ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΣΠΟΥΔΕΣ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ – ΕΛΠ11

14/11/2013ΣΥΝΤΑΚΤΗΣ : ΣΙΜΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ.

ΘΕΜΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ

« Ιδιαιτερότητα της πολιτικής οργάνωσης και κοινωνική συνοχή στη Σπάρτη της αρχαϊκής και της κλασικής εποχής».

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ:

1. Εισαγωγή.

2. Κεφάλαιο πρώτο: Πολιτικό σύστημα και πολιτική οργάνωση.

3. Κεφάλαιο δεύτερο: Κοινωνική συνοχή και κοινωνικοοικονομικοί δεσμοί.

4. Συμπεράσματα.

Σημείωση: Όλες οι χρονολογίες που παρατίθενται στο κείμενο είναι προ Χριστού.

Εισαγωγή

Στόχος της εργασίας, είναι η ανάδειξη τηςιδιαιτερότητας του πολιτειακού συστήματος της Σπάρτης,μέσα από την καταγραφή και διερεύνηση των θεσμώνπολιτικής οργάνωσης και των δομών κοινωνικής συνοχής κατάτην αρχαϊκή και κλασική εποχή. Χωρίζεται σε δύο κεφάλαια,στο πρώτο θα παρακολουθήσουμε τις πολιτικές διαδικασίεςπου οδήγησαν σε συμβιβασμό και άμβλυνση των κοινωνικώναντιθέσεων με αποτέλεσμα την εμφάνιση διοικητικών θεσμών,ενώ στο δεύτερο θα αναλύσουμε τους κοινωνικό-οικονομικούςδεσμούς που οδήγησαν τόσο στην ηγεμόνευση όσο και στηνκατάρρευση του Σπαρτιατικού κράτους.

1. Πολιτικό σύστημα και πολιτική οργάνωση.

Με την επεκτατική πολιτική της Σπάρτης σε περιοχέςτης Αρκαδίας (τέλη 9ου αιώνα), την προσάρτηση τωνΜεσσηνιακών εδαφών κατά τον Α! Μεσσηνιακό πόλεμο (τέλη 8ου

αιώνα), και την μετατροπή των πληθυσμών σε είλωτες-δούλους, συγκροτείται η βασική της ιδιομορφία: «Καμιάάλλη Ελληνική πόλη δεν είχε όμοια με την Σπάρτη εδαφικήκατάσταση, στην οποία η πόλις και η επικράτεια της δενσυνέπιπταν (όπως ήταν η Αθήνα και η Αττική)».1 Αυτόσημαίνει ότι η πλειοψηφία του πληθυσμού της επικράτειας

1 M.I. Finley,Οικονομία και κοινωνία στην αρχαία Ελλάδα, Α μέρος,(Αθήνα: Καρδαμίτσας 1988), σ. 98.

δεν έχει πολιτικά δικαιώματα, τα οποία απολαμβάνουν μόνοοι πολίτες της Σπάρτης.

Τα νέα εδάφη που κατακτούνται δεν διανέμονται σείσους κλήρους, αλλά προς όφελος ολίγων που συσσωρεύουν,τον παραγόμενο από τους είλωτες-καλλιεργητές, πλούτο, ειςβάρος της πλειοψηφίας του δήμου: «(…) ο δε πλούτος είχεσυγκεντρωθεί καθ ολοκληρίαν εις ολίγους».2 Είναι η εποχήόπου βασιλεύει ο Ζευξίδαμος «αυτός που βάζει τον δήμοστον ζυγό», και η κακονομία δοκιμάζει την ενότητα τηςκοινωνικής συνοχής. 3

Η εξέγερση των ειλώτων, στα μέσα του 7ου αιώνα, οπολυετής πόλεμος που ακολουθεί (B! Μεσσηνιακός), και ητελική νίκη των οπλιτών της Σπάρτης, οδηγούν στηνδιεκδίκηση του δήμου, την επομένη του πολέμου, τουαναδασμού της χώρας. 4 Οι κοινωνικές συνθήκες στην Σπάρτη,που θα οδηγήσουν σε πολιτικές μεταρρυθμίσεις και στησύνταξη ενός νέου κώδικα νόμων, έχουν ωριμάσει. Ηεπικράτηση της ευνομίας αποδίδεται στον νομοθέτη Λυκούργοκαι στο κείμενο της ρήτρας. Η Λυκούργεια ρήτρα (νομοθεσία)αποσκοπούσε στον διαχωρισμό των εξουσιών ανάμεσα στουςΒασιλείς και στην Γερουσία, την συμμετοχή των δύοβασιλέων στον θεσμό αυτό ως μέλη, και την εξισορρόπησητων τριών πηγών εξουσίας: των βασιλέων, της Γερουσίας καιτης Εκκλησίας του Δήμου.5 Επιπλέον, ο Πλούταρχος, αποδίδειστον νομοθέτη την υιοθέτηση νέων μέτρων για την«θαρραλέα» διανομή της χώρας, σε 9.000 κλήρους, με βάσητην ισότητα και κριτήριο την αρετή. Διοικητικά, οπληθυσμός χωρίστηκε σε τμήματα που ονομαστήκαν φυλές καιωβές: «φυλάς φυλάξαι και ωβάς ωβάξαι».6

2 Πλούταρχος, Βίοι παράλληλοι-Λυκούργος, (μτφ. Α. Λαζάρου), Αθήνα: Ζαχαρόπουλος 1959, 8.3 M. Σακελλαρίου, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ, Β, (Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών 1977), σ. 221.4 Claude Mosse, Επίτομη ιστορία της αρχαίας Ελλάδας, (Αθήνα: Παπαδήμας 2011), σ. 211.5 A. Μαστραπάς, Ο αρχαίος Ελληνικός κόσμος, τ, Α, (Πάτρα: Ελληνικό ΑνοικτόΠανεπιστήμιο), σ. 100.6 Πλούταρχος ό.π., 6.

Πέρα από τον μύθο του Λυκούργου συγκροτείται η ιστορικήπραγματικότητα. Ο Πλούταρχος στην εισαγωγή για τον «βίοτου Λυκούργου» αναφέρει ότι μόνο αμφισβητήσιμες πηγέςυπάρχουν για την ύπαρξη του νομοθέτη. Ωστόσο, υπάρχει έναιστορικό δεδομένο και αυτό είναι ο πολιτικός συμβιβασμόςμεταξύ της ολιγαρχίας των γαιοκτημόνων και των οπλιτώνπου ανήκουν στον δήμο. Χωρίς αμφιβολία η αναδιανομή τηςγης γίνεται με στόχο την απόκτηση εδαφών από όλους τουςΣπαρτιάτες πολίτες. Όμως ο τρόπος αναδιανομής που κατάτον Πλούταρχο στηρίζεται αποκλειστικά στην «αρετή» δενπρέπει να ευσταθεί γιατί εντάσσεται στα πλαίσια του μύθουτης «ιδανικής πολιτείας». Επιπλέον, είναι γνωστός οτρόπος ιεράρχησης ως προς την διανομή των «λαφύρων» στιςαρχαίες ελληνικές αριστοκρατικές κοινωνίες, μέχρι τηνεποχή που ισχυροποιείται η θέση του δήμου. Είναι προφανέςότι υπήρχαν ανισότητες, που είχαν να κάνουν τόσο με τηνέκταση όσο και με την ποιότητα του εδάφους. Οι βασιλικέςγαίες, τα γνωστά τεμένη, των προγόνων Μυκηναίων ηγεμόνων,και εδώ ανιχνεύεται μια ιστορική συνέχεια στις πολιτικέςσυνθήκες, είναι σαφώς μεγαλύτερες σε έκταση και καλύτερεςστην ποιότητα του εδάφους. Με αυτή την έννοια και οιεκτάσεις που ανήκαν στα μέλη της Γερουσίας είχαν τα ίδιαποιοτικά χαρακτηριστικά. Τίθεται ένα ακόμη ζήτημα, καθώςοι γραπτές πηγές δεν ξεκαθαρίζουν εάν η διανομή της γηςσε «9.000 ίσους κλήρους», κατά τον Πλούταρχο, αφορά μόνοτα Μεσσηνιακά εδάφη ή και τα εδάφη της Λακωνικής γης πουσταδιακά προσαρτήθηκαν στο Σπαρτιατικό κράτος από τιςαρχές του 9ου αιώνα. Όμως τελικά το αποτέλεσμα είναι ότιδεν υπάρχει Σπαρτιατική οικογένεια, μετά τα μέσα του 7ου

αιώνα, που να μην έχει ιδιόκτητη έκταση γης από την οποίαοι Σπαρτιάτες όμοιοι αποκτούν την δυνατότητα να προσφέρουντο μερίδιο τους στα συσσίτια αλλά και να εξασφαλίσουν τηναπαραίτητη καθημερινή διατροφή.

Οι δύο βασιλείς είναι αρχηγοί του κράτους καιθρησκευτικοί ηγέτες. Κάτοχοι βασιλικών γαιών,διατρέφονται από το κράτος, αρχηγοί των πολεμικών

δυνάμεων, ασκούν την εξουσία τους μόνο στις εκστρατείες.Ιερείς του Διός Λακεδαιμονίου και του Διός Ουρανίου,προσφέρουν θυσίες και ζητούν χρησμούς στο όνομα τηςΣπαρτιατικής πολιτείας.7

Η Γερουσία έχει τα χαρακτηριστικά παλαιάςαριστοκρατικής βουλής. Τα μέλη προέρχονται από επιφανείςπολίτες της πόλης, υποχρεωτικά άνω των εξήντα ετών και ηπαρουσία τους είναι ισόβια. Μαζί με τους βασιλείς-αρχηγέτες ανέρχονται σε τριάντα. Ο Πλούταρχος αναφέρειότι ο Λυκούργος νομοθέτησε έτσι ώστε η Γερουσία να είναιο θεσμός που εξασφάλιζε το μέσο πολίτευμα, δηλαδή, ούτεαπολυταρχικό ούτε δημοκρατικό: «(…)έθεσε στο μέσον τηναρχή των γερόντων, τρόπον τινά ως έρμα, και ισορρόπησεκαι απέκτησε την ασφαλέστερη τάξη και σταθερότητα»8. Ηεκλογή δεν γίνονταν μόνο με κριτήριο τις πολιτικέςικανότητες αλλά αποτελούσε την επιβράβευση ενός ενάρετουβίου. Στις αρμοδιότητες της είναι τα αδικήματα πουσυνεπάγονται ποινές θανάτου, εξορίες, στερήσεις πολιτικώνδικαιωμάτων, ενώ συντάσσει το προβούλευμα που κατατίθεταιστην Εκκλησία του δήμου.9

Οι πέντε έφοροι εκλέγονται απευθείας από την συνέλευσητου δήμου, εκφράζουν την «πόλιν», δηλαδή το σύνολο τωνπολιτών, αμεσότερα από την γερουσία, και εκλέγονται κάθεχρόνο. Για τον θεσμό αυτό τίποτε δεν μπορεί να ειπωθεί μεβεβαιότητα, εάν είναι αποτέλεσμα των μεταρρυθμίσεων πουεπέφερε η ρήτρα ή μεταγενέστερος. Είναι εμφανής ηπροσπάθεια ηγεμόνευσης, έναντι των βασιλέων, στην απονομήδικαιοσύνης και στην χάραξη εξωτερικής και εσωτερικήςπολιτικής. Οι διαμάχες μεταξύ του βασιλιά Αρχίδαμου καιτου εφόρου Σθενελαϊδα κατά τις παραμονές της έναρξης τουΠελοποννησιακού πολέμου (432), και η αποτυχία τωνπολιτικών μεταρρυθμίσεων, στο δεύτερο ήμισυ του 3ου

7 M. Σακελλαρίου, ό.π., σ. 264.8 Πλούταρχος, ό.π., 5.9 Ε. Baltrusch, Σπάρτη. Η ιστορία, η κοινωνία και ο πολιτισμός (Αθήνα: Παπαδήμας 2004), σ. 29.

αιώνα, του Άγη Δ! και Κλεομένη Γ! αποτελούν αξιόπισταπαραδείγματα.

Η Εκκλησία του δήμου, η Απέλλα, συγκροτείται απόπολίτες που είναι 30 ετών με πλήρη πολιτικά δικαιώματα.Συνεδριάζει περιοδικά «από εποχή σε εποχή» μεταξύ δύοτοποθεσιών που ονομάζονται Βαβύκα και Κνακιών. Κατά τονΠλούταρχο, ο ποιητής Τυρταίος κάνει αναφορά σε μιατροποποίηση της Λυκούργειας ρήτρας με την οποίαεπιτρέπεται στους βασιλείς και στην Γερουσία να διαλύουντην συνέλευση του λαού εάν οι αποφάσεις κρίνονταν ωςανεφάρμοστες.10 Οι συνεδριάσεις διευθύνονται μέχρι τον 6ο

αιώνα από τους βασιλείς, ενώ μετέπειτα η ευθύνη ανήκειστους εφόρους. Οι απλοί πολίτες δεν έχουν την δυνατότητανα συμμετέχουν στην διαμόρφωση των προτάσεων, μπορούναπλά να τις δεχθούν ή να τις απορρίψουν, χωρίς να έχουντο δικαίωμα τροποποιήσεων. Στην δικαιοδοσία της Απέλλαςανήκαν όλες οι πτυχές του δημόσιου βίου, θέματα πολέμου,ειρήνης, σύναψη συμμαχιών, εκλογές δημοσίων λειτουργώνκαι η ψήφιση νόμων. Η Διαδικασία της ψηφοφορίας γίνοντανδια βοής, δεν υπήρχε ούτε μυστική ψηφοφορία, ούτε ανάτασητων χεριών. 11

Δεν πρέπει να βλέπουμε το πολίτευμα της Σπάρτης ως έναστατικό, χωρίς εξέλιξη, σύστημα. Οι διαμάχες, ειδικά στηνεξωτερική πολιτική, οι αντιπαραθέσεις μεταξύ των εφόρωνκαι των βασιλέων με την διαρκώς αυξανόμενη ισχύ τουθεσμού των εφόρων που εκφράστηκε μέσα από την αυστηρήεπιτήρηση της δυναμικής των βασιλέων σε στρατιωτικό καιπολιτικό επίπεδο και η διαχρονική πάλη για την ενδυνάμωσητου ρόλου της Απέλλας στις κρίσιμες αποφάσεις, αποτελούνδείγματα ενός πολιτικού μοντέλου σε κινητικότητα. Οιοπλίτες που συγκροτούν την πλειοψηφία του δήμου, μέσα απόσταδιακές φάσεις, ειδικά μέσα από νικηφόρους επεκτατικούςπολέμους στους οποίους ο ρόλος τους καθορίζει τοαποτέλεσμα, αποκτούν δικαιώματα όχι μόνο στην ιδιοκτησία10 Claude Mosse, ό.π., σ. 213.11 Ε. Baltrusch, ό.π., σ. 30.

της γης αλλά και στην έγκριση ή απόρριψη αποφάσεων πουδιαμορφώνουν την πολιτική της Σπάρτης. Από την άλληπλευρά βλέπουμε ότι ακριβώς την εποχή (γύρω στα μέσα του7ου αιώνα) που βρίσκεται υπό διαμόρφωση η πολιτικήδυναμική του δήμου, γίνονται προσπάθειες από τουςβασιλείς Θεόπομπο και Πολύδωρο για περιορισμό τηςεξουσίας των οπλιτών. Εάν σε αυτά προσθέσουμε τηνκαθοριστική αλλαγή της εξωτερικής πολιτικής με την σύναψητης πελοποννησιακής συμμαχίας(αρχές 5ου αιώνα) , τότεισχύει το συμπέρασμα για ένα πολιτικό σύστημα σεκινητικότητα από την αρχαϊκή έως και την ελληνιστικήπερίοδο.

Η ιδιαιτερότητα του πολιτεύματος της Σπάρτηςβρίσκεται στην δομή του, που το καθιστά μοναδικήπερίπτωση σε ολόκληρο τον Ελληνικό κόσμο. Είναι μικτό καιέχει στοιχεία από τους θεσμούς της βασιλείας, τηςολιγαρχίας και της δημοκρατίας.

Ωστόσο, δεν πρέπει να υπάρχουν παρερμηνείες σχετικά μετο είδος της Δημοκρατίας που ήταν έμμεσο και όχι άμεσοόπως στην Αθήνα. Για παράδειγμα, ο δυναμικότεροςπολιτικός θεσμός, αυτός των εφόρων, μπορεί να εκλέγεταιαπευθείας από τον Σπαρτιατικό δήμο όμως δεν αποτελείοργανικό μέρος του δήμου όπως οι επιτροπές διαχείρισης τωνυποθέσεων της Αθηναϊκής δημοκρατίας οι οποίες προέρχονταιαπό το σώμα του δήμου. Θα μπορούσε να μιλήσει κανείς γιαένα είδος «αντιπροσώπευσης», αν και είναι εμφανής ηπροσπάθεια αυτονομοποίησης του θεσμού σε λειτουργικόεπίπεδο από το σώμα των εκλεκτόρων (Σπαρτιατικός δήμος).

Το ζήτημα που πάντα απασχολούσε την πολιτική ζωή στηςΣπάρτης ήταν η εξισορρόπηση της δύναμης των θεσμών. Αυτήη λογική επιβάλλεται, αρχικά, από την γεωπολιτικήιδιαιτερότητα (ο πληθυσμός της Σπάρτης αποτελεί ισχνήμειοψηφία σε σχέση με τους υπόδουλους πληθυσμούς τωνκατεκτημένων εδαφών) πάνω στην οποία είναι υποχρεωμένη ηΣπαρτιατική πολιτεία να επιβάλλει την εξουσίας της, ως

απαραίτητο όρο της ύπαρξη της, ενώ το ίδιο ζήτημαπροκύπτει και στην συνέχεια, κατά την κλασσική περίοδο,όταν αναδείχθηκε ως ηγεμονεύουσα δύναμη σε ολόκληρο τονελλαδικό χώρο μέσω της νικηφόρας στρατιωτικήςαντιπαράθεσης με την Αθήνα. Είναι λοιπόν φανερό ότι ηεπιτυχής αντιμετώπιση των κινδύνων που απειλούν τηνηγεμονία της, τόσο σε τοπικό, με τις συνεχείς εξεγέρσειςτων ειλώτων, όσο και σε ευρύτερο γεωγραφικό πλαίσιο μετην συνεχή ενδυνάμωση της Αθήνας, θέτει ως απαραίτητο όροτην διαχρονική και αδιάσπαστη κοινωνική συνοχή στοεσωτερικό της πολιτείας.

2. Κοινωνική συνοχή καικοινωνικοοικονομικοί δεσμοί.

Στο Σπαρτιατικό κράτος διακρίνονται δύο κατηγορίεςπολιτών: Μια ανώτερη, οι όμοιοι, η μοναδική με πλήρηπολιτικά δικαιώματα και μία κατώτερη, οι περίοικοι, σεξεχωριστούς οικισμούς, με σχετική αυτονομία, χωρίςπολιτικά δικαιώματα. Οι είλωτες θεωρούνται αιχμάλωτοι ενόςπολέμου χωρίς τέλος. Καλλιεργούσαν την γη και απέδιδανένα μέρος της παραγωγής στις Σπαρτιατικές οικογένειες.Αργότερα, σε εποχές που ο Σπαρτιατικός στρατός των ομοίωναντιμετωπίζει πρόβλημα λειψανδρίας (Πελοποννησιακόςπόλεμος 431-404), ένα μέρος από τους είλωτες εντάσσονταισαν ξεχωριστό σώμα με αντάλλαγμα την απελευθέρωση τουςαποτελώντας τους νεοδαμώδεις πολίτες.

Συνεπώς ή περίφημη ισότητα μεταξύ των Σπαρτιατών ομοίωνεξαρτάται και στηρίζεται στην κυρίαρχη ανισότητα πουπροκύπτει από τον αποκλεισμό και την υποδούλωση τωνδιαφορετικών φυλετικών κοινωνικών τάξεων. Άρα, έχουμε μιακυρίαρχη πολιτική τάξη, με τις όποιες εσωτερικέςδιαστρωματώσεις, η οποία αρχικά συγκροτείται στα πλαίσιατης φυλετικής καθαρότητας των Δωρικών φυλών που εισέβαλανστα εδάφη της Λακεδαίμονος κατά τον 10ο αιώνα και από τηνπροσπάθεια καθιέρωσης και επιβολής των προνομίων πουαποκτήθηκαν διαχρονικά πάνω σε έναν πολυπληθέστερο, χωρίς

δικαιώματα, πληθυσμό, που διαχειρίζεται την παραγωγικήδιαδικασία ενός κράτους με έκταση πάνω από 200.000τετραγωνικά χιλιόμετρα, τα οποία συγκροτούν τηνεπικράτεια, μέρος της οποίας είναι η Σπαρτιατική πόλις.Αυτή είναι μια βασική ιδιομορφία, συγκρινόμενη με τηνπόλη-κράτος της Αθήνας στην οποία η απόκτηση πολιτικώνδικαιωμάτων εξαρτάται, μέχρι ένα σημείο, από τονκαταμερισμό εργασίας και την θέση στην παραγωγή τουΑθηναίου πολίτη. Παράδειγμα, η κυρίαρχη θέση του ελεύθερουαγρότη οπλίτη στον δήμο της Αθήνας κατά την κλασικήπερίοδο ο οποίος μετέχει δυναμικά στην παραγωγικήδιαδικασία της πόλης.

Για να αποκτήσει κάποιος την ιδιότητα του ομοίου θαέπρεπε να έχει γεννηθεί από Σπαρτιάτες γονείς, να είναιαρτιμελής κατά την γέννηση του, να ακολουθήσει τα στάδιατης αγωγής, να εκλεγεί μέλος μια ομάδας δεκαπέντε ανδρών,να μετέχει στις δραστηριότητες της, στα συσσίτια, να μηνυποπέσει σε παράπτωμα, σε ατιμία, που σήμαινε την στέρησητων πολιτικών δικαιωμάτων και τον υποβιβασμό σευπομείονα.12 Οι όμοιοι είναι συνειδητά εκτός οικονομικώνκαι χειρωνακτικών ασχολιών, τις οποίες έχουν αναλάβει οιμεν περίοικοι σε επίπεδο βιοτεχνικής παραγωγής καιεμπορίου, οι δε είλωτες στην παραγωγή του αγροτικούπροϊόντος.

Το εκπαιδευτικό σύστημα στην Σπάρτη είναι κρατικήυπόθεση, σε αντίθεση με την Αθήνα, που η εκπαίδευσηανατίθεται σε ιδιώτες δασκάλους. Σε ηλικία επτά ετών ταπαιδιά ενσωματώνονταν στην διαδικασία της αγωγής μέχρι τοεικοστό έτος. Κατατάσσονταν σε δύο ομάδες, στις βουές καιστις ίλες. Η βασική εκπαίδευση αποσκοπούσε στην ομαδικήσυναναστροφή και συνεργασία, στην καθημερινή άσκηση τουσώματος, στην διδαχή της πειθαρχίας και του ασκητικούτρόπου διαβίωσης, υπό την επίβλεψη του παιδονόμου.Γράμματα μάθαιναν τα απολύτως αναγκαία. Το επόμενο βήμα,στην εφηβική τους ηλικία, ήταν η απόκτηση στρατιωτικής12 M. Σακελλαρίου, ό.π., σ. 262.

εκπαίδευσης μέσω σκληραγώγησης και αγώνων αντοχής. Οιαγώνες αυτοί διεξάγονταν κατά την διάρκεια θρησκευτικώνκαι πολιτιστικών εκδηλώσεων, γεγονός που σημαίνει ότι ηεκπαίδευση των νέων ήταν στενά συνδεδεμένη με την λατρείατων ηρώων και των θεών.13 Στο τελικό στάδιο σχημάτιζαν τηνκρυπτεία, δηλαδή ομάδες που περιπολούσαν την νύκτα στηνύπαιθρο, φόνευαν τους πιο ρωμαλέους είλωτες, λόγω τουδιαρκούς φόβου μιας πιθανής εξέγερσης. Η αγωγή απέβλεπεστην δημιουργία υπάκουων στρατιωτών με ανδρεία, τόλμη καιμαχητικότητα και ενός τύπου πολίτη με πίστη στους νόμουςκαι τους θεσμούς και με ομοιομορφία στις σκέψεις και στιςαντιδράσεις.14

Παρ όλα αυτά και εδώ εμφανίζονται εγγενείς ανισότητεςμεταξύ των εκπαιδευόμενων Σπαρτιατών. Μόνο που αυτές οιανισότητες αφορούν φυσικές αδυναμίες, όπως το μέγεθος τηςατομικής αντοχής που προκύπτει από τα αγωνίσματα και τονσκληρό τρόπο διαβίωσης. Πάνω στην αντοχή χτίζεται οκοινωνικός ανταγωνισμός και η πίεση της κοινής γνώμης τωνομοίων. Ουδείς Σπαρτιάτης δικαιούται να αποτύχει στηνεκπαίδευση, να λυγίσει στην μάχη ή να μειοδοτήσει στιςσταθερές που συγκροτούν τον κοινωνικό ιστό της πόλης. Απότην άλλη, η ίδια η πόλη επιβραβεύει τους καλύτερους μεαξιώματα που τους προσφέρει τόσο στην παιδική τους ηλικίαμέσω της αγωγής, όσο και στην ενηλικίωση τους μέσω τουθεσμού των συσσιτίων, θέτοντας με αυτό τον τρόπο μιακαθετοποιημένη μορφή ιεραρχίας σε όλες τις φάσεις τηςεκπαιδευτικής διαδικασίας.

Μετά την αγωγή, η συμμετοχή στα καθημερινά συσσίτια,που ονομάζονταν και φειδίτια, παρείχε το αναγκαίοκοινωνικό υπόβαθρο για την ενσωμάτωση στον στρατιωτικότρόπο ζωής. Η επιλογή των υποψηφίων γινόταν με αυστηράκριτήρια, ενώ η μη εκλογή αποτελούσε τον καθοριστικό λόγοαποκλεισμού από το σώμα των ομοίων και πιθανά από τονστρατό. Οι μερίδες φαγητού δεν προέρχονταν από τις13 Ε. Baltrusch, ό. π., σ. 7314 M. Σακελλαρίου, ό.π., σ. 263.

κρατικές αποθήκες αλλά από την ικανότητα κάθε μέλους ναεξασφαλίζει την μερίδα που του αναλογούσε. Επομένως, ηιδιότητα του πολίτη βρίσκεται σε πλήρη συνάρτηση με τηνδυνατότητα του κάθε ατόμου ξεχωριστά, να συνεισφέρει μιακαθορισμένη ελάχιστη ποσότητα αγροτικών προϊόντων.15 Όσοιαδυνατούσαν να ανταποκριθούν σε αυτή την υποχρέωση έπαυαννα είναι μέλη των συσσιτίων με συνέπεια των απώλεια τωνπολιτικών τους δικαιωμάτων.

Δεν πρέπει να θεωρούμε τον θεσμό των συσσιτίων ως απλάκαθημερινά γεύματα, αλλά ως μια αδιάσπαστη συνέχεια τηςαγωγής. Οργανωμένοι σε δεκαπενταμελείς ομάδες οιΣπαρτιάτες διαμόρφωναν την «κοινή κουλτούρα» των ομοίων.Ενθαρρύνονταν οι συζητήσεις θεμάτων που αφορούσαν τηνλειτουργία της πόλης, ενώ απάγγελναν ηρωική ποίηση τουΤυρταίου με αντικείμενο τα κατορθώματα του Σπαρτιατικούστρατού αλλά και τον τρόπο με τον οποίο πρέπει να μάχεταιο Σπαρτιάτης. Ενδιαφέρον παρουσιάζει και ο τρόπος πουοργανώνονταν οι συζητήσεις έτσι ώστε ο ερωτώμενος ή οεισηγητής να μπορεί να εκφράζεται με τρόπο λιτό και σαφήχωρίς περεταίρω κατάχρηση του λόγου. Η ποσότητα και ηποιότητα της διατροφής (λαχανικά, κριθαρένιο παξιμάδι ηλεγόμενη μάζα, και σε τακτά διαστήματα σούπα από χοιρινόο μέλανας ζωμός) ήταν κοινή για όλους, χωρίς εξαιρέσεις,σε όποια βαθμίδα της ιεραρχίας και αν βρίσκονταν.

Η Σπαρτιατική πολιτεία προσπαθεί να μετατοπίσει τονσυνεκτικό δεσμό της οικογένειας προς τις κοινωνικέςομάδες της πόλης. Η οικογένεια συνολικά έχειελαχιστοποιηθεί ως μονάδα στοργής ή εξουσίας καιαντικαθίσταται από τις τάξεις ηλικίας, τα επίλεκτασώματα, τα συσσίτια.16 Τα βάρη και οι υποχρεώσεις για τηνδιαχείριση του οίκου ανήκαν στον γυναικείο πληθυσμό. Απότην ικανότητα της συζύγου στην οργάνωση του οίκουεξαρτιόνταν η κοινωνική θέση της οικογένειας. Στην ηλικίατων επτά ετών, ενώ τα αγόρια ακολουθούσαν την αγωγή, τα15 P.Cartledge, Οι Σπαρτιάτες, (Αθήνα: Λιβάνης 2004), σ. 88-89.16 M.I.Finley, ό.π., σ. 81.

κορίτσια αποκτούσαν μια συνετή και φροντισμένη εκπαίδευσηγια να ανταποκριθούν στον μελλοντικό τους ρόλο ως σύζυγοικαι μητέρες. Η τεκνοποιία αποτελεί τον απαραίτητο όρο τηςδιαιώνισης του στρατιωτικοπολιτικού έμψυχου δυναμικού,και αποτελεί το ύψιστο καθήκον προς την πολιτεία, τόσο τουάνδρα όσο και της γυναίκας. Ο Ξενοφών εξιστορεί πως οΛυκούργος «(…) κρίνοντας ότι η μεγαλύτερη αποστολή τουςήταν η τεκνοποιία, αρχικά θεσμοθέτησε (τα κορίτσια) νααθλούνται όμοια με τα αγόρια. Έπειτα, όπως και στουςάνδρες, καθόρισε να γίνονται μεταξύ των γυναικών αγώνεςδρόμου και δύναμης, πιστεύοντας ότι με γυμνασμένους καιτους δύο γονείς τα παιδιά τους θα γεννιούνταν πολύεύρωστα».17 Στην Σπαρτιάτισσα αναγνωρίζονταν η κατοχή τωνκληρονομικών δικαιωμάτων, τα οποία μπορούσε να διατηρήσεικαι μετά τον γάμο της. Η δυνατότητα των γυναικών να έχουνπαραπάνω από ένα σύζυγο ή εραστή, αποτελούσεαναγνωρισμένο δικαίωμα, με βάση, πάντα, την τεκνοποιία.18

Στις γυναίκες της Σπάρτης είχε ανατεθεί η οργάνωσηθρησκευτικών τελετών προς τιμή της Θεάς Δήμητρας καιΑρτέμιδος. Αν και δεν συμμετείχαν ούτε στην Απέλλα, ούτεστην Γερουσία, είχαν μια ασυνήθιστη επιρροή στην λήψητων αποφάσεων λόγω του δυναμικού χαρακτήρα τους αλλά καιτης ελευθερίας του λόγου που απολάμβαναν. Γενικά ηΣπαρτιατική κοινωνία δεν ευνοεί την δημιουργία απαθώνχαρακτήρων λόγω της διαφοράς φύλου. Όλα τα στοιχείασυγκλίνουν στην άποψη ότι, ανάλογα με τις κοινωνικέςσυνθήκες της εποχής και σε σύγκριση με άλλες πόλεις-κράτη, όπως η Αθήνα, η θέση της γυναίκας στην Σπάρτη είχεκαθοριστική σημασία.

Έχουν κατατεθεί απόψεις, συχνά διαφορετικές, τόσο απόσύγχρονους μελετητές όσο και από πηγές της κλασικήςπεριόδου σχετικά με το θέμα της ελευθεριότητας τωνΣπαρτιατισσών στις ερωτικές σχέσεις. Σε κοινωνίες πουεπενδύουν την συνοχή τους στην ομοιομορφία είναι λάθος να17 Ξενοφών, Λακεδαιμονίων πολιτεία, (μτφ Γ.Ράπτης), Θεσσαλονίκη: Ζήτρος 2003, Ι, 3-5. 18 Ε. Baltrusch, ό. π., σ. 91.

προτάσσουμε το «μερικό» αγνοώντας το «όλο», δηλαδή τονζητούμενο συλλογικό στόχο και σκοπό. Και είναι επίσηςλάθος να αναζητούνται επικολλήσεις και ιστορικοίαναχρονισμοί συγκρίνοντας κοινωνικές νοοτροπίες που τιςχωρίζουν δεκάδες αιώνες εξελικτικής διαδικασίας. Είναιγενικά αποδεκτό πως οι Σπαρτιάτισσες δεν ήτανπροσανατολισμένες στην μονογαμία. Το φαινόμενο αυτό δενπρέπει να συγχέεται με την εμφάνιση ασέβειας προς τηνσυζυγική σχέση, αλλά με την επιθυμία των γυναικών ναπροσφέρουν στην πολιτεία μέσω της τεκνοποιίας, τουςαπαραίτητους ανθρώπινους πόρους για την στελέχωση τηςτόσο πολιτικά όσο και στρατιωτικά. Ο σύζυγος, ειδικά σεπροχωρημένη ηλικία, ήταν ενήμερος για τις επιλογές τηςσυζύγου, υπήρχε αποδοχή εκ μέρους του, ενώ η γυναίκα ήτανελεύθερη να επιλέξει τον ερωτικό σύντροφο της χωρίς ναυπόκειται σε κάποια υποχρεωτική διαδικασία. Η οργανωμένηπολιτεία αποδέχονταν την ερωτική συνεύρεση των γυναικώνμε διαφορετικούς άνδρες αλλά παράλληλα πίεζε τα μέλη τηςνα παντρεύονται σε σχετικά μικρή ηλικία. Η δημογραφικήύφεση αποτελεί τον μεγαλύτερο φόβο για την Σπαρτιατικήκοινωνία καθώς οι απώλειες από πολέμους και η διείσδυσητων υποτελών τάξεων στον στρατό αποτελούσαν σαφή αλλοίωσητων βασικών χαρακτηριστικών της. Συνεπώς η «απιστία»τόσο με την έννοια που επικρατούσε στις υπόλοιπες πόλειςκράτη, όσο και με την έννοια που τελικά επικράτησε στηνσύγχρονη εποχή πρέπει να αποκλειστεί.

Ένα ακόμη φαινόμενο που θα πρέπει να αναλυθεί, είναι η ύπαρξη ή μη ομοφυλοφιλικών σχέσεων. Και εδώ ισχύει η ίδιαπροβληματική προσέγγιση της ένταξης του «μερικού» στο «όλο». Ο Σπαρτιάτης όμοιος ζει διαρκώς με τους συντρόφους του συμπολεμιστές και αποτελούν τα μοναδικά «τείχη» προστασίας της πόλης. Ο τρόπος διαβίωσης διαμορφώνεται στις συσκηνίες, στα κοινά γεύματα, ενώ στην μάχη εναποθέτει την σωματική ακεραιότητα του στην ασπίδα του διπλανού συμπολεμιστή, και πιθανά ανήκουν στην ίδια ομάδασυσσιτίων. Εξαρτά την διάπλαση του χαρακτήρα, την ίδια του

την ζωή, από την ικανότητα της ομαδικής λειτουργίας. Δεν έχει μια φυσιολογική έγγαμη σχέση, βρίσκεται συνεχώς υπό τις διαταγές της πολιτείας, τουλάχιστον μέχρι εξήντα χρόνων, που σταματούν τα στρατιωτικά του καθήκοντα. Ακόμακαι σε ειρηνικές περιόδους αφιερώνει τον περισσότερο χρόνο της ημέρας στην στρατιωτική εκπαίδευση και συμμετοχή στην συλλογική ζωή της πόλης. Επομένως οι προσωπικοί δεσμοί που ενώνουν τους ομοίους είναι εκ των πραγμάτων πολύ στενοί. Ο Ξενοφών και ο Πλούταρχος αναφέρουν ότι οι σχέσεις μεταξύ των ανδρών είναι σε επίπεδο αδελφών και πατέρων με γιών, ενώ οι ερωτικές σχέσεις είναι ποινικά και ηθικά κολάσιμες. Ο Πλάτωνας, ενώ στο συμπόσιο (128b) χαρακτηρίζει ως διφορούμενη την στάση Αθηναίων και Λακεδαιμονίων, στην Πολιτεία αναφέρει ότι «ο εραστής αγκαλιάζει τον αγαπημένο του σαν να ήταν γιός του». Αντίθετα στους Νόμους δέχεται την ύπαρξη σεξουαλικών σχέσεων. Από τους σύγχρονους ιστορικούς ο Cartledge δέχεται ανεπιφύλακτα την ύπαρξη ερωτικών σχέσεων, ο Baltrusch συγκλίνει περισσότερο προς τον Ξενοφώντα και τον Πλούταρχο ενώ ο Levy δέχεται την ύπαρξησχέσεων παιδεραστίας ως υποκατάστατο του γονικού προτύπου. Οι πληροφορίες που προέρχονται από τις αρχαίες πηγές δεν είναι πάντα απόλυτα ασφαλείς, και αυτό γιατί λόγω της ξενηλασίας, αλλά και της απαγόρευσης ταξιδιών των Σπαρτιατών εκτός της πόλης, η πρωτογενής πληροφόρηση είναι από ανεπαρκής ως ελάχιστη. Επιπλέον θα πρέπει να συνυπολογίσουμε τις προσωπικές πολιτικές πεποιθήσεις των αρχαίων συγγραφέων, όπως π.χ. ο Ξενοφών, ο οποίος είναι θαυμαστής του Σπαρτιατικού πολιτεύματος. Το παράδοξο είναι ότι σε αυτές τις πηγές στηρίζονται όλοι οι σύγχρονοι μελετητές. Συνεπώς, οι αρχαίες πηγές μας επιτρέπουν, αποκλειστικά, την δημιουργία εικασιών και γιατο λόγο αυτό πρέπει να είμαστε ιδιαίτερα προσεκτικοί στηνπροσπάθεια ανασύνθεσης της εικόνας της σπαρτιατικής πολιτείας. Υπάρχει, όμως, ένα δεδομένο. Ιδιαίτερες σχέσεις μεταξύ των στρατευμένων –σε ηλικία- ανδρών υπήρχαν. Και αυτό είναι αναντίρρητο. Το πόσο ιδιαίτερες

ήταν οι σχέσεις αυτές και εάν η ιδιαιτερότητα αυτή αποτελούσε πρότυπο κοινοτικής ομοιομορφίας ή δείγμα χαρακτηριστικό της συγκρότησης του κοινωνικού ιστού της πόλης, αυτό αποτελεί για τους σύγχρονους ένα διαρκές ζητούμενο. Φαίνεται ότι σε εποχές που η πολιτεία της Σπάρτης δεν αντιμετώπιζε άμεσο εξωτερικό στρατιωτικό κίνδυνο με αποτέλεσμα την εδραίωση της ηγεμονίας της σε τοπικό επίπεδο και την διαιώνιση της πρακτικής του απομονωτισμού από τα υπόλοιπα κράτη, οι σχέσεις αυτές ήταν αποδεκτές, ανάλογα και με την μορφή που έπαιρναν, ή ανεκτές, ανάλογα με την κοινωνική προέλευση των ατόμων. Αντιθέτως, σε εποχές αδυναμίας και κατάρρευσης της στρατιωτικής ηγεμονίας, μέσα 4ου αιώνα, όλες οι κοινωνικέςσταθερές κλονίζονται με αποτέλεσμα τον εκφυλισμό της Λυκούργειας ευνομίας και την ολοκληρωτική καταδίκη των σχέσεων αυτών ως ένα από τα αποτελούμενα αίτια της συνολικής κοινωνικό-πολιτικής κατάρρευσης.

Οι θρησκευτικές τελετές εκφράζουν την διαμόρφωσητης κοινωνικής συνοχής μέσω της πολιτισμικής συνέχειαςτων Δωριέων και της λατρείας των θεών της πόλης.Διοργανώνονται πολιτιστικές, αθλητικές εκδηλώσεις, μεαγώνες αντοχής όπως η διαμαστίγωση των νέων στο ιερό τηςΟρθίας Αρτέμιδος, τα Υακίνθεια προς τιμή των θεώνΑπόλλωνα και Υακίνθου και τα Κάρνεια με τις γυμνοπαιδιέςπρος τιμή του Θεού Απόλλωνα. Η σημασία της λατρείας καιτης ευσέβειας των Σπαρτιατών προς τους θεούς μοιάζει ναείναι καθοριστική για την συγκρότηση και λειτουργία τηςπόλης. Αναφέραμε παραπάνω την ρήτρα του Λυκούργου η οποίααποτελεί ένα κείμενο πολιτικού συμβιβασμού μεταξύ τωνκοινωνικών στρωμάτων της Σπαρτιατικής πόλης κατά τηναρχαϊκή περίοδο. Από τον αναγκαίο συμβιβασμό προέκυψε ηευνομία του πολιτειακού συστήματος μέχρι περίπου τις αρχέςτου 4ου αιώνα. Η ηθική νομιμοποίηση της συμφωνίαςαποδίδεται στην επιθυμία του θεού Απόλλωνα, στον οποίοαποδίδονται πάντα οι μεγαλύτερες τιμές. Η ρήτραπαρουσιάστηκε από τον Λυκούργο ως η απάντηση του μαντείου

των Δελφών για την αντιμετώπιση της κακονομίας πουταλαιπωρούσε την Σπάρτη μέχρι τα μέσα του 7ου αιώνα.Συνεπώς, η πολιτική συμφωνία που ακολούθησε στηρίζεταιπάνω ακριβώς σε αυτή την θεϊκή επιθυμία. Αποτελεί τοιδεολογικό υπόβαθρο πάνω στο οποίο χτίζεται η απαραίτητηκοινωνική ειρήνη.

Εάν η επιτυχία της στρατιωτικής οργάνωσης πρέπει ναμετρηθεί από τις επιτυχίες στα πεδία των μαχών, τότε ηετυμηγορία πρέπει να είναι θετική. Ο Σπαρτιατικός στρατόςήταν καλύτερος από οποιονδήποτε άλλον, με περισσότεροσφρίγος και μεγαλύτερη ευελιξία, χάρη στην ανώτερη φυσικήκατάσταση, την καλύτερη εξάσκηση και πειθαρχία, τηνμεγαλύτερη υπακοή.19 Ο Ξενοφών μας περιγράφει με πολύζωντανές εικόνες, την εφαρμογή πολύπλοκων τακτικών κατάτην διάρκεια της μάχης, δείγμα της άρτιας εκπαίδευσης.20

Στα πλαίσια της στρατιωτικοπολιτικής οργάνωσης, η διάβίου εκπαίδευση δεν χαλαρώνει σε καμία φάση της ηλικίας:«Κανείς δεν είχε το δικαίωμα να ζει όπως ήθελε, αλλάζούσε διαρκώς στην πόλη σαν σε στρατόπεδο, ακολουθώνταςορισμένους νόμους και ασχολούμενοι με τα κοινά καιγενικώς νόμιζαν ότι δεν ανήκαν στους εαυτούς τους αλλάστην πατρίδα». 21

Ο Στρατός της Σπάρτης αποτελεί την εγγύηση για τηναυτονομία και την αυτάρκεια της πόλης. Είναι οθεματοφύλακας του πολιτειακού συστήματος και η ασφάλειατων συμμαχικών πόλεων. Όμως δεν λειτουργεί αυτόνομα,δηλαδή παρά την θέληση της πολιτείας, γιατί τα μέλη τουανήκουν στην Απέλλα, επομένως η όποια στρατιωτική δράσησυναποφασίζεται στα πλαίσια της μορφής που λαμβάνει ηεκάστοτε επιλογή εξωτερικής πολιτικής. Στις αρχές του 5ου

αιώνα γίνεται αντιληπτό ότι οι επεκτατικές πολιτικές μέσωπολέμων κοστίζουν ακριβά όχι μόνο σε απώλεια ανθρώπινουδυναμικού αλλά βάζει σε συνεχή δοκιμασία την εσωτερική

19 M.I.Finley, ό. π., σ. 82.20 Ξενοφών, ό.π., ΙΙ, 1-8.21 Πλούταρχος, ό, π., 24.

γαλήνη λόγω του διαρκούς φόβου μιας ανεξέλεγκτηςεξέγερσης των ειλώτων. Μετά από ώριμη σκέψη η προσπάθειαγια στρατιωτική ηγεμονία επί των υπολοίπων πόλεων τηςΠελοποννήσου μετατοπίζεται στα πλαίσια της πολιτικήςηγεμονίας. Η εξωτερική πολιτική της Σπάρτης εκφράζεταιπλέον μέσω της Πελοποννησιακής Συμμαχίας η οποία σταδιακάεξελίσσεται όχι μόνο ως συμμαχία πόλεων απέναντι στηνΠερσική απειλή αλλά και σαν αντίβαρο στην επεκτατικήπολιτική της Αθήνας. Η Σπαρτιατική διπλωματία δείχνειπολύ πιο ευέλικτη, πολύ πιο ισορροπημένη, από την εικόναμιας άτεγκτης και απομονωμένης πολιτείας που αρκετοίσύγχρονοι μελετητές προσπαθούν να οικοδομήσουν,τουλάχιστον στον τομέα αυτό. Η απροθυμία της Σπάρτης ναεμπλακεί πολεμικά στα γεγονότα της Κέρκυρας (433) καιστην Ποτίδαια (432), αφορμές που οδήγησαν τελικά στηνέναρξη του Πελοποννησιακού πολέμου, η εγκράτεια με τηνοποία αντιμετωπίζει τις αυξανόμενες πιέσεις τηςδυνατότερης συμμάχου, της Κορίνθου, για άμεση στρατιωτικήεπέμβαση εναντίον της Αθήνας και η δραματική διπλήσυνέλευση του δήμου ο οποίος για πρώτη φορά εμφανίζεταιχωρισμένος σε δύο πλευρές, μέχρι να παρθεί η τελικήαπόφαση της κήρυξης, μαρτυρά πως η εξωτερικής τηςπολιτική είχε προσαρμοστεί στα πλαίσια της διατήρησης τωνκεκτημένων. Η επιλογή αυτή δεν πρέπει να συγχέεται με τηνύπαρξη υποχωρητικότητας σε στρατιωτικό επίπεδο, όπου οστρατός της αποτελεί τον λόγο που η αίγλη τηςσταθεροποιείται κατά τον 5ο αιώνα και εκτός Πελοποννήσου(Θερμοπύλες 480, Πλαταιές 479, τελική νίκη επί της Αθήνας404).

Η Σπάρτη δείχνει να καταλαβαίνει ότι ο Πελοποννησιακόςπόλεμος μπορεί να επιφέρει ανεξέλεγκτες συνέπειες πάρατην όποια, πιθανά, νικηφόρα έκβαση του. Είναι η πόλη πουεπανέρχεται συνεχώς σε όλη την διάρκεια του με προτάσειςανακωχής και ειρήνευσης προς την αντίθετη πλευρά. Είναιεπίσης η πόλη που διαφωνεί κάθετα με την ισοπέδωση τηςηττημένης Αθήνας παρά τις πιέσεις των Κορινθίων και των

Θηβαίων. Και είναι αυτή που τελικά αποδέχεται τηναποκατάσταση της δημοκρατίας στην Αθήνα το 403-402, όχιαπό κάποια μεταφυσική ανησυχία ή θαυμασμό προς τηναντίπαλο αλλά επειδή βλέπει μακριά στον πολιτικό ορίζοντατην Αθήνα ως το απαραίτητο ανάχωμα της μελλοντικήςηγεμονίας των Θηβαίων. Για αυτό και την χρειάζεται ωςαπαραίτητο εξισορροπητικό παράγοντα σε μελλοντικό χρόνο.Οι εξελίξεις θα δικαιώσουν με απρόσμενο τρόπο τους φόβουςτης Σπάρτης (συμμαχία Αθηναίων – Θηβαίων, Κορινθιακόςπόλεμος 397-385) και έτσι δεν θα μπορέσει να αποτρέψειτις μακροπρόθεσμες συνέπειες του Πελοποννησιακού πολέμουπου θα την αναγκάσουν να αντιμετωπίσει τους χειρότερουςεφιάλτες της.

Θα μπορούσε η Σπάρτη να αποφύγει την εμπλοκή της στονπόλεμο αυτό; Προφανώς και όχι. Δεν είχε άλλη επιλογή λόγωτης μετατροπής της Α! Αθηναϊκής συμμαχίας, που ιδρύθηκετο 478/77, από αμυντική ενάντια στον Περσικό κίνδυνο σεκαθαρά ιμπεριαλιστική και επιθετική, με την απόλυτηηγεμονία της Αθήνας να απειλεί όχι μόνο τα μέλη της αλλάκαι τις σύμμαχες πόλεις της Σπάρτης, ειδικά τηςκυριότερης, της Κορίνθου. Έτσι η Σπάρτη αναγκάστηκε νασυμμετάσχει σε έναν μακροχρόνιο πόλεμο που διήρκησε 27χρόνια και κατά τον οποίο παρά την νικηφόρα έκβαση τουέβλεπε αργά αλλά σταθερά να αλλοιώνονται όλες εκείνες οικοινωνικές σταθερές που κατακτήθηκαν από την ευνομία τηςΛυκούργειας ρήτρας. Αν και έκανε σημαία της το σύνθημα«ελευθερία και αυτονομία σε όλες τις ελληνικές πόλεις»,οι ανάγκες ενός ιδιαίτερα σκληρού και αμφίρροπου πολέμου,την ανάγκασαν να προσαρμόσει τις συμμαχίες της, νααλλάξει τις παραδοσιακές πολεμικές τακτικές της, νααποδεχθεί προσωπικές πολιτικές στρατιωτικών αξιωματούχωντης (Λύσανδρος, αρχηγός στόλου), να δεχθεί την εισροήπλούτου και χρημάτων στην πόλη τόσο από λάφυρα όσο καιαπό την ναυπήγηση στόλου με χρήματα του Σατράπη τηςΠερσικής επαρχίας της Λυδίας Κύρου, κατά το τελευταίοσκέλος του πολέμου (Δεκελεικός πόλεμος 413-404). Έτσι,

μετά από 30 χρόνια αλλαγών στο εσωτερικό της καιαλλεπάλληλων πολεμικών συμπλοκών με την Θήβα και τηνΑθήνα, ο Σπαρτιατικός στρατός εμφανίζεται στα Λεύκτρα γιανα αντιμετωπίσει τις δυνάμεις της Θήβας, το 371, με 700Σπαρτιάτες οπλίτες εν μέσω ενός συμμαχικού εκστρατευτικούσώματος 10.000 οπλιτών, κάτι μου μαρτυρά την προφανήλειψανδρία του αμιγώς Σπαρτιατικού στρατού. Στην μάχη πουακολουθεί, γράφεται το οριστικό τέλος της ηγεμονίας τηςστον Ελλαδικό χώρο καθώς οι δυνάμεις της Σπάρτης και οισύμμαχοι της συντρίβονται από τον Θηβαίο στρατηγόΕπαμεινώνδα. Οι 400 από τους 700 οπλίτες πέφτουν στο πεδίοτης μάχης ενώ σκοτώνεται και ο βασιλιάς Κλεόμβροτος. Τοσοκ για την πόλη είναι μεγάλο. Οι οπλίτες του δήμου μεπλήρη δικαιώματα είναι πλέον ελάχιστοι, εξαφανίζεται ομύθος του αήττητου Σπαρτιατικού στρατού, οι είλωτες καιοι περίοικοι βρίσκουν την ευκαιρία να αποσκιρτήσουν, ηΠελοποννησιακή συμμαχία βρίσκεται στα πρόθυρα τηςδιάλυσης. Αποτέλεσμα όλων αυτών η ανεξαρτητοποίηση τωνΜεσσήνιων και ο χωρισμός των εδαφών τους από τοΣπαρτιατικό κράτος, η εξαφάνιση της ισότητας και τηςισονομίας λόγω της πλήρους αποδυνάμωσης του δήμου τωνοπλιτών με αποτέλεσμα την εκ νέου αναδιανομή τηςεναπομείναντας γης προς όφελος των ολίγων, της παλαιάςαριστοκρατικής τάξης. Η ευνομία-υπόδειγμα τηςΣπαρτιατικής πόλης καταρρέει, μια εξέλιξη που 30 χρόνιανωρίτερα, μετά την ένδοξη νίκη επί του μεγάλου αντιπάλουτης, την Αθήνα, ούτε ο χειρότερος εχθρός της δεν θαμπορούσε να φανταστεί. Παρά τις όποιες αναλαμπές της στοδεύτερο ήμισυ του 3ου αιώνα, επί βασιλείας Άγη Δ καιΚλεομένη Γ, οι οποίοι προσπαθούν να επαναφέρουν την πόλησε τροχιά ευνομίας και να αναδιοργανώσουν τον στρατό ητύχη της είναι προδιαγεγραμμένη.

Συμπεράσματα.

Οι πολίτες της Σπάρτης ζούσαν μια δημόσια ζωή, μεμέγιστη ομοιομορφία και αντιατομικισμό. Η πίεση τηςκοινής γνώμης προς το άτομο, με σκοπό την πλήρηενσωμάτωση στους κανόνες της πόλης, διαμόρφωσε τηνλειτουργία του συνόλου. H διαχρονική λειτουργία τηςΣπαρτιατικής πόλης εξυπηρέτησε ένα διττό σκοπό: αφενός τηδιαμόρφωση κοινής πολιτικής συνείδησης και αφετέρου τησυλλογική θέληση των μελών να την υπερασπιστούν.Οτιδήποτε πέρα από την ομοιομορφία της κοινότηταςεπιβιώνει στα όρια της κοινωνικής απομόνωσης. Ηιδιαιτερότητα των δομών της επήλθε μέσα από την ωρίμανσησυγκεκριμένων κοινωνικών συνθηκών σε συγκεκριμένογεωπολιτικό περιβάλλον, το οποίο εξελίχθηκε σε«περιβάλλον θερμοκηπίου» και χρησιμοποιήθηκε ως ο κύριοςαποτρεπτικός παράγοντας εξωτερικών πολιτικών επιρροών καιεσωτερικών διαφοροποιήσεων.

Οι ιδιομορφίες της πολιτικής και κοινωνικής συγκρότησης τροφοδότησαν μύθους, ενέπνευσαν χίμαιρες, επηρέασαν πολιτικά ρεύματα των προηγούμενων αιώνων. Από την αποσπασματική χρήση των επιρροών αυτών προέκυψε αδυναμία ανάλυσης του ιστορικού φαινομένου σε όλο το εύρος της εξέλιξης του. Η αδυναμία αυτή φάνηκε καθαρά όταν οι κοινωνικές σταθερές μπήκαν σε τροχιά κατάρρευσης, την περίοδο που η Σπάρτη εδραίωνε την στρατιωτικοπολιτική φυσιογνωμία της σε ολόκληρο τον Ελλαδικό χώρο. Το τελικό παράδοξο για την Σπάρτη είναι ότι, στο απόγειο της στρατιωτικής επιτυχίας ξεκινά η αντίστροφη μέτρηση προς την καταστροφή του υποδείγματος της στρατοκρατικής πολιτείας.

Το φαινόμενο της «Σπαρτιατικής χίμαιρας», δηλαδή η εικόνα μιας εξιδανικευμένης και στατικής πολιτείας, που πολλοί συγγραφείς από την αρχαιότητα έως τα μέσα του 20ου αιώνα προσπάθησαν να διαμορφώσουν, αποτελεί το ανάχωμα στην θεωρεία της εξέλιξης των οργανωμένων κοινωνιών. Στηνουσία αρνείται την φυσική διαδικασία συγκρότησης των πολιτειακών θεσμών υπό το πρίσμα της έρευνας των

κοινωνικών συνθηκών που επηρέασαν την διαμόρφωση τους. Στερεί από την σύγχρονη επιστήμη το αναγκαίο υπόβαθρο τηςιστορικής πραγματικότητας πάνω στην οποία στηρίζεται η τεκμηριωμένη ανασύνθεση της ιστορίας με εργαλεία την κρίση, την γνώση και την εμπειρία. Η κριτική ικανότητα, οορθολογισμός, η έρευνα και η αντικειμενική τεκμηρίωση είναι οι ακρογωνιαίοι λίθοι της ιστορικής επιστήμης, έτσιόπως ακριβώς τους παρέδωσε στις μελλοντικές κοινωνίες ο Θουκυδίδης.

Η Σπάρτη είναι το παράδειγμα της πόλης-κράτους που έχεισαφή προσανατολισμό ως προς την κυριαρχία της σε στενό γεωπολιτικό περιβάλλον. Με μια έννοια εκφράζει απόλυτα την επιλογή της «πολιτικής απομόνωσης» σε καθαρά εθνικό και φυλετικό επίπεδο, αν δικαιούμαστε να μιλάμε με όρους σύγχρονης πολιτικής ιστορίας. Η επιλογή αυτή είναι φανερόότι μέχρι ενός σημείου απέδωσε καρπούς. Ωστόσο, αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι οι δυνάμεις εκείνες που θα έπαιζαν καταλυτικό ρόλο στην ιστορική εξελικτική διαδικασία των γεωπολιτικών συγκρούσεων στον ευρύτερο ελλαδικό χώρο δεν είχαν ακόμη ολοκληρώσει την συγκρότηση της δυναμικής τους. Με λίγα λόγια, η Αθήνα δεν είχε ακόμαφτάσει στην περίοδο της μέγιστης ακμής, στα μέσα του 5ου αιώνα, που είχε ως αποτέλεσμα την υιοθέτηση επιθετικών, επεκτατικών πολιτικών. Όταν άρχισαν να μορφοποιούνται οι όροι της αναπόφευκτης σύγκρουσης μεταξύ των δύο ισχυρότερων ελληνικών πόλεων της κλασικής περιόδου, η Σπάρτη προσπάθησε να ανταποκριθεί στον καινούργιο ιστορικό ρόλο χωρίς επιτυχία. Ακόμα και στην περίοδο που σαν νικήτρια πόλη αντικατέστησε τον ηγεμονικό ρόλο της Αθήνας στον ελληνικό κόσμο, απέδειξε πως δεν διέθετε τη απαραίτητη νοοτροπία, τα πολιτικά αντανακλαστικά εκείνα που θα οδηγούσαν στην ευρύτερη αποδοχή της ηγεμονίας της.Κατά την εξέλιξη των κατακλυσμιαίων γεγονότων που ακολούθησαν μετά τον Πελοποννησιακό πόλεμο η πολιτική ιδιαιτερότητα της έχασε την αυτονομία που την διέκρινε και αφομοιώθηκε πλήρως από τις εξελίξεις που

συντελέστηκαν στον ευρύτερο μεσογειακό χώρο με αποτέλεσματον εκφυλισμό των πολιτειακών θεσμών. Συνεπώς, αποτελεί το καλύτερο παράδειγμα πως οι αναδιπλώσεις, οι οργανικές μοναδικότητες και οι τάσεις για κοινωνική απομόνωση που συγκροτούνται αυστηρά στα πλαίσια ενός εθνοκεντρικού στρατηγικού σχεδιασμού αδυνατούν να επιζήσουν όταν το κέντρο βάρους των πολιτικών εξελίξεων διαμορφώνεται σε ένα ευρύτερο, διακρατικό, άκρως ανταγωνιστικό, γεωπολιτικό περιβάλλον.

Βιβλιογραφία1. E. Baltrusch, Σπάρτη. Η Ιστορία, η κοινωνία και ο πολιτισμός, (Αθήνα: Παπαδήμας 2004).

2. P. Cartledge, Οι Σπαρτιάτες, (Αθήνα: Λιβάνης 2004).

3. M.I.Finley, Οικονομία και κοινωνία στην αρχαία Ελλάδα, Α μέρος, (Αθήνα: Καρδαμίτσας 1988).

4. Α. Μαστραπάς, Ο αρχαίος Ελληνικός κόσμος, τόμος Α, (Πάτρα: Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο 2012).

5. Claude Mosse-Annie Schnapp Gourbeillon, Επίτομη ιστορία της αρχαίας Ελλάδας, (Αθήνα: Παπαδήμας 2011).

6. Ξενοφών, Λακεδαιμονίων πολιτεία, (Θεσσαλονίκη: Ζήτρος 2008).

7.Πλούταρχος, Βίοι παράλληλοι Λυκούργος - Νουμάς, (Αθήνα: Ι.Ζαχαρόπουλος 1959).

8. Μ. Σακελλαρίου, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος Β, (Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών 1977).