Η "μάχη της Κρήτης" και οι νεκροί των Μοιρών.Προσπάθεια...

ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΑΝΤΩΝΙΟΥ ΠΑΠΑΔΑΚΗΣ-ΟΜΙΛΙΑ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΠΕΣΟΝΤΕΣ ΤΩΝ ΜΟΙΡΩΝ

ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΑΝΤΩΝΙΟΥ ΠΑΠΑΔΑΚΗΣ

(Ιστορικός-Αρχαιολόγος, Πτυχιούχος και κάτοχος Διπλώματος/Master του Τμήματος

Ιστορίας-Αρχαιολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Κρήτης)

Η «ΜΑΧΗ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ» ΚΑΙ ΟΙ ΝΕΚΡΟΙ ΤΩΝ ΜΟΙΡΩΝ,

ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΑ ΣΥΝΟΠΤΙΚΗΣ ΘΕΩΡΗΣΗΣ ΤΩΝ ΓΕΓΟΝΟΤΩΝ

ΔΗΜΟΣ ΦΑΙΣΤΟΥ, ΜΟΙΡΕΣ 2 ΙΟΥΝΙΟΥ 2013


Εισαγωγικά

Η μέρα αυτή δεν είναι μια μέρα όπως όλες οι άλλες. Σήμερα τιμούμε τους νεκρούς

του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου, της λεγόμενης Μάχης της Κρήτης ή του τελευταίου

περιώνυμου γεγονότος της κρητικής ιστορίας όπως την αποκαλεί ο ιστορικός

Θεοχάρης Δετοράκης1 και τέτοιες περιστάσεις, τέτοιες μέρες, δεν είναι μονάχα μέρες

θλίψης και πόνου για αγαπημένα πρόσωπα μας, είναι και στιγμές περισυλλογής. Και

φέτος», θα πει κάποιος. «Ειδικά φέτος» θα απαντήσουμε. Οι μνήμες είναι πολλές,

όμως είναι βασικό πως ένα τέτοιο γεγονός δεν απέχει χρονικά όπως τα περισσότερα

επικά γεγονότα που έχουν μείνει στην μνήμη μας ως μυθολογίες. Εδώ έχουμε να

κάνουμε με την ιστορία των παππούδων μας, με αυτήν δηλαδή των πατεράδων και

των μανάδων των γονιών μας και των γονιών μας των ίδιων, πάμε ουσιαστικά μόλις

δύο γενιές πίσω και υπάρχουν πολλά άτομα αειθαλή που ζουν ακόμα να μας

μιλήσουν για την ιστορία της εποχής εκείνης και την πορεία των γεγονότων. Είναι

μία ιστορία εν τη γενέσει της ακόμα και όχι μία αποκρυσταλλωμένη, ταξινομημένη,

απαρασάλευτη ιστορία. Ακόμα καταγράφεται και ακόμα βρίσκεται υπό επεξεργασία,

γεγονός που αν δεν το χειριστεί σωστά ο ιστορικός καταντά δίκοπο μαχαίρι.

Η «Μάχη της Κρήτης»-λίγες διευκρινίσεις

Η Μάχη της Κρήτης είναι ένα γεγονός που επηρέασε σημαντικά, καθόρισε

καλύτερα να πούμε, ολόκληρη την έκβαση του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Είναι το

καθοριστικό, το στρατηγικό σημείο λάθους από την πλευρά των δυνάμεων του Άξονα

ή καλύτερα ή πρώτη σημαντική επιτυχία των συμμάχων, πριν από την μοιραία για

τους Ναζί εισβολή στη Ρωσία και τις μάχες της Αφρικής που έκριναν την τελική

έκβαση του πολέμου υπέρ των δυνάμεων των συμμάχων, υπέρ της δημοκρατίας και

εναντίον του φασισμού και του ναζισμού.

Ουσιαστικά πρόκειται για μία σειρά μαχών, όχι για μία μάχη, διότι η έλευση των

Γερμανών δια αέρος στο νησί δεν έγινε από ένα και μοναδικό σημείο, αλλά από πάρα

πολλά, από τα οποία τα κεντρικότερα ήταν το αεροδρόμιο Ηρακλείου, το αεροδρόμιο

του Μάλεμε στα Χανιά, ενώ συνέβησαν πτώσεις αλεξιπτωτιστών και στο Ρέθυμνο.

Επίσης, οι συμπλοκές των Γερμανών με τους Κρητικούς και τους συμπολεμιστές τους

Άγγλους, Αυστραλούς και Νεοζηλανδούς, κράτησε πολλές μέρες, 12 μέρες. Θα ήταν

καλύτερα λοιπόν να μιλήσουμε για Πόλεμο/ κλεφτοπόλεμο των 12 ημερών και όχι για

μία και μοναδική μάχη, όπως ο ίδιος ο τίτλος αφήνει να εννοηθεί. Και φυσικά είναι

μία μάχη ή ένας πόλεμος που περιγράφει και την αντίσταση του ντόπιου λαού στην

γερμανική κατοχή και στις αλλεπάλληλες θηριωδίες οι οποίες διαπράχθηκαν στο νησί

μας είτε ως βαριά και εκτεταμένα αντίποινα σε πράξεις αντίστασης, είτε ως

ανεξέλεγκτες σφαγές του πληθυσμού, χωρίς αιτιολόγηση, λόγο και αφορμή, όπως και

αν προβλήθηκαν αργότερα.

1 Θεοχάρης Δετοράκης, Ιστορία της Κρήτης, Ηράκλειο 1990, σελ. 468.


Συνήθως, και αυτό είναι ένα ακόμα λάθος της ιστοριογραφίας και της έρευνας, η

οπτική των ιστορικών περιορίζεται σε συγκεκριμένα γεγονότα και σε συγκεκριμένους

τόπους ως τόπους μαρτυρίων και μαρτυριών. Μιλάμε π.χ για την Κάντανο, το

μεγαλύτερο θύμα της ναζιστικής εκδικητικότητας μια μέρα σαν σήμερα 72 χρόνια

πίσω, στις 2 Ιούνη του 1942, τον Σχοινέ Χανίων, την Βιάννο και τα Ανώγεια στο

Ρέθυμνο2, για να αναφερθούμε στα πιο προβεβλημένα θύματα της ναζιστικής θηριω-

δίας, άλλα μοιάζουμε να αγνοούμε ηθελημένα ή μη άλλους τόπους που είχαν πληγεί

εξίσου, όπως π.χ το Μαγαρικάρι, το Τυμπάκι, οι Βώροι, οι Μοίρες, τα Βορίζια, οι

Καμάρες και τα γύρω χωριά τους.

Έτσι περιορίζουμε, όμως, την εμβέλεια των ιστορικών τοποθετήσεων και, επίσης,

καλλιεργούμε ένα μικροτοπικισμό που δεν ευνοεί την αληθινή ουσία της ιστορίας,

την πιο κοντινή προς την αλήθεια σύνθεσης των γεγονότων. Και φυσικά εξακολουθεί

να υπάρχει και η έντονη ανάγκη γηραιότερων ατόμων να αποδείξουν μία αναπόδειχτη

συχνά συμπλοκή τους σε πράξεις αντίστασης που δεν συμμετείχαν για λόγους

υστεροφημίας και προσωπικού εγωισμού. Οφείλουμε να είμαστε προσεκτικοί στην

μελέτη των μαρτυριών, απομνημονευμάτων, εξομολογήσεων κλπ.

Οι μόνοι αξιόπιστοι μάρτυρες είναι οι ίδιοι οι πρωταγωνιστές και τέτοιοι υπήρξαν 2

κύκλοι ιδίως, αναγνωρισμένοι από Έλληνες και ξένους που πολέμησαν στην μάχη της

Κρήτης: ο καπετάνιος Πετρακογιώργης από το Μαγαρικάρι-όπως ειδικά εδώ στο

δήμο Φαιστού γνωρίζουμε-και ο καπετάν Μπαντουβάς3. Υπάρχουν, βέβαια, και

πολλές πηγές που δεν έχουν ακόμα λάβει την θέση που τους αξίζουν, από άτομα που

όντως συμμετείχαν στην αντίσταση και έγραψαν ή υπαγόρευσαν και οι ίδιοι τις

μαρτυρίες τους. Αυτές οι μαρτυρίες των δευτεραγωνιστών μπορούν να κριθούν

μονάχα σε σύγκριση με αυτές των πρωταγωνιστών, αν συμπίπτουν μεταξύ τους, αλλά

και πάλι βασικό ρόλο παίζει η αξιοπιστία και το ήθος ή ακόμα και τα κίνητρα του

κάθε μάρτυρα.

«Υπήρχαν τρεις βασικοί αρχηγοί ανταρτών με τους οποίους εργάζονταν (εν. οι

Άγγλοι) στην περιοχή του Ηρακλείου-ο Μανόλης Μπαντουβάς-ένας πλούσιος

πατριάρχης αγρότης με μεγάλη επιρροή που είχε μουστάκια σαν τα κέρατα του

νεροβούβαλου· ο Πετρακογιώργης, ιδιοκτήτης ενός ελαιοτριβείου, με λεπτό

πρόσωπο, με μάτια βαθιά στις κόγχες και με τρομακτικά ραμφοειδή μύτη· και ο

ασπρομάλλης Αντώνης Γρηγορά-κης, ο γνωστός ως Σατανάς...»4

Γενικά οι Κρητικοί του 1941 ως άνθρωποι και ως πολεμιστές έχαιραν της εκτίμησης

των ξένων ιστορικών, οι οποίοι και περιγράφουν με θαυμασμό τον χαρακτήρα και τις

ιδιότητες τους:

2Θεοχάρης Δετοράκης, Ιστορία της Κρήτης, Ηράκλειο 1990, σελ. 471.

3Βλεπε και τα απομνημονεύματα που υπαγόρευσε σε μορφή διαλόγου στον Καθηγητή και ιδιαίτερα

ενεργό εκδοτικό σχετικά με την μάχη της Κρήτης μελετητή Αντώνη Σανουδάκη, Καπετάν Μανόλης

Μπαντουβάς, Κνωσός, Ηράκλειο 1979. Θα ήταν ενδιαφέρον, βέβαια, να είχαμε την μαρτυρία και των

υπολοίπων σημαντικών οπλαρχηγών ή των συντρόφων τους. 4Anthony Beevor, Κρήτη, Η μάχη και η αντίσταση, Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη, Ηράκλειο 1999,

σελ. 110.


«Ο χαρακτήρας του Κρητικού-πολεμοχαρής, περήφανος, καταπιεστικά γενναιόδωρος

προς ένα φίλο ή ξένο που βρισκόταν σε ανάγκη, άγρια ανελέητος προς τον εχθρό ή

τον προδότη, καθημερινά λιτοδίαιτος αλλά σπάταλος στις γιορτές-ήταν ασφαλώς,

επηρεασμένος έντονα από το τοπίο στο οποίο έμεναν οι νησιώτες»5.

Υπάρχουν πολλά περιστατικά όπως το παρακάτω που δεικνύουν στην εντέλεια τον

φιλόξενο και λεβέντικο τρόπο συμπεριφοράς απέναντι στον αλλοεθνή που έχει έρθει

για να συνδράμει στον αγώνα της υπεράσπισης του νησιού απέναντι στους ναζί:

«Οι Κρητικοί καλωσόρισαν τους Βρετανούς στρατιώτες ως μακρινούς συγγενείς που

είχαν φτάσει απρόσμενα από μια άλλη χώρα. Ο Στεφανίδης είδε ομάδες Κρητικών

που χόρευαν τον πεντοζάλη-ένα πολύ γρήγορο χορό-να σταματούν για να

προσκαλέσουν τους στρατιώτες να τους συνοδεύσουν…Γι’αυτούς που είχαν ξεφύγει

από τον πόλεμο στην Ελλάδα το νησί της Κρήτης ήταν ένας υπέροχος παράδεισος»6.

Ακόμα και η απλή περιγραφή της ντόπιας ενδυμασίας και του παρουσιαστικού των

Κρητών της εποχής εκείνης είναι αρκετά κοντά στην σημερινή εμφάνιση των κατοί-

κων των χωριών που τηρούν μία παραδοσιακή στάση ζωής, συνήθως άτομα μεγάλης

ηλικίας και όχι τόσο νεαρά:

«Οι άντρες, κυρίως μεσήλικες, μια που οι νέοι είχαν παγιδευτεί με την Κρητική

Μεραρχία στην Ήπειρο, παρουσίαζαν μία περίεργη αντίθεση με τους νεοφερμένους.

Οι αστοί φορούσαν άκομψα κουστούμια, ενώ οι βουνίσιοι είχαν μουστάκια επίτηδες

άγρια και φορούσαν την παραδοσιακή κρητική φορεσιά, η οποία αποτελούνταν από

ένα μαύρο κροσωτό κεφαλομάντηλο-ένα «σαρίκι»-, από ένα κεντημένο πανωφόρι και

γιλέκο, μια μωβ ζώνη πάνω από σκούρες, άνετες κυλόττες-οι Βρετανοί στρατιώτες τις

ονόμαζαν «σταρόβρακες»-και από ψηλές μπότες που συμπλήρωναν την εντύπωση ότι

ήταν κάτι μεταξύ πειρατών και άτακτων ιππέων»7.

Μία περιγραφή μέσα από μαρτυρίες του Άγγλου ιστορικού Anthony Beevor σχετικά

με τις συνθήκες που έλαβε χώρα η μάχη μεταξύ Κρητών και των Γερμανών ναζί τις

πρώτες-πρώτες ώρες της επίθεσης στο νομό Ηρακλείου είναι η εξής:

«Στο Ηράκλειο πολλοί αλεξιπτωτιστές του συντάγματος Braüer ήταν σε αξιοθρήνητη

κατάσταση. Η δίψα της πρώτης νύχτας οδήγησε σε δυσεντερία, επειδή ήπιαν στάσιμο

νερό από τα αυλάκια άρδευσης. Μερικοί μάσησαν αμπελόφυλλά στην απεγνωσμένη

προσπάθεια τους να βρουν κάτι υγρό. Πολλοί σκοτώθηκαν ψάχνοντας για νερό, γιατί

τους εντόπισαν Κρήτες άτακτοι που εξοπλίστηκαν μετά με τα όπλα τους. Κατά την

5Anthony Beevor, Κρήτη, Η μάχη και η αντίσταση, Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη, Ηράκλειο 1999,

σελ. 72. 6Ό.π, σελ. 73.

7Ό.π.


διάρκεια των πρώτων σαράντα οκτώ ωρών στην χειρότερη κατάσταση βρίσκονταν

αυτοί που είχαν απομονωθεί και κείτονταν ακόμη τραυματισμένοι όπου είχαν πέσει,

αφυδατωμένοι και στο έλεος των οπλισμένων Κρητών ή σε μερικές περιπτώσεις των

Βρετανων στρατιωτών και αξιωματικών»8.

Ο ιπποτισμός των Κρητικών έναντι των αντιπάλων τους υπήρξε ένα γεγονός, αλλά

αυτό ουσιαστικά είχε να κάνει με την τήρηση των ταφικών εθίμων και τον σεβασμό

στους νεκρούς έπειτα από την μάχη στην οποία έδειξαν την έντονη αγωνιστικότητα

τους. Είναι ένα μεγάλο σημάδι της κρητικής ευγένειας, που μας φέρνει στα πιο καλά

στοιχεία του χαρακτήρα μας, ο σεβασμός στους νεκρούς, όπως πράττουμε και εμείς

σήμερα:

«Έγινε μια σιωπηρή συμφωνία μεταξύ των αντίθετων πλευρών· κατά τη διάρκεια της

σχετικής ησυχίας της νύχτας να μοιράζονται φαγητό, νερό και πυρομαχικά, να

θάβονται οι νεκροί και να απομακρύνονται οι τραυματίες. Όμως για τους Κρήτες

αυτό δεν ήταν ξένο πεδίο μάχης: ήταν η πατρίδα τους, που παραβιάζονταν άδικα. Δεν

είχαν λοιπόν καμία διάθεση ούτε για συμπόνοια, ούτε για παράδοση»9.

Όμως τελικά, με την συμφωνία παράδοσης στους ναζί, υπήρξε και μεγάλη πικρία

για την απόφαση των Άγγλων να μην δώσουν όπλα στον ντόπιο πληθυσμό. Γράφει

ξανά ο Άγγλος- ο ομοεθνής τους ιστορικός Anthony Beevor:

«Στη μικρή περίοδο σιωπής που ακολούθησε το τέλος της μάχης πολλοί Κρητικοί

ένιωσαν αμηχανία και οργή με τη βρετανική ανικανότητα και την άρνηση να τους

δώσουν όπλα. Αυτή η διάθεση δεν κράτησε πολύ. Το μίσος για τον εισβολέα, άρα και

η οικειότητα με τους συμμάχους, αναζωογονήθηκε σύντομα από τα γερμανικά

αντίποινα»10

.

Γερμανικές εκτελέσεις, καταστροφές χωριών και λοιπές βαρβαρότητες

Τα έκτροπα οι σφαγές και οι λεηλασίες που ακολούθησαν εκ μέρους των ναζί έπειτα

από την ένδοξη αντίσταση του ντόπιου πληθυσμού, υπήρξαν μέρος ενός

οργανωμένου από την αρχή σχεδίου που είχε συλληφθεί στο Βερολίνο και το οποίο

οδήγησε στο θάνατο γύρω στους 1.500-2.000 Κρητικούς σύμφωνα με τον

σημαντικότερο ιστορικό της περιόδου για την Κατοχή και την αντίσταση στην

Ελλάδα Μαρκ Μαζάουερ11

. Η επίθεση εναντίον του άμαχου πληθυσμού έγινε βάσει

8 Anthony Beevor, Κρήτη, Η μάχη και η αντίσταση, Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη, Ηράκλειο 1999,

σελ. 196-197. 9 Ό.π, σελ. 197.

10Ό.π, σελ. 263.

11Mark Mazower, Στην Ελλάδα του Χίτλερ. Η εμπειρία της κατοχής, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 1994, σελ.

200, παρότι ελέγχει ως υπερβολικό ίσως τον αριθμό αυτό.


διαταγής, αν και όχι χωρίς αντιδράσεις ακόμα και από τους ίδιους τους ναζί, όπως

τουλάχιστον γράφει ο Βρετανός ιστορικός Anthony Beevor:

« Σύντομα άγριες ιστορίες έδωσαν εξήγηση στο μεγάλο αριθμό των θυμάτων της

μεραρχία αλεξιπτωτιστών· σ’ αυτές γριές Κρητικές με κουζινομάχαιρα έκοβαν το

λαιμό των αλεξιπτωτιστών που είχαν πιαστεί στα δέντρα και περιοδεύουσες ομάδες

πολιτών βασάνιζαν τραυματισμένους Γερμανούς στρατιώτες που κείτονταν

αβοήθητοι στο πεδίο της μάχης. Μόλις αυτές οι αναφορές έφτασαν στο Βερολίνο, ο

Goering διέταξε τον Student να διεξάγει άμεσα δικαστική έρευνα και να διεξάγει

αντίποινα. Με τυπικά ναζιστικό τρόπο τα αντίποινα έγιναν πριν οι δέκα στρατιωτικοί

δικαστές προλάβουν να αναφέρουν τα αποτελέσματα της έρευνας τους.

Οι πρώτες καταθέσεις πάρθηκαν στις 26 Μαῒου και η όλη διαδικασία συνεχίστηκε

για 3 μήνες… Όμως ο στρατηγός Student είχε βγάλει την ακόλουθη διαταγή στις 31

Μαῒου: «Είναι βέβαιο ότι ο πληθυσμός, συμπεριλαμβανομένων γυναικών και

παιδιών, πήρε μέρος στη μάχη, έκανε δολιοφθορές, ακρωτηρίασε και σκότωσε τραυ-

ματισμένους στρατιώτες. Είναι λοιπόν η κατάλληλη στιγμή να καταπολεμήσουμε

όλες τις περιπτώσεις αυτού του είδους, να κάνουμε αντίποινα και εκστρατείες τιμω-

ρίας, που πρέπει να εκτελεστούν με παραδειγματική σκληρότητα.

Πρέπει να ληφθούν τα σκληρότερα μέτρα και διατάζω τα ακόλουθα: εκτέλεση για

όλες τις περιπτώσεις αποδεδειγμένης σκληρότητας και επιθυμώ να γίνει αυτό από τις

ίδιες μονάδες που έχουν υποστεί τέτοιες φρικαλεότητες. Τα αντίποινα θα είναι ως

εξής: 1.εκτέλεση

2.Πρόστιμα

3. Ολοκληρωτική καταστροφή χωριών διά πυρός

4. Εξόντωση του αντρικού πληθυσμού της περιοχής όπου υπάρχει πρόβλημα.

Η έγκριση μου θα είναι απαραίτητη για τα μέτρα 3 και 4. Όλα αυτά τα μέτρα θα

πρέπει, όμως, να παίρνονται γρήγορα και χωρίς καμία τυπική διαδικασία. Υπό τις

παρούσες συνθήκες τα στρατεύματα έχουν δικαίωμα να εκτελέσουν και δε

χρειάζονται στρατιωτικά δικαστήρια για να κρίνουν τέρατα και δολοφόνους?.

Όταν βγήκε αυτή η διαταγή κάποιοι αξιωματικοί αντέδρασαν στις εκτελέσεις

πολιτών χωρίς διάκριση. Ο ταγματάρχης κόμης Uxcüll, ο αρχηγός του επιτελείου των

αλεξιπτωτιστών, δε φοβήθηκε να καταγγείλει το σχέδιο και, όταν ανακοινώθηκε,

λέγεται ότι βγήκε με θυελλώδη τρόπο από τη συνάντηση ακολουθούμενος από

ορισμένους άλλους αξιωματικούς. Ο συνταγματάρχης Bruno Braüer, που αργότερα

έγινε γενικός διοικητής της φρουράς της Κρήτης, ειρωνεύτηκε τις ιστορίες βασανι-

στηρίων ως κατασκεύασμα»12

.

Όπως και να έχει το πράγμα, οι εντολές του Student ακολουθήθηκαν κατά γράμμα

όπως γνωρίζουμε όλοι και όπως πιστοποιεί ακόμα και το ίδιο το γεγονός του μνη-

μοσύνου που τελούμε σήμερα. Σημασία δεν έχει να απαριθμήσουμε εδώ επακριβώς

τους τιμημένους νεκρούς και θύματα αυτής της συστηματικής όπως καταλαβάινουμε

από τα παραπάνω εξόντωσης του πληθυσμού. Όποιος-α ενδιαφέρεται μπορεί να το

12

Anthony Beevor, Κρήτη, Η μάχη και η αντίσταση, Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη, Ηράκλειο 1999,

σελ, 263-165


βρει αυτό στην καταγραφή των Γερμανικών φρικαλεοτήτων που συνέταξαν ως

έκθεση με εντολή της ελληνικής κυβέρνησης μετά τα γεγονότα και έπειτα από

εκτεταμένη έρευνα από χωριό σε χωριό και από σπίτι σε σπίτι ο μεγάλος λογοτέχνης

μας Νίκος Καζαντζάκης και ο ακαδημαϊκός Ιωάννης Καλλιτσουνάκις13

.

Σε αυτήν την έκθεση τα γεγονότα περιγράφονται σύμφωνα με τις πρόσφατες

μνήμες των κατοίκων της περιοχής και σε ό,τι αφορά την εκτέλεση των 9 πατριωτών

από τις Μοίρες που έλαβε χώρα στις 1 Ιούνη του 1942, περιγράφονται ως εξής:

«Την 1ην

Ιουνίου 1942 εις την κωμόπολιν της Μεσσαράς ΜΟΙΡΕΣ επειδή ευρέθη

φονευμένος ο τηλεγραφοφύλαξ Δαμάσκος, όργανον των γερμανών, εξετελέσθησαν

εντός του νεκροταφείου 9 προύχοντες, μεταξύ των οποίων ο πρόεδρος της κοινότητος

Ζαχαριουδάκης, ο διευθυντής του υποκαταστήματος της Αγροτικής Τραπέζης, ο

διευθυντής του δημοσίου ταμείου και ο συνταξιούχος διδάσκαλος Νικ.Παπαδάκης,

όστις κατά την ώραν της εκτελέσεως έψαλλε τον εθνικόν ύμνον ειπών: σαράντα

χρόνια τον διδάσκω στα Ελληνόπουλα, ας τον τραγουδήσω άλλη μία φορά!-Μετά την

εκτέλεσιν αι οικίαι των θυμάτων επυρπολήθησαν, οι δε εγγύτεροι συγγενείς των

εξωρίσθησαν εις το χ. Βενεράτο, εις απόστασιν 40 χιλιομέτρων από της

κωμοπόλεως»14

.

Είναι πολύ σημαντικό το ότι διασώζονται τα ονόματα των νεκρών. Ο καθένας μας,

βέβαια, γνωρίζει τους νεκρούς του, όπως θα έλεγε και ο ποιητής Τάκης Σινόπουλος,

όμως καλό είναι όπου υπάρχει η μαρτυρία να μνημονεύουμε όσους έπεσαν για την

πατρίδα για να μένουν στην συλλογική μνήμη και να τιμώνται όπως τους αξίζει, από

ολόκληρη την κοινωνία σε ανταπόδοση της θυσίας τους.

Εδώ λοιπόν, στον τόπο που τους ανέθρεψε και απ’ όπου οδηγήθηκαν στον θάνατο,

καλό είναι να θυμόμαστε με ευλάβεια τα ονόματα των ηρωικών Κρητικών, που

πέσανε για την λευτεριά του τόπου μας και ως θύματα της αλόγιστης, της παράλογης

13

Η Έκθεση αυτή εμπεριέχεται στο επίμετρο του βιβλίου του Μανόλη Καρέλλη, Ιστορικά Σημειώματα

για την Κρήτη, από την επανάσταση του 1866 ως την Κατοχή, ΠΕΚ, Ηράκλειο 2005 με τον πρωτότυ-

πο τίτλο της Έκθεσις της Kεντρικής Eπιτροπής Διαπιστώσεως Ωμοτήτων εν Kρήτη Βλέπε και σχετικό

άρθρο του Αλέκου Ανδικάκη στην εφημερίδα του Ηρακλείου Πατρίς: Ενδεικτικός είναι ο τίτλος του

άρθρου τα λόγια του συγγραφέα: «Περίμενα ν’ ακούσω κλάματα και βρήκα ανυπόταχτες, απαράδοτες

ψυχές… « » Και είναι παράξενο που ο Καζαντζάκης ενσωματώνει αυτά τα περιστατικά στον Καπετάν

Μιχάλη και τα πιστώνει στους Τούρκους, αλλά δεν έγραψε ένα αντίστοιχο μυθιστόρημα για την

περίοδο αυτή. Ίσως δεν πρόλαβε, ίσως να ήταν στα σχέδια του προτού να πεθάνει,΄ ίσως αν ζούσε να

είχαμε τέτοιο κείμενο του ή απλά να μην ήθελε να ανακατευτεί με την σύγχρονη ιστορία στα

λογοτεχνικα του κείμενα, για να μη χάσουν τον διαχρονικό και πανανθρώπινο χαρακτήρα τους.

http://www.patris.gr/articles/224856/151385?PHPSESSID=7l585jok4879modpjp3ieu1pf5#.UZ3uCum

Da70 και σχετικά λήμματα, όπως π.χ για την καταστροφή της Βιάννου το άρθρο του φιλολόγου

Κ.Γ.Στεφανάκη Το ολοκαύτωμα της επαρχίας Βιάννου και της δυτικής επαρχίας Ιεράπετρας:

http://istoria.forumotion.com/t842-topic, μία αναλυτική εξιστόρηση των τεκταινομένων, παρότι δεν

έχει αναφορές στις πηγές του και δεν μπορούμε να εξακριβώσουμε με ακρίβεια πάντα την αλήθεια των

λεγομένων του. 14

Μανόλης Καρέλλης, Ιστορικά Σημειώματα για την Κρήτη, από την επανάσταση του 1866 ως την Κατο-

χή, ΠΕΚ, Ηράκλειο 2005, σελ. 294.

http://www.patris.gr/articles/224856/151385?PHPSESSID=7l585jok4879modpjp3ieu1pf5#.UZ3uCumDa70

http://www.patris.gr/articles/224856/151385?PHPSESSID=7l585jok4879modpjp3ieu1pf5#.UZ3uCumDa70

http://istoria.forumotion.com/t842-topic


βίας και της εκδικητικότητας των ουσιαστικά χαμένων αν και νικητών τυπικά

κατακτητών της Κρήτης. Αυτοί είναι οι εξής 10, όπως αναφέρονται από τον Μανόλη

Καρέλλη15

και όχι 9 που τους ήθελε ο Καζαντζάκης και ο Καλλιτσουνάκις μέσω της

μαρτυρίας των αυτοπτών:

1. Κωσταντίνος Αστρινάκης Γ.

2. Μιχαήλ Ζαχαριουδάκης του Χαρ.

3. Απόστολος Μπόζαρης του Εμμανουήλ

4. Αλέξανδρος Μουντράκης του Εμμανουήλ

5. Μιχαήλ Μαριδάκης του Ιωάννου

6. Αντώνιος Μιγκλάκης του Γεωργίου

7. Νικόλαος Παπαδάκης του Χαριδ.

8. Μηνάς Σαρουλάκης του Ιωάννου

9. Γεώργιος Τσαγκρουνάκης του Ιωάννου

10. Δημήτριος Χουστουλάκης του Γεωργίου

Μακαρία η μνήμη τους!

Εδώ θα άξιζε φυσικά να αναφέρουμε και τους νεκρούς από το Τυμπάκι και τα

υπόλοιπα χωριά του Δήμου για τους οποίους δεν γίνεται λόγος. Η μόνη άλλη

μαρτυρία για αυτούς από την έκθεση των ωμοτήτων-που επιβεβαιώνεται από

μαρτυρίες συγχρόνων των γεγονότων, όπως π.χ ο Θεοδόσης Καραγεωργάκης από το

Τυμπάκι16

-είναι η εξής:

«Καθ’ όλον το διάστημα της κατοχής επεβλήθη υποχρεωτική σωματική εργασία εις

τους κατοίκους των πόλεων και των χωριών δια τας διαφόρους ανάγκας του

γερμανικού στρατού, ως η κατασκευή και η συντήρησις αεροδρομίων (Μάλεμε,

Τυμπακίου, Κουρφαλώνα…..ή άλλης ανωμαλίας»17

.

Στα περισσότερα χωριά της περιοχής το τίμημα ήταν πολύ βαρύ, τρομακτικό,

εφόσον τα περισσότερα από αυτά καταστράφηκαν ολοσχερών, όπως-τα παραθέτουμε

15

Ό.π, σελ. 211. 16

Θεοδόσης Καραγεωργάκης, Μαουτχάουζεν μία πάλη με το θάνατο, ιδιωτική έκδοση, Τυμπάκι χ.χ,

σελ. 5-8: «Ο ξεσπιτομός του Τυμπακίου». Οι μαρτυρίες επιζησάντων είναι ιδιαίτερα σημαντική πηγή

της τοπικής ιστορίας αν διασωθούν και αξιολογηθούν με κριτικό πνεύμα και σωστό τρόπο. Διαφορε-

τικά καθίστανται από επικίνδυνες έως και άχρηστες. 17

Μανόλης Καρέλλης, Ιστορικά Σημειώματα για την Κρήτη, από την επανάσταση του 1866 ως την Κατο-

χή, ΠΕΚ, Ηράκλειο 2005, σελ. 288-289.


ακολουθώντας αυστηρά την χρονολογική σειρά καταστροφής τους- το Τυμπάκι18

, τα

Βορίζια19

, οι Καμάρες20

, το Μαγαρικάρι21

.

Η μεγαλύτερη σημασία και το μήνυμα του γεγονότος είναι ότι όλοι πολεμήσανε

μονιασμένοι, μέχρις εσχάτων και πως-παρόλο που έλειψε η φημισμένη 5η Μεραρχία ή

Μεραρχία Κρήτης από νησί, ο πληθυσμός που έμεινε, γέροι, γριές, γυναίκες και

παιδιά, έδωσαν τον καλύτερο τους εαυτό. Μπορεί οι λεβέντες της Κρήτης να είχαν

εγκλωβιστεί μετά από ηρωικές μάχες σε άλλα μέρη της Ελλάδας, όμως οι γονείς που

γέννησαν αυτά τα παλικάρια δεν θα μπορούσαν να δείξουν στους Γερμανούς άλλο

πρόσωπο από εκείνο των παιδιών τους, στάθηκαν στο ύψος των περιστάσεων και στο

προσωπικό ήθος τους. Οπότε είναι καλό όταν μιλάμε για την μάχη της Κρήτης να μη

μένουμε μόνο στα λόγια, αλλά να προβαίνουμε και σε έναν προβληματισμό σχετικά

με το ποια στοιχεία αυτής της παλικαριάς των παππούδων μας διατηρούμε ακόμα,

ποια στοιχεία πολυπολιτισμικού και φιλόξενου χαρακτήρα μας υπάρχουν μέσα μας,

ώστε να τα αναδείξουμε ή να τα καλλιεργήσουμε προκειμένου να φτάσουμε στο

επίπεδο αυτής της κληρονομιάς ως αντάξιοι συνεχιστές της. Οι έπαινοι και οι

διθύραμβοι χρειάζονται πάντα αλλά για να μας δείχνουν τον δρόμο και όχι να μας

ρίχνουν στο τέλμα. Ο δρόμος της πλούσιας ιστορικής και πολιτισμικής μας

παράδοσης πρέπει να ανιχνευτεί και να παραμείνει ανοιχτός για να τον βαδίσουμε,

όχι για να εγκλωβιστούμε σε μία αυτάρεσκη και κλειστή πραγματικότητα, να γίνουμε

μία κοινωνία που δεν παράγει πια, αλλά δοξάζει

μονάχα τις μνήμες-αναμνήσεις του παρελθόντος.

Η είδηση της ηρωικής αντίστασης των Κρητικών έδωσε το έναυσμα για μία σειρά

θετικότατων, επαινετικών και διθυραμβικών άρθρων σε όλες τις εφημερίδες του

κόσμου. Ενδεικτικά αναφέρουμε τα όσα γράφονται στην μακρινή Ιαπωνία (και

συμμάχου χώρας των Γερμανών):

«Η Εφημερίς «Χρόνος» του Τόκιο έγραφε το 1942: «Προτείνομεν εις ζήτημα

υπέρτατου καθήκοντος και τιμής, την δημιουργίαν εκτάκτου Τάγματος των Ιπποτών

της Κρήτης ίνα τιμηθή δι’ ειδικού παρασήμου, πας πολίτης, αξιωματικός ή στρατιώ-

της, όστις έλαβε μέρος εις την παραδοξοτέραν μάχην της Ιστορίας. Οι Άγγλοι και οι

Έλληνες στρατιώται, οι άνδρες και αι γυναίκες πρέπει να καταταγούν ονομαστί εις

ειδικόν Τάγμα Υπερανθρώπων»22

18

Βλ. περιοδικό Ιστορία του Έθνους, «Γερμανικά Εγκλήματα στην Κατοχική Ελλάδα», τεύχος 14,

Μάιος 2010, σελ. 51, όπου αναφέρεται η καταστροφή ολόκληρου του χωριού από τον Οκτώβρη ήδη

του 1941. 19

Ό.π, σελ. 39, όπου αναφέρεται η καταστροφή ολόκληρου του χωριού με 5 νεκρούς στις 27 Αυγού-

στου του 1943. 20

Ό.π, σελ. 43, όπου αναφέρεται η καταστροφή ολόκληρου του χωριού με 28 νεκρούς στις 4 του Μάη

του 1944. 21

Ό.π, σελ. 47, όπου αναφέρεται η καταστροφή ολόκληρου του χωριού με 7 νεκρούς στις 4 Μάη του

1944. 22

Η μάχη της Κρήτης, Πενήντα Χρόνια (αφιέρωμα), εκδόσεις Μανόλη Κυριάκη, Ηράκλειο 1992, σελ.

146.


Στην Αγγλία αντίστοιχα, μία πιο συγκρατημένη και απολογιστική της συνεισφοράς

των Κρητών στον πόλεμο κρίση είναι η παρακάτω:

«Οι Κρήτες πάντες εξετέλεσαν το καθήκον των. «Οι γέροντες, τα παιδιά και αι γυναί-

κες-σημειώνει ο Άγγλος δημοσιογράφος Κρίστοφερ Μπάρκλεϋ, επολέμησαν με

μαχαίρια, σανίδες και πανάρχαια όπλα τα οποία πρέπει να είχον χρησιμοποιήσει οι

πρόγονοι των κατά των Τούρκων»23

Οι ξένοι εντυπωσιάστηκαν ιδιαίτερα από την προθυμία του ντόπιου πληθυσμού να

αμυνθεί υπέρ βωμών και εστιών, γεγονός που για όσα ξέρουν τον κρητικό χαρακτήρα

δεν είναι παράδοξο. Ας δούμε μίας σχετική μαρτυρία:

«Ήτον υπέροχον το θέαμα-γράφει η έκθεσις ττου Ταξίαρχου Βάζεϋ, Διοικητού της

Αμύνης Ρεθύμνου-να βλέπη κανείς τους χωρικούς όλων των ηλικιών να εκλιπαρούν

όπως τους δοθούν όπλα. Το ηθικό των Κρητών είναι αδύνατο να περιγραφή».24

Μπορούμε να επαναλάβουμε εδώ τα λόγια του ποιητή της κρητικής ελευθερίας, του

Γεράσιμου Μαρκορά από το ποίημα του Ο Όρκος, γραμμένο για τους νεκρούς μίας

άλλης ένδοξης σελίδα της τοπικής μας ιστορίας, εκείνης της πυρπόλησης της μονής

του Αρκαδίου στα 1866:

«Φιλήστε, ναι, χίλιαις φοραίς φιλήσετε το χώμα,

Που ολούθε από το αίμα τους είναι βαμμένο ακόμα!

…………………………………………………………

Για τέτοια ελεύθερα κορμιά, που εσώριασε το βόλι,

Είν’άξιο μνήμα μεταβιάς η γη της Κρήτης όλη»25

.

Φυσικά και μετά την μάχη της Κρήτης υπήρξαν πολλές λογοτεχνικές αναπαραστά-

σεις του νέου αυτού έπους, έχουμε μία νέα θεματική ενότητα, θα λέγαμε, βγαλμένη

και πάλι μέσα από έναν μεγάλο αγώνα του κρητικού λαού και μάλιστα συντέθηκαν

και τα τελευταία ριζίτικα τραγούδια που γνωρίζουμε. Η λογοτεχνική παράδοση του

νησιού, ζωντανή πάντα και μέχρι και σήμερα με την λιτή μαντινάδα ως τέλεια

συμπύκνωση υψηλών νοημάτων, απέδωσε με ποικίλους τρόπους, ριζίτικο, ποιήματα

διαφόρων άλλων ειδών, διηγήματα και απομνημονεύματα, τα περιστατικά. Με ένα

τέτοιο ποίημα θα ήταν όμορφο να κλείσουμε αυτό το ευλαβικό μνημόσυνο στους

πεσόντες της μάχης της Κρήτης:

23

Ό.π 24

Ό.π. 25

Γεράσιμος Μαρκοράς, Ποιήματα, Ο Όρκος, Ίδρυμα Κώστα και Ελένης Ουράνη, Αθήνα 1988, σελ.

65. Ακολουθούμε την ορθογραφία της έκδοσης.


Η μάχη της Κρήτης

«Τη μαύρη φρίκη εσκόρπισαν οι Γερμανοί στην Κρήτη

Κι έκλεισε η πόρτα πένθιμα, βουβά σε κάθε σπίτι.

Κάθε τραγούδι εσώπασε, κάθε καρδιά ενεκρώθη,

Θαρρείς ποτάμι ο θάνατος πύρινο, ολούθε απλώθη.

Κι, ω, Εσείς αξέχαστοι Νεκροί κι αδικοσκοτωμένοι,

Άκλαυτοι, αμοιρολόγητοι κι αν κείτεστε θαμμένοι

Εκεί όπου σας εκάρφωσε πικρό θανάτου βόλι,

Μια μέρα τριφαρμακερή που’χεν ο Χάρος σκόλη,

Άκλαυτοι, αμοιρολόγητοι κι αν κείτεστε κι ακόμα

Άγνωστο κι αλιβάνιστο κι αν είναι σας το χώμα

Εκείνο που σας σκέπασε αξέχαστοι Νεκροί μας,

Ιερό Βωμό θα στήσωμε βαθιά μες την Ψυχή μας,

Βωμό να σας λατρεύωμε και να σας προσκυνούμε.

Για των Ηρώων το θάνατο λόγια πικρά μην πούμε!

Κανείς μην παραπονεθεί, κανένας να μην κλάψει.

Τα ονόματα των ολονών η Ιστορία θα γράψει

Με γράμματα ξαστραφτερά και μέσ’ από τα χρόνια.

………………………………………………….

Για τον καθένα μας γυρνά της Μοίρας το σφεντήλι

Μια μέρα που δεν προσδοκάς, πρωί, μεσημέρι, δείλι

Καθένας πού’ζησε εδώ στη γη και θα πεθάνει.

-Νόμος αλύγιστος, κοινός που όλους τα’ ανθρώπους πιάνει.

Εμείς δεν είμαστε βουνά, να στέκουμε παναιώνια·

Τι σήμερα [και] τι ταχιά και τι σε δέκα χρόνια;

Χαράς τον που με θάνατον όμοιο με σας πεθάνει:

Κερδίζει δόξα[ς] και τιμής αμάραντο στεφάνι! […]26

26

Άγγελος Καλοκαιρινός, Η Μάχη της Κρήτης στο Η μάχη της Κρήτης, Πενήντα Χρόνια (αφιέρωμα),

εκδόσεις Μανόλη Κυριάκη, Ηράκλειο 1992, Μέρος Τρίτο Λογοτεχνικά Κείμενα, σελ. 229.


Η λαϊκή Μούσα γύρω από τη μάχη της Κρήτης

Παιδιά κι είντα ‘ναι οι μπαλωτές, στον κάμπο οι καμπάνες

Άτζεμπα γάμο κάνουνε η πανηγύρι έχουν;

-Μήτε και γάμο κάνουνε μήτε και πανηγύρι,

Μόνον επέσαν Γερμανοί από τ’ἀεροπλάνα

Κι αρχίνηξαν τον πόλεμο στον κάμπο οι καμπίτες.

(Δημοτικό)27

Κατακλείδα

Είναι μια μέρα όχι σαν όλες τις άλλες διότι πρέπει από εδώ και πέρα με βάση όσα θα

βάλουμε μπροστά μας ως παράδειγμα λόγω αυτής της ημέρας, να μην είναι πια κάθε

μέρα μία συνήθεια, αλλά μία μάχη που διεξάγει ο κάθε πολίτης της Κρήτης για μία

νέα αποτίναξη του ζυγού, του κινδύνου της υποδούλωσης του στην κακή νοοτροπία

και σε πράγματα που δεν τιμούν τις αξίες που η λέξη Κρήτη και Κρητικός/Κρητικιά

ορίζουν. Είναι μια μέρα μνήμης και αυτογνωσίας, γνωριμίας με τον βαθύτερο εαυτό

μας καλύτερα, ας μην αφήσουμε το μήνυμα αυτής της ημέρας να πάει χαμένο, αλλά

ας το τηρήσουμε από αυτήν και για κάθε ημέρα που θα έρθει. Ας γίνουμε καλύτεροι

από τους προγόνους μας, όπως το θέλανε οι αρχαίοι Έλληνες28

, ή τουλάχιστον ας μην

υστερήσουμε.

ΑΙΩΝΙΑ ΤΟΥΣ Η ΜΝΗΜΗ!

ΤΕΛΟΣ

27

Ό.π, σελ. 259. 28

Τα παιδιά των αρχαίων Σπαρτιατών, των Λακεδαιμονίων, χωριζόταν σε ομάδες (ίλες) σε θρησκευ-

τικές γιορτές και σε ένα τυποποιημένο τελετουργικό τραγουδούσαν πιασμένα σε χορό έναντι χορού

των γερόντων και και μεσήλικων ανδρών «Αμμές γε κάρονες», δηλαδή «εμείς θα γίνουμε καλύτεροι

[σας]». Σε μια θεώρηση, λοιπόν, της καταγωγής των Κρητών από τους Δωριείς, όπως έπρατταν παλιώ-

τεροι ιστορικοί, ίσως να είχε θέση αυτή η αναφορά.


ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

-Anthony Beevor, Κρήτη, Η μάχη και η αντίσταση, Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη,

Ηράκλειο 1999

-Η μάχη της Κρήτης, Πενήντα Χρόνια (αφιέρωμα), εκδόσεις Μανόλη Κυριάκη,

Ηράκλειο 1992.

-Θεοχάρης Δετοράκης, Ιστορία της Κρήτης, Ηράκλειο 1990.

-Μανόλης Καρέλλης, Ιστορικά Σημειώματα για την Κρήτη, από την επανάσταση του

1866 ως την Κατοχή, ΠΕΚ, Ηράκλειο 2005.

-Mark Mazower, Στην Ελλάδα του Χίτλερ. Η εμπειρία της κατοχής, Αλεξάνδρεια,

Αθήνα 1994.

-«Γερμανικά Εγκλήματα στην Κατοχική Ελλάδα», περιοδικό Ιστορία του Έθνους, τεύχος 14,

Μάιος 2010.

-«Β΄Παγκόσμιος Πόλεμος», το σφαγείο 50.000.000 ανθρώπων», περιοδικό Ε-Ιστορι-

κά της εφημερίδας Ελευθεροτυπία, Αθήνα, χ.χ.

-«Κατοχή και Αντίσταση», 1941-1945, περιοδικό Ε-Ιστορικά της εφημερίδας Ελευθε-

ροτυπία, Αθήνα, χ.χ.

-«Μια προδομένη υπόθεση, Γερμανικές αποζημιώσεις, το κόστος της κατοχής σε αί-

μα και χρήμα», περιοδικό Ε-Ιστορικά της εφημερίδας Ελευθεροτυπία, Αθήνα (Ιού-

νιος) 2010.

-http://el.wikipedia.org/wiki/Μάχη_της_Κρήτης

http://el.wikipedia.org/wiki/Μάχη_της

Η "μάχη της Κρήτης" και οι νεκροί των Μοιρών.Προσπάθεια...

Documents

Transcript of Η "μάχη της Κρήτης" και οι νεκροί των Μοιρών.Προσπάθεια...