σμός η ανοχή και οδιάλογος32 Ο ορθόδοξος κόσμος κατακερματίζεται από τονεθνικιστικό παροξυσμό ndashπαρά τις όποιες επιβιώσεις τουπνεύματος οικουμενικότητας- ενώ το Ισλάμ αντιδρά στιςδυνάμεις της αποικιοκρατίας και στην πολυεπίπεδηεκμετάλλευσή της Δύσης33 Ο Γιαννουλάτος επισημαίνει ότι σεαυτήν την περίοδο έχουν πολλαπλασιαστεί οι συναντήσειςχριστιανών και μουσουλμάνων Τον διάλογο προωθούν οιθεολογικές πανεπιστημιακές σχολές επίσης ο διαθρησκειακόςαυτός διάλογος προωθήθηκε και από το Παγκόσμιο Συμβούλιοτων Εκκλησιών την δεκαετία του ΄7034 β Οι ελληνο-τουρκικές σχέσεις στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ου

Ας αναφερθούμε και στις επίσημες ελληνοτουρκικές σχέσειςτης περιόδου για να διαπιστώσουμε αν laquoάγγιξανraquo τον αφηγητή(συγγραφέα) Εκμεταλλευόμενοι τις εχθροπραξίες τουΚριμαϊκού πολέμου (1853-1856) οι αλύτρωτοι Έλληνες τηςΗπείρου της Μακεδονίας και της Θεσσαλίας ξεσηκώθηκαν31laquoΕμμανουήλraquo ήταν το πραγματικό του επίθετο στην ηλεκτρονικήδιεύθυνση httpwwwekebigrfrontofficeportalaspcpage=nodeampcnode=461ampt=309 (ημερομηνία ανάκτησης 2-2-2015)32 Β Αδραχτάς όπ παρ σ 14733 Β Αδραχτάς όπ παρ σ15134 Α Γιαννουλάτος όπ παρ σ154-155

16

(1854) αλλά οι τουρκικές δυνάμεις κατέπνιξαν τις εξεγέρσειςαυτές οι οποίες είχαν μείνει αβοήθητες35 Οι διπλωματικέςσχέσεις με τη Τουρκία διεκόπησαν οι συμμαχικές δυνάμεις(Γαλλία Αγγλία) κατέλαβαν τον Πειραιά για να επιτηρούν τηνΕλλάδα η οποία κηρύχτηκε ουδέτερη Η παραχώρηση ειδικώνπρονομίων σε όλους τους υπόδουλους λαούς με το Τανζιμάτ(1839) και ιδίως με το Χάτι-Χουμαγιούμ (1856) βελτιώνει τιςελληνοτουρκικές σχέσεις Θα ακολουθήσει η συμφωνία τηςΚωνσταντινούπολης (Μάρτιος 1881) ανάμεσα στην Ελλάδα και τηνΤουρκία με την οποία παραχωρείτο η Θεσσαλία και ο νομός Άρταςστην Ελλάδα έναντι ορισμένων οικονομικών υποχρεώσεων στηνΤουρκία36 Νέο ζήτημα ελληνο-τουρκικό ανοίγεται το 1896 στηνυπό τουρκική κατοχή Κρήτη με την εκεί επανάσταση Άρα οιδιακρατικές σχέσεις δεν φαίνονται να βρίσκονται και στοκαλύτερο δυνατό τους επίπεδο

γ Ένας φερέοικος μουσουλμάνος μοναχός στην Αθήνα Ο Ξεπεσμένος δερβίσης δημοσιεύτηκε το 1896 -χρονιά τηςαναβίωσης των Ολυμπιακών Αγώνων στην Αθήνα- στην εφημερίδαlaquoΑκρόπολιςraquo σε laquoημίφυλλον φθινοπώρουraquo (σύμφωνα με ιδιόχειρησημείωσή του ίδιου)37 Δερβίσης μας πληροφορεί το λεξικό είναι ο μουσουλμάνοςμοναχός που έχει απαρνηθεί τα εγκόσμια και ζει μευποχρεωτική πενία και αγαμία σε ασκητικά κέντρα ή και μέσαστον κόσμο38 Στις τελετές τους χόρευαν κυκλικά

35 Ν Σβορόνος Επισκόπηση της νεοελληνικής ιστορίας (Αθήνα εκδόσειςΘεμέλιο 19816)σ86

36 Ν Σβορόνος όπ παρ σ8637 Γ Κατσίμπαλης Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης Πρώτες κρίσεις και πληροφορίες Βιβλιογραφία (Αθήνα Εκδοτικός οίκος Εστία 1934)σ7338 Γ Μπαμπινιώτης Λεξικό της νέας ελληνικής γλώσσας (Αθήνα εκδοτικός οίκος Κέντρο Λεξικολογίας 2002)σ465

17

περιστρεφόμενοι με ανάταση των χεριών μέχρι την ιλιγγιώδηέκσταση39 Ο πρωταγωνιστής του διηγήματος δηλώνεται από τον τίτλοτου είναι ένας ξεπεσμένος δερβίσης που εμφανίζεται από τοπουθενά Με την πρώτη του εμφάνιση εντυπωσιάζει τοναναγνώστη με τη σύντομη και επιγραμματική φράση πουδιατυπώνει η οποία εκφράζει μια αλήθεια της ανατολής laquoΜπουντουνιά τσαρκ φιλέκraquo (αυτός ο κόσμος είναι τροχός της τύχηςκαλό τυχος όποιος ξέρει να το γυρίζει) Δίνεται έτσι εξαρχής το φιλοσοφικό του στίγμα Σ ένα μικρό καφενείο τουΘησείου διανυκτερεύει πίνοντας μαστίχα τραγουδά και παίζειτο νάι του τον καλαμένιο του αυλό τη φλογέρα πουχρησιμοποιείται στην αραβική περσική και τουρκική μουσικήΤον κερνούν και αυτός παίζει τη μουσική του Ο νέοςαστυνόμος δίνει εντολή να κλείσει το καφενείο και ο ανέστιοςδερβίσης καταφεύγει σε μια σήραγγα για να προστατευθεί απότο κρύο Ο αστυνομικός που το έκλεισε και διασκέδαζε ταπροηγούμενα βράδια με την ανατολίτικη μουσική του νάι αγωνιάγια την τύχη του δερβίση40

Ο ίδιος για να ζεσταθεί άρχισε να παίζει το νάι τουΚαι ο αφηγητής σχολιάζει ότι η μουσική αυτή που βγαίνει απότο νάι του δεν είναι βάρβαρη ξένη αλλά πολιτισμένησυγγενής και οικεία αφού έλκει την καταγωγή της από τηΦρυγία και τη Λυδία και ο laquoλύδιοςraquo τρόπος ήταν ένας από τουςδεκαπέντε τρόπους της αρχαίας ελληνικής μουσικής ο οποίοςεισήχθη από τη Λυδία

Ο ήχος που ακουγόταν από τη σήραγγα ήταν laquoάσμα γλυκερόνμελιχρόν άβρόν μεθυστικόνhellip φωνή εκ βαθέων αναβαίνουσα ως μύρον ωςάχνη ως ατμός θρήνος πάθος μελωδία ανερχομένη επί πτίλων αύραςνυκτερινής αιρομένη μετάρσιος πραεία μειλιχία άδολος ψίθυρος μειλιχίααναρριχωμένη εις τας ριπάς χορδίζουσα τους αέρας χαιρετίζουσα το αχανέςίκετεύουσα το άπειρον hellipraquo Ένας ήχος οικείος και για το χώρο του39 laquoΔερβίσηςraquo στην ηλεκτρονική διεύθυνση httpwwwlivepediagrindex(ημερομηνία ανάκτησης 3-2-2015)40 Α Παπαδιαμάντης Ο ξεπεσμένος δερβίσης όπ παρ σ24

18

Θησείου τον θυμήθηκε τον αναγνώρισε τον είχε ακούσει καιστο παρελθόν

δ Η γλώσσα της μουσικής το φάρμακο της laquoετερογένειαςraquoH μουσική συγκινεί ανοίγει δρόμους επικοινωνίας

laquoξεκλειδώνειraquo τιςκαρδιές τις φέρνει κοντύτερα τις κάνει ευσπλαχνικέςφιλάνθρωπες Ακόμη και ο Λεπενιώτης ένας σκληροτράχηλοςαγωνιστής προς τιμήν του οποίου είχε δοθεί το όνομά τουδρομίσκου τον οποίο είχε πάρει ο δερβίσης όταν βγήκε από τησήραγγα θα laquoλύγιζεraquo -σύμφωνα με τον αφηγητή συναντώντας τονlaquoάμοιρον Δερβίσην διωγμένον εξωρισμένον ανέστιον ριγούντα ανά τηνστενωπόν έρποντα άναμέσον δύο σειρών παλαιών οικίσκωνraquo Και οσαλεπιτζής τον συμπόνεσε και του προσέφερε διπλό σαλέπι καιμισό κουλούρι να βουτήξει Οι σύγχρονοί του μαρτυρούν ότικαι ο Παπαδιαμάντης χόρευε καθώς έψελνε και ο Φώτης Κόντογλουονοματίζει τον Παπαδιαμάντη Χριστιανό Δερβίση41

Ο άνθρωπος είναι ένας οι εθνικές και πολιτιστικές τουκαταβολές και διαφοροποιήσεις δεν ανατρέπουν αυτήν τηναλήθεια Η στάση αυτή του αφηγητή (Παπαδιαμάντη) παραπέμπεισε μια κυρίαρχη χριστιανική οπτική που διατυπώθηκε από τηγέννηση -σχεδόν- του χριστιανισμού laquoουκ ενι Ιουδαίος ουδέΈλλην ουκ ενί δούλος oυδέ ελεύθερος ουκ ενί άρσεν καιθήλυ πάντες γαρ υμείς έστε εν Χριστώ Ιησούraquo(ΠαύλουΕπιστολή Προς Γαλάτας γ 28)

Ο ίδιος τη διατυπώνει ποιητικότερα laquoΚατά δύο κοκκίδαςδιαφέρει δια να είναι το Ναί όπου είπεν ό Χριστός Το Ναι laquoτο ήμερον τοταπεινόν το πράον το Ναι το φιλάνθρωπoνraquo Έτσι το Ναι γίνεται ηlaquoγέφυραraquo για να διευκολύνει τη γνωριμία των δύοδιαφορετικών κόσμων οι οποίοι συγχρωτίζονται καθημερινάτοπικά και παγκοσμίως στην οικονομία στην επιστήμη στηντέχνη στην κοινωνία στις διαπροσωπικές σχέσεις χωρίς να41 Δ Κοσμόπουλος laquoΤο αίμα και το πνεύμαraquo στο περιοδικό Σύναξη(τεύχος 119 2011)σ75

19

laquoσυναντώνταιraquo Το Ναι του μουσουλμάνου διαφέρει από το Ναιτου Χριστού μόνο laquoκατά δύο κοκκίδαςraquo κατά δύο διαλυτικά άρα σετίποτα ουσιαστικό

Αποκαλύπτεται με τον ευφυέστερο και ευστοχότερο τρόποη φιλανθρωπία και η συγκατάβαση της Ορθοδοξίας Το Ναι τουΙησού στους ταπεινούς και στους πράους του κόσμου δεν θαμπορούσε να εξαιρέσει τον δερβίση μας Στο laquoαγαπάτεαλλήλουςraquo του Ευαγγελίου (Ιωάννης 13 34-35) ο laquoάλλοςraquo δενείναι αποκλειστικά ο αδελφός μας ο ομομήτριος και οομογάλακτος είναι και ο ετεροθαλής αλλά και ο υιοθετημένοςείναι δηλαδή όλη η ανθρωπότητα

V Ο καπετάν - Στέλιος κι ο Βασίφ - εφέντης Μια αυθεντική φιλία α Φ Κόντογλου ένας ορθόδοξος καλλιτέχνης Ο Φώτης Κόντογλου (1896 - 1965) λογοτέχνης και ζωγράφοςο οποίας από ευγνωμοσύνη προς το θείο του αδελφό τηςμητέρας του Στέφανο ηγούμενο στη μονή της ΑγίαςΠαρασκευής ο οποίος ανέλαβε την ανατροφή του πήρε τομητρικό επώνυμο42 Εμπνεύστηκε από την ελληνική παράδοση καιπροσηλώνεται σε ότι θεωρεί καθαρά ελληνικό βγαλμένο απότην παράδοση του Βυζαντίου και της ορθόδοξης εκκλησίας43

Το 1962 εκδίδει τη συλλογή διηγημάτων τομ laquoΑϊβαλί ηπατρίδα μουraquo η οποία αποτελείται από 46 διηγήματα μεκαλύτερό του ίσως το αριστουργηματικό συναξάρι του ΑγίουΓεωργίου του Χιοπολίτη που έκανε τον Καζαντζάκη νααποκαλέσει τον συγγραφέα laquoαρχιμάστορα του ελληνικούλόγουraquo44

β Το διήγημα

42 Β Μουστάκης laquoΚόντογλου Φώτηςraquo Εγκυκλοπαίδεια ΒΗΜΑ Πάπυρος Λαρούς Μπριτάνικα (Αθήνα Εκδοτικός Οργανισμός Πάπυρος τόμος 35ος έκδοση 1997)σ8643 Λ Πολίτης Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας δ΄ έκδοση (Αθήνα ΜΙΕΤ 1985)σ32144 Β Μουστάκης όπ παρ σ86-87

20

Στο διήγημα Ο καπετάν - Στέλιος κι ο Βασίφ - εφέντης η ιστορίαεξελίσσεται στο γεωπολιτικό χώρο της ΟθωμανικήςΑυτοκρατορίας Στο πλαίσιο της οι πιστοί διαφορετικώνθρησκευτικών δογμάτων συνυπάρχουν καισυνεργούν κρίνουν και κρίνονται συναλλάσσονται καιδιαλλάσσονται σε οτιδήποτε αφορά την θρησκευτική ταυτότηταή ετερότητά τους45

Ένας χριστιανός (Έλληνας) ο καπετάν Στέλιος οΚαρνιαγούρος μετά από ένα επεισόδιο σε ένα καφενείο τηςΠόλης γνωρίζει ένα όνσμαση νωματάρχη μουσουλμάνο(Τούρκος) τον Βασίφ - εφέντη και αναπτύσσεται μιαειλικρινής φιλία μεταξύ τους το 189846 Υπενθυμίζουμε ότιτο περιστατικό συνέβη την χρονιά που επιβλήθηκε στην Ελλάδαο Διεθνής Οικονομικός Έλεγχος ενώ την προηγούμενη είχευποστεί μια αξιοθρήνητη ήττα από τους Τούρκους (1897)47Συναντιόντουσαν μετά την γνωριμία τους κάθε φορά που οκαπετάνιος laquoέπιανεraquo στην Πόλη Το 1903 παραμονέςΧριστουγέννων μιας μεγάλης χριστιανικής γιορτής ανήμερατου Αγίου Σπυρίδωνα 12 Δεκεμβρίου συνέβη κάτι που πλήγωσεβαθύτατα τον καπετάνιο Στέλιο Ο φίλος του Βασίφ - εφέντηςνηστεύοντας μαζί του πεθαίνει ξαφνικά ενώ έπινε τον καφέτου μετά από ένα χορταστικό νηστίσιμο γεύμα Ο σκληρόςκαπετάνιος laquoλυγίζειraquo και κλαίει Προσπαθεί να laquoεξηγήσειraquo τοπεριστατικό Ο παπά - Κατσουλίδης του απάντησε ότι αυτόσυνέβη επειδή ο Θεός οργίστηκε που νήστεψε έναςαλλόθρησκος Παρόλα αυτά δεν μετριάστηκε η λύπη του Μετάαπό ένα δύσκολο ταξίδι επιστροφής θα γιορτάσει με τηνοικογένειά του τη Γέννηση του Χριστού παρακολουθώντας τηνπρωινή Θεία Λειτουργία Ακόμα και τότε μέσα στην Εκκλησίααναρωτιέται αν ο Χριστός διακρίνει τους ανθρώπους και ζητά

45 Β Αδραχτάς όπ παρ σ12746 Φ Κόντογλου laquoΟ καπετάν ndash Στέλιος κι ο Βασίφ- εφέντηςraquo στο Το Αϊβαλί ηπατρίδα μου (Αθήνα Εκδόσεις Αστήρ 1995)σ11947 Ν Μαρωνίτη laquoΟ πόλεμος του 1897raquo στο Ιστορία του Νέου Ελληνισμού 1770-2000 (Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 2003)σ27-33

21

από τον Ιησού ν αναπαύσει την ψυχή του Φίλου Βασίφ -εφέντη που είχε ψυχή πιο καλή από τους χριστιανούς48

γ Η θρησκευτική πίστη δεν οδηγεί σε laquoαπόκλισηraquo αλλά σε laquoσύγκλισηraquoΠρόκειται για μια ανθρώπινη ιστορία που θα μπορούσε να

συμβεί σε μια οποιαδήποτε πολυπολιτισμική κοινωνία όπωςήταν αυτή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας Το γενικότεροιστορικο - κοινωνικό περιβάλλον -πόλεμος πτώχευση- δενεπηρεάζει τις σχέσεις των ανθρώπων Οι θρησκευτικές διαφορέςδεν αποτελούν εμπόδιο επικοινωνίας αλλά διακρίνεται έναςαλληλοσεβασμός Ο μουσουλμάνος laquoσυμπαρίσταταιraquo στουςνηστεύοντες χριστιανούς Και οι δύο είναι άτομα ευσεβή Οκαπετάνιος ο πρωταγωνιστής του αφηγήματος

Έχει στην πρύμη του μια επιγραφή laquoΤους μέλλονταςπλειν διαφύλαξον Κύριεraquo που δείχνει την πίστη και τηνευσέβειά του

Νηστεύει δεν υβρίζει προσδιορίζει την ημέρα με βάση τον Άγιο που γιορτάζει -

ανήμερα του Αγιού - Σπυρίδωνα της Αγίας Αναστασίας της Φαρμακολύτριας γνωρίζει τις εκκλησίες και τα μοναστήρια της περιοχής παρακολουθεί την πρωινή λειτουργία της Γέννησης του

Κυρίου αναζητά μια θεολογική ερμηνεία για το θάνατο του φίλου

του Ο Βασίφ- εφέντης ο αλλόθρησκος ο μουσουλμάνος φίλοςτου είναιεπίσης ευσεβής ενάρετος αφού

κάνει φίλο του ένα αλλόθρησκο ένα χριστιανό η θρησκευτική του

ταυτότητα δεν αποτελεί εμπόδιο για την ανάπτυξημιας ειλικρινούς αυθεντικής σχέσης

48 Φ Κόντογλου όπ παρ σ119-120

22

δεν τιμώρησε με θάνατο τον αγνώμονα Αρμένη συμμετέχει στη νηστεία των χριστιανών ο καπετάν - Στέλιος θεωρούσε ότι laquoείχε ψυχή πιο καλή

από μας τους χριστιανούςraquo49

Στο διήγημα αυτό οι δύο κόσμοι συναντιούνταιεπικοινωνούν αλληλοκατανοούνται αλληλοεκτιμούνταιυπερβαίνουν τον laquoπήχηraquo τα laquoυψηλά τείχηraquo τα οποία υψώνουν ηπολιτεία και η κοινωνίαΟ Κόντογλου θεολογεί Μαστιγώνει την έκπτωση τουχριστιανισμού σε ηθικισμό δηλαδή σε ένα σύστημα καλήςσυμπεριφοράς το οποίο εγκλωβίζει τον άνθρωπο στα συστατικάτου και την θνητότητά του και αγνοεί την καλή αλλοίωση πουεπιφέρει την ανθρώπινη φύση ο Θεός50 Είχε συνειδητοποιήσειότι το έσχατο και υπέρτατο κριτήριο του Χριστιανισμού είναι ηαγάπη51

γ Η εξέλιξη των Xριστιανο - μουσουλμανικών laquoσυναντήσεωνΔιαπιστώνουμε μια laquoεξέλιξηraquo στις σχέσεις μεταξύ

Χριστιανών και μουσουλμάνων στα κείμενα που αναλύσαμε Ηπρώτη laquoσυνάντησηraquo -έστω και θεωρητική- ήταν υποτιμητική γιατο Ισλάμ (Ιωάννης Δαμασκηνός 7ος αιώνας) η δεύτερη ήτανlaquoφιλικότερηraquo ο μουσουλμάνος επισκέπτης αντιμετωπίζεται απότους Βυζαντινούς με σεβασμό (14ος αιώνας) χωρίς ωστόσο ηlaquoσυνάντησηraquo αυτή να οδηγήσεις στην laquoγνωριμίαraquo τους στητρίτη laquoσυνάντησηraquo αρχίζουν να γίνονται βήματα προσέγγισηςκαι από τους δύο τον μυστικό μουσουλμάνο και τουςχριστιανούς (τέλη 19ου αιώνα) η τελευταία είναι -ενδεχομένως- και η laquoποιοτικότερηraquo Αναπτύσσεται μιαειλικρινής φιλία μεταξύ των δύο αλλοθρήσκων μια φιλία η

49 Φ Κόντογλου όπ παρ σ12450 Θ Παπαθανασίου laquo lsquoΠαράδοσηrsquo και lsquoλαμπαφούρεrsquo ο θεολόγος Φώτης Κόντογλουraquo στο περιοδικό Νέα Εστία (1788 2006)σ71651 Ιγνάτιος (Γεωργακόπουλος) όπ παρ σ31

23

οποία δεν laquoκατανοείταιraquo από τον χριστιανό ιερέα αλλά απότον απλό χριστιανό

VI ΕπίλογοςΗ ορθόδοξη και η μουσουλμανική παράδοση αντιπροσωπεύουν

δύο ξεχωριστές περιπτώσεις έμπρακτης οικουμενικότητας καιπαγκοσμιότητας με μαρτυρημένα από την ιστορία δείγματασυμβίωσης και συνοίκησης με τον laquoάλλονraquo -αλλά και με συχνότον πειρασμό της καταδίωξης του διαφορετικού που μέχριτουλάχιστον τα τέλη του 18ου αιώνα ούτε εθνική συνείδησηείχαν διαμορφώσει στους κόλπους τους ούτε είχαν ακόμηυποκύψει στον πειρασμό του εθνικισμού52 Οι σύγχρονες κοινωνίες απαιτούν να είναιlaquoανοιχτέςraquo όπου η ετερότητα κάθε μορφής γίνεται αποδεκτήεντός ενός βασικού δημοκρατικού θεσμικού πλαισίουισοπολιτείας και ισοτιμίας53 Η απαίτηση κυριαρχίας καιπρονομιακών ρόλων σε μια τέτοια κοινωνία οδηγεί σεπαρανοήσεις και άσκοπες συγκρούσεις Η Ορθοδοξία καλείταισήμερα να επεξεργαστεί και να διατυπώσει μια θεολογία τηςετερότητας και της ταυτότητας Η τελευταία περικλείει καιτην ετερότητα καθώς laquoΟ άλλος γίνεται οντολογικό μέρος τηςταυτότητάς μαςraquo και η laquoετερότητα δεν αποτελεί απειλή για τηνενότητα αλλά εκ των ων ουκ άνευ προϋπόθεση της54 Οι ανάγκες της ανθρωπότητας δεν διαφοροποιούνται απόθρησκεία σε θρησκεία Η διεκδίκηση του σύγχρονου ανθρώπουγια ζωή με ποιότητα νόημα και ελπίδα είναι παντού ίδιασύμφωνα με το Διεθνές Ιεραποστολικό Συνέδριο του ΠαγκοσμίουΣυμβουλίου Εκκλησιών (Σαν Αντόνιο Τέξας 1989)55 Η

52 Π Καλαϊτζίδης Αντί εισαγωγής laquoΗ ορθοδοξία και το Ισλάμ από τηνεωτερικότητα στην παγκοσμιοποίησηraquo στο Ισλάμ και Φονταμενταλισμός Ορθοδοξίακαι παγκοσμιοποίηση (Αθήνα Ίνδικτος2006)σ2253 Π Καλαϊτζίδης όπ παρ σ2054 Π Βασιλειάδης Η Ορθοδοξία σε σταυροδρόμι (Θεσσαλονίκη Παρατηρητής 1992)σ19255 Π Βασιλειάδης όπ παρ σ192

24

τριαδική και φιλάνθρωπη θεώρηση της θεότητας ήταν εκείνη πουεμπόδισε την Ορθοδοξία να εκτραπεί σε ιμπεριαλιστικούςεπεκτατισμούς και σε κλειστές ομολογιακές συμπεριφορές Οαυθεντικός ευαγγελισμός δεν επιδιώκει να φέρει στη δική μαςlaquoκλειστήraquo θρησκευτική πραγματικότητα αλλά να επιχειρήσειlaquoάνοιγμαraquo επιτρέποντας το Άγιο Πνεύμα να laquoαξιοποιήσειraquo καιτα δύο μέρη ευαγγελιστές και ευαγγελιζομένους για τηνεγκαθίδρυση στη γη της βασιλείας του τριαδικού Θεού56 Θα τοεπιχειρήσουμε ή νοσταλγούμε σχήματα οργάνωσης και δομές τουlaquoένδοξούraquo βυζαντινού παρελθόντος μας

VII ΠΗΓΕΣΔαμασκηνού Ι Περί αιρέσεων στο τελευταίο κεφάλαιο του οποίου πραγματεύεται Ισλάμ (κεφΙ00) τη Θρησκεία των Ισμαηλιτών (μετάφρασητμήματός του και σχολιασμός βρίσκονται στο εγχειρίδιά σας ΕΑΠ τ Γ σ 164) Κόντογλου Φ laquo Ο καπετάν-Στέλιος κι ο Βασίφ-εφέντηςraquo στο Το Αϊβαλί η πατρίδα μου (Αθήνα Εκδόσεις Αστήρ 1995)σσ118-124Μπαττούτα Ι Ταξίδια στην Ασία και την Αφρική 1325-1354 ελλ μτφ Σιαφάκα Σ ( Αθήνα εκδόσεις Στοχαστής 1990)Παπαδιαμάντη Άλ laquoΟ ξεπεσμένος Δερβίσηςraquo στο Άπαντα Τόμ Γεπιμ εκδ ΝΔΤριανταφυλλόπουλου (Αθήνα Εκδόσεις Δόμος1984)σσ 111-116

56 Π Βασιλειάδης όπ παρ σ199

25


ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ

ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ


Ηρακλής Ψάλτης του Αθανασίου

Αριθμός Μητρώου 60424

Ηρακλής Ψάλτης τουΑθανασίου Αριθμός Μητρώου 60424

Περιεχόμενα σελίδες

Ι Εισαγωγή helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 3

ΙΙ Η πρώτη laquoσυνάντησηraquo Ορθοδοξίας και Ισλάμhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 6

ΙΙΙ Περιήγηση ενός μουσουλμάνου στην βασιλεύουσα helliphelliphelliphelliphellip 10

ΙV Ο ξεπεσμένος δερβίσης Ο θρίαμβος της ετερότητας helliphelliphelliphelliphellip 14

V Ο καπετάν ndash Στέλιος κι ο Βασίλ ndash εφέντης Μια άδολη φιλία helliphellip17

VΙ Επίλογος helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 20

VΙΙ Πηγές helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 22

2

I Εισαγωγή






σχέσεις

















3




















4



























5







6






7




8





9





10








11





12




13



14



15



16





17




18






19







20




21












22







23





24




25







I Εισαγωγή






σχέσεις

















3




















4



























5







6






7




8





9





10








11





12




13



14



15



16





17




18






19







20




21












22







23





24




25


























4



























5







6






7




8





9





10








11





12




13



14



15



16





17




18






19







20




21












22







23





24




25

































5







6






7




8





9





10








11





12




13



14



15



16





17




18






19







20




21












22







23





24




25













6






7




8





9





10








11





12




13



14



15



16





17




18






19







20




21












22







23





24




25












7




8





9





10








11





12




13



14



15



16





17




18






19







20




21












22







23





24




25










8





9





10








11





12




13



14



15



16





17




18






19







20




21












22







23





24




25











9





10








11





12




13



14



15



16





17




18






19







20




21












22







23





24




25











10








11





12




13



14



15



16





17




18






19







20




21












22







23





24




25














11





12




13



14



15



16





17




18






19







20




21












22







23





24




25











12




13



14



15



16





17




18






19







20




21












22







23





24




25










13



14



15



16





17




18






19







20




21












22







23





24




25









14



15



16





17




18






19







20




21












22







23





24




25









15



16





17




18






19







20




21












22







23





24




25









16





17




18






19







20




21












22







23





24




25











17




18






19







20




21












22







23





24




25










18






19







20




21












22







23





24




25












19







20




21












22







23





24




25













20




21












22







23





24




25










21












22







23





24




25


















22







23





24




25













23





24




25











24




25










25







ΣΧΕΣΕΙΣ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΙΣΛΑΜ ΜΕΣΩ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΩΝ...

Documents

Transcript of ΣΧΕΣΕΙΣ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΙΣΛΑΜ ΜΕΣΩ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΩΝ...