1

Ναυτική Ιστορία/Βυζαντινή Ιστορία -τεύχος 1ο (2013)

Naval History/Byzantine History- volume 1 (2013)

Συμμαχίες και εμπορικές συμφωνίες μεταξύ της

Βυζαντινής αυτοκρατορίας και των θαλάσσιων

Δημοκρατιών της Ιταλίας μεταξύ 10ου και 13ου

αιώνα.

Δημήτριος Κατηνιώτης

ionian.institute@gmail.com

Οκτώβριος 2013

Πρέβεζα

Περιεχόμενα

Εισαγωγή____________________________________________________σελ.2

α. Συμφωνίες με τη θαλάσσια Δημοκρατία της Πίζας ___________________σελ.3

β. Επιμέρους συμφωνίες με τη θαλάσσια Δημοκρατία της Γένοβας _______σελ.7

γ. Συμφωνίες με τη θαλάσσια Δημοκρατία της Βενετίας ________________σελ.9

Συμπερασματικά _____________________________________________σελ.11

2

Εισαγωγή

Η κομβική θέση του Βυζαντίου αποτελούσε ανέκαθεν πόλο

έλξης για ανάπτυξη οικονομικών δραστηριοτήτων είτε με ειρηνικό

τρόπο , ή με ανάπτυξη πολεμικών επιχειρήσεων στα εδάφη και τα

ύδατα του. Από νωρίς οι Βυζαντινοί αυτοκράτορες συνειδητοποίησαν

την αναγκαιότητα συνεργασίας με τις κραταιές θαλάσσιες

δημοκρατίες της Ιταλίας καθώς η ναυτική τους ισχύς μπορούσε να

εγγυηθεί την επικράτηση του Βυζαντίου στις αλλεπάλληλες εχθρικές

επιβουλές που δέχονταν. Οι ναυτικές δυνάμεις εκείνης της εποχής,

με τις οποίες οι Βυζαντινοί ηγεμόνες κατέφευγαν σε σύναψη

συμμαχιών με σημαντικά προνόμια, ήταν οι Δημοκρατίες της

Βενετίας, της Γένοβας και της Πίζας.

Στη συνέχεια θα παρατεθούν στοιχεία για το χρόνο, τις

περιστάσεις και επιμέρους λεπτομέρειες που συνόδεψαν την

επικύρωση των συμμαχιών αυτών, μιας και αυτές συχνά

εναλλάσσονταν , αναλόγως της ταυτότητας του εχθρού που

απειλούσε την αυτοκρατορία και της ισχύος που διέθετε η ανά

περίσταση συμβεβλημένη σύμμαχος.

3

α. Συμφωνίες με τη θαλάσσια Δημοκρατία της Πίζας

Επί της ηγεμονίας του Αλεξίου Α΄ Κομνηνού (1081-1118) τα

σύνορα της Βυζαντινής αυτοκρατορίας επεκτάθηκαν, η εσωτερική

της δομή αναδιοργανώθηκε και η λειτουργία των κρατικών

μηχανισμών βελτιώθηκε. Εν τούτοις ανέκυψαν παράπλευρα θέματα

όπως, η αυξημένη φορολόγηση των υπηκόων , η ισχυροποίηση -δια

απονομής τίτλων - των φεουδαρχών , αλλά και η υποτίμηση του

νομίσματος. Ακόμα πιο ανησυχητικό γεγονός για την αυτοκρατορία

ήταν η παρουσία της Βενετίας από το 1082 ως πανίσχυρη ναυτική

δύναμη, αλλά και η ανέλιξη της Πίζας, η οποία απέσπασε από τον

Αλέξιο Α’ σημαντικά εμπορικά προνόμια το 1111. [1]

Η συμφωνία αυτή προέκυψε καθώς από το φθινόπωρο του

1111, ο Αυτοκράτορας Αλέξιος Ά Κομνηνός δέχονταν ταυτόχρονα

προκλήσεις από δύο μέτωπα. Από τις τούρκικες ορδές (Σελτζούκοι)

στα ανατολικά ενώ στα δυτικά , από τον κοινό στόλο Γένοβας και

Πίζας που απειλούσε τα παράλια του Ιονίου.

_______________________________________________________

[1] George Ostrogorsky. History of the Byzantine State, New Jersey 1969, p.367

4

Το ευτύχημα όμως γι αυτόν ήταν που, οι μεν Τούρκοι

περιορίζονταν σε προσχεδιασμένες επιθέσεις και απέφευγαν τις

ολοκληρωτικές μάχες, ενώ ο ιταλικός στόλος « εξουδετερώθηκε» με

χρηματισμό της Πίζας. Υπογράφηκε λοιπόν συμφωνία κατά την

οποία το Βυζάντιο: α) δεν θα εμπόδιζε τις πολεμικές επιχειρήσεις των

Σταυροφοριών , β) θα προσέφερε ετήσιες δωρεές σε χρυσό και ασήμι

στον καθεδρικό ναό της Πίζας και γ) θα επέτρεπε στους Πιζανούς τη

διατήρηση μόνιμης αποικία με εμπορικά δικαιώματα στην

Κωνσταντινούπολη. Μάλιστα δε, οι πιο επιφανείς άποικοι της Πόλης

θα δικαιούνταν θέσεις επισήμων στον ναό της Αγίας Σοφίας και τον

ιππόδρομο. Παραδόξως οι Γενοβέζοι δεν απαίτησαν αντίστοιχα

προνόμια από τους Βυζαντινούς. [2]

Αργότερα επί των ημερών του Ιωάννη Β’ Κομνηνού (1118-1143)

υπήρξε μία αρχική διπλωματική δραστηριότητα με τον Νορμανδό

βασιλέα Roger II, κατακτητή της Νότιας Ιταλίας από το 1130. Όμως η

ενδυνάμωση του νορμανδικού βασιλείου της Σικελίας επισκίαζε

τόσο τη Βυζαντινή , όσο και τη Γερμανική Αυτοκρατορία. Υπό την

απειλή των Νορμανδών, ο Ιωάννης Β΄ προέβη το 1136 σε

ανανέωση της παλαιότερης συμφωνίας με την Πίζα, μετά των

εμπορικών προνομίων που τους είχε παραχωρήσει ο προκάτοχός

του Αλέξιος. [3]

_______________________________________________________

[2] Norwich,J.J. Byzantium: The decline and fall, London 1995 , p.17

[3] George Ostrogorsky: History of the Byzantine State, New Jersey 1969, p.379

5

Λίγα χρόνια μετά, θα υπάρξει μία νέα αναταραχή στις σχέσεις του

Βυζαντίου με τη Δημοκρατία της Βενετίας, καθώς ο αυτοκράτορας

Εμμανουήλ Α΄ Κομνηνός (1143-1180) έπαψε να συνεργάζεται με

τους Βενετούς και τους εποφθαλμιούσε. Μάλιστα η συμμαχική τους

δράση κατά της Ουγγαρίας , παύει να υφίσταται έπειτα από την

προσάρτηση των Δαλματικών ακτών στη Βενετία. Για τους λόγους

αυτούς ο Εμμανουήλ προχώρησε στην προσέγγιση και σύναψη νέων

συμφωνιών με τις άλλες ναυτικές δημοκρατίες της Ιταλίας, δηλαδή με

τη Γένοβα το 1169 και με την Πίζα το 1170. Μάλιστα μετά τις

συμφωνίες αυτές ο Αυτοκράτορας Εμμανουήλ προχώρησε σε ρήξη

των σχέσεων με τη Βενετία το 1171. Επιπλέον ασκήθηκαν διωγμοί ,

συλλήψεις και κατασχέσεις περιουσιών, κατά των Βενετών που

διαβιούσαν στη Βυζαντινή επικράτεια. [4]

Το 1182 ο τότε κυβερνήτης του Πόντου, Ανδρόνικος Κομνηνός

(1183-1185) , κινήθηκε κατά της Κωνσταντινούπολης υποκινώντας

στάση εναντίον της φεουδαρχικής αριστοκρατίας , αλλά και των

αποίκων της. Αποτέλεσμα της τυφλής οργής του επαναστατημένου

πλήθους ήταν οι λεηλασίες και σφαγές σε βάρος των Ιταλών

κατοίκων της Πόλης, που δεν κατάφεραν να διαφύγουν. [5]

________________________________________________________________

[4] George Ostrogorsky: History of the Byzantine State, New Jersey 1969, p.389

[5] George Ostrogorsky.: History of the Byzantine State, New Jersey 1969, p.396

6

Όπως θα ήταν αναμενόμενο οι διώξεις των Λατίνων του

Βυζαντίου, το 1171 και το 1182, αλλά και η απόφαση του

αυτοκράτορα να συμμαχήσει με τις θαλασσοκράτειρες πόλεις της

Γένοβας και της Πίζας, έδιναν τις αφορμές στους Βενετούς για

ανάληψη δράσης . Ο σκοπός τους θα επιτυγχάνονταν δια μέσου της

διεξαγωγής μίας νέας Σταυροφορίας προς τους Αγίους Τόπους, η

εξέλιξη της οποίας θα ήταν η αιφνίδια εκτροπή των στρατευμάτων

προς την Κωνσταντινούπολη. [6]

Για την Πίζα, το τέλος της ακμής της σηματοδοτήθηκε από την

έκβαση της ναυμαχίας εναντίον των Γενουατών, στη νήσο Μελόρια

το 1284. Μάλιστα, αν και ο στόλος της Πίζας υπερτερούσε

αριθμητικά, υπέστη την ήττα. Σε αυτό συντέλεσε η λαμπρή τακτική

του Γενοβέζου Διοικητή Albertino Morosini, χάρη στην οποία

κατανίκησε τους Πιζανούς. Οι απώλειες σε έμψυχο υλικό ήταν τόσο

δυσβάστακτες για την Πίζα, που δεν μπόρεσε να ανακάμψει,

τουλάχιστον στο θέμα της ναυτικής ισχύος. [7]

_______________________________________________________

[6] George Ostrogorsky: History of the Byzantine State, New Jersey 1969, p.414

[7] David Abulafia, Rosamond McKitterick: The New Cambridge Medieval History c.

1198-c. 1300, Cambridge 1999, p.439

7

β. Επιμέρους συμφωνίες με τη θαλάσσια Δημοκρατία της

Γένοβας

Όπως αναφέρθηκε οι σχέσεις μεταξύ Πίζας και Βυζαντίου είχαν

επισημοποιηθεί από νωρίς , δηλαδή τότε που η πρώτη απέσπασε

από τον Αλέξιο Α΄ Κομνηνό (1081-1118) σημαντικά εμπορικά

προνόμια το 1111. Αν και οι Γενοβέζοι ήταν σύμμαχοι της Πίζας , δεν

απαίτησαν αντίστοιχα προνόμια από τους Βυζαντινούς. παρά μόνο το

1155 οπότε και τα έλαβαν από τον αυτοκράτορα Εμμανουήλ Α΄

Κομνηνό (1143-1180). [8]

Κατά τον 13ο αιώνα οι σχέσεις μεταξύ των θαλάσσιων

δημοκρατιών της Ιταλίας ήταν σε διαρκή ένταση, γεγονός που

μάλλον ευνόησε το Βυζάντιο ως εξής. Η αντιπαλότητα Γένοβας και

Βενετίας οδήγησε στην αναμέτρηση των στόλων τους στον κόλπο του

Ναυπλίου το 1263. Η ήττα των Γενουατών επέφερε και την διακοπή

της συμμαχίας τους με το Βυζάντιο, καθώς ο αυτοκράτορας Μιχαήλ

Η’ Παλαιολόγος (1259-1282) την έκρινε ως ασύμφορη και

αποδέσμευσε το Γενοβέζικο στόλο που ναυλοχούσε και παρείχε

προστασία στην Πόλη, ξεκινώντας παράλληλα διαπραγματεύσεις με

τη Βενετία. Η αργοπορία στο να καταλήξουν σε μία συνθήκη με τη

Βενετία καθώς και η νέα ήττα του γενοβέζικου στόλου από τον ενετικό

το 1266, ώθησαν πάλι σε διαπραγματεύσεις Βυζάντιο και Γένοβα.

_______________________________________________________

[8] Norwich,J.J. Byzantium: The decline and fall, London 1995 , p.17

8

Ακολούθησε λοιπόν το 1267 μία νέα συνθήκη κατά την οποία

παρέχονταν στη Γένοβα δικαιώματα ελεύθερου εμπορίου εντός της

αυτοκρατορίας και φυσικά εντός της περιοχής του Γαλατά, την οποία

κατοίκησαν έως και την Άλωση της Πόλης. [9]

Αξίζει να σημειωθεί πως από τη συμμαχία του Βυζαντίου με τη

Γένοβα, του 1267 , επαναπατρίστηκαν οι Γενοβέζοι στην Πόλη και

εγκαταστάθηκαν πάλι στην περιοχή του Γαλατά από την οποία είχαν

εκδιωχθεί πριν λίγα χρόνια, εξ αιτίας μιας συνομωσίας. Όταν είχε

αποκαλυφθεί το σχέδιο προδοσίας κατά των Βυζαντινών, για

λογαριασμό του βασιλέα Manfred της Σικελίας και με

πρωταγωνιστή τον Γενουάτη Gulielmo Guercio, εκδιώχθηκαν οι

Γενοβέζοι και ο στόλος τους, που ήδη ναυλοχούσε στην Πόλη. [10]

Λίγα χρόνια έπειτα, ο αυτοκράτορας Ανδρόνικος Β΄

Παλαιολόγος (1282-1328) βλέποντας την απειλή συμμαχίας των

Γάλλων με τους αυτονομημένους Ηπειρώτες, αντέδρασε άμεσα,

στέλνοντας μισθοφορικά στρατεύματα στα Ιωάννινα και το Δυρράχιο,

υποστηριζόμενα από το στόλο των συμμαχικών γενοβέζικων

πλοίων, τα οποία έπλευσαν κατά της Άρτας, το έτος 1292. [11]

______________________________________________________

[9] George Ostrogorsky. History of the Byzantine State, New Jersey 1969, p.454

[10] Norwich,J.J. Byzantium: The decline and fall, London 1995 , p.221

[11] Norwich,J.J. Byzantium: The decline and fall, London 1995 , p.260

9

γ. Συμφωνίες με τη θαλάσσια Δημοκρατία της Βενετίας

Συνθήκη μεταξύ Βυζαντίου και Ιταλών είχε συναφθεί προς τα

τέλη του 10ου αιώνα. Ο Βασίλειος Β΄(976-1025) είχε έλθει σε

εκεχειρία με τη Δημοκρατία της Βενετίας το 992. [12] Μάλιστα εκείνη

την περίοδο ο Βασίλειος Β΄ είχε αφενός σαν προτεραιότητα την

εξουδετέρωση του Βούλγαρου τσάρου Σαμουήλ, αλλά παράλληλα

έπρεπε να αντιμετωπίσει και την απειλή των Φατιμίδων στη

ανατολικά εδάφη της αυτοκρατορίας. [13]

Αργότερα εμφανίζεται μία πιο ενεργή σχέση Βυζαντίου και

Βενετίας, όταν το 1081 ο Νορμανδός βασιλιάς Robert Guiscard

ξεκίνησε πολιορκία κατά του Δυρραχίου με απώτερο σκοπό την

προώθηση του στην Κωνσταντινούπολη. Υπό την επικίνδυνη

παρουσία των Νορμανδών στην Αδριατική , εδραιώθηκε το 1082

συμμαχία σε θάλασσα και στεριά των Βενετών και του αυτοκράτορα

Αλέξιο Α΄ Κομνηνό (1081-1118) ενάντια στον κοινό εχθρό. Όμως η

συμμαχία αυτή είχε παράπλευρες επιπτώσεις για την οικονομία του

Βυζαντίου κάτι που θα γινόταν αντιληπτό αργότερα. Αυτό συνέβη

διότι εκτός από τους τίτλους ευγενείας που απονεμήθηκαν στους

Βενετούς ή και τις ετήσιες προσφορές σε χρυσό προς την Εκκλησία

της Βενετίας, παράλληλα τους παρασχέθηκαν προνόμια ελεύθερης

και αφορολόγητης εμπορικής δραστηριότητας σε όλη την επικράτεια

του Βυζαντίου.

_______________________________________________________

[12].Norwich,J.J. Byzantium: The apogee , London 1991 , p.257

[13] George Ostrogorsky: History of the Byzantine State, New Jersey 1969, p.306

10

Επιπλέον παρασχέθηκαν αποθήκες και προβλήτες στους

Βενετούς κάτοικους της Κωνσταντινούπολης. Όλα τα παραπάνω

συντέλεσαν στην εδραίωση της ισχυρής αποικίας της Βενετίας στην

Ανατολή η οποία θα έπαιζε πλέον σημαντικό ρόλο στις εξελίξεις. [14]

Την κυριαρχία των Νορμανδών ,πλέον και στην Αντιόχεια, αλλά

και την ανησυχητική παρουσία των Σέρβων στα Βαλκάνια θα

έπρεπε να αντιμετωπίσει και ο ευφυής και πειθαρχημένος διάδοχος

Ιωάννης Β΄ Κομνηνός (1118-1143). Είχε από νωρίς συνειδητοποιήσει

πως η απρόσκοπτη εμπορική δραστηριότητα των Βενετών,

στραγγάλιζε τους πόρους της αυτοκρατορίας και για αυτό επιχείρησε

να παραγκωνίσει τους Λατίνους, από τον χώρο του εμπορίου,

δικαιώματα χρήσης του οποίου είχαν κερδίσει το 1082. Η απάντηση

ήρθε με επιδρομές στα νησιά του Αιγαίου από τον Βενετσιάνικο

στόλο, οπότε και ο Αυτοκράτορας αναγκάστηκε να επικυρώσει εκ

νέου , το 1126, τα προνόμια που τους είχαν παραχωρηθεί. [15]

Τέλος έχουμε την εμφάνιση μίας ανανεωμένης συμφωνίας επί

των ημερών του Μιχαήλ Η’ Παλαιολόγου (1259-1282) καθώς αν και

υπήρχαν στενές εμπορικές και αμυντικές σχέσεις με τη Γένοβα, η

Βενετία εμφανίζεται ενισχυμένη στρατιωτικά. Οι διαπραγματεύσεις

ξεκίνησαν το 1265 και κατέληξαν σε επικύρωση πενταετούς

συνθήκης το 1268, με εκτενή προνόμια στους Βενετούς, οι οποίοι

όμως διατηρούσαν το δικαίωμα μονομερούς ακύρωσης της

συμφωνίας.

_______________________________________________________

[14] George Ostrogorsky.: History of the Byzantine State, New Jersey 1969, p.359

[15] George Ostrogorsky.: History of the Byzantine State, New Jersey 1969, p.377

11

Η νέα αυτή μορφή συνθήκης, δεν απέκλειε τη δυνατότητα συμμαχίας

του αυτοκράτορα με τις άλλες ιταλικές δυνάμεις και επιπλέον

περιόριζε το ενδεχόμενο συμμαχίας των Λατίνων με τρίτη χώρα

εναντίον των Βυζαντινών. [16]

Συμπερασματικά

Οι σχέσεις του Βυζαντίου με τις γειτονικές ναυτικές δημοκρατίες

συνεχίστηκαν και τους επόμενους αιώνες. Είτε επισφαλείς είτε

συμφέρουσες, ήταν απαραίτητες για την ίδια την ύπαρξη της

αυτοκρατορίας καθώς όπως διαφαίνονταν, όποτε η ισχύς του

Βυζαντινού ναυτικού ήταν μετριασμένη , αφενός διακυβεύονταν η

εδαφική κυριαρχία της αυτοκρατορίας και αφετέρου, μόνο η

συνδρομή των ιταλικών πλοίων εξασφάλιζε την επιβίωση ή και τη

συνέχειά της.

_______________________________________________________

[16] George Ostrogorsky: History of the Byzantine State, New Jersey 1969, p.454