Ελληνικό Ανοιχτό Πανεπιστήμιο

Σχολή Ανθρωπιστικών Σπουδών

Σπουδές στον Ελληνικό Πολιτισμό

Θεματική Ενότητα: ΕΛΠ 12

Τμήμα: ΘΕΣ 3

Σύμβουλος Θεματικής Ενότητας:Νίκος Δασκαλοθανάσης

2η Γραπτή Εργασία

[1]

Δημήτρης Σαμαράς (87412)

Θεσσαλονίκη,Ιανουάριος 2014

Πίνακας περιεχομένωνΕισαγωγή............................................................3

1. Η Βενετοκρατία στην Κρήτη.............................................4

2. Πολιτιστικές μεταβολές και επιδράσεις της Βενετοκρατίας..........6

3. Η Κρητική Σχολή ζωγραφικής......................................12

4. Μιχαήλ Δαμασκηνός...............................................22

Συμπεράσματα.......................................................26

Βιβλιογραφία.......................................................27

Κατάλογος ΕικόνωνΕικόνα 1- Οι Βενετικές Κτήσεις......................................4

Εικόνα 2 - Οι Βενετοί επικρατούν....................................5

Εικόνα 3 - Κάντια...................................................6

Εικόνα 4 – Κάντια: τείχη............................................7

Εικόνα 5 – Κάντια: Πλατεία - Κρήνη λεόντων..........................8

Εικόνα 6 – Κάντια: Πλατεία - Λότζια.................................8

Εικόνα 7 – Κάντια: Χάρτης...........................................9

Εικόνα 8 - Ερωτόκριτος από εκδοση του 1713.........................10

Εικόνα 9 – Λαϊκή Μουσική τη εποχή της Βενετοκρατίας................11

Εικόνα 10 – Έργο Ανδρέα Ρίτζου.....................................13

Εικόνα 11 – Έργο του κύκλου μαθητών του Ανδρέα Ρίτζου..............13

Εικόνα 12 - Έργο Νικόλαου Ρίτζου...................................14

Εικόνα 13 – Έργο του Ζωγράφου Άγγελου..............................14

Εικόνα 14 – Έργο του Ανδρέα Παβία..................................15

Εικόνα 15 - Έργο του Νικόλαου Τζαφούρη............................15

Εικόνα 16 – Έργο του Θεοφάνη: Μετέωρα – Μονή Αγ. Νικολάου Αναπαυσά.16

Εικόνα 17 - Έργο του Θεοφάνη: Άγιον Όρος: Μονή Μεγίστης Λαύρας.....17

Εικόνα 18 - Έργο του Θεοφάνη: Άγιον Όρος: Μονή Σταυρονικήτα........17

[2]

Εικόνα 19 – Έργο του Γεώργιου Κλόντζας.............................18

Εικόνα 20 – Έργο του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου.......................18

Εικόνα 21 - Έργο του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου.......................19

Εικόνα 23 - Έργο του Εμμανουήλ Τζάννε..............................20

Εικόνα 24 – Έργο του Θεόδωρου Πουλάκη..............................21

Εικόνα 25 – Έργο του Βίκτωρος......................................21

Εικόνα 26 - Δαμασκηνός Α΄ Οικουμενική Σύνοδος......................23

Εικόνα 27 - Δαμασκηνός Μυστικός Δείπνος............................24

Εικόνα 28 - Δαμασκηνός Η Προσκύνηση των Μάγων......................25

ΕισαγωγήΗ περίοδος της Βενετοκρατίας στην Κρήτη (1204-1699),

είναι μια ιδιαίτερη για τον ελληνικό πολιτισμό εποχή

καθώς τότε έγινε έντονη εισαγωγή στοιχείων από τη Δυτική

Αναγέννηση. Έτσι συντελέσθηκε κατά μεγάλο ποσοστό η

μετάβαση από τον Βυζαντινό και κατ’ επέκταση τον Αρχαίο

Ελληνορωμαϊκό πολιτισμό, στον Νεοελληνικό. Εκεί άλλωστε

βρίσκουμε τις ρίζες της νεοελληνικής γλώσσας και

λογοτεχνίας.

Στις σελίδες που ακολουθούν μετά από μια σύντομη

επισκόπηση του ιστορικού πλαισίου της εποχής, θα γίνει

αναφορά στις πολιτιστικές ζυμώσεις που συνέβησαν στην

Κρήτη σε διάφορους τομείς. Θα σταθούμε ιδιαίτερα στη

ζωγραφική τέχνη με εκτενή παρουσίαση της Κρητικής Σχολής

που είναι ορόσημο όχι μόνο για τον ελληνικό αλλά και τον

Παγκόσμιο πολιτισμό. Τέλος θα γίνει ειδική αναφορά σε

έναν εκ των κορυφαίων εκπροσώπων της Κρητικής Σχολής, τον

Μιχαήλ Δαμασκηνό.

[3]

[4]

1.Η Βενετοκρατία στην Κρήτη

Η βυζαντινή κυριαρχία στην Κρήτη, παύει ουσιαστικά να

υφίσταται, πολύ πριν την οριστική κατάρρευση της

αυτοκρατορίας, με την άλωση της Κωνσταντινούπολης το

1453. Ήδη από το 1204, όταν οι σταυροφόροι κυρίευσαν την

Πόλη, η Κρήτη δόθηκε στον Ιταλό ευγενή Βονιφάτιο

Μομφερρατικό (1150-1207), ο οποίος αμέσως την πούλησε

στους Βενετούς, που τότε ξεκινούσαν την επέκταση τους

στην Ανατολική Μεσόγειο (εικ. 1). Μετά από μία ρευστή

δεκαετία, κατά την οποία η Κρήτη κατελήφθη από τους

Γενοβέζους, οι Βενετοί εγκαθίστανται οριστικά στο νησί

και παραμένουν μέχρι την τουρκική κατάκτηση, το 16691.

Εικόνα 1- Οι Βενετικές Κτήσεις

1 Λουκάκη Αργ., Μεσογειακή Πολιτιστική Γεωγραφία και Αισθητική της Ανάπτυξης- Ηπερίπτωση του Ρεθύμνου, Καρδαμίτσα, Αθήνα 2007, σελ. 184

[5]

Η διοικητική κατάκτηση της Κρήτης από τους Βενετούς όμως,

δεν είχε ως αποτέλεσμα την αφομοίωση του ντόπιου

πληθυσμού. Οι Κρητικοί, όλο το διάστημα της

Βενετοκρατίας, θεωρούσαν τους εαυτούς τους βυζαντινούς

και διατήρησαν στενότατους δεσμούς με την

Κωνσταντινούπολη. Στους τέσσερεις αιώνες που διήρκεσε η

λατινική κυριαρχία στο νησί, υπήρξαν διακυμάνσεις στις

σχέσεις των δύο κοινοτήτων, που έφταναν από την αμοιβαία

ανοχή έως ακόμα και την επαναστατική δράση2.

Εικόνα 2 - Οι Βενετοί επικρατούν

2ΜαλτέζουΧρ., Crete under Venetian Rule: Between Byzantine Past andVenetian Reality, στοHeaven & Earth – Art of Byzantium from GreekCollections, ΥΠ.ΠΟ. καιΜουσείοΜπενάκη, Αθήνα 2013, σελ. 306-307

[6]

Η Κρήτη, ιδιαίτερα μετά την άλωση, έφτασε να θεωρείται

προπύργιο του ελληνισμού -μολονότι τελούσε υπό ξένη

κυριαρχία.Οι πολιτισμικοί δίαυλοι επικοινωνίας με τους

λόγιους της Πόλης, επηρέασαν την πνευματική και

καλλιτεχνική ζωή του νησιού,σε τέτοιο βαθμό, ώστε μόνο

μετά τον 16ο αιώνα μπορούμε να εντοπίσουμε μια ουσιαστική

πρόσμιξη των Δυτικών προτύπων με τα Βυζαντινή παράδοση

και την ανάπτυξη του ιδιαίτερου πολιτισμού που έδωσε

υψηλού επιπέδου καλλιτέχνες, όπως για παράδειγμα οι

ζωγράφοι της Κρητικής σχολής3.

3 Λουκάκη Αργ., ο.π. σελ. 188-189

[7]

2. Πολιτιστικές μεταβολές και επιδράσεις της

Βενετοκρατίας

Η σαφέστερη ίσως επιρροή της Βενετίας στον πολιτισμό της

Κρήτης, παρατηρείται στην αρχιτεκτονική και την

πολεοδομία των πόλεων του νησιού. Οι Βενετοί, πριν απ’

όλα, είναι πολύ καλοί έμποροι και μέσω αυτής της

δραστηριότητας κατάφεραν να μετασχηματίσουν τη μητρόπολη

τους από μια μικρή επαρχιακή πόλη της βυζαντινής

αυτοκρατορίας σε οικονομική υπερδύναμη της εποχής. Η

επιλογή των περιοχών της Ανατολικής Μεσογείου που

κατακτούν εξυπηρετεί κυρίως τη μεγέθυνση της οικονομίας

τους και η Κρήτη, σταυροδρόμι μεταξύ Ευρώπης, Αφρικής και

Ασίας, αποτελεί την κορωνίδα των αποικιών τους. Ο εντελώς

αστικού τύπου τρόπος ζωής των Βενετών μοιραία υποβαθμίζει

τη σημασία της υπαίθρου και υπερτονίζει τις απαραίτητες

υποδομές στις πόλεις4.

Στην Κάντια, πρωτεύουσα του νησιού, μεταφέρονται από τη

Βενετία τα βασικά Αναγεννησιακά πρότυπα (εικ. 3). Η

κεντρική πλατεία αναβαθμίζεται και γύρω της

συγκεντρώνονται οι βασικές αστικές

λειτουργίες.Κατασκευάζεται το απαραίτητο για το εμπόριο

ευρύχωρο λιμάνι και αρκετά ναυπηγεία. Τα κτήρια ψηλώνουν

και στρέφουν τις κύριες προσόψεις τους στο δρόμο5. Η πόλη

οχυρώνεται με φρούρια και οι υποδομές στις μεταφορές με

δρόμους και γέφυρες διευκολύνουν τη μεταφορά των κρητικών4 Λουκάκη Αργ., ο.π. σελ. 2195 Λουκάκη Αργ., ο.π. σελ. 246-247

[8]

προϊόντων από την ενδοχώρα6. Είναι τέτοια η «προσομοίωση»

που συμβαίνει στην Κάντια που φτάνει να ονομάζεται

Βενετία της Ανατολής7.

Εικόνα 3 - Κάντια

Ιδιαίτερη επιρροή άσκησε η Βενετική κατασκευαστική

φιλοσοφία στις οχυρώσεις των πόλεων. Η εξέλιξη του τρόπου

πολέμου και κυρίως των τεχνικών της πολιορκίας, με

εκτεταμένη χρήση του πυροβολικού, οδήγησαν τους

Βενετοκρητικούς αρχιτέκτονες στην κατασκευή εντυπωσιακών

φρουρίων με πολύ ψηλά τείχη και επιβλητικούς προμαχώνες8.

Αν ληφθεί υπόψη ως παράδειγμα η πολιορκία του Χάντακα από

τους Τούρκους, που κράτησε 25 ολόκληρα χρόνια – η πιο

μακρά σε διάρκεια πολιορκία όλων των εποχών- συνάγεται το

συμπέρασμα ότι οι οχυρωματικές κατασκευές της

Βενετοκρατίας ήταν εξαιρετικά αποτελεσματικές9 (εικ. 4).

6 Λουκάκη Αργ., ο.π. σελ. 241-2427 Λουκάκη Αργ., ο.π. σελ. 2218 Λουκάκη Αργ., ο.π. σελ. 248-2499 Λουκάκη Αργ., ο.π. σελ. 184

[9]

Εικόνα 4– Κάντια: τείχη

Στην πλατεία της Κάντιας, προβάλλεται κατά τη

Βενετοκρατία, τόσο η Ιταλική προέλευση των αρχόντων όσο

και η διαφοροποίηση τους με τους γηγενείς αρχόμενους. Η

κεντρική πλατεία της πόλης φιλοξενεί τις περισσότερες

διοικητικές λειτουργίες, οριοθετημένη από τα πιο

σημαντικά δημόσια κτήρια.Ταυτόχρονα όμως περιέχει –

ιδιαίτερα μετά τον 15ο αιώνα – ισχυρούς συμβολισμούς της

Βενετικής εξουσίας, όπως οι εντυπωσιακές κρήνες (εικ. 5),

οι πύργοι ρολογιών, η λότζια (εικ. 6) και πλήθος

αγαλμάτων. Επίσης, η πλατεία μετατρέπεται συχνά σε

θεατρικό χώρο για τις ανάγκες τόσο της υψηλής τάξης όσο

και του λαού10.10 Λουκάκη Αργ., ο.π. σελ. 251-253

[10]

Εικόνα 5– Κάντια: Πλατεία - Κρήνη λεόντων

Εικόνα 6 – Κάντια:Πλατεία - Λότζια

Οι Βενετοί, προσπάθησαν και μέσω της χαρτογραφίας, να

καταστήσουν σαφή την εξουσία τους στην Κρήτη. Στη

χαρτογράφηση της Κάντιας, επέλεξαν την οπτική από τη

θάλασσα δηλαδή την εικόνα του επισκέπτη-αποίκου και

συνειδητά μείωσαν την παρουσία της ελληνικής κοινότητας

στον αστικό χώρο αναδεικνύοντας κυρίως τα ψηλά κτήρια που

κατασκεύασαν οι ίδιοι για τις λειτουργικές και

διοικητικές τους ανάγκες και φυσικά τα εντυπωσιακά τείχη

[11]

(εικ. 7). Σταδιακά, πηγαίνοντας προς το τέλος της

Βενετοκρατίας και στο πλαίσιο της Βενετοτουρκικής

αντιπαλότητας, οι χάρτες αλλάζουν και γίνονται εργαλεία

ομοψυχίας προβάλλοντας την ηρωική αντίσταση της Κάντιας

απέναντι στους Οθωμανούς11 (εικ. 8).

Εικόνα 7– Κάντια: Χάρτης

Στο φιλολογικό πεδίο, μπορούμε να διακρίνουμε δύο φάσεις

της Κρητικής λογοτεχνίας. Στην πρώιμη φάση που διαρκεί

μέχρι τα τέλη του 16ου αιώνα, η βυζαντινή παράδοση

φαίνεται να αντέχει στην πίεση από την επιρροή της Δύσης.

Κυριαρχούν τα μεσαιωνικά γνωρίσματα κυρίως ως προς τη

θεματολογία και η μικρότερου βαθμού χρήση ιδιωματισμών

καθιστούν τη λογοτεχνική παραγωγή της εποχής, κομμάτι της

δημώδους υστεροβυζαντινής. Ως κυριότεροι εκπρόσωποι της

πρώιμης περιόδου μπορούν να αναφερθούν ο Σαχλίκης, ο

Μπεργαδής και ο Φαλιέρος, όλοι τους εξελληνισμένοι

Βενετοί ευγενείς12. Έτσι φτάνουμε στη φάση της ωριμότητας11 Λουκάκη Αργ., ο.π. σελ. 236-24012 Αλεξίου Στ., Η Κρητική λογοτεχνία την εποχή της Βενετοκρατίας, στο Κρήτη,Ιστορία και Πολιτισμός, τ. Β΄ (επιμ. Παναγιωτάκης Ν.), ΤΕΔΚ Κρήτης,

[12]

της Κρητικής λογοτεχνίας μετά το 1600, κατά την οποία

έχουμε δημιουργίες που ξέφυγαν από τα τοπικά όρια και

αποτελούν αριστουργήματα της Ευρωπαϊκής ιστορίας της

λογοτεχνίας. Η Αναγέννηση κυριαρχεί, όπως φαίνεται κυρίως

από τα θεατρικά έργα και η γλώσσα που χρησιμοποιούν οι

στιχουργοί και συγγραφείς στρέφεται συστηματικά προς το

τοπικό ιδίωμα. Ο Χορτάτσης με την «Ερωφίλη» και ο

Κορνάρος με τον «Ερωτόκριτο» είναι οι κορυφαίοι

εκπρόσωποι αυτής της εποχής, των οποίων τα έργα εκδόθηκαν

επανειλημμένα στη Βενετία (εικ. 8). Έργα ανώνυμων όπως η

«Βοσκοπούλα» αποτελούν κι αυτά σημεία αναφοράς της

νεοελληνικής λογοτεχνίας που στην Κρήτη φαίνεται ότι

αρχίζει να δημιουργείται13.

Ηράκλειο 1988, σελ. 209-210 13 Αλεξίου Στ., ο.π., σελ. 210-220

[13]

Εικόνα 8 - Ερωτόκριτος από έκδοση του 1713

Παρόμοια πορεία, τη σταδιακή δηλαδή μίξη της Δυτικής

τέχνης με τη Βυζαντινή παράδοση, έχουμε και στη μουσική.

Στους πρώτους αιώνες έχουμε κυρίως δημοτικά λαϊκά

τραγούδια είτε μοιρολόγια είτε άσματα που εξιστορούν

ιστορικά γεγονότα με σαφή τάση αναπόλησης του ένδοξου

βυζαντινού παρελθόντος. Από το 1600 και μετά η Δυτική

μουσική έχει μεγαλύτερο ρόλο καθώς τα όργανα που

[14]

χρησιμοποιούνται προέρχονται από εκεί. Η μουσική εκφράζει

τα συναισθήματα λαού και ευγενών (εικ. 9) ενώ η

εκκλησιαστική μουσική που συντέθηκε τότε είναι ένα

ενδιαφέρον μίγμα Ρωμαιοκαθολικής και Ελληνορθόδοξης

χριστιανικής πίστης14.

Εικόνα 9–Λαϊκή Μουσική τη εποχή της Βενετοκρατίας

Στον τομέα της εκπαίδευσης, σημαντικό ρόλο έπαιξε η

αυστηρά οριοθετημένη κοινωνική διαστρωμάτωση του νησιού.

Η μόρφωση ήταν ίσως ο μόνος – πρακτικά - τρόπος

κοινωνικής ανέλιξης για τον ελληνικό πληθυσμό.Από τη

μεσαία τάξη των οικονομικά δυνατών γηγενών προέρχεται η

άνθηση γραμμάτων και τεχνών. Με την πάροδο των χρόνων, οι

βενετοί άποικοι ουσιαστικά εξελληνίζονται και προς το

14 Λουκάκη Αργ., ο.π. σελ. 276-277

[15]

τέλος της Βενετοκρατίας θεωρούν τους εαυτούς τους

Κρητικούς15.

3. Η Κρητική Σχολή ζωγραφικής

Εάν στους παραπάνω τομείς, μπορούμε να μιλήσουμε για

συμβολή της Βενετοκρατούμενης Κρήτης στο πολιτιστικό

γίγνεσθαι, στη ζωγραφική έχουμε την κορύφωση της

καλλιτεχνικής άνθησης σε τέτοιο βαθμό ώστε μπορούμε να

διακρίνουμε μια πραγματική κρητικήσχολή ζωγραφικής. Η

ανάπτυξη των αστικών κέντρων του νησιού ως «διεθνή»

διαμετακομιστικά κέντρα και η συνεπακόλουθη συγκέντρωση

κεφαλαίων, βοηθάει στη συγκέντρωσημεγάλου αριθμού

καλλιτεχνών σε αυτά και ιδιαίτερα στην Κάντια. Εκεί

απευθύνονταν πλέον αυτοί που μπορούσαν και ήθελαν να

αγοράσουν έργα τέχνης. Οι αγοραστές προέρχονταν εκτός από

την τοπική άρχουσα τάξη, τόσο από τη μητρόπολη Βενετία

όσο και από άλλες μεγάλες βενετοκρατούμενες ελληνικές

πόλεις αλλά και ορθόδοξες μονές όλης της Ανατολικής

Ευρώπης και της Εγγύς Ανατολής. Η εξωστρέφεια αυτή

καθόρισε και τα παραγόμενα έργα, τα οποία για να μπορούν

να ικανοποιήσουν τη ποικίλη ζήτηση θα πρέπει να είναι

φορητά και να μην περιορίζονται σε μία μόνο τεχνοτροπία.

Οι κρητικοί ζωγράφοι καλούνται να πάρουν τα καλύτερα

στοιχεία από τη μεσαιωνική ιταλική και την Παλαιολόγεια

βυζαντινή ζωγραφική τέχνη, να τα ενοποιήσουν αρχικά και

στη συνέχεια να φωτίσουν περισσότερο κάποιαστοιχεία,

15 Λουκάκη Αργ., ο.π. σελ. 273

[16]

αναλόγως με την προέλευση του αγοραστή16. Μόνο μετά

το1500, όταν πλέον αντί για τα έργα, έφευγαν οι ίδιοι οι

ζωγράφοι για να βρουν τους πελάτες τους, έχουμε μια

στροφή στη μνημειακή ζωγραφική και την τοιχογραφία17.

Η κρητική σχολή ζωγραφικής μπορεί να διακριθεί σε τρεις

περιόδους:

Η πρώτη περίοδος περιλαμβάνει τη γέννηση και διαμόρφωση

της και εκτείνεται χρονικά από την άλωση της

Κωνσταντινούπολης έως περίπου το 1526, όταν έχουμε την

πρώτη εμφάνιση κρητικής ζωγραφικής στην ηπειρωτική

Ελλάδα. Σημαντικό ρόλο θα πρέπει να έπαιξε η άφιξη στην

Κρήτη πολλών καταξιωμένων καλλιτεχνών από την Πόλη.

Χαρακτηριστικό της περιόδου ο μεγάλος αριθμός αξιόλογων

καλλιτεχνών αφού μόνο στην Κάντια καταγράφονται 120

ζωγράφοι. Σε αυτήν την περίοδο κυριαρχούν οι φορητές

εικόνες και η «πελατοκεντρική» φιλοσοφία στις

τεχνοτροπίες. Οι εικόνες βασίζονται περισσότερο στη

Βυζαντινή παράδοση και ειδικά στην Παλαιολόγεια. Οι πιο

σημαντικοί εκπρόσωποι αυτής της περιόδου είναι ο Ανδρέας

Ρίτζος και ο γιος του Νικόλαος, ο Άγγελος, ο Ανδρέας

Παβίας και ο Νικόλαος Τζαφούρης18 (εικ. 10-15).

16 Χατζηδάκης Μ., Έλληνες Ζωγράφοι Μετά την Άλωση (1453-1830), τ. 1, ΚέντροΝεοελληνικών Ερευνών Ε.Ι.Ε., Αθήνα 1987, σελ. 7917 Αλμπάνη Τζ., Η Κρητική Σχολή, στο Τέχνες Ι: Ελληνικές εικαστικές τέχνες,Επισκόπηση Ελληνικής Αρχιτεκτονικής και Πολεοδομίας, Τόμος Β, Βυζαντινή καιΜεταβυζαντινή Τέχνη, Ε.Α.Π., Πάτρα 1999 σελ. 15518 Χατζηδάκης Μ., ο.π. σελ 80-81

[17]

Εικόνα 10– Έργο Ανδρέα Ρίτζου

Εικόνα 11–Έργο του κύκλου μαθητών του Ανδρέα Ρίτζου

[18]

Εικόνα 12 - Έργο Νικόλαου Ρίτζου

Εικόνα 13–Έργο του Ζωγράφου Άγγελου

[19]

Εικόνα 14–Έργο του Ανδρέα Παβία

Εικόνα 15 - Έργο του Νικόλαου Τζαφούρη

[20]

Η δεύτερη περίοδος διαρκεί από 1527 έως το 1630 και

αποτελεί την λαμπρότερη περίοδο της Κρητικής ζωγραφικής.

Στον αιώνα αυτόν έχουμε ανάπτυξη της τοιχογραφίας χωρίς

να υποχωρεί ποιοτικά η ζωγραφική εικόνων. Χαρακτηριστικό

της περιόδου είναι η μετακίνηση των Κρητικώνζωγράφων προς

ελληνικές πόλεις και μοναστήρια στα Βαλκάνια. Τα

υποδείγματα της Παλαιολόγειας τεχνικής της πρώτης

περιόδου δέχονται μεγαλύτερες επιδράσεις από την Ιταλία,

εξελίσσονται και το σχέδιο γίνεται σταθερότερο και

πλουσιότερο χρωματικά. Οι μορφές ξεχωρίζουν με βάση την

ηλικία και την ιδιότητά τους ενώ στα σκηνικά προτιμούνται

ξένα μοτίβα και η αίσθηση του βάθους είναι ρεαλιστική

χωρίς υπερβολές19.

Στον κλάδο της τοιχογραφίας ξεχωρίζει η μορφή του Θεοφάνη

Στρελίτζα ή Μπαθά ή Κρη. Τα σπουδαιότερα έργα του ίδιου

βρίσκονται στη μονή Αγ. Νικολάου του Αναπαυσά στα Μετέωρα

και στις μονές Λαύρας και Σταυρονικήτα στο Άγιον Όρος

όπου συνεργάστηκε και με τους δύο γιους του Συμεών και

Νεόφυτο. Από μαθητές του τοιχογραφήθηκαν πλήθος μονών του

Άθω και των Μετεώρων20 (εικ.16-18).

Στην εικονογραφία μεγάλες μορφές είναι ο Μιχαήλ

Δαμασκηνός για τον οποίο θα γίνει αναλυτικότερη αναφορά

παρακάτω, ο Γεώργιος Κλόντζας και ο Δομήνικος

Θεοτοκόπουλος ή ElGreco21 (εικ.19-21).

19 Χατζηδάκης Μ., ο.π. σελ 8520 Χατζηδάκης Μ., ο.π. σελ 82-8321 Χατζηδάκης Μ., ο.π. σελ 89-91

[21]

Εικόνα 16–Έργο του Θεοφάνη: Μετέωρα – Μονή Αγ. Νικολάου Αναπαυσά

Εικόνα 17 - Έργο του Θεοφάνη: Άγιον Όρος:Μονή Μεγίστης Λαύρας

[22]

Εικόνα 18 - Έργο του Θεοφάνη: Άγιον Όρος: Μονή Σταυρονικήτα

Εικόνα 19–Έργο του Γεώργιου Κλόντζας

[23]

Εικόνα 20–Έργο του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου

[24]

Εικόνα 21 - Έργο του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου

[25]

Η τρίτη και τελευταία περίοδος της Κρητικής σχολής

απλώνεται από το 1630 έως την άλωση του Χάνδακα από τους

Τούρκους το 1699. Πρόκειται για τη γενιά του

Βενετοτουρκικού πολέμου. Οι καλλιτέχνες φεύγουν από την

Κρήτη από κάθε πόλη που καταλαμβάνουν οι Τούρκοι με

αποκορύφωμα την κατάληψη της Κάντιας. Μαζί τους φεύγουν

και πολλά αξιόλογα έργα κυρίως προς τη Βενετία. Η

διασπορά των καλλιτεχνών και η αυτόνομες διαδρομές τους

θα φέρει και την εξαφάνιση της Κρητικής Σχολής.

Κυριότεροι εκπρόσωποι αυτής της γενιάς είναι ο Εμμανουήλ

Τζάνες Μπουνιαλής, ο Θεόδωρος Πουλάκης και ο ιερέας

Βίκτωρ22 (εικ. 22-24).

22 Χατζηδάκης Μ., ο.π. σελ. 93-94

[26]

Εικόνα 22 - Έργο του Εμμανουήλ Τζάννε

Εικόνα 23–Έργο του Θεόδωρου Πουλάκη

[27]

Εικόνα 24–Έργο του Βίκτωρος

4. Μιχαήλ Δαμασκηνός

Ο γνωστότερος στην εποχή του εκπρόσωπος της Κρητικής

Σχολής ζωγραφικής και για πολλούς ο κορυφαίος

εικονογράφος, είναι ο Μιχαήλ Δαμασκηνός (1535-1592).

Γεννήθηκε και πέθανε στην Κάντια, αφού ενδιάμεσα έζησε

και δημιούργησε αρκετά χρόνια στη Βενετία και στην

Κέρκυρα. Ο Δαμασκηνός, κατάφερε να διατηρεί υψηλή

[28]

ποιότητα στα έργα του χωρίς να περιορίζεται σε μία μόνο

τεχνοτροπία. Κατ’ αυτόν τον τρόπο ισορροπεί ανάμεσα στη

Βυζαντινή παράδοση και στην Αναγέννηση και επιτυγχάνει τη

διαμόρφωση ενός ιδιαίτερου πολιτιστικού ύφους που

καθορίζει εφεξής όλη τη μεταβυζαντινή τέχνη. Τα έργα του

μπορούν να χωριστούν σε τρεις ομάδες χωρίς χρονολογική

σειρά αλλά με βάση την επικυριαρχία της ορθόδοξης

Ανατολής ή της καθολικής Δύσης. Έτσι έχουμε τα καθαρά

Βυζαντινά έργα χωρισμένα σε δύο τάσεις, αυτήν την πιο

σύγχρονη του Άθω και αυτήν την πιο συντηρητική την

Παλαιολόγια (εικ. 25). Έπειτα έχουμε την ομάδα εικόνων με

μερική Ιταλική επιρροή χωρίς να αλλοιώνεται σημαντικά το

Βυζαντινό τους ύφος (εικ. 26). Τέλος υπάρχει η τρίτη

ομάδα έργων με την έντονη επίδραση από τη Δύση που

αποτελεί και σημαντική καινοτομία για την εποχή (εικ.

27). Μολονότι ο Δαμασκηνός επηρεάστηκε αρκετά από τα

δυτικά πρότυπα, είναι βέβαιο ότι τα έργα του εκπέμπουν

σαφώς την Ελληνορθόδοξη χριστιανική συνείδηση και την

αστική κοινωνία της Βενετοκρατούμενης Κάντιας, από την

οποία άλλωστε προέρχεται23.

23 Περιοδικό Επτά Ημέρες – Καθημερινή, Αφιέρωμα «Η Κρητική Σχολή Ζωγραφικής»,10/10/1993, σελ. 12-13

[29]

Εικόνα 25 - Δαμασκηνός Α΄ Οικουμενική Σύνοδος

[30]

Εικόνα 26 - Δαμασκηνός Μυστικός Δείπνος

[31]

Εικόνα 27 - Δαμασκηνός Η Προσκύνηση των Μάγων

[32]

Συμπεράσματα

Από τα παραπάνω προκύπτουν τα εξής συμπεράσματα, που

απαντούν στα βασικά ερωτήματα της εργασίας:

Ο αστικός χώρος της Κρήτης δέχθηκε τις περισσότερες και

πιο καθοριστικές παρεμβάσεις από τους Βενετούς. Οι πόλεις

αναπτύχθηκαν με άξονα τα λιμάνια τους, οχυρώθηκαν και

ομόρφυναν σε βάρος της υπαίθρου. Μεγάλες ήταν οι

βενετικές επιδράσεις σε όλους τους πολιτιστικούς τομείς,

χωρίς όμως να αφομοιώνεται ή να παραγκωνίζεται το

παραδοσιακό βυζαντινό στοιχείο. Αντίθετα η πρόσμιξη

δεδομένης της εκλεκτικής διαδικασίας που ακολούθησαν οι

περισσότεροι καλλιτέχνες, έδωσε ένα πολύ αξιόλογο κράμα

Δυτικού και Ανατολικού πολιτισμού. Στη ζωγραφική

παρουσιάζεται το πιο επιτυχημένο δείγμα αυτής της μίξης

με την άνθηση της εικονογραφίας και τοιχογραφίας και την

ανάδειξη κορυφαίων δημιουργών.

[33]

Βιβλιογραφία

Βιβλία

Αλεξίου Στ.,Η Κρητική λογοτεχνία την εποχή της Βενετοκρατίας, στο

Κρήτη, Ιστορία και Πολιτισμός, τ. Β΄ (επιμ. Παναγιωτάκης Ν.),

ΤΕΔΚ Κρήτης, Ηράκλειο 1988

Αλμπάνη Τζ.,Η Κρητική Σχολή, στο Τέχνες Ι: Ελληνικές εικαστικές

τέχνες, Επισκόπηση Ελληνικής Αρχιτεκτονικής και Πολεοδομίας, Τόμος Β,

Βυζαντινή και Μεταβυζαντινή Τέχνη, Ε.Α.Π., Πάτρα 1999

Λουκάκη Αργ.,Μεσογειακή Πολιτιστική Γεωγραφία και Αισθητική της

Ανάπτυξης- Η περίπτωση του Ρεθύμνου, Καρδαμίτσα, Αθήνα 2007

ΜαλτέζουΧρ.,Crete under Venetian Rule: Between Byzantine Past and

Venetian Reality, στο Heaven & Earth – Art of Byzantium from Greek

Collections, ΥΠ.ΠΟ. καιΜουσείοΜπενάκη, Αθήνα 2013

Χατζηδάκης Μ.,Έλληνες Ζωγράφοι Μετά την Άλωση (1453-1830), τ. 1,

Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών Ε.Ι.Ε., Αθήνα 1987

Περιοδικά

Καθημερινή: 7 Ημέρες, τεύχος 10/10, Αθήνα 1993

[34]