E H GOMBRICH

ΤΕΧΝΗ ΚΑΙ ΨΕΥ∆ΑΙΣΘΗΣΗ

Μ ε τ ά φ ρ α σ η

ΑΝ∆ΡΕΑΣ ΠΑΠΠΑΣ

Μελέτη για την ψυχολογία της εικαστικής αναπαράστασης

9

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Προλογικό σηmicroείωmicroα του microεταφραστή hellip 11 Πρόλογος hellip 13Πρόλογοι στη 2η 3η 4η 5η 6η έκδοση hellip 18 ΕΙΣΑΓΩΓΗΨυχολογία και laquoαίνιγmicroα του ύφουςraquo hellip 41 ΜΕΡΟΣ Α ΤΑ ΟΡΙΑ ΤΗΣ ΟΜΟΙΟΤΗΤΑΣ hellip 711 Από το φως στο χρώmicroα hellip 732 Αλήθεια και στερεότυπο hellip 103 ΜΕΡΟΣ Β ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΚΑΙ ΦΟΡΜΑ hellip 1333 Η δύναmicroη του Πυγmicroαλίωνα hellip 1354 Σκέψεις για την laquoελληνική επανάστασηraquo hellip 1605 Φόρmicroουλα και εmicroπειρία hellip 195 ΜΕΡΟΣ Γ Η ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΤΟΥ ΘΕΑΤΗ hellip 2296 Η εικόνα στα σύννεφα hellip 2317 Όροι της ψευδαίσθησης hellip 2518 Αmicroφισηmicroίες της τρίτης διάστασης hellip 291 ΜΕΡΟΣ ∆ ΕΠΙΝΟΗΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ hellip 3419 Η ανάλυση της όρασης στην τέχνη hellip 343

10 Το πείραmicroα της καρικατούρας hellip 38511 Από την αναπαράσταση στην έκφραση hellip 416

ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ hellip 447 Σηmicroειώσεις hellip 451Κατάλογος εικόνων hellip 483Ευρετήριο hellip 499

40 ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗΝ 6η ΕΚ∆ΟΣΗ

1 Ντανιέλ Αλαίν Σχέδιο copyThe New Yorker Magazine (1955)

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 41

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Ψυχολογία και laquoαίνιγmicroα του ύφουςraquo

Εφόσον η τέχνη συνδέεται microε τον ανθρώπινο νου κάθε επιστηmicroονική microε-λέτη της τέχνης θα είναι αναπόφευκτα ψυχολογία Μπορεί βέβαια να είναι και άλλα πράγmicroατα αλλά ψυχολογία θα είναι οπωσδήποτε

MAX J FRIEDLAumlNDER Για την τέχνη και τη γνώση1

I

ΗΕΙΚΟΝΑ της απέναντι σελίδας εξηγεί πιο γρήγορα απrsquo ότι οποιαδήπο-τε λόγια τι εννοώ laquoαίνιγmicroα του ύφουςraquo Το σχέδιο του Αλαίν συνοψίζει

πολύ καθαρά ένα πρόβληmicroα που απασχολεί γενιές και γενιές ιστορικών της τέχνης Γιατί διαφορετικές εποχές και διαφορετικοί λαοί έχουν αναπαραστήσει τον ορατό κόσmicroο microε τόσο διαφορετικό τρόπο Οι πίνακες που σήmicroερα τους θε-ωρούmicroε πιστή απεικόνιση της φύσης θα είναι άραγε για τις επερχόmicroενες γενιές τόσο λίγο πειστικοί όσο είναι για microας σήmicroερα η Αιγυπτιακή ζωγραφική Είναι όλα τα σχετικά microε την τέχνη εντελώς υποκειmicroενικά ή υπάρχουν και αντικειmicroενικά κριτήρια Και αν υπάρχουν και αν όσα διδάσκονται σήmicroερα οι σπουδαστές της τέχνης καταλήγουν σε πιο πιστές microιmicroήσεις της φύσης απrsquo ότι οι συmicroβάσεις των Αιγυπτίων τι ήταν εκείνο που εmicroπόδισε τους Αιγύπτιους να τα υιοθετήσουν Μήπως όπως υπαινίσσεται ο Αλαίν αντιλαmicroβάνονταν τη φύση microε διαφορετικό τρόπο Μήπως microια τέτοια ποικιλοmicroορφία της καλλιτε-χνικής όρασης θα βοηθούσε τελικά να εξηγήσουmicroε και τις περίπλοκες εικόνες πολλών σύγχρονων καλλιτεχνών

Όλα αυτά τα ερωτήmicroατα απασχολούν την ιστορία της τέχνης Όmicroως οι απαντήσεις δεν microπορούν να δοθούν microε τη βοήθεια των microεθόδων της ιστορίας και microόνο Περιγράφοντας τις αλλαγές που σηmicroειώνονται ο ιστορικός της τέ-χνης έχει ολοκληρώσει το έργο του Αυτό που εξετάζει είναι οι διαφορές της microιας τεχνοτροπίας από την άλλη έχοντας καταφέρει να τελειοποιήσει τις microεθόδους περιγραφής ώστε να οmicroαδοποιεί να οργανώνει και να χαρακτηρίζει

42 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

τα έργα τέχνης που σώζονται Παρατηρώντας τις κάθε είδους εικόνες σε αυ-τό το βιβλίο όλοι microας περισσότερο ή λιγότερο αντιδρούmicroε όπως ο ιστορικός της τέχνης στις microελέτες του προσλαmicroβάνουmicroε το θέmicroα microιας παράστασης σε συνδυασmicroό microε την τεχνοτροπία της (ένα κινεζικό τοπίο ένα ολλανδικό τοπίο ένα αρχαιοελληνικό κεφάλι microια προσωπογραφία του 17ου αιώνα) Θεωρώντας αυτές τις κατατάξεις δεδοmicroένες έχουmicroε πάψει να αναρωτιόmicroαστε πώς είναι τόσο εύκολο να λέmicroε ότι ένα δέντρο είναι ζωγραφισmicroένο από έναν Κινέζο ή έναν Ολλανδό Αν η τέχνη δεν ήταν microόνο ndashή κυρίωςndash έκφραση προσωπικής οπτι-κής δεν θα υπήρχε ιστορία της τέχνης ∆εν θα ήταν δεδοmicroένο ndashόπως είναι σήmicroεραndash ότι πρέπει να υπάρχει κάποια συγγένεια ανάmicroεσα σε εικόνες δέντρων ζωγραφισmicroένες την ίδια λίγο-πολύ εποχή ∆εν θα ήταν αυτονόητο ότι οι microα-θητές στο σκίτσο του Αλαίν [1] θα ζωγραφίσουν τελικά microια χαρακτηριστικά αιγυπτιακή microορφή Ακόmicroα και το αν microια αιγυπτιακή microορφή φιλοτεχνήθηκε πριν από 3000 χρόνια ή αποτελεί χθεσινή αποmicroίmicroηση θα ήταν δύσκολο να εντοπιστεί Ο ιστορικός της τέχνης βασίζεται σrsquo αυτό που είπε κάποτε ο Woumllf-flin laquo∆εν είναι τα πάντα δυνατά σε κάθε περίοδοraquo2 Η ερmicroηνεία αυτού του παράξενου γεγονότος δεν είναι καθήκον του ιστορικού της τέχνης Τότε όmicroως τίνος καθήκον είναι

II

Σε microια παλιότερη εποχή οι microέθοδοι αναπαράστασης ήταν αρmicroοδιότητα του κριτικού της τέχνης Έχοντας συνηθίσει να κρίνει τα έργα της εποχής του πάνω απrsquo όλα microε όρους αναπαραστασιακής ακρίβειας ο κριτικός δεν είχε κα-microιά αmicroφιβολία πως η ικανότητα αυτή είχε ακολουθήσει εξελικτική πορεία από την υποτυπώδη microίmicroηση έως την τελειοποίηση της ψευδαίσθησης Σύmicroφωνα microε αυτή την αντίληψη η Αιγυπτιακή τέχνη υιοθετούσε κάποιες υποτυπώδεις σχεδόν παιδικές microεθόδους αναπαράστασης απλώς και microόνο γιατί δεν γνώριζε άλλες πιο προχωρηmicroένες οι microέθοδοι των Αιγυπτίων θα microπορούσαν να εξηγη-θούν αλλά όχι βέβαια και να επαινεθούν Ένα από τα σηmicroαντικότερα κέρδη που αποκοmicroίσαmicroε από τη microεγάλη καλλιτεχνική επανάσταση που σάρωσε την Ευρώπη στο πρώτο microισό του 20ού αιώνα είναι και το ότι απαλλαχθήκαmicroε από αυτού του είδους την αισθητική Η πρώτη προκατάληψη που συνήθως προ-σπαθούmicroε να καταπολεmicroήσουmicroε όταν εισάγουmicroε κάποιον στην τέχνη είναι η πεποίθηση ότι η καλλιτεχνική αξία ταυτίζεται microε τη φωτογραφικού τύπου

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 43

ακρίβεια Ο microαθητής εκπαιδεύεται βαθmicroιαία ώστε να microπορεί να διακρίνει την τεράστια διαφορά που χωρίζει τη δηmicroιουργική έmicroπνευση του microεγάλου καλλι-τέχνη από την απλή εικόνα microιας καρτ-ποστάλ ή microιας φωτογραφίας κοmicromicroένης από περιοδικό Με άλλα λόγια η αισθητική έχει απορρίψει κάθε ενασχόληση microε το πρόβληmicroα της περισσότερο ή λιγότερο πιστής αναπαράστασης Πρόκει-ται για απελευθέρωση από πολλές απόψεις και δεν νοmicroίζω ότι υπάρχει κανείς που θα ήθελε να ξαναγυρίσουmicroε στην παλιά σύγχυση Καθώς όmicroως ούτε ο ιστορικός της τέχνης ούτε ο κριτικός επιθυmicroεί να ασχολείται microε αυτό το πα-νάρχαιο πρόβληmicroα δηmicroιουργείται οπωσδήποτε ένα κενό τείνει να επικρατήσει η εντύπωση ότι το θέmicroα της ψευδαίσθησης όντας χωρίς ενδιαφέρον από καλ-λιτεχνική άποψη είναι και από ψυχολογική άποψη πολύ απλό3

∆εν είναι απαραίτητο να προσφύγουmicroε στην τέχνη για να δείξουmicroε πως η άποψη αυτή είναι εσφαλmicroένη Οποιοδήποτε εγχειρίδιο ψυχολογίας και αν ανοί-ξουmicroε είναι γεmicroάτο από παραδείγmicroατα που δείχνουν πόσο περίπλοκα είναι αυ-τά τα ζητήmicroατα Την εικόνα [2] από το εβδοmicroαδιαίο χιουmicroοριστικό έντυπο Die Fliegenden Blaumltter (Τα Ιπτάmicroενα Φύλλα) microπορούmicroε να τη δούmicroε είτε σαν κουνέλι είτε σαν πάπια Ασφαλώς δεν έχουmicroε την ψευ-δαίσθηση ότι πρόκειται για laquoπραγmicroατικόraquo κουνέλι ή πά-πια4 Αυτό που βλέπουmicroε στο χαρτί δεν θυmicroίζει καν ζώο Και όmicroως δεν microπορεί κανείς να αmicroφισβητήσει πως το σχέδιο laquomicroεταmicroορφώνεταιraquo καθώς το ράmicroφος της πάπιας microετατρέπεται σε αυτιά του κουνελιού και microια σχεδόν αδι-όρατη γραmicromicroή στο κεφάλι της πάπιας αναβαθmicroίζεται σε στόmicroα του κουνελιού Αν ξαναδιαβάσουmicroε το σχέδιο σαν πάπια η γραmicromicroή αυτή τραβά άραγε πε-ρισσότερο την προσοχή microας Για να απαντήσουmicroε σε αυτό το ερώτηmicroα θα πρέπει να δούmicroε τι laquoπραγmicroατικά υπάρχειraquo να αποσυνδέσουmicroε το σχέδιο από την ερmicroηνεία του Σύντοmicroα ωστόσο διαπιστώνουmicroε πως κάτι τέτοιο δεν είναι δυνατόν Μπορούmicroε βέβαια τώρα να περνάmicroε microε microεγαλύτερη ταχύτητα από τη microια laquoανάγνωσηraquo στην άλλη Μπορούmicroε επίσης να θυmicroόmicroαστε το κουνέλι όταν βλέπουmicroε την πάπια Όmicroως όσο και αν εξοικειωθούmicroε microε την εικόνα διαπιστώνουmicroε πως παραmicroένει πάντοτε αδύνατον να πετύχουmicroε τη διπλή ταυτόχρονη ανάγνωση Όπως θα διαπιστώσουmicroε η ψευδαίσθηση είναι δύσκο-λο να περιγραφεί ή να αναλυθεί Όσο και αν έχουmicroε επίγνωση ότι κάθε εmicroπειρία πρέπει να είναι microια ψευδαίσθηση δεν microπορούmicroε να δούmicroε microε τη στενή έννοια του όρου τον εαυτό microας σε κατάσταση ψευδαίσθησης

Αν ο αναγνώστης βρίσκει αυτόν τον ισχυρισmicroό κάπως αινιγmicroατικό υπάρχει

2 Κουνέλι ή πάπια

44 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

πάντοτε ένα laquoόργανο ψευδαίσθησηςraquo πολύ οικείο σε όλους microας που microπορεί να τον επιβεβαιώσει ο καθρέφτης του microπάνιου Αναφέροmicroαι ειδικότερα στο microπά-νιο γιατί το πείραmicroα που προτείνω πετυχαίνει καλύτερα αν ο καθρέφτης είναι λίγο θολωmicroένος από ατmicroούς Είναι πράγmicroατι γοητευτικό από την άποψη της ιλουζιονιστικής αναπαράστασης να παρατηρήσει κανείς το κεφάλι του στον καθρέφτη καθαρίζοντας τους ατmicroούς από την επιφάνειά του Μόνον όταν κάνουmicroε κάτι τέτοιο συνειδητοποιούmicroε πόσο microικρή είναι η εικόνα που microας δίνει την ψευδαίσθηση ότι βλέπουmicroε τον εαυτό microας laquoπρόσωπο microε πρόσωποraquo Για την ακρίβεια είναι η microισή απrsquo ότι το κεφάλι microας ∆εν θέλω να κουράσω τον αναγνώστη microε γεωmicroετρικές αποδείξεις του γεγονότος αν και το πράγmicroα είναι αρκετά απλό αφού ο καθρέφτης βρίσκεται πάντα στη microέση της απόστασης που microε χωρίζει από το είδωλό microου το κεφάλι που βλέπω θα είναι το microισό σε microέγεθος από το πραγmicroατικό5 Παρrsquo όλες ωστόσο αυτές τις αποδείξεις και παρά τη γεωmicroετρία ο ισχυρισmicroός microου θα γίνεται πάντοτε δεκτός microε ειλικρινή δυσπιστία Ακόmicroα και εγώ θα συνεχίσω να επιmicroένω ότι βλέπω το κεφάλι microου σε φυσικό microέγεθος όταν ξυρίζοmicroαι και ότι το microέγεθος στην επιφάνεια του κα-θρέφτη δεν είναι παρά οπτασία ∆εν microπορείς να laquoχρησιmicroοποιείςraquo microια ψευδαί-σθηση και να την παρατηρείς ταυτόχρονα

Τα έργα τέχνης δεν είναι καθρέφτες αλλά έχουν κοινή microε τους καθρέφτες τη φευγαλέα microαγεία της microεταmicroόρφωσης που είναι δύσκολο να περιγραφεί microε λόγια Μια πραγmicroατική αυθεντία της ενδοσκόπησης όπως ο Kenneth Clark έχει περιγράψει πολύ γλαφυρά πώς απέτυχε όταν προσπάθησε να laquoκαταγρά-ψειraquo microια ψευδαίσθηση Παρατηρώντας ένα αριστούργηmicroα του Βελάσκεθ προ-σπάθησε να εντοπίσει τι ακριβώς συνέβαινε και οι απλές πινελιές χρώmicroατος στο τελάρο microετατρέπονταν σε όραmicroα microιας microεταmicroορφωmicroένης πραγmicroατικότητας καθώς έκανε microικρά βήmicroατα προς τα πίσω6 Όσο όmicroως και αν microετακινούνταν πίσω microπρος δεν microπόρεσε ποτέ να έχει δύο οπτικές εικόνες ταυτόχρονα και εποmicroένως να απαντήσει στο πρόβληmicroα που τον απασχολούσε Στο παράδειγmicroα του Kenneth Clark τα ζητήmicroατα αισθητικής και ψυχολογίας αλληλοδιαπλέ-κονται microε εξαιρετικά λεπτοφυή τρόπο άγνωστο φυσικά στα εγχειρίδια ψυχο-λογίας Συχνά σε αυτό το βιβλίο θεώρησα βολικό να αποσυνδέσω τη συζήτηση για τα οπτικά φαινόmicroενα από τη συζήτηση για τα έργα τέχνης Ξέρω ότι ενίο-τε αυτό δηmicroιουργεί την εντύπωση πως δεν αποδίδω στα έργα τέχνης τον απα-ραίτητο σεβασmicroό αλλά ελπίζω ότι συmicroβαίνει το αντίθετο ακριβώς

Έστω και αν η αναπαράσταση δεν είναι πάντοτε τέχνη αυτό δεν την κάνει λιγότερο microυστηριώδη Θυmicroάmicroαι πολύ καλά ότι η δύναmicroη και η microαγεία της

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 45

εικονοπλασίας microού αποκαλύφθηκε για πρώτη φορά όχι βέβαια από τον Βελά-σκεθ αλλά από ένα παιχνίδι σχεδιάσmicroατος που έmicroαθα από το Αναγνωστικό microου Μια microικρή οmicroοιοκαταληξία έλεγε πώς microπορείς να σχεδιάσεις έναν κύκλο που να παριστάνει ένα καρβέλι ψωmicroί (τα καρβέλια ήταν ολοστρόγγυλα στη Βιέννη όπου ζούσα τότε) microια καmicroπύλη πάνω από τον κύκλο microπορούσε να microε-τατρέψει το καρβέλι σε τσάντα για τα ψώνια δύο microικρά τριγωνάκια στο χε-ρούλι της την περιόριζαν σε απλό πουγκί για χρήmicroατα και microε την προσθήκη microιας ουράς είχες microπροστά σου microια γάτα [3] Εκείνο που microε είχε συναρπάσει ήταν η δύναmicroη της laquomicroεταmicroόρφωσηςraquo Η ουρά κατέστρεφε το πουγκί και δη-microιουργούσε τη γάτα δεν microπορούσες να έχεις το ένα χωρίς να εξαλείψεις το

άλλο Στον βαθmicroό που απέχουmicroε πολύ από το να κατανοήσουmicroε εις βάθος αυ-τή τη διαδικασία πώς microπορεί να ελπίζουmicroε κάτι τέτοιο όταν βρισκόmicroαστε microπροστά σε έναν Βελάσκεθ

Όταν άρχιζα τις έρευνές microου δεν φανταζόmicroουν πόσο microακριά θα microε οδηγήσει το θέmicroα της ψευδαίσθησης Το microόνο που microπορώ να συστήσω στον αναγνώστη ο οποίος θέλει να microε ακολουθήσει σε αυτή την laquoεξερεύνησηraquo είναι να ασκηθεί στο παιχνίδι της αυτοπαρατήρησης όχι τόσο σε σχέση microε τα microουσεία όσο στην καθηmicroερινή του επαφή microε κάθε είδους εικόνες ndash από την αίθουσα αναmicroο-νής του γιατρού microέχρι και την ώρα που στέκεται όρθιος στο λεωφορείο Όσα βλέπει στους χώρους αυτούς δεν microπορούν οπωσδήποτε να καταταγούν στα έργα τέχνης αν και δεν αποκλείεται να είναι πιο λειτουργικά και σηmicroαντικά από κάποια κακοmicroοίρικα έργα τέχνης που απλώς πιθηκίζουν τα ευρήmicroατα και τις τεχνικές επινοήσεις του Βελάσκεθ

Εξετάζοντας το έργο ζωγράφων που υπήρξαν microεγάλοι καλλιτέχνες αλλά και microεγάλοι ιλουζιονιστές δεν είναι πάντα εύκολο να ξεχωρίσει κανείς τη microε-λέτη της τέχνης από τη microελέτη της ψευδαίσθησης Αισθάνοmicroαι πάντως την ανάγκη να δηλώσω ξεκάθαρα πως το βιβλίο αυτό δεν αποτελεί ρητή ή συγκα-λυmicromicroένη συνηγορία υπέρ της χρήσης ιλουζιονιστικών τεχνασmicroάτων στη ζω-

3 Πώς να σχεδιάσετε microια γάτα

46 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

γραφική της εποχής microας Θεωρώ και εγώ βέβαια γεγονός ότι οι επινοήσεις και τα εφέ τα σχετικά microε την αναπαράσταση που αποτελούσαν τη δόξα ορι-σmicroένων παλαιών ζωγράφων αποτελούν πλέον κοινοτοπίες Πιστεύω ωστόσο ότι υπάρχει κίνδυνος να χάσουmicroε την επαφή microας microε τους microεγάλους ∆ασκάλους του παρελθόντος αν δεχτούmicroε τη θεωρία ndashπου είναι της microόδαςndash πως αυτά τα ζητήmicroατα δεν είχαν καmicroιά σχέση microε την τέχνη Ο λόγος για τον οποίο η ανα-παράσταση της φύσης microπορεί σήmicroερα να θεωρείται τετριmicromicroένη οφείλει να απασχολεί ιδιαίτερα τον ιστορικό της τέχνης7 Ποτέ κατά το παρελθόν η ει-κόνα δεν ήταν τόσο φτηνή ndashmicroε κάθε έννοια του όρουndash όσο στην εποχή microας Ζούmicroε περικυκλωmicroένοι από αφίσες και διαφηmicroίσεις από κόmicroικ και εικονογρα-φηmicroένα έντυπα Στην οθόνη της τηλεόρασης και στον κινηmicroατογράφο στα γραmicromicroατόσηmicroα και στη συσκευασία των προϊόντων αναπαριστώνται όψεις της πραγmicroατικότητας Η ζωγραφική διδάσκεται στο σχολείο και ασκείται στο σπίτι για λόγους θεραπευτικούς ή απλώς για να περνάει η ώρα Ένας microέτριος σηmicroερινός ερασιτέχνης ζωγράφος είναι σε θέση να χρησιmicroοποιεί τεχνικές και τεχνάσmicroατα που θα φαίνονταν microαγικά στον Τζόττο Ακόmicroα και οι χονδροειδείς παραστάσεις που συναντάmicroε σε ένα κουτί από κόρνφλεϊκς θα άφηναν άφωνους τους συγχρόνους του Τζόττο ∆εν ξέρω αν κάποιοι συmicroπεραίνουν από αυτό ότι το κουτί των κόρνφλεϊκς είναι ανώτερο από τον Τζόττο εγώ πάντως δεν ανή-κω σε αυτούς Απλώς πιστεύω πως ο θρίαmicroβος και η εκλαΐκευση της αναπα-ραστασιακής δεξιότητας θέτουν κάποια προβλήmicroατα για τον κριτικό και τον ιστορικό της τέχνης

Οι Έλληνες έλεγαν ότι η απαρχή της γνώσης βρίσκεται στην έννοια του θαυmicroαστού και ότι αν πάψουmicroε να θαυmicroάζουmicroε κινδυνεύουmicroε να πάψουmicroε να γνωρίζουmicroε Αυτό που κυρίως επιδιώκω εδώ είναι να αποκαταστήσω την αί-σθησή microας του θαυmicroαστού microέσω της ικανότητας του ανθρώπου να παράγει microε φόρmicroες γραmicromicroές σκιές ή χρώmicroατα αυτά τα γεmicroάτα microυστήριο φαντάσmicroα-τα της πραγmicroατικότητας που αποκαλούmicroε laquoεικόνεςraquo Γράφει ο Πλάτων στον Σοφιστή laquoΆραγες δεν θα πούmicroε πως κατασκευάζει από τη microια microεριά ένα πραγ-microατικό σπίτι microε την οικοδοmicroική και από την άλλη microεριά ένrsquo άλλο microε τη ζωγρα-φική καmicroωmicroένο σαν ένα είδος όνειρο ανθρώπινο για ξυπνητούςraquo8 Πρόκειται ίσως για την καλύτερη περιγραφή της έννοιας του θαυmicroαστού στην τέχνη ndash η αξία της δεν microειώνεται από το γεγονός ότι πολλές από αυτές τις ονειροφαντα-σίες εmicroείς τις εξοβελίζουmicroε από το πεδίο της τέχνης ως απλά υποκατάστατα ονείρων (κόmicroικ πιν-απ γκερλς) Ακόmicroα και αυτά τα laquoκατώτεραraquo είδη εικόνων microπορούν αν αξιοποιηθούν σωστά να αποτελέσουν έναυσmicroα για σκέψη Όπως

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 47

ακριβώς η microελέτη της ποίησης παραmicroένει ελλιπής χωρίς κάποια γνώση της γλώσσας της πεζογραφίας έτσι και η microελέτη της τέχνης θα συmicroπληρώνεται πιστεύω όλο και περισσότερο από την εmicroβάθυνση στη γλώσσα των εικόνων Ήδη η εικονολογία ανιχνεύει την αλληγορική και συmicroβολική λειτουργία των εικόνων τη σχέση τους microε ότι θα microπορούσε να ονοmicroαστεί laquoαόρατος κόσmicroος των ιδεώνraquo9 Ο τρόπος microε τον οποίο η γλώσσα της τέχνης αναφέρεται στον ορατό κόσmicroο είναι τόσο προφανής αλλά και τόσο microυστηριώδης ταυτόχρονα ώστε παραmicroένει σχεδόν άγνωστος ndash microε εξαίρεση τους ίδιους τους καλλιτέχνες που microπορούν να χρησιmicroοποιούν αυτή τη γλώσσα χωρίς πάντοτε να τη γνωρί-ζουν από γραmicromicroατική και σηmicroειολογική άποψη10

Τα βιβλία καλλιτεχνών και καθηγητών της τέχνης που προορίζονται για τους σπουδαστές αλλά και για τους απλούς φιλότεχνους περιέχουν πολλές πρακτικές γνώσεις και οδηγίες11 Μη όντας ο ίδιος καλλιτέχνης δεν σκοπεύω να επεκταθώ σε τεχνικά ζητήmicroατα που υπερβαίνουν τις ανάγκες της επιχει-ρηmicroατολογίας microου Θα ήmicroουν πάντως ευτυχής αν κάθε κεφάλαιο αυτού του βιβλίου ήταν και ένα υποστήριγmicroα της τόσο αναγκαίας γέφυρας ανάmicroεσα στην ιστορία της τέχνης και στον καλλιτέχνη microε τα προβλήmicroατά του Το ζητούmicroε-νο είναι να συζητήσουmicroε ορισmicroένα προβλήmicroατα σε microια γλώσσα κατανοητή στους ιστορικούς της τέχνης στους καλλιτέχνες και ndashγιατί όχιndash σε όσους microελετούν επιστηmicroονικά το ζήτηmicroα της αντίληψης

III

Ο αναγνώστης που θέλει να περάσει κατευθείαν laquoστο ζουmicroίraquo καλά θα κάνει να πάει από εδώ κατευθείαν στο Κεφάλαιο 1 Υπάρχει ωστόσο microια παλαιά πα-ράδοση (τόσο παλαιά όσο ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης) που επιτάσσει πριν κάποιος ασχοληθεί microε ένα φιλοσοφικό πρόβληmicroα και προτείνει νέες λύσεις να παραθέτει πρώτα microια κριτική επισκόπηση της ιστορίας του προβλήmicroατος Στα υπόλοιπα microέρη αυτής της Εισαγωγής θα αναφερθώ λοιπόν σύντοmicroα στην εξέλιξη των απόψεων για το καλλιτεχνικό ύφος και θα εξηγήσω πώς η ιστορία της αναπαράστασης στην τέχνη συναρθρώθηκε βαθmicroιαία όλο και περισσότερο microε την ψυχολογία της αντίληψης Το τελευταίο microέρος ειδικότερα είναι αφιε-ρωmicroένο στην κατάσταση που επικρατεί σήmicroερα και στη διάταξη της ύλης αυτού του βιβλίου

Η λέξη στιλ (ύφος τεχνοτροπία) προέρχεται από το stilus το όργανο γραφής

48 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

των Ρωmicroαίων οι οποίοι χρησιmicroοποιούσαν τον όρο και microε την έννοια της laquoρέ-ουσας καλής πέναςraquo όπως θα λέγαmicroε σήmicroερα12 Η κλασική παιδεία στηρι-ζόταν στην ικανότητα του σπουδαστή να εκφράζεται και να πείθει γιrsquo αυτό και οι δάσκαλοι της ρητορικής έδιναν πάντοτε microεγάλη έmicroφαση στα ζητήmicroατα ύφους Οι απόψεις των δασκάλων αυτών πλούσιες καθώς ήταν σε ιδέες για την τέχνη και την έκφραση γενικότερα άσκησαν σηmicroαντική και παρατετα-microένη επίδραση στην κριτική13 Οι προσπάθειές τους επικεντρώνονταν συνήθως στο να αναλύσουν τις ψυχολογικές επιπτώσεις των ποικίλων υφολογικών ευ-ρηmicroάτων και παραδόσεων microε επακόλουθο τη διαmicroόρφωση microιας πλούσιας ορο-λογίας για την περιγραφή των laquoεκφραστικών κατηγοριώνraquo (κοmicroψό microεγαλο-πρεπές ποmicroπώδες συγκαταβατικό κά)14 Χωρίς αυτούς οι διάφοροι προσ-διορισmicroοί του ύφους ίσως να microην είχαν ποτέ επεκταθεί στις εικαστικές τέχνες15

Αναζητώντας γλαφυρούς χαρακτηρισmicroούς για το ύφος οι συγγραφείς που ασχολήθηκαν microε τη ρητορική συνήθιζαν να κάνουν παραλληλισmicroούς microε τη ζωγραφική και τη γλυπτική16 Ο Κουιντιλιανός λχ προκειmicroένου να περιγρά-ψει την εmicroφάνιση της λατινικής ρητορικής τέχνης και την εξέλιξή της από την τραχιά ορmicroητικότητα στην εξευγενισmicroένη κοmicroψότητα παραθέτει microια σύντοmicroη ιστορία της τέχνης από την laquoακαmicroψίαraquo της Αρχαϊκής γλυπτικής έως τη laquoγλυκύτηταraquo και την laquoαπαλότηταraquo των microεγάλων καλλιτεχνών του 4ου αι-ώνα πΧ17 Όσο και αν είναι γοητευτικές αυτές οι αναδροmicroές χαρακτηρίζονται συχνά από σύγχυση την οποία microάς έχουν κληροδοτήσει Τα προβλήmicroατα της έκφρασης σπανίως είναι ανεξάρτητα από τα προβλήmicroατα της καλλιτεχνικής δεξιότητας Εκείνο που εmicroφανίζεται ως πρόοδος από την άποψη του χειρισmicroού ενός microέσου microπορεί ιδωmicroένο από microια άλλη οπτική γωνία να θεωρείται κενή περιεχοmicroένου δεξιοτεχνία Στις συγκρούσεις ανάmicroεσα στις διάφορες σχολές ρητορικής χρησιmicroοποιούνται συχνά παρόmicroοια laquoηθικού χαρακτήραraquo επιχειρή-microατα Η ασιατική microεγαλοστοmicroία αποδοκιmicroάζεται ως ένδειξη ηθικής παρακ-microής ενώ η επάνοδος σε αmicroιγώς αττικό λεξιλόγιο χαιρετίζεται ως ηθική νίκη18 Σε ένα δοκίmicroιο του Σενέκα ο εκφυλισmicroός του ύφους από τον Μαικήνα στιγmicroα-τίζεται ως φαινόmicroενο microιας διεφθαρmicroένης κοινωνίας για την οποία η επιτήδευ-ση και οι δυσνόητες φράσεις έχουν microεγαλύτερη αξία απrsquo ότι η σαφήνεια και η διαύγεια των νοηmicroάτων19 Υπήρχε όmicroως και ο αντίλογος Σε έναν διάλογό του περί ρητορικής ο Τάκιτος αντικρούει τις Ιερεmicroιάδες της εποχής του που κα-ταδίκαζαν το laquomicroοντέρνοraquo ύφος20 Οι καιροί αλλάζουν υποστηρίζει και microαζί τους αλλάζουν και τα αυτιά microαςmiddot απαιτούmicroε νέο ύφος στους λόγους που εκφω-νούνται

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 49

Αυτή η αναφορά στις συνθήκες της εποχής και στη διαφοροποίηση που επέρχεται στα laquoαυτιάraquo είναι ίσως η πρώτη ndashφευγαλέα έστωndash επαφή ανάmicroε-σα στην ψυχολογία του ύφους και την ψυχολογία της αντίληψης Άλλη ανά-λογη αναφορά στα κείmicroενα της αρχαιότητας για την τέχνη εγώ τουλάχιστον δεν έχω υπόψη microου Όχι ότι η αρχαιότητα αγνοούσε τη σηmicroασία της δεξιότη-τας του καλλιτέχνη για την ψυχολογία της αντίληψης Σε έναν από τους φι-λοσοφικούς διαλόγους του Κικέρωνα τα Ακαδηmicroαϊκά γίνεται λόγος για την αισθητηριακή αντίληψη ως πηγή γνώσης Στον σκεπτικιστή που αmicroφισβητεί τη δυνατότητα οποιασδήποτε γνώσης υπενθυmicroίζεται η οξύτητα και η τελει-ότητα της όρασής microας laquoΠόσα πράγmicroατα που εmicroείς δεν βλέπουmicroε τα βλέπουν οι ζωγράφοι microέσα από τις σκιές και τις προβολέςraquo αναφωνεί ένας συνοmicroιλη-τής ndash για να του υπενθυmicroίσουν βέβαια σύντοmicroα ότι το επιχείρηmicroά του απο-δεικνύει απλώς πόσο κακή θα πρέπει να είναι η όραση του microέσου Ρωmicroαίου αφού ελάχιστοι από τους ζωγράφους είναι Ρωmicroαίοι21

Τίποτε ωστόσο δεν δείχνει ότι η Κλασική Αρχαιότητα είχε πλήρη συνεί-δηση των επιπτώσεων αυτής της επισήmicroανσης Το ερώτηmicroα που τίθεται πα-ραmicroένει πάντοτε αναπάντητο Η ικανότητα των καλλιτεχνών να microιmicroούνται την πραγmicroατικότητα οφείλεται στο ότι laquoβλέπουν περισσότεραraquo απrsquo ότι ο microέσος άνθρωπος ή αντιστρόφως βλέπουν περισσότερα γιατί έχουν το χάρισmicroα και την ικανότητα της microίmicroησης22 Και οι δυο απόψεις έχουν υπέρ τους κάποια επιχειρήmicroατα που προέρχονται από κοινές σε όλους microας εmicroπειρίες Προφανώς οι καλλιτέχνες microαθαίνουν παρατηρώντας επίmicroονα τη φύση αλλά βέβαια ποτέ η παρατήρηση και microόνο δεν είναι αρκετή για να γίνει κάποιος καλλιτέχνης Κατά την αρχαιότητα η αξιοποίηση της ψευδαίσθησης στην τέχνη ήταν τό-σο πρόσφατο επίτευγmicroα ώστε η συζήτηση για τη ζωγραφική και τη γλυπτι-κή έτεινε αναπόφευκτα να επικεντρώνεται στο θέmicroα της microίmicroησης Έτσι ο Πλίνιος διηγείται την ιστορία της γλυπτικής και της ζωγραφικής σαν microια ιστορία επινοήσεων και ανακαλύψεων αποδίδοντας σε συγκεκριmicroένους καλ-λιτέχνες τα διαδοχικά επιτεύγmicroατα ως προς την απόδοση της φύσης ο Πο-λύγνωτος ήταν ο πρώτος που ζωγράφισε microορφές microε ανοιχτό το στόmicroα και microε δόντια ο γλύπτης Πυθαγόρας ο πρώτος που έδωσε στα έργα του φλέβες και νεύρα ο ζωγράφος Νικίας ο πρώτος που προσπάθησε να αποδώσει το φως και τη σκιά23 Στην Αναγέννηση ο Βαζάρι περιέγραψε την πορεία της τέχνης από τον 13ο έως τον 16ο αιώνα δίνοντας επίσης έmicroφαση στη συνεισφορά συγκε-κριmicroένων καλλιτεχνών στην υπόθεση της αναπαράστασης24 Κατά τον Βα-ζάρι η τέχνη αναδύθηκε από τις ταπεινές απαρχές της στα όρια της τελειό-

50 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

τητας γιατί κάποιες microεγαλοφυΐες όπως ο Τζόττο έθεσαν τα θεmicroέλια στα οποία έχτισαν οι άλλοι Έτσι για τον microυστηριώδη Στέφανο (ντα Βερόνα) διαβάζουmicroε laquoΑν και οι προσπάθειές του για απόδοση των microορφών microε προοπτική βράχυνση παρουσιάζουν σοβαρές αδυναmicroίεςhellip λόγω δυσκολιών του στην εκτέλεση ωστό-σο όντας ο πρώτος που ερεύνησε αυτές τις δυσκολίες είναι πολύ πιο αξιοmicroνη-microόνευτος απrsquo ότι εκείνοι που τον ακολούθησαν microε ένα πιο microεθοδικό και πειθαρ-χηmicroένο ύφοςraquo25 Με άλλα λόγια ο Βαζάρι αντιmicroετώπιζε την ανακάλυψη των microεθόδων αναπαράστασης σαν τόσο microεγάλο και δύσκολο συλλογικό εγχείρηmicroα ώστε να είναι απαραίτητος ένας κάποιος laquoκαταmicroερισmicroός εργασίαςraquo Για τον Ταντέο Γκάντι γράφει laquoΟ Ταντέο υιοθέτησε την τεχνοτροπία του Τζόττο αλλά δεν τη βελτίωσε σηmicroαντικά παρά microόνον ως προς το χρώmicroα που έγινε πιο ζωηρό και πιο διαυγές Ο Τζόττο είχε δώσει τόσο microεγάλη σηmicroασία στο να βελτιώσει άλλες πλευρές της τέχνης της ζωγραφικής ώστε στα χρώmicroατά του ήταν απλώς επαρκής Έτσι ο Ταντέο που είχε ήδη γνωρίσει και αφοmicroοιώσει τα επιτεύγmicroατα του Τζόττο είχε την άνεση να προσθέσει τη δική του συmicroβο-λή βελτιώνοντας το χρώmicroαraquo26

Ελπίζω να αποδείξω microε όσα θα ακολουθήσουν ότι η άποψη αυτή δεν είναι σε καmicroιά περίπτωση τόσο αφελής όσο φαίνεται ορισmicroένες φορές Φαίνεται αφελής microόνο και microόνο επειδή ο Βαζάρι δεν microπορούσε να αποσυνδέσει την ιδέα της καλλιτεχνικής επινόησης και ανακάλυψης από τη microίmicroηση της φύσης Η αντίφαση αυτή είναι ιδιαίτερα φανερή σε όσα αναφέρει ο Βαζάρι για τον Μα-ζάτσο στον οποίο αποδίδει την ανακάλυψη ότι laquoη ζωγραφική δεν είναι τίποτε άλλο παρά απεικόνιση όλων των ζωντανών πραγmicroάτων της φύσης microέσω του σχεδίου και του χρώmicroατος τα οποία επίσης προέρχονται από την ίδια τη φύ-σηraquo Λχ ο Μαζάτσο laquoσυνήθιζε να αποδίδει τα ρούχα microε λίγες πτυχώσεις να πέφτουν αρκετά ελεύθερα όπως ακριβώς είναι στο φυσικό τουςmiddot η συνήθειά του αυτή αποδείχθηκε πολύ χρήσιmicroη για τους microεταγενέστερους καλλιτέχνες και εποmicroένως αξίζει να του πιστώσει κανείς την ανακάλυψή τηςraquo27

∆ικαιολογηmicroένα ο αναγνώστης θα microπορούσε να αναρωτηθεί τι ήταν αυτό που εmicroπόδιζε τους ζωγράφους πριν από τον Μαζάτσο να αποδώσουν το φυσικό ελεύθερο laquoπέσιmicroοraquo των ρούχων Η διατύπωση αυτού του ερωτήmicroατος και οι πρώτες προσπάθειες να απαντηθεί συνδέονται ακόmicroα και σήmicroερα microε την ακα-δηmicroαϊκή παράδοση στη διδασκαλία της τέχνης

Το ερώτηmicroα τι σηmicroαίνει laquoπαρατηρώ τη φύσηraquo ndashαυτό που σήmicroερα ονοmicroά-ζεται ψυχολογία της αντίληψηςndash πρωτοεmicroφανίστηκε microε τη microορφή πρακτικού προβλήmicroατος στη διδασκαλία της τέχνης Ο ακαδηmicroαϊκός δάσκαλος που επι-

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 51

ζητούσε την ακρίβεια της αναπαράστασης ανακάλυπτε ndashόπως ανακαλύπτου-microε και εmicroείς σήmicroεραndash ότι οι δυσκολίες των microαθητών του οφείλονταν στην ανικανότητά τους όχι microόνο να αντιγράψουν αλλά και να laquoδουνraquo τη φύση Στις αρχές του 18ου αιώνα ο Jonathan Richardson παρατηρούσε σχετικά laquohellipΚανείς δεν βλέπει πώς είναι τα πράγmicroατα αν δεν ξέρει πώς πρέπει να είναι Το ότι το αξίωmicroα αυτό ισχύει γίνεται φανερό αν δει κανείς το ακαδηmicroαϊκό σχέδιο κάποιου που αγνοεί τη δοmicroή του ανθρώπινου σώmicroατος των αρθρώσεων και της ανατοmicroίας γενικά σε αντιπαραβολή microε το σχέδιο κάποιου που γνωρίζει και καταλαβαίνει πολύ καλά όλα αυτάhellip Και οι δυο βλέπουν το ίδιο πράγmicroα αλλά microε διαφορετικό ο καθένας microάτιraquo28

Τέτοιου τύπου παρατηρήσεις δεν απείχαν πολύ από την άποψη ότι οι αλλα-γές στο ύφος όπως τις είχε περιγράψει ο Βαζάρι δεν οφείλονταν microόνο σε αυ-ξηmicroένη δεξιότητα αλλά και σε διαφορετικούς τρόπους να βλέπει κανείς τον κόσmicroο Ήδη από τον 18ο αιώνα σε microια από τις παραδόσεις του στη Βασιλική Ακαδηmicroία ο ακαδηmicroαϊκός δάσκαλος James Barry απορούσε για την πληρο-φορία του Βαζάρι ότι την Παναγία Ρουτσελλάι του Τσιmicroαmicroπούε (σήmicroερα απο-δίδεται στον Ντούτσο) τη θεωρούσαν αριστούργηmicroα τον 13ο αιώνα [4] laquoΟι microεγάλες αδυναmicroίες αυτού του έργου του Τσιmicroαmicroπούεraquo έλεγε ο Barry laquoθα microπορούσαν να κάνουν κάποιον να πιστέψει πως ο καλλιτέχνης δεν είχε ουσια-στικά εικόνα της φύσης όταν το ζωγράφισε Η microίmicroηση ωστόσο στην παλαι-ότερη τέχνη θυmicroίζει τη σχετική διαδικασία στα παιδιά τίποτε δεν είναι ορατό ακόmicroα και στον καθρέφτη αν δεν είναι από πριν γνωστό και ζητούmicroενο Οι άπειρες διαφορές microεταξύ των περιόδων γνώσης και άγνοιας δείχνουν σε ποιο βαθmicroό η επέκταση ή περιστολή του οπτικού microας πεδίου εξαρτάται από αρκε-τούς άλλους παράγοντες πέρα από τη φυσική microας όραση Οι άνθρωποι σε δι-άφορες εποχές έβλεπαν και θαύmicroαζαν περιορισmicroένα επειδή γνώριζαν περιορι-σmicroέναraquo29

Κάτω και από την επίδραση των νέων επιστηmicroονικών δεδοmicroένων για την όραση και την παρατήρηση τα ζητήmicroατα αυτά απασχολούσαν πολύ τους καλλιτέχνες των αρχών του 19ου αιώνα laquoΗ τέχνη να διαβάζεις τη φύσηraquo έλεγε ο Κόνσταmicroπλ microε το γνωστό γλαφυρό του ύφος laquoείναι κάτι που πρέπει κανείς να το microάθει microε τον ίδιο τρόπο που microαθαίνει και την τέχνη να διαβάζει τα ιερογλυφικά των Αιγυπτίωνraquo30 Πρόκειται για microια κατrsquo εξοχήν αιχmicroηρή πα-ρατήρηση αν λάβει κανείς υπόψη ότι δεν απευθύνεται τόσο στους άλλους καλλιτέχνες όσο στο κοινό Το συmicroπέρασmicroα στο οποίο καταλήγει ο Κόν-σταmicroπλ είναι ότι το κοινό δεν έχει δικαίωmicroα να κρίνει την πιστότητα ή microη ενός

52 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

πίνακα γιατί η οπτική του συσκοτίζεται από άγνοια και προκαταλήψεις Το 1843 ο Ράσκιν έγραψε το έργο του Σύγχρονοι ζωγράφοι για να υπερασπιστεί τον Τέρνερ microε βάση αυτήν ακριβώς την άποψη Η πραγmicroατεία του Ράσκιν είναι ίσως η τελευταία και πειστικότερη απόπειρα να ερmicroηνευτεί η ιστορία της τέχνης microε βάση την πορεία προς την εικαστική αλήθεια σύmicroφωνα microε την πα-ράδοση του Πλίνιου και του Βαζάρι31 Ο Τέρνερ είναι ανώτερος από τον Κλοντ

4 Παναγία Ρουτσελλάι περ 1285

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 53

Λορραίν ή τον Καναλέττο υποστηρίζει ο Ράσκιν γιατί είναι φανερό πως γνω-ρίζει περισσότερα απrsquo ότι εκείνοι για τη φύση και τα οπτικά εφέ Αυτή όmicroως η αλήθεια της φύσης laquoδεν είναι ευδιάκριτη στις ακαλλιέργητες αισθήσειςraquo Αν ο κριτικός αναλύσει τη δοmicroή των κυmicroάτων και του συννεφιασmicroένου ουρανού των βράχων και της βλάστησης θα αναγνωρίσει τελικά πως ο Τέρνερ είναι πάντοτε σωστός Η πρόοδος της τέχνης microετατρέπεται έτσι σε αγώνα κατά των προκαταλήψεων της παράδοσης Είναι αργή επειδή είναι δύσκολο να αποσυνδέσουmicroε αυτό που πραγmicroατικά βλέπουmicroε από αυτό που απλώς γνωρί-ζουmicroε να ανακτήσουmicroε microε άλλα λόγια το laquoαθώο microάτιraquo (ο Ράσκιν έκανε ευρύ-τερα γνωστό τον όρο) που απαιτείται

Χωρίς να το γνωρίζει ο Ράσκιν προσέφερε έτσι το εκρηκτικό microείγmicroα που θα τίναζε στον αέρα το οικοδόmicroηmicroα της ακαδηmicroαϊκής τέχνης και διδασκαλίας Για τον Barry laquoη απλή επάνοδος στη φυσική microας όρασηraquo δεν ήταν σε θέση να δώσει τίποτε καλύτερο από την Παναγία Ρουτσελλάι Για τον Ράσκιν και τους επιγόνους του στόχος του καλλιτέχνη έπρεπε να είναι η επάνοδος στην άδολη αλήθεια της φυσικής όρασης Οι ανακαλύψεις των ιmicroπρεσιονιστών και οι ζωηρές συζητήσεις που αυτές προκάλεσαν αύξησαν το ενδιαφέρον των καλ-λιτεχνών και των κριτικών για τα laquomicroυστήριαraquo της αντίληψης Είχαν άραγε δίκιο οι ιmicroπρεσιονιστές όταν ισχυρίζονταν ότι έβλεπαν τον κόσmicroο όπως τον ζωγράφιζαν ότι αναπαρήγαν laquoτην εικόνα στον αmicroφιβληστροειδήraquo Αυτός ήταν ο στόχος προς τον οποίο έτεινε ολόκληρη η ιστορία της τέχνης Θα έλυνε τε-λικά η ψυχολογία της αντίληψης τα προβλήmicroατα του καλλιτέχνη

IV

Η σχετική συζήτηση αποκάλυψε αυτό που ήταν αναπόφευκτο να αποκαλύψει η επιστήmicroη είναι ουδέτερη και ο καλλιτέχνης αν θέλει να επικαλείται τα πο-ρίσmicroατά της πρέπει να διακινδυνεύσει Η διάκριση ανάmicroεσα στο τι πραγmicroατι-κά βλέπουmicroε και τι νοητικά συmicroπεραίνουmicroε είναι τόσο παλιά όσο και η συζή-τηση για την ανθρώπινη αντίληψη Ο Πλίνιος συmicroπυκνώνει τις σχετικές από-ψεις της Κλασικής Αρχαιότητας όταν γράφει ότι laquoο νους είναι το πραγmicroατικό όργανο όρασης και παρατήρησης τα microάτια λειτουργούν σαν σκεύος που υπο-δέχεται και microεταβιβάζει το ορατό microέρος όσων συνειδητοποιούmicroεraquo32 Ο Πτολε-microαίος αφιερώνει αρκετά αποσπάσmicroατα από τα Οπτικά του (περ 150 microΧ) στον ρόλο που διαδραmicroατίζει η κρίση στη διαδικασία της όρασης33 Ο microεγαλύ-

54 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

τερος Άραβας microελετητής του θέmicroατος ο Αλχάζεν (πέθ 1038) δίδαξε στη microεσαιωνική ∆ύση τη διάκριση microεταξύ αίσθησης γνώσης και συνεπαγωγής που αποτελούν όλες στοιχεία της αντίληψης laquoΤίποτε απrsquo όσα βλέπουmicroεraquo λέει laquoδεν γίνεται αντιληπτό microόνο microε την αίσθηση της όρασης εκτός από το φως και τα χρώmicroαταraquo34 Τα προβλήmicroατα που έθετε αυτή η παράδοση επα-νήλθαν στο προσκήνιο όταν ο Τζον Λοκ αρνήθηκε την ύπαρξη σύmicroφυτων εν-νοιών και ισχυρίστηκε ότι όλες microας οι γνώσεις αποκτώνται microέσω των αισθή-σεων Αν όmicroως το microάτι αντιδρά microόνο στο φως και στα χρώmicroατα από πού προέρχεται η γνώση microας για την τρίτη διάσταση Στο έργο του Νέα θεωρία της όρασης που εκδόθηκε το 1709 ο Μπέρκλεϋ επανήλθε στο πρόβληmicroα για να καταλήξει στο συmicroπέρασmicroα ότι η γνώση microας του χώρου και του όγκου δεν microπορεί να αποκτηθεί παρά microόνο microέσω της αίσθησης της αφής και της κίνησης Αυτή η αναφορά σε laquoαισθητηριακά δεδοmicroέναraquo που ξεκίνησε microε τους Άγγλους εmicroπειριστές εξακολουθούσε να κυριαρχεί στις ψυχολογικές έρευνες έως τον 19ο αιώνα οπότε και αναπτύχθηκε η επιστήmicroη της οπτικής από τον Χέλmicro-χολτς και άλλους Ούτε όmicroως ο Μπέρκλεϋ ούτε ο Χέλmicroχολτς έκαναν το λάθος να microπερδέψουν την όραση microε την οπτική εντύπωση Αντιθέτως η διάκριση ανάmicroεσα σε ότι ονοmicroάζουmicroε συχνά laquoεντύπωσηraquo ndashτην απλή καταγραφή των ερεθισmicroάτωνndash και τη νοητική διεργασία της αντίληψης που κατά τον Χέλ-microχολτς στηρίζεται στην laquoασύνειδη συνεπαγωγήraquo αποτελούσε κοινό τόπο για την ψυχολογία του 19ου αιώνα35

∆εν ήταν λοιπόν δύσκολο να αντικρουστούν τα ψυχολογικά επιχειρήmicroατα των ιmicroπρεσιονιστών ότι οι πίνακές τους έδειχναν τον κόσmicroο laquoόπως πραγmicroα-τικά τον βλέπουmicroεraquo microε εξίσου ισχυρά ψυχολογικά επιχειρήmicroατα για την εξάρ-τηση της παραδοσιακής τέχνης από τις νοητικές διεργασίες Στην πορεία αυτής της διαmicroάχης που άρχισε γύρω στα τέλη του 19ου αιώνα η γενική και βολική έννοια της microίmicroησης κατέρρευσε αφήνοντας καλλιτέχνες και κριτικούς σε σύγχυση

Σηmicroαντικός από αυτή την άποψη είναι ο ρόλος ορισmicroένων Γερmicroανών στο-χαστών Ένας από αυτούς ο Konrad Fiedler επέmicroενε πως σε αντίθεση microε ότι ισχυρίζονταν οι ιmicroπρεσιονιστές laquoακόmicroα και η πιο απλή αισθητηριακή εντύπωση που microοιάζει microε πρώτη ύλη των νοητικών διεργασιών είναι ήδη ένα νοητικό γεγονός ενώ αυτό που ονοmicroάζεται εξωτερικός κόσmicroος είναι στην πραγmicroατικότητα προϊόν σύνθετων ψυχολογικών διαδικασιώνraquo36

Ένας φίλος του Fiedler ο νεοκλασικός γλύπτης Adolf von Hildebrand επιχείρησε να αναλύσει αυτές τις διαδικασίες στο βιβλιαράκι του microε τίτλο Το

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 55

πρόβληmicroα της microορφής στις εικαστικές τέχνες που εκδόθηκε το 1893 και προκά-λεσε το ζωηρό ενδιαφέρον microιας ολόκληρης γενιάς37 Ο Hildebrand αmicroφισβή-τησε επίσης τα ιδεώδη του επιστηmicroονικού νατουραλισmicroού επικαλούmicroενος την ψυχολογία της αντίληψης Αν επιχειρήσουmicroε να αναλύσουmicroε τις νοητικές microας εικόνες στα συστατικά τους στοιχεία θα δούmicroε ότι αποτελούνται από αισθη-τηριακά δεδοmicroένα που απορρέουν από την όραση αλλά και από αναmicroνήσεις αφής και κίνησης Μια σφαίρα λχ εmicroφανίζεται στο microάτι σαν επίπεδος δί-σκος η αφή είναι εκείνη που microας πληροφορεί για τις ιδιότητες του χώρου και του σχήmicroατος Κάθε απόπειρα του καλλιτέχνη να απεκδυθεί αυτές τις γνώσεις είναι microάταιη αφού χωρίς αυτές δεν αντιλαmicroβάνεται καν τον κόσmicroο Αποστολή του αντιθέτως είναι να laquoεπανορθώσειraquo την έλλειψη κίνησης του έργου του microέσω microιας εικόνας που να microεταδίδει όχι microόνον οπτικές αισθήσεις αλλά και τις απτικές εκείνες microνήmicroες που θα microας επιτρέψουν να ανασυγκροτήσουmicroε την τριδιάστατη φόρmicroα στο microυαλό microας

∆εν είναι ασφαλώς τυχαίο ότι η περίοδος κατά την οποία η συζήτηση αυτή βρισκόταν σε έξαρση ήταν και η περίοδος χειραφέτησης της τέχνης από την αρχαιογνωσία τη βιογραφία την αισθητική38 Θέmicroατα που έως τότε θεωρού-νταν ξεκαθαρισmicroένα άρχισαν να επανεκτιmicroώνται και να αντιmicroετωπίζονται microέσα από νέο πρίσmicroα Όταν το 1896 ο Bernard Berenson έγραψε το εmicroπνευ-σmicroένο δοκίmicroιό του για τους Φλωρεντινούς ζωγράφους ακολούθησε τις βασικές γραmicromicroές της ανάλυσης του Hildebrand39 Με το χάρισmicroά του για microεστές και επιγραmicromicroατικές φράσεις ο Berenson συνόψισε το βιβλίο του Hildebrand στη φράση laquoΟ ζωγράφος microπορεί να εκπληρώσει τους στόχους του microόνον προσδί-δοντας απτικές αξίες (tactile values) σε ερεθίσmicroατα του αmicroφιβληστροειδούςraquo Κατά τον Berenson η σηmicroασία και η προσοχή που δίνουmicroε στο έργο του Τζότ-το ή του Πολαγιουόλο οφείλεται στο ότι πέτυχαν αυτό ακριβώς

Τρία χρόνια αργότερα το 1899 ο Heinrich Woumllfflin δεν παρέλειψε να απο-τίσει φόρο τιmicroής στον Hildebrand στον πρόλογο του έργου του Η Κλασική τέχνη40 Το ιδεώδες της σαφήνειας και της αρmicroονικής διάταξης του χώρου που ο Woumllfflin εντοπίζει στα αριστουργήmicroατα του Ραφαήλ είναι εξίσου επηρεα-σmicroένο από τον Hildebrand όσο και η άποψη του Berenson για τον Τζόττο Ο Woumllfflin όmicroως διαπίστωσε ότι οι αναλυτικές κατηγορίες του Hildebrand ήταν κατάλληλες όχι microόνον ως βοηθητικές για τη διατύπωση αξιολογικών κρίσεων αλλά και ως εργαλεία για την ανάλυση των ποικίλων τρόπων ανα-παράστασης Οι δυο πόλοι γύρω από τους οποίους στρέφεται το θεmicroελιώδες έργο του Βασικές έννοιες της ιστορίας της τέχνης41 η σαφήνεια της Αναγέννησης

56 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

και το πληθωρικό στοιχείο του Μπαρόκ οφείλουν επίσης πολλά στις απόψεις του Hildebrand Ο Woumllfflin ήταν αυτός που επέβαλε τον όρο laquoιστορία της όρασηςraquo στην ιστορία της τέχνης αλλά και εκείνος ο οποίος προειδοποίησε για τους κινδύνους που συνεπάγεται το να δίνει κανείς σε αυτή τη microεταφορά microεγαλύτερη αξία απrsquo όση πραγmicroατικά έχει Ο ίδιος δεν έκανε ποτέ το σφάλmicroα να microπερδέψει την απλή περιγραφή microε την ερmicroηνεία Παρά το ότι γνώριζε όσο λίγοι ιστορικοί της τέχνης το πρόβληmicroα που θέτει η ίδια η ύπαρξη των διαφο-ρετικών τρόπων αναπαράστασης χάρη και στην αυτοσυγκράτηση που είχε κληρονοmicroήσει από τον microεγάλο του πρόγονο τον Jakob Burckhardt ποτέ δεν επιδόθηκε σε αόριστες υποθέσεις για τους απώτερους λόγους των ιστορικών αλλαγών

Το βάρος εποmicroένως να συνδυάσει τις απόψεις του Hildebrand microε τη microελέ-τη της καλλιτεχνικής εξέλιξης έπεσε στον τρίτο από τους πατέρες της laquoιστο-ρίας του καλλιτεχνικού ύφουςraquo τον Alois Riegl Φιλοδοξία του Riegl ήταν να καταστήσει την ιστορία της τέχνης επιστηmicroονικά αξιοσέβαστη απαλλάσσο-ντάς την από τα υποκειmicroενικά αξιολογικά ιδεώδη Σε αυτή του την προσέγγι-ση τον βοήθησε και η επαγγελmicroατική του απασχόληση σε microουσείο καλών και εφαρmicroοσmicroένων τεχνών Μελετώντας την ιστορία των διακοσmicroητικών τεχνών των κάθε είδους microορφότυπων και διακοσmicroητικών microοτίβων πείστηκε ότι οι απόψεις που κυριαρχούσαν έως τότε ήταν εντελώς ανεπαρκείς ndash τόσο η laquoυλι-κήraquo υπόθεση ότι το microορφότυπο ήταν άmicroεσα συνδεδεmicroένο microε την υφαντική και την καλαθοπλεκτική όσο και η laquoτεχνολογικήraquo υπόθεση ότι η δεξιότητα των χεριών είναι το παν Σε τελική ανάλυση τα διακοσmicroητικά microορφότυπα πολλών laquoπρωτόγονωνraquo φυλών microαρτυρούν και προϋποθέτουν εντυπωσιακή επιδεξιότη-τα των χεριών Αν το ύφος αλλάζει αυτό θα πρέπει εποmicroένως να οφείλεται στο ότι αλλάζουν οι στόχοι και οι προθέσεις Στο πρώτο του βιβλίο Το ζήτηmicroα του ύφους42 ο Riegl υποστήριξε ότι αυτά τα θέmicroατα microπορούν και πρέπει να εξετά-ζονται microε αmicroιγώς laquoαντικειmicroενικόraquo τρόπο χωρίς την παρεmicroβολή των υποκει-microενικών εννοιών της προόδου και της παρακmicroής Ως προς τα φυτικά διακο-σmicroητικά microοτίβα λχ υπάρχει κατά τον Riegl microια συνεχής παράδοση από τον αιγυπτιακό λωτό έως τα αραβουργήmicroατα Οι διαδοχικές αυτές αλλαγές και microετεξελίξεις όχι microόνον δεν είναι τυχαίες αλλά και εκφράζουν τον γενικότερο αναπροσανατολισmicroό των καλλιτεχνικών προθέσεων της laquoθέλησης προς τη microορφήraquo η οποία εκδηλώνεται από το microικρότερο ανθέmicroιο έως το πιο microνηmicroειώδες κτίριο Σε microια τέτοια προσέγγιση η έννοια της laquoπαρακmicroήςraquo δεν έχει πια κα-νένα νόηmicroα Αποστολή του ιστορικού είναι να εξηγεί και όχι να κρίνει

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 57

Ένας άλλος ιστορικός της τέχνης στη Βιέννη ο Franz Wickhoff επιχείρη-σε την ίδια ακριβώς εποχή να απαλλάξει microια ολόκληρη περίοδο από το στίγ-microα της παρακmicroής Το 1895 ο Wickhoff microε τη συνεργασία του Wilhelm Ritter von Hartel δηmicroοσίευσε ένα πολύτιmicroο χειρόγραφο της Ύστερης Αρχαιότητας το Vienna Genesis θέλοντας να αποδείξει πως το θεωρούmicroενο παρακmicroιακό και κατώτερο ύφος της ρωmicroαϊκής αυτοκρατορικής τέχνης αδικείται από τους χαρακτηρισmicroούς αυτούς όσο και τα πρόσφατα την εποχή εκείνη έργα των ιmicroπρεσιονιστών43 Η τέχνη των Ρωmicroαίων κατέληγε ο Wickhoff ήταν τόσο laquoπροοδευτικήraquo στο θέmicroα της οπτικής υποκειmicroενικότητας όσο και η τέχνη του τέλους του 19ου αιώνα

Ο Riegl βασίστηκε σε αυτή την ερmicroηνεία για να προχωρήσει σε microια ακόmicroα τολmicroηρή γενίκευση Το 1901 ξεκαθάρισε τη θέση του σε σχέση microε τις πολυ-συζητηmicroένες θεωρίες του Hildebrand44 Ο ιστορικός microπορούσε να δεχτεί την ψυχολογική ανάλυση του Hildebrand αλλά όχι και να συmicromicroεριστεί τις καλ-λιτεχνικές του προτιmicroήσεις Η αναφορά στην αφή δεν ήταν ούτε καλύτερη ούτε χειρότερη από την αναφορά στην όραση Έχοντας αναλάβει να δηmicroοσιεύ-σει αρχαιολογικά ευρήmicroατα από την περίοδο της Ύστερης Αρχαιότητας ο Riegl έγραψε το περιώνυmicroο βιβλίο του Υστερορωmicroαϊκές καλές και εφαρmicroοσmicroένες τέχνες45 την πιο φιλόδοξη ίσως προσπάθεια που έγινε ποτέ να ερmicroηνευτεί η πορεία της τέχνης microε βάση τις αλλαγές στον τρόπο αντίληψης της πραγmicroα-τικότητας

Πρόκειται για βιβλίο που δύσκολα διαβάζεται και συνοψίζεται Ο βασικός πάντως ισχυρισmicroός του Riegl είναι ότι η τέχνη της Αρχαιότητας ενδιαφερόταν πάντοτε για την απόδοση microάλλον microεmicroονωmicroένων αντικειmicroένων παρά του κόσmicroου στην απεραντοσύνη του Η πιο ακραία έκφανση αυτής της τάσης είναι η Αι-γυπτιακή τέχνη Εδώ τα πράγmicroατα αποδίδονται όπως τα αντιλαmicroβάνεται η αφή η πιο laquoαντικειmicroενικήraquo δηλαδή αίσθηση που αναφέρεται στο microόνιmicroο σχή-microα των πραγmicroάτων ανεξάρτητα από τη microεταβαλλόmicroενη οπτική γωνία Αυτός είναι ίσως και ο λόγος που οι Αιγύπτιοι απέφευγαν να αποδίδουν την τρίτη δι-άσταση αφού κάθε έννοια προοπτικής σηmicroαίνει και εισαγωγή ενός υποκειmicroε-νικού στοιχείου Το βήmicroα προς την τρίτη διάσταση έγινε microε τους Έλληνες Μόνον ωστόσο κατά την τρίτη και τελευταία περίοδο της τέχνης της Αρχαι-ότητας (στην Ύστερη Αρχαιότητα) αναπτύχθηκε ένας αmicroιγώς οπτικός τρόπος απόδοσης των αντικειmicroένων όπως αυτά φαίνονται από απόσταση Αυτή η πρόοδος εmicroφανίζεται παραδόξως στον σύγχρονο θεατή σαν οπισθοδρόmicroηση αφού τα σώmicroατα δείχνουν πλέον επίπεδα και άmicroορφα και αφού αποδίδονται

58 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

microόνο microεmicroονωmicroένα αντικείmicroενα αποκοmicromicroένα απrsquo ότι τα περιβάλλει σε ασαφώς σκιώδες ή χρυσό φόντο Και όmicroως στο πλαίσιο της παγκόσmicroιας ιστορίας η τέχνη της Ύστερης Αρχαιότητας δεν αποτελούσε παρακmicroή αλλά αναγκαία microεταβατική φάση Η εmicroφάνιση των γερmicroανικών φύλων στο προσκήνιο που ο Riegl τα θεωρούσε πιο επιρρεπή στην υποκειmicroενικότητα επέτρεψε στην τέχνη να συνεχίσει τους microετασχηmicroατισmicroούς της σε όλο και ανώτερο επίπεδο να πε-ράσει τελικά από την απτική αντίληψη του τριδιάστατου χώρου (Αναγέννηση) σε microια περαιτέρω ενίσχυση της εικαστικής υποκειmicroενικότητας (Μπαρόκ) και στον θρίαmicroβο των αmicroιγώς οπτικών ερεθισmicroάτων (Ιmicroπρεσιονισmicroός)46

laquoΚάθε ύφος αποσκοπεί στην πιστή απόδοση της φύσης και σε τίποτε άλλο

απλώς η αντίληψη που το κάθε ύφος έχει για τη φύση είναι διαφορετικήhellipraquo Η επιmicroονή microε την οποία ο Riegl προσπαθεί να αποδώσει όλες τις υφολογικές αλλαγές (στην αρχιτεκτονική τη γλυπτική τη ζωγραφική τη διακόσmicroηση) στην ίδια αρχή είναι συχνά αξιοθαύmicroαστη Αυτή όmicroως η προσκόλλησή του σε microία και microόνη ερmicroηνευτική αρχή τον παρέσυρε στην προεπιστηmicroονική συνή-θεια που συνοδεύει όλα τα microονιστικά ερmicroηνευτικά σχήmicroατα στην παγίδα της microυθοποίησης του όρου-κλειδί Η laquoθέληση προς τη microορφήraquo το Kunstwollen γίνεται έτσι laquoτο φάντασmicroα στη microηχανήraquo που οδηγεί τους τροχούς της καλ-λιτεχνικής εξέλιξης σύmicroφωνα microε κάποιους laquoαδήριτους νόmicroουςraquo Όπως γράφει και ο Meyer Schapiro οι ερmicroηνείες του Riegl laquohellipείναι ασαφείς και συχνά αυ-θαίρετες Κάθε σηmicroαντική φάση αντιστοιχεί σε microια φυλετική προδιάθεσηhellip Κάθε λαός παίζει έναν προδιαγεγραmicromicroένο ρόλο και αποσύρεται όταν τελειώσει η αποστολή τουhellipraquo47

Εύκολα αντιλαmicroβάνεται κανείς ότι παρόmicroοιες απόψεις για την ιστορία της τέχνης αποτελούν σε microεγάλο βαθmicroό αναβίωση των ροmicroαντικών εκείνων laquomicroυ-θολογιώνraquo που κορυφαία τους στιγmicroή αποτελεί η φιλοσοφία της ιστορίας του Χέγκελ Για την Κλασική Αρχαιότητα και την Αναγέννηση η ιστορία της τέχνης αντανακλούσε την πρόοδο στη χρήση του εκφραστικού microέσου Με αυτή την έννοια και οι ίδιες οι τέχνες αντιmicroετωπίζονταν microερικές φορές microε όρους παιδικής ηλικίας ωριmicroότητας και παρακmicroής48 Οι ροmicroαντικοί όmicroως είδαν την ιστορία γενικότερα σαν το microεγάλο έπος της ανέλιξης της ανθρωπότητας από την παιδική ηλικία στην ωριmicroότητα Η τέχνη αντιmicroετωπίστηκε σαν laquoέκφρα-ση της εποχήςraquo και σαν σύmicroπτωmicroα της φάσης στην οποία έχει φτάσει το Παγκόσmicroιο Πνεύmicroα σε κάθε συγκεκριmicroένη χρονική περίοδο49 Σε αυτό το πλαίσιο ο Γερmicroανός φυσικός Carl Gustav Carus προηγήθηκε ουσιαστικά του Riegl ερmicroηνεύοντας την ιστορία της τέχνης σαν πορεία από την αφή στην

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 59

όραση Συνηγορώντας υπέρ της αναγνώρισης της τοπιογραφίας ως της microε-γάλης τέχνης του microέλλοντος δεν δίστασε να επικαλεστεί τους νόmicroους της ιστορικής νοmicroοτέλειας laquoΣε κάθε οργανισmicroό η ανάπτυξη των αισθήσεων αρ-χίζει microε την αφή Οι πιο λεπτές αισθήσεις της ακοής και της όρασης εmicroφανί-ζονται microε την τελειοποίηση του οργανισmicroού Με τον ίδιο σχεδόν τρόπο η αν-θρωπότητα ξεκίνησε microε τη γλυπτική Ότι έφτιαχνε ο άνθρωπος έπρεπε να είναι συmicroπαγές ογκώδες απτό Γιrsquo αυτό και η ζωγραφικήhellip εmicroφανίζεται πάντοτε σε microεταγενέστερη φάσηhellip Η τοπιογραφίαhellip προϋποθέτει υψηλό επί-πεδο ανάπτυξηςraquo50

Έχω εξηγήσει σε άλλα microου κείmicroενα γιατί θεωρώ εξαιρετικά επικίνδυνο το να βασίζεται η ιστορία της τέχνης σε microυθολογικές ερmicroηνείες51 Η συνήθεια να microιλά κανείς microε έννοιες όπως laquoανθρωπότηταraquo laquoφυλέςraquo laquoεποχέςraquo κλπ εξα-σθενίζει την αντίσταση του microυαλού σε laquoολοκληρωτικέςraquo τάσεις και συνήθειες Για να φανεί ότι δεν υποστηρίζω κάτι τέτοιο αβασάνιστα θα microπορούσα να αναφέρω τα διδάγmicroατα που ο Hans Sedlmayr συνιστά στον αναγνώστη να βγάλει διαβάζοντας τον Riegl ndash για τα δοκίmicroια του οποίου έγραψε microια εισαγω-γή το 192752

Έχοντας εκθέσει ότι θεωρεί laquoπεmicroπτουσίαraquo της θεωρίας του Riegl ο Sedl-mayr περνά στην απαρίθmicroηση των εσφαλmicroένων απόψεων ορισmicroένων επιγόνων του οι οποίες θα πρέπει να απορριφθούν ως αβάσιmicroες Μια από αυτές τις από-ψεις είναι ότι laquomicroόνον τα άτοmicroα είναι πραγmicroατικά ενώ οι οmicroάδες και οι πνευ-microατικές κοινότητες αποτελούν απλώς αφηρηmicroένες έννοιεςraquo Κατά συνέπεια πρέπει επίσης να απορρίψουmicroε laquoτην πίστη στον ενιαίο και αmicroετάβλητο χαρα-κτήρα της ανθρώπινης φύσης και λογικήςraquo καθώς και την ιδέα ότι laquoη φύση παραmicroένει πάντοτε η ίδια και απλώς απεικονίζεται microε διάφορους τρόπουςraquo Τέλος πρέπει να αρνηθούmicroε την αιτιοκρατική ανάλυση της ιστορίας laquoπου αντιλαmicroβάνεται την ιστορική αλλαγή σαν αλυσίδα αιτίων και αποτελεσmicroά-τωνraquo Η laquoνοηmicroατοδοτηmicroένη αυτο-κίνηση του Πνεύmicroατος που οδηγεί σε αυ-θεντικά ιστορικά σύνολα γεγονότωνraquo είναι κάτι υπαρκτό

Τυχαίνει να είmicroαι φανατικός υπέρmicroαχος όλων εκείνων των laquoξεπερασmicroένωνraquo ιδεών τις οποίες ο Sedlmayr το 1927 παρακινούσε ένα εύπιστο κοινό να απορ-ρίψει συνηγορώντας παράλληλα υπέρ ενός ιστορικισmicroού έντονα επηρεασmicroένου από τον Σπένγκλερ Όπως γράφει και ο Κ Ρ Πόππερ στο βιβλίο του Η ένδεια του ιστορικισmicroού laquo∆εν συmicroπαθώ καθόλου αυτά τα ldquoπνεύmicroαταrdquo ούτε τα ιδεα-λιστικά τους πρωτότυπα ούτε τις διαλεκτικές και υλιστικές τους ενσαρκώ-σεις Αντίθετα αισθάνοmicroαι απόλυτα αλληλέγγυος microε όσους τα περιφρονούν

60 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Αισθάνοmicroαι ωστόσο ότι microαρτυρούν την ύπαρξη ενός κενού ενός χώρου που η κοινωνιολογία οφείλει να καλύψει microε κάτι πιο απτό όπως microια ανάλυση των προβληmicroάτων που τίθενται στο πλαίσιο microιας παράδοσηςraquo Το ύφος είναι κατά τη γνώmicroη microου microια από τις εκφάνσεις αυτών των παραδόσεων Στον βαθmicroό που δεν έχουmicroε κάποια καλύτερη ερmicroηνεία να προσφέρουmicroε η ύπαρξη οmicroοιό-microορφων τρόπων αναπαράστασης του κόσmicroου ωθεί προς την εύκολη εξήγηση ότι αυτή η ενότητα θα πρέπει να οφείλεται σε κάποιο υπερατοmicroικό πνεύmicroα το laquoπνεύmicroα της εποχήςraquo ή το laquoπνεύmicroα της φυλήςraquo53

∆εν αρνούmicroαι φυσικά ότι οι ιστορικοί όπως και όλοι οι microελετητές ανθρώπι-νων οmicroάδων ανακαλύπτουν συχνά κοινές στάσεις κοινές πεποιθήσεις ή κοινά γούστα που θα microπορούσαν να θεωρηθούν η κυρίαρχη (σε microια τάξη microια γενιά ένα έθνος) νοοτροπία και αντίληψη Ούτε βέβαια αmicroφισβητώ ότι οι αλλαγές στο διανοητικό κλίmicroα και το γούστο ή στη microόδα αντανακλούν κοινωνικές αλ-λαγές και ότι η διερεύνηση των σχέσεων αυτών microπορεί να παρουσιάζει σηmicroα-ντικό ενδιαφέρον Τόσο όmicroως ο Riegl όσο και οι επίγονοί του και οι ερmicroηνευτές του (όπως ο Worringer ο Dvo aacutek και ο Sedlmayr) εκτός από πλείστα όσα ιστορικά ζητήmicroατα που ανακύπτουν αυτό για το οποίο αισθάνονται κατrsquo εξο-χήν περήφανοι είναι τελικά και το microοιραίο τους microειονέκτηmicroα απορρίπτοντας την έννοια της δεξιότητας και τη σηmicroασία της όχι microόνον αγνοούν κρίσιmicroες πλευρές της καλλιτεχνικής δηmicroιουργίας αλλά κάνουν αδύνατη και τη διαmicroόρ-φωση microιας έγκυρης ψυχολογίας των υφολογικών αλλαγών κάτι που περιλαmicro-βάνεται οπωσδήποτε στις φιλοδοξίες τους54

Η ιστορία του γούστου και της microόδας είναι microια ιστορία προτιmicroήσεων και επιλογών microεταξύ εναλλακτικών λύσεων Η απόρριψη των ακαδηmicroαϊκών συmicro-βάσεων της εποχής τους από τους Προραφαηλίτες όπως και ο laquoιαπωνισmicroόςraquo της Αρ Νουβώ αποτελούν χαρακτηριστικά παραδείγmicroατα Παρόmicroοιες αλλα-γές σε ένα ύφος και στο κύρος που αυτό έχει microπορούν να περιγραφούν και microε όρους laquoθέλησης προς τη microορφήraquo ndash άλλωστε κανείς δεν αmicroφιβάλλει ότι απο-τελούσαν συmicroπτώmicroατα ενός ευρύτερου συνόλου τάσεων και διαθέσεων Ωστό-σο αυτό που microας ενδιαφέρει εδώ από microεθοδολογική άποψη είναι ότι microια επιλο-γή εκφράζει κάτι συνολικότερο microόνον αν microπορούmicroε να ανασυστήσουmicroε τις συνθήκες και τις διαδικασίες της Ο πλοίαρχος που θα microπορούσε να εγκατα-λείψει το πλοίο του αλλά προτίmicroησε να βυθιστεί microαζί του ήταν προφανώς ηρω-ικός microπορεί όmicroως και αυτός που κοιmicroόταν στην καmicroπίνα του και πνίγηκε να ήταν εξίσου ηρωικός αλλά δεν θα το microάθουmicroε ποτέ Αν θέλουmicroε να αντιmicroετω-πίζουmicroε το ύφος ως σύmicroπτωmicroα κάποιων γενικότερων (ενδεχοmicroένως πολύ εν-

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 61

διαφερουσών) καταστάσεων χρειαζόmicroαστε αναγκαστικά microια θεωρία των εναλ-λακτικών λύσεων και εκδοχών Αν κάθε αλλαγή είναι αναπόφευκτη και συνο-λική δεν υπάρχει τίποτε για να συγκρίνουmicroε καmicroιά κατάσταση για να ανασυστήσουmicroε κανένα σύmicroπτωmicroα και καmicroιά έκφραση για να διερευνήσουmicroε Σε αυτή την περίπτωση η αλλαγή αποτελεί σύmicroπτωmicroα τηςhellip αλλαγής και για να συγκαλυφθεί αυτή η ταυτολογία επιστρατεύεται κάποιο microεγαλεπήβο-λο εξελικτικό σχήmicroα Αυτό συνέβη όχι microόνο microε τον Riegl αλλά και microε πολλούς από τους επιγόνους του Λίγοι είναι σήmicroερα οι ιστορικοί και ακόmicroα λιγότεροι οι ανθρωπολόγοι που πιστεύουν ότι η ανθρωπότητα έχει υποστεί κάποια εmicro-φανή βιολογική αλλαγή από τη microια ιστορική περίοδο στην άλλη Ακόmicroα όmicroως και εκείνοι που θα δέχονταν ότι υπάρχει κάποια ανεπαίσθητη βαθmicroιαία γενε-τική διαφοροποίηση της ανθρωπότητας δεν θα δέχονταν ποτέ την άποψη ότι ο άνθρωπος άλλαξε τα τελευταία 3000 χρόνια (περίοδο που αντιστοιχεί σε περίπου εκατό γενιές) τόσο όσο η τέχνη του και το ύφος του55

V

Ο εξελικτισmicroός είναι νεκρός αλλά τα γεγονότα που τροφοδοτούν τον microύθο του δεν είναι εύκολο ακόmicroα και σήmicroερα να αγνοηθούν Ένα από αυτά τα γεγονότα είναι η συγγένεια ανάmicroεσα στην παιδική και την πρωτόγονη τέχνη Για τον microη ιδιαίτερα υποψιασmicroένο η συγγένεια αυτή οδηγεί στο εσφαλmicroένο δίληmicromicroα ότι οι πρωτόγονοι είτε δεν microπορούσαν να προχωρήσουν περισσότερο γιατί διέθεταν τη δεξιότητα ενός παιδιού microόνο είτε ότι δεν ήθελαν να προχωρήσουν περισσότερο γιατί εξακολουθούσαν να έχουν νοοτροπία παιδιού Και οι δυο αυτές υποθέσεις είναι προφανώς λάθος καθώς στηρίζονται στη σιωπηλή παραδοχή πως ότι είναι εύκολο για microας ήταν και πάντοτε εύκολο Ένα από τα σηmicroαντικότερα και microονιmicroότερα κέρδη από την επαφή της ιστορίας της τέχνης microε την ψυχολογία της αντίληψης είναι κατά τη γνώmicroη microου ότι δεν είmicroαστε πλέον υποχρεωmicroένοι να πιστεύουmicroε κάτι τέτοιο Στην πραγmicroατικότητα έστω και αν λυπάmicroαι για την κακή χρήση αυτής της προσέγγισης από τον ιστορικισmicroό οmicroολογώ πως νοσταλγώ κάπως την τόλmicroη των αισιόδοξων στοχαστών του 19ου αιώνα Ίσως αυτό να οφείλεται και στο ότι είχα την τύχη να διδαχτώ από τέτοια τολmicroηρά πνεύmicroατα που στις αρχές του 20ού αιώνα προσπαθούσαν να απαντήσουν στο ερώτηmicroα γιατί η τέχνη έχει ιστορία Ένας από αυτούς ήταν και ο Emanuel Loewy του οποίου η περιώνυmicroη microελέτη Η απόδοση της φύσης στην Πρώιmicroη

62 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Ελληνική τέχνη εκδόθηκε το 190056 Σε αυτό το βιβλίο περιέχεται κατά τη γνώmicroη microου ότι καλύτερο microπορεί να αντλήσει κανείς από τον εξελικτισmicroό

Ο Loewy επηρεάστηκε επίσης από τον Hildebrand και την ψυχολογία των αισθητηριακών δεδοmicroένων Όπως και αρκετοί άλλοι κριτικοί της ίδιας περιόδου ο Hildebrand απέδιδε τις ιδιοmicroορφίες της παιδικής τέχνης σε ασαφείς εικόνες microνήmicroης57 Οι εικόνες αυτές θεωρούνταν κατάλοιπα αισθητηριακών εντυπώ-σεων που καταγράφονται στη microνήmicroη όπου και συmicroπυκνώνονται σε χαρακτη-ριστικά σχήmicroατα microε τον ίδιο λίγο πολύ τρόπο που σχηmicroατίζονται χαρακτηρι-στικές εικόνες microε τη διαδοχική υπέρθεση πολλών φωτογραφιών Σε αυτή τη διαδικασία υποστήριζε ο Loewy η microνήmicroη αποβάλλει τα χαρακτηριστικά γνω-ρίσmicroατα των αντικειmicroένων όλα εκείνα τα στοιχεία που τους δίνουν την ιδιαί-τερη microορφή τους Ο πρωτόγονος καλλιτέχνης όπως και το παιδί ξεκινά από αυτές τις εικόνες microνήmicroης Έτσι θα προσπαθήσει να αποδώσει το ανθρώπινο σώmicroα microετωπικά τα άλογα σε πλάγια όψη τις σαύρες όπως φαίνονται από ψηλά Η ανάλυση του Loewy για αυτές τις αρχαϊκές microεθόδους γίνεται και σήmicroερα εν πολλοίς δεκτή αν και πρόκειται για κυκλική σε microεγάλο βαθmicroό εξή-γηση Αφού ο πρωτόγονος καλλιτέχνης δεν αντιγράφει προφανώς τον εξωτε-ρικό κόσmicroο αντιγράφει κάποιον αόρατο εσωτερικό κόσmicroο νοητικών εικόνων Η microόνη ωστόσο απόδειξη για την ύπαρξη αυτών των εικόνων προέρχεται απόhellip την τέχνη των πρωτογόνων Κανείς microας δεν έχει πιστεύω στο microυαλό του τις σχηmicroατικές παραστάσεις ανθρώπινων σωmicroάτων αλόγων ή σαυρών που υπαινίσσεται η θεωρία του Loewy Για τον καθένα από microας αυτές οι λέξεις παραπέmicroπουν και σε κάτι διαφορετικό ενώ θα υπάρχουν πάντοτε και κάποια φευγαλέα γεγονότα που δεν θα microπορούν να αναπαραχθούν microε ολοκληρωmicroένο τρόπο Οι επιφυλάξεις αυτές δεν αναιρούν πάντως την αξία των αναλύσεων του Loewy για τα κοινά στοιχεία στην τέχνη των παιδιών των ακαλλιέργητων ενηλίκων και των πρωτογόνων Ο Loewy στρέφοντας την προσοχή του όχι πλέον στην εξέλιξη της ανθρωπότητας γενικά αλλά στην πρώτη φορά που τα κοινά αυτά στοιχεία άρχισαν microεθοδικά να απορρίπτονται (στην Αρχαϊκή τέχνη στην Ελλάδα) ανέδειξε τη σηmicroασία των δυνάmicroεων εκείνων που πρέπει να υπερβεί microια τέχνη αν θέλει να πετύχει την ψευδαίσθηση της πραγmicroατικότητας Καθένα από αυτά τα βήmicroατα εmicroφανίζεται σαν κατάκτηση microιας άγνωστης έως τότε περιοχής που η νέα παράδοση εικονοπλασίας πρέπει να διασφαλίσει και να κατοχυρώσει Αυτή είναι και η αιτία που τα νέα καλλιτεχνικά πρότυπα δείχνουν πάντοτε ανεξήγητη (microε όρους laquoαισθητηριακών εντυπώσεωνraquo) ανθε-κτικότητα

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 63

Ο δάσκαλός microου στην ιστορία της τέχνης ο Julius von Schlosser έδειχνε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τον ρόλο των laquoτύπωνraquo ή ακόmicroα και των στερεοτύπων στην καλλιτεχνική παράδοση Ξεκινώντας από τη microελέτη παλαιών νοmicroισmicroά-των σύντοmicroα πέρασε στη microελέτη της Μεσαιωνικής τέχνης όπου οι microεταβο-λές των laquoτύπωνraquo είναι εmicroφανείς Το πρόβληmicroα της χρήσης των laquoπροηγούmicroε-νων τύπωνraquo στη Μεσαιωνική τέχνη δεν έπαψε ποτέ να γοητεύει τον Schloss-er παρά το ότι η επίδραση του Κρότσε τον έκανε ολοένα και πιο επιφυλακτικό απέναντι στις ψυχολογικές ερmicroηνείες (όσοι γνωρίζουν τις σκέψεις του στα ζητήmicroατα αυτά θα αναγνωρίσουν κάποια από τα αγαπηmicroένα του θέmicroατα σε αυτό το βιβλίο)58

Ότι έκανε ο Schlosser για τον Μεσαίωνα ο σύγχρονός του Aby Warburg το έκανε για την Αναγέννηση στην Ιταλία Εmicroβαθύνοντας συνεχώς στο πρό-βληmicroα τι ακριβώς αναζητούσε η Αναγέννηση στην Κλασική Αρχαιότητα ο Warburg οδηγήθηκε στην ανάλυση του ύφους της Αναγέννησης microε βάση την υιοθέτηση microιας νέας εικαστικής γλώσσας Πρόσεξε ότι τα δάνεια των καλλι-τεχνών της Αναγέννησης από την Κλασική γλυπτική δεν ήταν τυχαία αλλά αντιθέτως εmicroφανίζονταν όπου ο καλλιτέχνης αισθανόταν την ανάγκη microιας ιδιαίτερα εκφραστικής κίνησης ή χειρονοmicroίας (αυτό που ο Warburg αποκάλε-σε τελικά Pathosformel)59 Ιδιαίτερη εντύπωση προκάλεσε η επιmicroονή του Warburg στην άποψη ότι οι καλλιτέχνες του 15ου αιώνα που έως τότε θεω-ρούνταν υπέρmicroαχοι της απλής καθαρής παρατήρησης πολύ συχνά κατέφευ-γαν σε προϋπάρχοντες laquoτύπουςraquo Βοηθούmicroενοι και από την αύξηση του ενδι-αφέροντος για τα εικονογραφικά πρότυπα οι επίγονοι του Warburg κατέληγαν όλο και περισσότερο στη διατύπωση ότι η εξάρτηση από την παράδοση είναι ο κανόνας ακόmicroα και στα έργα εκείνα της Αναγέννησης και του Μπαρόκ που έως τότε θεωρούνταν νατουραλιστικά Σήmicroερα η microελέτη αυτής της συνέχει-ας έχει αντικαταστήσει σε microεγάλο βαθmicroό το παλαιότερο ενδιαφέρον για το ύφος και την εξέλιξή του60

Στο γοητευτικό του έργο Η ψυχολογία της τέχνης ο Αντρέ Μαλρό κατα-πιάνεται microε τη σηmicroασία αυτών των διαπιστώσεων61 Υπάρχει πολύς Χέγκελ και πολύς Σπένγκλερ στους ύmicroνους του Μαλρό προς τον microύθο και την αλλαγή αλλά και ριζική αmicroφισβήτηση της άποψης ότι το ύφος και η τεχνοτροπία του παρελθόντος αντικατοπτρίζει ουσιαστικά τον τρόπο microε τον οποίο οι καλλιτέχνες laquoέβλεπανraquo τον κόσmicroο Ο Μαλρό ξέρει πως η τέχνη γεννιέται από την τέχνη και όχι από τη φύση Παρrsquo όλη ωστόσο τη γοητεία του και παρά τις εmicroπνευ-σmicroένες ψυχολογικές του επισηmicroάνσεις το βιβλίο του Μαλρό δεν καταφέρνει να

64 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

microας δώσει αυτό που ο τίτλος του υπόσχεται microια ψυχολογία της τέχνης Εξα-κολουθούmicroε να microην έχουmicroε microια ικανοποιητική εξήγηση για το σκίτσο του Αλαίν [1] Ίσως όmicroως να είmicroαστε καλύτερα προετοιmicroασmicroένοι απrsquo ότι ο Riegl για να αποπειραθούmicroε microια τέτοια εξήγηση Γνωρίζουmicroε πλέον αρκετά για την επιρροή των συmicroβάσεων και τη δύναmicroη των παραδόσεων στα διάφορα γνωσιακά πεδία Οι ιστορικοί έχουν microελετήσει την επίδραση κάποιων προτύπων στον χρονικο-γράφο που επιδιώκει να καταγράψει τα πρόσφατα γεγονόταmiddot microελετητές της λογοτεχνίας όπως ο Ernst Robert Curtius έχουν επισηmicroάνει τον ρόλο των πα-ραδοσιακών κοινών τόπων στην ποίηση62 Είναι λοιπόν η ώρα να προσεγγίσει κανείς το πρόβληmicroα του ύφους και πάλι εξοπλισmicroένος όmicroως microε τις σχετικά πρόσφατες γνώσεις για τη δύναmicroη των παραδόσεων

Αντιλαmicroβάνοmicroαι ότι αυτή η εmicromicroονή στην ανθεκτικότητα των συmicroβάσεων στον ρόλο των laquoτύπωνraquo και των στερεοτύπων στην τέχνη θα συναντήσει την επιφυλακτικότητα όσων δεν έχουν δουλέψει σε αυτό το πεδίο Μια πάγια σχε-δόν κατηγορία κατά της ιστορίας της τέχνης είναι ότι επικεντρώνει το ενδια-φέρον της στην αναζήτηση επιδράσεων παραγνωρίζοντας έτσι το laquomicroυστήριοraquo της δηmicroιουργικότητας Όmicroως αυτό δεν είναι πάντοτε αλήθεια Όσο περισσό-τερο συνειδητοποιούmicroε την έντονη τάση του ανθρώπου να επαναλαmicroβάνει ότι έχει microάθει τόσο microεγαλύτερος είναι ο θαυmicroασmicroός microας για τα εξαιρετικά εκείνα άτοmicroα που καταφέρνουν να ξεφύγουν από αυτή την έmicroφυτη τάση και να ανοί-ξουν νέους δρόmicroους στους οποίους έρχονται και άλλοι να βαδίσουν

Παρrsquo όλα αυτά συχνά αναρωτιέmicroαι αν τα συmicroπεράσmicroατά microου προκύπτουν πράγmicroατι από τα δεδοmicroένα της ιστορίας της τέχνης αν η ανάγκη του τύπου της laquoφόρmicroουλαςraquo είναι τόσο καθολική όσο πιστεύω Σε ένα όmicroορφο απόσπα-σmicroα από τον Κουιντιλιανό γίνεται λόγος για τη δηmicroιουργικότητα του ανθρώ-πινου microυαλού microε τον καλλιτέχνη να αναφέρεται ως χαρακτηριστικό παράδειγ-microα laquoΠοιος καλλιτέχνης διδάχτηκε ποτέ να αναπαριστά όλα όσα υπάρχουν στη φύση hellipΠοιος τεχνίτης δεν έχει κατασκευάσει ένα σκεύος σε σχήmicroα που δεν έχει δει ποτέ τουraquo63

Πρόκειται σίγουρα για ενδιαφέρουσα παρατήρηση που όmicroως παραβλέπει το γεγονός ότι το νέο σκεύος θα ανήκει λίγο-πολύ στην ίδια οικογένεια microορφών microε αυτές που γνωρίζει ο τεχνίτης ότι η αναπαράσταση laquoόλων όσα υπάρχουν στη φύσηraquo εκ microέρους του θα συνδέεται πάντοτε microε τις αναπαραστάσεις εκείνες που οι δάσκαλοί του του κληροδότησαν64 Κανένας ιστορικός της τέχνης δεν microπορεί να υποτιmicroήσει την επίδραση του ύφους και πολύ λιγότερο βέβαια ο ιστορικός εκείνος που χαρτογραφεί τον microακρύ δρόmicroο προς την ψευδαίσθηση

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 65

VI

Για να απαντήσει κανείς σε αυτά τα κρίσιmicroα ερωτήmicroατα της επιστήmicroης microας δεν αρκεί πιστεύω να επαναλαmicroβάνει απλώς την παλαιά διάκριση σε laquoόρασηraquo και laquoγνώσηraquo ή να επιmicroένει πως κάθε αναπαράσταση γενικά βασίζεται σε συmicroβάσεις Πρέπει να αναλυθεί microέσα από νέο πρίσmicroα και microε ψυχολογικούς όρους τι ακριβώς περιλαmicroβάνει η διαδικασία της εικονοπλασίας και της ανά-γνωσης των εικόνων Σε αυτό ακριβώς το σηmicroείο εmicroφανίζεται ένα τεράστιο εmicroπόδιο Η απλή ψυχολογία στην οποία στηρίζονταν microε τόση σιγουριά ο Bar-ry και ο Ράσκιν ο Riegl και ο Loewy δεν υπάρχει πλέον για να microας καθοδη-γήσει Τα προβλήmicroατα που συνδέονται microε τη διαδικασία της αντίληψης είναι σήmicroερα τόσο microεγάλα και πολύπλοκα ώστε κανείς δεν θα microπορούσε να ισχυριστεί ότι τα αντιλαmicroβάνεται και τα κατέχει πλήρως

Ο Berenson microπορούσε να ξεκινά την περιήγησή του σε αυτά τα πεδία microε τη φράση laquoη ψυχολογία έχει διαπιστώσειhellipraquo Σήmicroερα λείπει από τα βιβλία που κυκλοφορούν αυτός ο τόνος της βεβαιότητας Ο J J Gibson λχ γράφει στην πολύ ενδιαφέρουσα microελέτη του Η αντίληψη του οπτικού κόσmicroου laquoΟι ση-microερινοί ψυχολόγοι δεν καταλαβαίνουν τι σηmicroαίνει να συλλαmicroβάνεις και να ερευ-νάς νέα χαρακτηριστικά του κόσmicroουraquo65 Ο D O Hebb στο γνωστό του βιβλίο Η οργάνωση της συmicroπεριφοράς φτάνει να υποστηρίξει πως laquoη αντίληψη του microεγέθους της φωτεινότητας και του τόνου microπορεί να ειπωθεί ότι προς το παρόν δεν ερmicroηνεύεται από καmicroιά θεωρίαraquo66 Η δυσκολία αυτή δεν περιορίζε-ται στα βασικά ζητήmicroατα Μιλώντας για τον απροσδόκητο τρόπο microε τον οποίο τα αλληλοεπικαλυπτόmicroενα χρώmicroατα microπορούν να επιδρούν το ένα στο άλλο ndashκάτι που ενδιαφέρει ιδιαίτερα τον ζωγράφοndash ο Ralph Μ Evans γράφει στο βιβλίο του Εισαγωγή στο χρώmicroα laquohellipώσπου να microπορέσουmicroε να εξηγήσουmicroε αυτά τα φαινόmicroενα χωρίς εξεζητηmicroένες υποθέσεις δεν microπορούmicroε να πούmicroε ότι καταλαβαίνουmicroε τον τρόπο microε τον οποίο λειτουργεί η οπτική διαδικασίαraquo67

Κάτω από αυτές τις συνθήκες ίσως είναι παράτολmicroο να επικαλεστούmicroε τα πορίσmicroατα ενός αβέβαιου πεδίου για να εξηγήσουmicroε τις αmicroφιβολίες microας και τις αβεβαιότητές microας Όmicroως η ενθάρρυνση για microια τέτοια απόπειρα προέρχεται ακριβώς από έναν microεγάλο πρωτοπόρο της ψυχολογίας της αντίληψης τον Wolfgang Koumlhler Στις παραδόσεις του microε τίτλο Η δυναmicroική στην ψυχολογία (1940) ο Koumlhler εκθειάζει τις αρετές της laquoκαταπάτησης ξένου εδάφους ως επιστηmicroονικής τεχνικήςraquo

laquoΟι ευτυχέστερες στιγmicroές στην ιστορία της γνώσης είναι όταν γεγονότα

66 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

που έως τότε θεωρούνταν εντελώς ιδιαίτερα συσχετίζονται ξαφνικά microε άλλα από πρώτη microατιά απόmicroακρα και φωτίζονται microε εντελώς νέο τρόπο Για να συmicroβεί κάτι τέτοιο στην ψυχολογία πρέπει να είmicroαστε πάντοτε πληροφορη-microένοι και για άλλα πράγmicroατα εκτός από το καθαυτό αντικείmicroενό microαςhellip Αν η σηmicroερινή κατάσταση της ψυχολογίας microάς προσφέρει έναν θαυmicroάσιο λόγο ndashή microάλλον microια έξοχη ευκαιρίαndash για να επεκτείνουmicroε την περιέργειά microας πέρα από το περιορισmicroένο microας πεδίο δεν θα έπρεπε να προσπαθούmicroε να αδράξουmicroε αυτή την ευκαιρίαraquo68

Ένας τουλάχιστον από τους οπαδούς του Koumlhler άδραξε πάντως την ευ-καιρία και αποτόλmicroησε το πέρασmicroα από την ψυχολογία στην τέχνη Το βιβλίο του Rudolf Arnheim Τέχνη και οπτική αντίληψη69 ασχολείται microε την εικόνα από τη σκοπιά της ψυχολογίας της ολικής microορφής (Gestalt) Η ανάγνωση αυτού του βιβλίου microού έχει προσφέρει πολλά Το κεφάλαιο για την τέχνη των παιδιών microού φάνηκε τόσο διδακτικό ώστε ένιωσα ndashmicroε ανακούφισηndash πως microπορώ πλέ-ον να σταmicroατήσω τις έρευνές microου σε αυτό το πολυσυζητηmicroένο πεδίο Από την άλλη το βιβλίο του Arnheim λέει λίγα πράγmicroατα για τον ιστορικό της τέχνης και το πρόβληmicroα του ύφους Ίσως ο συγγραφέας σπεύδει κάπως να ακολου-θήσει τον Riegl στην laquoαντικειmicroενικότητάraquo του να δικαιώσει τους πειραmicroατι-σmicroούς της τέχνης του 20ού αιώνα η οποία σε microεγάλο βαθmicroό θεωρεί το πρό-βληmicroα της ψευδαίσθησης απλή προκατάληψη των laquoφιλισταίωνraquo Το γεγονός ότι τα πρότυπα της πιστότητας και της αληθοφάνειας αλλάζουν από εποχή σε εποχή δίνει στον Arnheim την ελπίδα ότι laquomicroια νέα αλλαγή στο επίπεδο της πραγmicroατικότητας στην τέχνηraquo θα κάνει τα έργα του Πικάσσο του Μπρακ ή του Κλέε laquoνα microοιάζουν microε τα πράγmicroατα που αναπαριστούνraquo ndash αν αυτό αλη-θεύει δεν αποκλείεται στο microέλλον να δούmicroε διαφηmicroίσεις για microαντολίνα κανά-τες ή άλλα αντικείmicroενα που να κινούνται στο νέο αυτό laquoεπίπεδο πραγmicroατικό-τηταςraquo70

Το βιβλίο του W M Ivins Jr Χαρακτικά και οπτική επικοινωνία71 αποτε-λεί πικρό αντίδοτο σε αυτές τις πνευmicroατικές αναζητήσεις Κατά τον Ivins η ιστορία της αναπαράστασης microπορεί να ενταχθεί στη γενικότερη ιστορία της επιστήmicroης χωρίς καmicroιά αναφορά σε ζητήmicroατα αισθητικής

Σε αυτό το σηmicroείο θα ήθελα επίσης να microνηmicroονεύσω το βιβλίο του Anton Ehrenzweig Η ψυχανάλυση της καλλιτεχνικής όρασης και ακοής72 Η οξυδέρκεια και η τόλmicroη microε την οποία ο συγγραφέας προσπαθεί να εντάξει τα πορίσmicroατα της ψυχολογίας της Gestalt σε ένα σύστηmicroα φροϋδικών ιδεών αξίζει κάθε προ-σοχή και κάθε σεβασmicroό Ο Ehrenzweig δεν κάνει το λάθος να υποτιmicroήσει τις

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 67

δυνάmicroεις που έχει να αντιmicroετωπίσει ο επιστηmicroονικός νατουραλισmicroός στην τέ-χνη Μας δίνει ενδιαφέρουσες περιγραφές του οπτικού χάους που προσπαθεί να υποτάξει η τέχνη αλλά δεν αποφεύγει και αυτός κατά τη γνώmicroη microου την άρνηση να microελετήσει κάποια πειράmicroατα microε την αντικειmicroενική πραγmicroατικότη-τα όπως δεν αποφεύγει και την προσφυγή σε εξελικτικιστικές ερmicroηνείες

Τα τρία βιβλία που ανέφερα δείχνουν ότι εκκρεmicroούν κάποια προβλήmicroατα που ζητούν τις λύσεις τους Έχοντας ήδη προχωρήσει τη δουλειά microου όταν κυκλο-φόρησαν τα τρία βιβλία δεν microπορώ να ισχυριστώ πως οι κρίσεις microου για αυτά είναι ανεπηρέαστες Έτσι ή αλλιώς πιστεύω πως τα εν λόγω έργα δείχνουν ότι είναι πιεστική ανάγκη για τον ιστορικό του καλλιτεχνικού ύφους να διαβεί τα σύνορα που τον χωρίζουν από τον ψυχολόγο Ένα τέτοιο εγχείρηmicroα πιστεύω πως microπορεί να αποδώσει κάτι πολύ περισσότερο από microερικές microεmicroονωmicroένες περιπτώσεις ψυχολογικών πειραmicroάτων O ριζικός αναπροσανατολισmicroός κάθε παραδοσιακής ιδέας για τον ανθρώπινο νου δεν microπορεί να αφήσει ανεπηρέαστο τον ιστορικό της τέχνης Αυτός ο αναπροσανατολισmicroός είναι ndashέστω και έmicromicroε-σαndash φανερός στην αντιmicroετώπιση της παιδικής τέχνης από τον Arnheim κα-θώς και στις απόψεις του Ehrenzweig για την ασύνειδη αντίληψη ndash έστω και αν ο χαρακτήρας και η σηmicroασία ενός τέτοιου αναπροσανατολισmicroού συσκοτί-ζεται κάπως από την εmicromicroονή τους στις ιδέες και στην ορολογία microιας συγκε-κριmicroένης ψυχολογικής σχολής και θεωρίας Οι βασικοί όροι που χρησιmicroο- ποιούσαν microε εmicroπιστοσύνη καλλιτέχνες κριτικοί και ιστορικοί της τέχνης έχουν χάσει σε microεγάλο βαθmicroό το κύρος τους και την αξία τους Έννοιες όπως laquomicroίmicroη-ση της φύσηςraquo laquoεξιδανίκευσηraquo ή laquoαφαίρεσηraquo στηρίζονται στην παραδοχή ότι προηγούνται οι laquoαισθητηριακές εντυπώσειςraquo οι οποίες εν συνεχεία υπό-κεινται στην απαραίτητη επεξεργασία παραmicroορφώνονται ή γενικεύονται

Ο Κ Ρ Πόππερ αποκαλεί αυτές τις απόψεις laquoθεωρία του microυαλού-κουβάraquo ενός microυαλού δηλαδή όπου σωρεύονται τα laquoαισθητηριακά δεδοmicroέναraquo Έχοντας αποδείξει το αβάσιmicroο αυτής της βασικής παραδοχής στο πεδίο της επιστηmicroο-νικής microεθόδου και της θεωρίας της γνώσης ο Πόππερ επιmicroένει σε ότι αποκα-λεί laquoθεωρία του προβολέαraquo δίνοντας έmicroφαση στις δραστηριότητες του ζωντα-νού οργανισmicroού που δεν σταmicroατά ποτέ να εξετάζει και να ερευνά το περιβάλλον του73 Η γονιmicroότητα microιας τέτοιας προσέγγισης αρχίζει να γίνεται ολοένα και πιο αισθητή σε πολλούς τοmicroείς της ψυχολογίας Όσο και αν οι θεωρίες διαφέ-ρουν microεταξύ τους η έmicroφασή τους microετατοπίζεται σταθερά από τα ερεθίσmicroατα στην ανταπόκριση του οργανισmicroού ανταπόκριση που είναι αρχικά αόριστη και γενική για να γίνει σταδιακά πιο εξειδικευmicroένη και σύνθετη

68 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

laquoΗ πορεία της microάθησης είναι από το αόριστο προς το συγκεκριmicroένο και όχι από τις αισθήσεις προς την αντίληψηraquo γράφει ο J J Gibson74 Και ο L von Bertalanffy microιλώντας για τη θεωρητική βιολογία συmicroπληρώνει laquoΗ σύγχρονη έρευνα δείχνει ότι πιθανότατα υπάρχουν στην αρχή ανοργάνωτα και άmicroορφα σύνολα στο πλαίσιο των οποίων συντελείται βαθmicroιαία η διαφοροποίη-σηraquo75

Εύκολα θα microπορούσε κανείς να παραλληλίσει αυτές τις φράσεις microε τις από-ψεις του Πιαζέ για τη νοητική ανάπτυξη των παιδιών76 ή του Φρόυντ και των επιγόνων του για τη συναισθηmicroατική εξέλιξή τους77 Ακόmicroα και οι πρόσφατες microελέτες για το πώς laquomicroαθαίνουνraquo οι microηχανές δείχνουν προς την ίδια κατεύθυν-ση από το γενικό στο ειδικό78 Σε όσα ακολουθούν επιδίδοmicroαι microερικές φορές σε παρόmicroοιους παραλληλισmicroούς έστω και αν γνωρίζω τους κινδύνους που συνε-πάγονται αυτοί οι ερασιτεχνισmicroοί και το να microπαίνει κανείς laquoσε ξένα χωράφιαraquo Η προσέγγισή microου αυτή δικαιώνεται microόνο στο microέτρο που το βιβλίο microου θα αποδειχθεί χρήσιmicroο για την καθηmicroερινή δουλειά του ιστορικού της τέχνης ∆εν ήταν εύκολο να εντρυφήσω στο θέmicroα της ψευδαίσθησης χωρίς microια θεωρία της αντίληψης Σε αυτό ακριβώς το πεδίο ο τρόπος σκέψης που ανέφερα αποδεί-χθηκε εξαιρετικά χρήσιmicroος79 Το θεωρητικό microοντέλο αυτής της προσέγγισης που οι ρίζες του βρίσκονται στον Καντ διατυπώνεται microε τον πιο συστηmicroατικό και συνεκτικό τρόπο στο βιβλίο του Φ Α φον Χάγεκ Η αισθητηριακή τάξη80 Πάνω απrsquo όλα πάντως έχω επωφεληθεί από την εmicromicroονή του Πόππερ στον ρόλο της πρόβλεψης και των τεστ Στην ψυχολογία η προσέγγιση αυτή υιο-θετείται από τους Jerome S Bruner και Leo Postman που υποστηρίζουν ότι laquoόλες οι γνωστικές διεργασίες ανεξάρτητα αν παίρνουν τη microορφή αντιλήψεων σκέψεων ή ανακλήσεων αποτελούν ldquoυποθέσειςrdquo του οργανισmicroούhellip και απαι-τούν ldquoαπαντήσειςrdquo microε τη microορφή κάποιας παραπέρα εmicroπειρίας απαντήσεις που θα τις επιβεβαιώσουν ή θα τις καταρρίψουνraquo81

Σε αυτό το πλαίσιο ο Πόππερ έχει επισηmicroάνει πως οι επιβεβαιώσεις αυτών των laquoυποθέσεωνraquo δεν microπορούν παρά να είναι προσωρινές ενώ η απόρριψή τους οριστική82 ∆εν υπάρχει εποmicroένως αυστηρή διάκριση microεταξύ ψευδαίσθησης και αντίληψης Η αντίληψη χρησιmicroοποιεί όλα της τα microέσα για να ξεριζώσει τις επιβλαβείς ψευδαισθήσεις αλλά συχνά αποτυγχάνει να laquoαπορρίψειraquo microια εσφαλmicroένη υπόθεση ndash όταν λχ έχει να κάνει microε ιλουζιονιστικά έργα τέχνης

Πιστεύω βάσιmicroα πως microια τέτοια θεωρία laquoτης δοκιmicroής και του σφάλmicroατοςraquo για την αντίληψη θα microπορούσε να αποδειχθεί γόνιmicroη και για άλλους επιστη-microονικούς κλάδους εκτός από τον δικό microου αλλά δεν σκοπεύω να επιmicroείνω εδώ

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 69

ως προς αυτό Κύριο microέληmicroά microου είναι η ανάλυση της εικονοπλασίας ο τρόπος microε άλλα λόγια microε τον οποίο οι καλλιτέχνες ανακάλυψαν κάποια από αυτά τα microυστικά της όρασης microέσω laquoτης δηmicroιουργίας και της αναπαραγωγήςraquo Οι Αιγύπτιοι του Αλαίν [1] πριν microπορέσουν να δηmicroιουργήσουν microια ψευδαίσθηση της πραγmicroατικότητας έπρεπε να microάθουν όχι laquoνα αντιγράφουν ότι βλέπουνraquo αλλά να χειρίζονται κάποιους διφορούmicroενους κώδικες σηmicroείων στους οποίους οφείλουmicroε να στηριζόmicroαστε για τη σταθερή microας όραση ώσπου η εικόνα τους να γίνει ένα microε την πραγmicroατικότητα Με άλλα λόγια αντί να απαντήσουν στο δίληmicromicroα laquoκουνέλι ή πάπιαraquo έπρεπε να ανακαλύψουν το παιχνίδι laquoτελάρο ή φύσηraquo που παιζόταν microε ένα σύνολο γήινων χρωmicroάτων ικανών ndashαπό microακριά τουλάχιστονndash να καταλήξουν σε ψευδαίσθηση Καλλιτεχνικό ή όχι αυτό το παιχνίδι δεν microπορούσε παρά να είναι απόρροια πολλών διαδοχικών laquoδοκιmicroών και σφαλmicroάτωνraquo Ως πείραmicroα στο πλαίσιο microιας θεωρίας της αντίληψης η ιλουζιονιστική τέχνη παρουσιάζει ενδιαφέρον ακόmicroα και σε microια περίοδο η οποία την έχει εξοβελίσει για χάρη άλλων τρόπων έκφρασης

Με κίνδυνο να αποκαλύψω όλη την laquoπλοκήraquo από την αρχή δεν διστάζω να δηλώσω για τον βιαστικό αναγνώστη ή κριτικό ότι τα συmicroπεράσmicroατα που υπαινίσσοmicroαι εδώ εκτίθενται αναλυτικά στο Κεφάλαιο 9 του βιβλίου όπου και επανέρχονται κάποια από τα ζητήmicroατα που θίγω στην Εισαγωγή Κάθε βιβλίο που επικεντρώνεται σε ένα βασικό συmicroπέρασmicroα πρέπει να χτίζεται όπως microια αψίδα Η laquoκλείδαraquo θα είναι σαν να κρέmicroεται στον αέρα αν δεν υποστηρίζεται από τους άλλους αψιδόλιθους Όλα τα κεφάλαια αυτού του βιβλίου στρέφονται κατά κάποιον τρόπο προς το κέντρο του προβλήmicroατος αλλά και στηρίζονται από τον σκελετό του κτιρίου Τα όρια της microίmicroησης που προκύπτουν από το εκφραστικό microέσο και το laquoσχήmicroαraquo οι σχέσεις φόρmicroας και λειτουργίας στην εικονοπλασία και πάνω απrsquo όλα η σηmicroασία της συmicromicroετοχής του θεατή για τη διαλεύκανση των αmicroφισηmicroιών δικαιώνουν τελικά την τολmicroηρή πρόταση ότι η τέχνη έχει ιστορία επειδή οι ψευδαισθήσεις της τέχνης δεν είναι microόνον ο καρ-πός της ανάλυσης των φαινοmicroένων από τον καλλιτέχνη αλλά και τα απαραί-τητα εργαλεία για microια τέτοια ανάλυση Ελπίζω ότι ο αναγνώστης δεν θα κλείσει το βιβλίο σε αυτό το σηmicroείο αλλά θα microε ακολουθήσει στη δοκιmicroή και την εφαρmicroογή αυτής της προσέγγισης στη φυσιογνωmicroική έκφραση και ακό-microα παραπέρα έως τα όρια της αισθητικής αυτής της Γης της Επαγγελίας που microόνο φευγαλέα θα microπορέσει να τη δει από microακριά

Καταλαβαίνω πως οι microακροσκελείς αναφορές στις θεωρίες της αντίληψης είναι κάπως κουραστικές για τον αναγνώστη που θέλει να φτάνει πάντοτε στην

70 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

καρδιά αυτού που ονοmicroάζουmicroε τέχνη Ωστόσο πιστεύω πως προκειmicroένου να συζητηθούν τα ζωτικά προβλήmicroατα της τέχνης απαιτείται πάντοτε να ξεκα-θαρίσει το ευρύτερο τοπίο Αυτή microου η πεποίθηση ενισχύεται απrsquo όσα γράφει ο microακαρίτης φίλος microου Ernst Kris ndashmicroε τον οποίο συχνά συζητούσα όλα αυτά τα ζητήmicroαταndash στο βιβλίο του Ψυχαναλυτικές αναζητήσεις στην τέχνη83

laquoΈχουmicroε πλέον συνειδητοποιήσει ότι η τέχνη δεν παράγεται σε κενό αέρος ότι όλοι οι καλλιτέχνες έχουν προδρόmicroους και πρότυπα αποτελώντας όπως και οι επιστήmicroονες microέρη microιας παράδοσης και δουλεύοντας σε συγκεκριmicroένο πάντοτε πλαίσιο προβληmicroάτων Ο βαθmicroός στον οποίο ελέγχει κανείς τα εκ-φραστικά του microέσα και η ελευθερία ndashσε ορισmicroένες τουλάχιστον περιόδουςndash να τροποποιεί αυτό το αυστηρό πλαίσιο αποτελούν προφανώς microέρος microιας περίπλο-κης κλίmicroακας microε την οποία microετράmicroε την επιτυχία Η ψυχανάλυση από την πλευρά της λίγα πράγmicroατα έχει συνεισφέρει έως τώρα στην κατανόηση αυτού του πλαισίου Η ψυχολογία του καλλιτεχνικού ύφους δεν έχει γραφτεί ακόmicroηraquo

Το κενό που επισηmicroαίνει ο Kris δεν πρόκειται φυσικά να καλυφθεί microε τα κεφάλαια που ακολουθούν Το laquoαίνιγmicroα του ύφουςraquo microπορεί να απαντηθεί microόνον από την ψυχολογία της αναπαράστασης Υπάρχουν πάντοτε οι ανεξιχνίαστες πιέσεις της microόδας και τα microυστήρια του γούστου84 Αν όmicroως θέλουmicroε κάποτε να κατανοήσουmicroε τις επιπτώσεις αυτών των παραγόντων στην αναπαράστα-ση και κατrsquo επέκταση στην τέχνη πρέπει πρώτα να αναζητήσουmicroε microια απά-ντηση στα απλούστερα ερωτήmicroατα που θέτει το σκίτσο του Αλαίν

9

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Προλογικό σηmicroείωmicroα του microεταφραστή hellip 11 Πρόλογος hellip 13Πρόλογοι στη 2η 3η 4η 5η 6η έκδοση hellip 18 ΕΙΣΑΓΩΓΗΨυχολογία και laquoαίνιγmicroα του ύφουςraquo hellip 41 ΜΕΡΟΣ Α ΤΑ ΟΡΙΑ ΤΗΣ ΟΜΟΙΟΤΗΤΑΣ hellip 711 Από το φως στο χρώmicroα hellip 732 Αλήθεια και στερεότυπο hellip 103 ΜΕΡΟΣ Β ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΚΑΙ ΦΟΡΜΑ hellip 1333 Η δύναmicroη του Πυγmicroαλίωνα hellip 1354 Σκέψεις για την laquoελληνική επανάστασηraquo hellip 1605 Φόρmicroουλα και εmicroπειρία hellip 195 ΜΕΡΟΣ Γ Η ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΤΟΥ ΘΕΑΤΗ hellip 2296 Η εικόνα στα σύννεφα hellip 2317 Όροι της ψευδαίσθησης hellip 2518 Αmicroφισηmicroίες της τρίτης διάστασης hellip 291 ΜΕΡΟΣ ∆ ΕΠΙΝΟΗΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ hellip 3419 Η ανάλυση της όρασης στην τέχνη hellip 343

10 Το πείραmicroα της καρικατούρας hellip 38511 Από την αναπαράσταση στην έκφραση hellip 416

ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ hellip 447 Σηmicroειώσεις hellip 451Κατάλογος εικόνων hellip 483Ευρετήριο hellip 499

40 ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗΝ 6η ΕΚ∆ΟΣΗ

1 Ντανιέλ Αλαίν Σχέδιο copyThe New Yorker Magazine (1955)

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 41

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Ψυχολογία και laquoαίνιγmicroα του ύφουςraquo

Εφόσον η τέχνη συνδέεται microε τον ανθρώπινο νου κάθε επιστηmicroονική microε-λέτη της τέχνης θα είναι αναπόφευκτα ψυχολογία Μπορεί βέβαια να είναι και άλλα πράγmicroατα αλλά ψυχολογία θα είναι οπωσδήποτε

MAX J FRIEDLAumlNDER Για την τέχνη και τη γνώση1

I

ΗΕΙΚΟΝΑ της απέναντι σελίδας εξηγεί πιο γρήγορα απrsquo ότι οποιαδήπο-τε λόγια τι εννοώ laquoαίνιγmicroα του ύφουςraquo Το σχέδιο του Αλαίν συνοψίζει

πολύ καθαρά ένα πρόβληmicroα που απασχολεί γενιές και γενιές ιστορικών της τέχνης Γιατί διαφορετικές εποχές και διαφορετικοί λαοί έχουν αναπαραστήσει τον ορατό κόσmicroο microε τόσο διαφορετικό τρόπο Οι πίνακες που σήmicroερα τους θε-ωρούmicroε πιστή απεικόνιση της φύσης θα είναι άραγε για τις επερχόmicroενες γενιές τόσο λίγο πειστικοί όσο είναι για microας σήmicroερα η Αιγυπτιακή ζωγραφική Είναι όλα τα σχετικά microε την τέχνη εντελώς υποκειmicroενικά ή υπάρχουν και αντικειmicroενικά κριτήρια Και αν υπάρχουν και αν όσα διδάσκονται σήmicroερα οι σπουδαστές της τέχνης καταλήγουν σε πιο πιστές microιmicroήσεις της φύσης απrsquo ότι οι συmicroβάσεις των Αιγυπτίων τι ήταν εκείνο που εmicroπόδισε τους Αιγύπτιους να τα υιοθετήσουν Μήπως όπως υπαινίσσεται ο Αλαίν αντιλαmicroβάνονταν τη φύση microε διαφορετικό τρόπο Μήπως microια τέτοια ποικιλοmicroορφία της καλλιτε-χνικής όρασης θα βοηθούσε τελικά να εξηγήσουmicroε και τις περίπλοκες εικόνες πολλών σύγχρονων καλλιτεχνών

Όλα αυτά τα ερωτήmicroατα απασχολούν την ιστορία της τέχνης Όmicroως οι απαντήσεις δεν microπορούν να δοθούν microε τη βοήθεια των microεθόδων της ιστορίας και microόνο Περιγράφοντας τις αλλαγές που σηmicroειώνονται ο ιστορικός της τέ-χνης έχει ολοκληρώσει το έργο του Αυτό που εξετάζει είναι οι διαφορές της microιας τεχνοτροπίας από την άλλη έχοντας καταφέρει να τελειοποιήσει τις microεθόδους περιγραφής ώστε να οmicroαδοποιεί να οργανώνει και να χαρακτηρίζει

42 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

τα έργα τέχνης που σώζονται Παρατηρώντας τις κάθε είδους εικόνες σε αυ-τό το βιβλίο όλοι microας περισσότερο ή λιγότερο αντιδρούmicroε όπως ο ιστορικός της τέχνης στις microελέτες του προσλαmicroβάνουmicroε το θέmicroα microιας παράστασης σε συνδυασmicroό microε την τεχνοτροπία της (ένα κινεζικό τοπίο ένα ολλανδικό τοπίο ένα αρχαιοελληνικό κεφάλι microια προσωπογραφία του 17ου αιώνα) Θεωρώντας αυτές τις κατατάξεις δεδοmicroένες έχουmicroε πάψει να αναρωτιόmicroαστε πώς είναι τόσο εύκολο να λέmicroε ότι ένα δέντρο είναι ζωγραφισmicroένο από έναν Κινέζο ή έναν Ολλανδό Αν η τέχνη δεν ήταν microόνο ndashή κυρίωςndash έκφραση προσωπικής οπτι-κής δεν θα υπήρχε ιστορία της τέχνης ∆εν θα ήταν δεδοmicroένο ndashόπως είναι σήmicroεραndash ότι πρέπει να υπάρχει κάποια συγγένεια ανάmicroεσα σε εικόνες δέντρων ζωγραφισmicroένες την ίδια λίγο-πολύ εποχή ∆εν θα ήταν αυτονόητο ότι οι microα-θητές στο σκίτσο του Αλαίν [1] θα ζωγραφίσουν τελικά microια χαρακτηριστικά αιγυπτιακή microορφή Ακόmicroα και το αν microια αιγυπτιακή microορφή φιλοτεχνήθηκε πριν από 3000 χρόνια ή αποτελεί χθεσινή αποmicroίmicroηση θα ήταν δύσκολο να εντοπιστεί Ο ιστορικός της τέχνης βασίζεται σrsquo αυτό που είπε κάποτε ο Woumllf-flin laquo∆εν είναι τα πάντα δυνατά σε κάθε περίοδοraquo2 Η ερmicroηνεία αυτού του παράξενου γεγονότος δεν είναι καθήκον του ιστορικού της τέχνης Τότε όmicroως τίνος καθήκον είναι

II

Σε microια παλιότερη εποχή οι microέθοδοι αναπαράστασης ήταν αρmicroοδιότητα του κριτικού της τέχνης Έχοντας συνηθίσει να κρίνει τα έργα της εποχής του πάνω απrsquo όλα microε όρους αναπαραστασιακής ακρίβειας ο κριτικός δεν είχε κα-microιά αmicroφιβολία πως η ικανότητα αυτή είχε ακολουθήσει εξελικτική πορεία από την υποτυπώδη microίmicroηση έως την τελειοποίηση της ψευδαίσθησης Σύmicroφωνα microε αυτή την αντίληψη η Αιγυπτιακή τέχνη υιοθετούσε κάποιες υποτυπώδεις σχεδόν παιδικές microεθόδους αναπαράστασης απλώς και microόνο γιατί δεν γνώριζε άλλες πιο προχωρηmicroένες οι microέθοδοι των Αιγυπτίων θα microπορούσαν να εξηγη-θούν αλλά όχι βέβαια και να επαινεθούν Ένα από τα σηmicroαντικότερα κέρδη που αποκοmicroίσαmicroε από τη microεγάλη καλλιτεχνική επανάσταση που σάρωσε την Ευρώπη στο πρώτο microισό του 20ού αιώνα είναι και το ότι απαλλαχθήκαmicroε από αυτού του είδους την αισθητική Η πρώτη προκατάληψη που συνήθως προ-σπαθούmicroε να καταπολεmicroήσουmicroε όταν εισάγουmicroε κάποιον στην τέχνη είναι η πεποίθηση ότι η καλλιτεχνική αξία ταυτίζεται microε τη φωτογραφικού τύπου

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 43

ακρίβεια Ο microαθητής εκπαιδεύεται βαθmicroιαία ώστε να microπορεί να διακρίνει την τεράστια διαφορά που χωρίζει τη δηmicroιουργική έmicroπνευση του microεγάλου καλλι-τέχνη από την απλή εικόνα microιας καρτ-ποστάλ ή microιας φωτογραφίας κοmicromicroένης από περιοδικό Με άλλα λόγια η αισθητική έχει απορρίψει κάθε ενασχόληση microε το πρόβληmicroα της περισσότερο ή λιγότερο πιστής αναπαράστασης Πρόκει-ται για απελευθέρωση από πολλές απόψεις και δεν νοmicroίζω ότι υπάρχει κανείς που θα ήθελε να ξαναγυρίσουmicroε στην παλιά σύγχυση Καθώς όmicroως ούτε ο ιστορικός της τέχνης ούτε ο κριτικός επιθυmicroεί να ασχολείται microε αυτό το πα-νάρχαιο πρόβληmicroα δηmicroιουργείται οπωσδήποτε ένα κενό τείνει να επικρατήσει η εντύπωση ότι το θέmicroα της ψευδαίσθησης όντας χωρίς ενδιαφέρον από καλ-λιτεχνική άποψη είναι και από ψυχολογική άποψη πολύ απλό3

∆εν είναι απαραίτητο να προσφύγουmicroε στην τέχνη για να δείξουmicroε πως η άποψη αυτή είναι εσφαλmicroένη Οποιοδήποτε εγχειρίδιο ψυχολογίας και αν ανοί-ξουmicroε είναι γεmicroάτο από παραδείγmicroατα που δείχνουν πόσο περίπλοκα είναι αυ-τά τα ζητήmicroατα Την εικόνα [2] από το εβδοmicroαδιαίο χιουmicroοριστικό έντυπο Die Fliegenden Blaumltter (Τα Ιπτάmicroενα Φύλλα) microπορούmicroε να τη δούmicroε είτε σαν κουνέλι είτε σαν πάπια Ασφαλώς δεν έχουmicroε την ψευ-δαίσθηση ότι πρόκειται για laquoπραγmicroατικόraquo κουνέλι ή πά-πια4 Αυτό που βλέπουmicroε στο χαρτί δεν θυmicroίζει καν ζώο Και όmicroως δεν microπορεί κανείς να αmicroφισβητήσει πως το σχέδιο laquomicroεταmicroορφώνεταιraquo καθώς το ράmicroφος της πάπιας microετατρέπεται σε αυτιά του κουνελιού και microια σχεδόν αδι-όρατη γραmicromicroή στο κεφάλι της πάπιας αναβαθmicroίζεται σε στόmicroα του κουνελιού Αν ξαναδιαβάσουmicroε το σχέδιο σαν πάπια η γραmicromicroή αυτή τραβά άραγε πε-ρισσότερο την προσοχή microας Για να απαντήσουmicroε σε αυτό το ερώτηmicroα θα πρέπει να δούmicroε τι laquoπραγmicroατικά υπάρχειraquo να αποσυνδέσουmicroε το σχέδιο από την ερmicroηνεία του Σύντοmicroα ωστόσο διαπιστώνουmicroε πως κάτι τέτοιο δεν είναι δυνατόν Μπορούmicroε βέβαια τώρα να περνάmicroε microε microεγαλύτερη ταχύτητα από τη microια laquoανάγνωσηraquo στην άλλη Μπορούmicroε επίσης να θυmicroόmicroαστε το κουνέλι όταν βλέπουmicroε την πάπια Όmicroως όσο και αν εξοικειωθούmicroε microε την εικόνα διαπιστώνουmicroε πως παραmicroένει πάντοτε αδύνατον να πετύχουmicroε τη διπλή ταυτόχρονη ανάγνωση Όπως θα διαπιστώσουmicroε η ψευδαίσθηση είναι δύσκο-λο να περιγραφεί ή να αναλυθεί Όσο και αν έχουmicroε επίγνωση ότι κάθε εmicroπειρία πρέπει να είναι microια ψευδαίσθηση δεν microπορούmicroε να δούmicroε microε τη στενή έννοια του όρου τον εαυτό microας σε κατάσταση ψευδαίσθησης

Αν ο αναγνώστης βρίσκει αυτόν τον ισχυρισmicroό κάπως αινιγmicroατικό υπάρχει

2 Κουνέλι ή πάπια

44 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

πάντοτε ένα laquoόργανο ψευδαίσθησηςraquo πολύ οικείο σε όλους microας που microπορεί να τον επιβεβαιώσει ο καθρέφτης του microπάνιου Αναφέροmicroαι ειδικότερα στο microπά-νιο γιατί το πείραmicroα που προτείνω πετυχαίνει καλύτερα αν ο καθρέφτης είναι λίγο θολωmicroένος από ατmicroούς Είναι πράγmicroατι γοητευτικό από την άποψη της ιλουζιονιστικής αναπαράστασης να παρατηρήσει κανείς το κεφάλι του στον καθρέφτη καθαρίζοντας τους ατmicroούς από την επιφάνειά του Μόνον όταν κάνουmicroε κάτι τέτοιο συνειδητοποιούmicroε πόσο microικρή είναι η εικόνα που microας δίνει την ψευδαίσθηση ότι βλέπουmicroε τον εαυτό microας laquoπρόσωπο microε πρόσωποraquo Για την ακρίβεια είναι η microισή απrsquo ότι το κεφάλι microας ∆εν θέλω να κουράσω τον αναγνώστη microε γεωmicroετρικές αποδείξεις του γεγονότος αν και το πράγmicroα είναι αρκετά απλό αφού ο καθρέφτης βρίσκεται πάντα στη microέση της απόστασης που microε χωρίζει από το είδωλό microου το κεφάλι που βλέπω θα είναι το microισό σε microέγεθος από το πραγmicroατικό5 Παρrsquo όλες ωστόσο αυτές τις αποδείξεις και παρά τη γεωmicroετρία ο ισχυρισmicroός microου θα γίνεται πάντοτε δεκτός microε ειλικρινή δυσπιστία Ακόmicroα και εγώ θα συνεχίσω να επιmicroένω ότι βλέπω το κεφάλι microου σε φυσικό microέγεθος όταν ξυρίζοmicroαι και ότι το microέγεθος στην επιφάνεια του κα-θρέφτη δεν είναι παρά οπτασία ∆εν microπορείς να laquoχρησιmicroοποιείςraquo microια ψευδαί-σθηση και να την παρατηρείς ταυτόχρονα

Τα έργα τέχνης δεν είναι καθρέφτες αλλά έχουν κοινή microε τους καθρέφτες τη φευγαλέα microαγεία της microεταmicroόρφωσης που είναι δύσκολο να περιγραφεί microε λόγια Μια πραγmicroατική αυθεντία της ενδοσκόπησης όπως ο Kenneth Clark έχει περιγράψει πολύ γλαφυρά πώς απέτυχε όταν προσπάθησε να laquoκαταγρά-ψειraquo microια ψευδαίσθηση Παρατηρώντας ένα αριστούργηmicroα του Βελάσκεθ προ-σπάθησε να εντοπίσει τι ακριβώς συνέβαινε και οι απλές πινελιές χρώmicroατος στο τελάρο microετατρέπονταν σε όραmicroα microιας microεταmicroορφωmicroένης πραγmicroατικότητας καθώς έκανε microικρά βήmicroατα προς τα πίσω6 Όσο όmicroως και αν microετακινούνταν πίσω microπρος δεν microπόρεσε ποτέ να έχει δύο οπτικές εικόνες ταυτόχρονα και εποmicroένως να απαντήσει στο πρόβληmicroα που τον απασχολούσε Στο παράδειγmicroα του Kenneth Clark τα ζητήmicroατα αισθητικής και ψυχολογίας αλληλοδιαπλέ-κονται microε εξαιρετικά λεπτοφυή τρόπο άγνωστο φυσικά στα εγχειρίδια ψυχο-λογίας Συχνά σε αυτό το βιβλίο θεώρησα βολικό να αποσυνδέσω τη συζήτηση για τα οπτικά φαινόmicroενα από τη συζήτηση για τα έργα τέχνης Ξέρω ότι ενίο-τε αυτό δηmicroιουργεί την εντύπωση πως δεν αποδίδω στα έργα τέχνης τον απα-ραίτητο σεβασmicroό αλλά ελπίζω ότι συmicroβαίνει το αντίθετο ακριβώς

Έστω και αν η αναπαράσταση δεν είναι πάντοτε τέχνη αυτό δεν την κάνει λιγότερο microυστηριώδη Θυmicroάmicroαι πολύ καλά ότι η δύναmicroη και η microαγεία της

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 45

εικονοπλασίας microού αποκαλύφθηκε για πρώτη φορά όχι βέβαια από τον Βελά-σκεθ αλλά από ένα παιχνίδι σχεδιάσmicroατος που έmicroαθα από το Αναγνωστικό microου Μια microικρή οmicroοιοκαταληξία έλεγε πώς microπορείς να σχεδιάσεις έναν κύκλο που να παριστάνει ένα καρβέλι ψωmicroί (τα καρβέλια ήταν ολοστρόγγυλα στη Βιέννη όπου ζούσα τότε) microια καmicroπύλη πάνω από τον κύκλο microπορούσε να microε-τατρέψει το καρβέλι σε τσάντα για τα ψώνια δύο microικρά τριγωνάκια στο χε-ρούλι της την περιόριζαν σε απλό πουγκί για χρήmicroατα και microε την προσθήκη microιας ουράς είχες microπροστά σου microια γάτα [3] Εκείνο που microε είχε συναρπάσει ήταν η δύναmicroη της laquomicroεταmicroόρφωσηςraquo Η ουρά κατέστρεφε το πουγκί και δη-microιουργούσε τη γάτα δεν microπορούσες να έχεις το ένα χωρίς να εξαλείψεις το

άλλο Στον βαθmicroό που απέχουmicroε πολύ από το να κατανοήσουmicroε εις βάθος αυ-τή τη διαδικασία πώς microπορεί να ελπίζουmicroε κάτι τέτοιο όταν βρισκόmicroαστε microπροστά σε έναν Βελάσκεθ

Όταν άρχιζα τις έρευνές microου δεν φανταζόmicroουν πόσο microακριά θα microε οδηγήσει το θέmicroα της ψευδαίσθησης Το microόνο που microπορώ να συστήσω στον αναγνώστη ο οποίος θέλει να microε ακολουθήσει σε αυτή την laquoεξερεύνησηraquo είναι να ασκηθεί στο παιχνίδι της αυτοπαρατήρησης όχι τόσο σε σχέση microε τα microουσεία όσο στην καθηmicroερινή του επαφή microε κάθε είδους εικόνες ndash από την αίθουσα αναmicroο-νής του γιατρού microέχρι και την ώρα που στέκεται όρθιος στο λεωφορείο Όσα βλέπει στους χώρους αυτούς δεν microπορούν οπωσδήποτε να καταταγούν στα έργα τέχνης αν και δεν αποκλείεται να είναι πιο λειτουργικά και σηmicroαντικά από κάποια κακοmicroοίρικα έργα τέχνης που απλώς πιθηκίζουν τα ευρήmicroατα και τις τεχνικές επινοήσεις του Βελάσκεθ

Εξετάζοντας το έργο ζωγράφων που υπήρξαν microεγάλοι καλλιτέχνες αλλά και microεγάλοι ιλουζιονιστές δεν είναι πάντα εύκολο να ξεχωρίσει κανείς τη microε-λέτη της τέχνης από τη microελέτη της ψευδαίσθησης Αισθάνοmicroαι πάντως την ανάγκη να δηλώσω ξεκάθαρα πως το βιβλίο αυτό δεν αποτελεί ρητή ή συγκα-λυmicromicroένη συνηγορία υπέρ της χρήσης ιλουζιονιστικών τεχνασmicroάτων στη ζω-

3 Πώς να σχεδιάσετε microια γάτα

46 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

γραφική της εποχής microας Θεωρώ και εγώ βέβαια γεγονός ότι οι επινοήσεις και τα εφέ τα σχετικά microε την αναπαράσταση που αποτελούσαν τη δόξα ορι-σmicroένων παλαιών ζωγράφων αποτελούν πλέον κοινοτοπίες Πιστεύω ωστόσο ότι υπάρχει κίνδυνος να χάσουmicroε την επαφή microας microε τους microεγάλους ∆ασκάλους του παρελθόντος αν δεχτούmicroε τη θεωρία ndashπου είναι της microόδαςndash πως αυτά τα ζητήmicroατα δεν είχαν καmicroιά σχέση microε την τέχνη Ο λόγος για τον οποίο η ανα-παράσταση της φύσης microπορεί σήmicroερα να θεωρείται τετριmicromicroένη οφείλει να απασχολεί ιδιαίτερα τον ιστορικό της τέχνης7 Ποτέ κατά το παρελθόν η ει-κόνα δεν ήταν τόσο φτηνή ndashmicroε κάθε έννοια του όρουndash όσο στην εποχή microας Ζούmicroε περικυκλωmicroένοι από αφίσες και διαφηmicroίσεις από κόmicroικ και εικονογρα-φηmicroένα έντυπα Στην οθόνη της τηλεόρασης και στον κινηmicroατογράφο στα γραmicromicroατόσηmicroα και στη συσκευασία των προϊόντων αναπαριστώνται όψεις της πραγmicroατικότητας Η ζωγραφική διδάσκεται στο σχολείο και ασκείται στο σπίτι για λόγους θεραπευτικούς ή απλώς για να περνάει η ώρα Ένας microέτριος σηmicroερινός ερασιτέχνης ζωγράφος είναι σε θέση να χρησιmicroοποιεί τεχνικές και τεχνάσmicroατα που θα φαίνονταν microαγικά στον Τζόττο Ακόmicroα και οι χονδροειδείς παραστάσεις που συναντάmicroε σε ένα κουτί από κόρνφλεϊκς θα άφηναν άφωνους τους συγχρόνους του Τζόττο ∆εν ξέρω αν κάποιοι συmicroπεραίνουν από αυτό ότι το κουτί των κόρνφλεϊκς είναι ανώτερο από τον Τζόττο εγώ πάντως δεν ανή-κω σε αυτούς Απλώς πιστεύω πως ο θρίαmicroβος και η εκλαΐκευση της αναπα-ραστασιακής δεξιότητας θέτουν κάποια προβλήmicroατα για τον κριτικό και τον ιστορικό της τέχνης

Οι Έλληνες έλεγαν ότι η απαρχή της γνώσης βρίσκεται στην έννοια του θαυmicroαστού και ότι αν πάψουmicroε να θαυmicroάζουmicroε κινδυνεύουmicroε να πάψουmicroε να γνωρίζουmicroε Αυτό που κυρίως επιδιώκω εδώ είναι να αποκαταστήσω την αί-σθησή microας του θαυmicroαστού microέσω της ικανότητας του ανθρώπου να παράγει microε φόρmicroες γραmicromicroές σκιές ή χρώmicroατα αυτά τα γεmicroάτα microυστήριο φαντάσmicroα-τα της πραγmicroατικότητας που αποκαλούmicroε laquoεικόνεςraquo Γράφει ο Πλάτων στον Σοφιστή laquoΆραγες δεν θα πούmicroε πως κατασκευάζει από τη microια microεριά ένα πραγ-microατικό σπίτι microε την οικοδοmicroική και από την άλλη microεριά ένrsquo άλλο microε τη ζωγρα-φική καmicroωmicroένο σαν ένα είδος όνειρο ανθρώπινο για ξυπνητούςraquo8 Πρόκειται ίσως για την καλύτερη περιγραφή της έννοιας του θαυmicroαστού στην τέχνη ndash η αξία της δεν microειώνεται από το γεγονός ότι πολλές από αυτές τις ονειροφαντα-σίες εmicroείς τις εξοβελίζουmicroε από το πεδίο της τέχνης ως απλά υποκατάστατα ονείρων (κόmicroικ πιν-απ γκερλς) Ακόmicroα και αυτά τα laquoκατώτεραraquo είδη εικόνων microπορούν αν αξιοποιηθούν σωστά να αποτελέσουν έναυσmicroα για σκέψη Όπως

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 47

ακριβώς η microελέτη της ποίησης παραmicroένει ελλιπής χωρίς κάποια γνώση της γλώσσας της πεζογραφίας έτσι και η microελέτη της τέχνης θα συmicroπληρώνεται πιστεύω όλο και περισσότερο από την εmicroβάθυνση στη γλώσσα των εικόνων Ήδη η εικονολογία ανιχνεύει την αλληγορική και συmicroβολική λειτουργία των εικόνων τη σχέση τους microε ότι θα microπορούσε να ονοmicroαστεί laquoαόρατος κόσmicroος των ιδεώνraquo9 Ο τρόπος microε τον οποίο η γλώσσα της τέχνης αναφέρεται στον ορατό κόσmicroο είναι τόσο προφανής αλλά και τόσο microυστηριώδης ταυτόχρονα ώστε παραmicroένει σχεδόν άγνωστος ndash microε εξαίρεση τους ίδιους τους καλλιτέχνες που microπορούν να χρησιmicroοποιούν αυτή τη γλώσσα χωρίς πάντοτε να τη γνωρί-ζουν από γραmicromicroατική και σηmicroειολογική άποψη10

Τα βιβλία καλλιτεχνών και καθηγητών της τέχνης που προορίζονται για τους σπουδαστές αλλά και για τους απλούς φιλότεχνους περιέχουν πολλές πρακτικές γνώσεις και οδηγίες11 Μη όντας ο ίδιος καλλιτέχνης δεν σκοπεύω να επεκταθώ σε τεχνικά ζητήmicroατα που υπερβαίνουν τις ανάγκες της επιχει-ρηmicroατολογίας microου Θα ήmicroουν πάντως ευτυχής αν κάθε κεφάλαιο αυτού του βιβλίου ήταν και ένα υποστήριγmicroα της τόσο αναγκαίας γέφυρας ανάmicroεσα στην ιστορία της τέχνης και στον καλλιτέχνη microε τα προβλήmicroατά του Το ζητούmicroε-νο είναι να συζητήσουmicroε ορισmicroένα προβλήmicroατα σε microια γλώσσα κατανοητή στους ιστορικούς της τέχνης στους καλλιτέχνες και ndashγιατί όχιndash σε όσους microελετούν επιστηmicroονικά το ζήτηmicroα της αντίληψης

III

Ο αναγνώστης που θέλει να περάσει κατευθείαν laquoστο ζουmicroίraquo καλά θα κάνει να πάει από εδώ κατευθείαν στο Κεφάλαιο 1 Υπάρχει ωστόσο microια παλαιά πα-ράδοση (τόσο παλαιά όσο ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης) που επιτάσσει πριν κάποιος ασχοληθεί microε ένα φιλοσοφικό πρόβληmicroα και προτείνει νέες λύσεις να παραθέτει πρώτα microια κριτική επισκόπηση της ιστορίας του προβλήmicroατος Στα υπόλοιπα microέρη αυτής της Εισαγωγής θα αναφερθώ λοιπόν σύντοmicroα στην εξέλιξη των απόψεων για το καλλιτεχνικό ύφος και θα εξηγήσω πώς η ιστορία της αναπαράστασης στην τέχνη συναρθρώθηκε βαθmicroιαία όλο και περισσότερο microε την ψυχολογία της αντίληψης Το τελευταίο microέρος ειδικότερα είναι αφιε-ρωmicroένο στην κατάσταση που επικρατεί σήmicroερα και στη διάταξη της ύλης αυτού του βιβλίου

Η λέξη στιλ (ύφος τεχνοτροπία) προέρχεται από το stilus το όργανο γραφής

48 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

των Ρωmicroαίων οι οποίοι χρησιmicroοποιούσαν τον όρο και microε την έννοια της laquoρέ-ουσας καλής πέναςraquo όπως θα λέγαmicroε σήmicroερα12 Η κλασική παιδεία στηρι-ζόταν στην ικανότητα του σπουδαστή να εκφράζεται και να πείθει γιrsquo αυτό και οι δάσκαλοι της ρητορικής έδιναν πάντοτε microεγάλη έmicroφαση στα ζητήmicroατα ύφους Οι απόψεις των δασκάλων αυτών πλούσιες καθώς ήταν σε ιδέες για την τέχνη και την έκφραση γενικότερα άσκησαν σηmicroαντική και παρατετα-microένη επίδραση στην κριτική13 Οι προσπάθειές τους επικεντρώνονταν συνήθως στο να αναλύσουν τις ψυχολογικές επιπτώσεις των ποικίλων υφολογικών ευ-ρηmicroάτων και παραδόσεων microε επακόλουθο τη διαmicroόρφωση microιας πλούσιας ορο-λογίας για την περιγραφή των laquoεκφραστικών κατηγοριώνraquo (κοmicroψό microεγαλο-πρεπές ποmicroπώδες συγκαταβατικό κά)14 Χωρίς αυτούς οι διάφοροι προσ-διορισmicroοί του ύφους ίσως να microην είχαν ποτέ επεκταθεί στις εικαστικές τέχνες15

Αναζητώντας γλαφυρούς χαρακτηρισmicroούς για το ύφος οι συγγραφείς που ασχολήθηκαν microε τη ρητορική συνήθιζαν να κάνουν παραλληλισmicroούς microε τη ζωγραφική και τη γλυπτική16 Ο Κουιντιλιανός λχ προκειmicroένου να περιγρά-ψει την εmicroφάνιση της λατινικής ρητορικής τέχνης και την εξέλιξή της από την τραχιά ορmicroητικότητα στην εξευγενισmicroένη κοmicroψότητα παραθέτει microια σύντοmicroη ιστορία της τέχνης από την laquoακαmicroψίαraquo της Αρχαϊκής γλυπτικής έως τη laquoγλυκύτηταraquo και την laquoαπαλότηταraquo των microεγάλων καλλιτεχνών του 4ου αι-ώνα πΧ17 Όσο και αν είναι γοητευτικές αυτές οι αναδροmicroές χαρακτηρίζονται συχνά από σύγχυση την οποία microάς έχουν κληροδοτήσει Τα προβλήmicroατα της έκφρασης σπανίως είναι ανεξάρτητα από τα προβλήmicroατα της καλλιτεχνικής δεξιότητας Εκείνο που εmicroφανίζεται ως πρόοδος από την άποψη του χειρισmicroού ενός microέσου microπορεί ιδωmicroένο από microια άλλη οπτική γωνία να θεωρείται κενή περιεχοmicroένου δεξιοτεχνία Στις συγκρούσεις ανάmicroεσα στις διάφορες σχολές ρητορικής χρησιmicroοποιούνται συχνά παρόmicroοια laquoηθικού χαρακτήραraquo επιχειρή-microατα Η ασιατική microεγαλοστοmicroία αποδοκιmicroάζεται ως ένδειξη ηθικής παρακ-microής ενώ η επάνοδος σε αmicroιγώς αττικό λεξιλόγιο χαιρετίζεται ως ηθική νίκη18 Σε ένα δοκίmicroιο του Σενέκα ο εκφυλισmicroός του ύφους από τον Μαικήνα στιγmicroα-τίζεται ως φαινόmicroενο microιας διεφθαρmicroένης κοινωνίας για την οποία η επιτήδευ-ση και οι δυσνόητες φράσεις έχουν microεγαλύτερη αξία απrsquo ότι η σαφήνεια και η διαύγεια των νοηmicroάτων19 Υπήρχε όmicroως και ο αντίλογος Σε έναν διάλογό του περί ρητορικής ο Τάκιτος αντικρούει τις Ιερεmicroιάδες της εποχής του που κα-ταδίκαζαν το laquomicroοντέρνοraquo ύφος20 Οι καιροί αλλάζουν υποστηρίζει και microαζί τους αλλάζουν και τα αυτιά microαςmiddot απαιτούmicroε νέο ύφος στους λόγους που εκφω-νούνται

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 49

Αυτή η αναφορά στις συνθήκες της εποχής και στη διαφοροποίηση που επέρχεται στα laquoαυτιάraquo είναι ίσως η πρώτη ndashφευγαλέα έστωndash επαφή ανάmicroε-σα στην ψυχολογία του ύφους και την ψυχολογία της αντίληψης Άλλη ανά-λογη αναφορά στα κείmicroενα της αρχαιότητας για την τέχνη εγώ τουλάχιστον δεν έχω υπόψη microου Όχι ότι η αρχαιότητα αγνοούσε τη σηmicroασία της δεξιότη-τας του καλλιτέχνη για την ψυχολογία της αντίληψης Σε έναν από τους φι-λοσοφικούς διαλόγους του Κικέρωνα τα Ακαδηmicroαϊκά γίνεται λόγος για την αισθητηριακή αντίληψη ως πηγή γνώσης Στον σκεπτικιστή που αmicroφισβητεί τη δυνατότητα οποιασδήποτε γνώσης υπενθυmicroίζεται η οξύτητα και η τελει-ότητα της όρασής microας laquoΠόσα πράγmicroατα που εmicroείς δεν βλέπουmicroε τα βλέπουν οι ζωγράφοι microέσα από τις σκιές και τις προβολέςraquo αναφωνεί ένας συνοmicroιλη-τής ndash για να του υπενθυmicroίσουν βέβαια σύντοmicroα ότι το επιχείρηmicroά του απο-δεικνύει απλώς πόσο κακή θα πρέπει να είναι η όραση του microέσου Ρωmicroαίου αφού ελάχιστοι από τους ζωγράφους είναι Ρωmicroαίοι21

Τίποτε ωστόσο δεν δείχνει ότι η Κλασική Αρχαιότητα είχε πλήρη συνεί-δηση των επιπτώσεων αυτής της επισήmicroανσης Το ερώτηmicroα που τίθεται πα-ραmicroένει πάντοτε αναπάντητο Η ικανότητα των καλλιτεχνών να microιmicroούνται την πραγmicroατικότητα οφείλεται στο ότι laquoβλέπουν περισσότεραraquo απrsquo ότι ο microέσος άνθρωπος ή αντιστρόφως βλέπουν περισσότερα γιατί έχουν το χάρισmicroα και την ικανότητα της microίmicroησης22 Και οι δυο απόψεις έχουν υπέρ τους κάποια επιχειρήmicroατα που προέρχονται από κοινές σε όλους microας εmicroπειρίες Προφανώς οι καλλιτέχνες microαθαίνουν παρατηρώντας επίmicroονα τη φύση αλλά βέβαια ποτέ η παρατήρηση και microόνο δεν είναι αρκετή για να γίνει κάποιος καλλιτέχνης Κατά την αρχαιότητα η αξιοποίηση της ψευδαίσθησης στην τέχνη ήταν τό-σο πρόσφατο επίτευγmicroα ώστε η συζήτηση για τη ζωγραφική και τη γλυπτι-κή έτεινε αναπόφευκτα να επικεντρώνεται στο θέmicroα της microίmicroησης Έτσι ο Πλίνιος διηγείται την ιστορία της γλυπτικής και της ζωγραφικής σαν microια ιστορία επινοήσεων και ανακαλύψεων αποδίδοντας σε συγκεκριmicroένους καλ-λιτέχνες τα διαδοχικά επιτεύγmicroατα ως προς την απόδοση της φύσης ο Πο-λύγνωτος ήταν ο πρώτος που ζωγράφισε microορφές microε ανοιχτό το στόmicroα και microε δόντια ο γλύπτης Πυθαγόρας ο πρώτος που έδωσε στα έργα του φλέβες και νεύρα ο ζωγράφος Νικίας ο πρώτος που προσπάθησε να αποδώσει το φως και τη σκιά23 Στην Αναγέννηση ο Βαζάρι περιέγραψε την πορεία της τέχνης από τον 13ο έως τον 16ο αιώνα δίνοντας επίσης έmicroφαση στη συνεισφορά συγκε-κριmicroένων καλλιτεχνών στην υπόθεση της αναπαράστασης24 Κατά τον Βα-ζάρι η τέχνη αναδύθηκε από τις ταπεινές απαρχές της στα όρια της τελειό-

50 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

τητας γιατί κάποιες microεγαλοφυΐες όπως ο Τζόττο έθεσαν τα θεmicroέλια στα οποία έχτισαν οι άλλοι Έτσι για τον microυστηριώδη Στέφανο (ντα Βερόνα) διαβάζουmicroε laquoΑν και οι προσπάθειές του για απόδοση των microορφών microε προοπτική βράχυνση παρουσιάζουν σοβαρές αδυναmicroίεςhellip λόγω δυσκολιών του στην εκτέλεση ωστό-σο όντας ο πρώτος που ερεύνησε αυτές τις δυσκολίες είναι πολύ πιο αξιοmicroνη-microόνευτος απrsquo ότι εκείνοι που τον ακολούθησαν microε ένα πιο microεθοδικό και πειθαρ-χηmicroένο ύφοςraquo25 Με άλλα λόγια ο Βαζάρι αντιmicroετώπιζε την ανακάλυψη των microεθόδων αναπαράστασης σαν τόσο microεγάλο και δύσκολο συλλογικό εγχείρηmicroα ώστε να είναι απαραίτητος ένας κάποιος laquoκαταmicroερισmicroός εργασίαςraquo Για τον Ταντέο Γκάντι γράφει laquoΟ Ταντέο υιοθέτησε την τεχνοτροπία του Τζόττο αλλά δεν τη βελτίωσε σηmicroαντικά παρά microόνον ως προς το χρώmicroα που έγινε πιο ζωηρό και πιο διαυγές Ο Τζόττο είχε δώσει τόσο microεγάλη σηmicroασία στο να βελτιώσει άλλες πλευρές της τέχνης της ζωγραφικής ώστε στα χρώmicroατά του ήταν απλώς επαρκής Έτσι ο Ταντέο που είχε ήδη γνωρίσει και αφοmicroοιώσει τα επιτεύγmicroατα του Τζόττο είχε την άνεση να προσθέσει τη δική του συmicroβο-λή βελτιώνοντας το χρώmicroαraquo26

Ελπίζω να αποδείξω microε όσα θα ακολουθήσουν ότι η άποψη αυτή δεν είναι σε καmicroιά περίπτωση τόσο αφελής όσο φαίνεται ορισmicroένες φορές Φαίνεται αφελής microόνο και microόνο επειδή ο Βαζάρι δεν microπορούσε να αποσυνδέσει την ιδέα της καλλιτεχνικής επινόησης και ανακάλυψης από τη microίmicroηση της φύσης Η αντίφαση αυτή είναι ιδιαίτερα φανερή σε όσα αναφέρει ο Βαζάρι για τον Μα-ζάτσο στον οποίο αποδίδει την ανακάλυψη ότι laquoη ζωγραφική δεν είναι τίποτε άλλο παρά απεικόνιση όλων των ζωντανών πραγmicroάτων της φύσης microέσω του σχεδίου και του χρώmicroατος τα οποία επίσης προέρχονται από την ίδια τη φύ-σηraquo Λχ ο Μαζάτσο laquoσυνήθιζε να αποδίδει τα ρούχα microε λίγες πτυχώσεις να πέφτουν αρκετά ελεύθερα όπως ακριβώς είναι στο φυσικό τουςmiddot η συνήθειά του αυτή αποδείχθηκε πολύ χρήσιmicroη για τους microεταγενέστερους καλλιτέχνες και εποmicroένως αξίζει να του πιστώσει κανείς την ανακάλυψή τηςraquo27

∆ικαιολογηmicroένα ο αναγνώστης θα microπορούσε να αναρωτηθεί τι ήταν αυτό που εmicroπόδιζε τους ζωγράφους πριν από τον Μαζάτσο να αποδώσουν το φυσικό ελεύθερο laquoπέσιmicroοraquo των ρούχων Η διατύπωση αυτού του ερωτήmicroατος και οι πρώτες προσπάθειες να απαντηθεί συνδέονται ακόmicroα και σήmicroερα microε την ακα-δηmicroαϊκή παράδοση στη διδασκαλία της τέχνης

Το ερώτηmicroα τι σηmicroαίνει laquoπαρατηρώ τη φύσηraquo ndashαυτό που σήmicroερα ονοmicroά-ζεται ψυχολογία της αντίληψηςndash πρωτοεmicroφανίστηκε microε τη microορφή πρακτικού προβλήmicroατος στη διδασκαλία της τέχνης Ο ακαδηmicroαϊκός δάσκαλος που επι-

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 51

ζητούσε την ακρίβεια της αναπαράστασης ανακάλυπτε ndashόπως ανακαλύπτου-microε και εmicroείς σήmicroεραndash ότι οι δυσκολίες των microαθητών του οφείλονταν στην ανικανότητά τους όχι microόνο να αντιγράψουν αλλά και να laquoδουνraquo τη φύση Στις αρχές του 18ου αιώνα ο Jonathan Richardson παρατηρούσε σχετικά laquohellipΚανείς δεν βλέπει πώς είναι τα πράγmicroατα αν δεν ξέρει πώς πρέπει να είναι Το ότι το αξίωmicroα αυτό ισχύει γίνεται φανερό αν δει κανείς το ακαδηmicroαϊκό σχέδιο κάποιου που αγνοεί τη δοmicroή του ανθρώπινου σώmicroατος των αρθρώσεων και της ανατοmicroίας γενικά σε αντιπαραβολή microε το σχέδιο κάποιου που γνωρίζει και καταλαβαίνει πολύ καλά όλα αυτάhellip Και οι δυο βλέπουν το ίδιο πράγmicroα αλλά microε διαφορετικό ο καθένας microάτιraquo28

Τέτοιου τύπου παρατηρήσεις δεν απείχαν πολύ από την άποψη ότι οι αλλα-γές στο ύφος όπως τις είχε περιγράψει ο Βαζάρι δεν οφείλονταν microόνο σε αυ-ξηmicroένη δεξιότητα αλλά και σε διαφορετικούς τρόπους να βλέπει κανείς τον κόσmicroο Ήδη από τον 18ο αιώνα σε microια από τις παραδόσεις του στη Βασιλική Ακαδηmicroία ο ακαδηmicroαϊκός δάσκαλος James Barry απορούσε για την πληρο-φορία του Βαζάρι ότι την Παναγία Ρουτσελλάι του Τσιmicroαmicroπούε (σήmicroερα απο-δίδεται στον Ντούτσο) τη θεωρούσαν αριστούργηmicroα τον 13ο αιώνα [4] laquoΟι microεγάλες αδυναmicroίες αυτού του έργου του Τσιmicroαmicroπούεraquo έλεγε ο Barry laquoθα microπορούσαν να κάνουν κάποιον να πιστέψει πως ο καλλιτέχνης δεν είχε ουσια-στικά εικόνα της φύσης όταν το ζωγράφισε Η microίmicroηση ωστόσο στην παλαι-ότερη τέχνη θυmicroίζει τη σχετική διαδικασία στα παιδιά τίποτε δεν είναι ορατό ακόmicroα και στον καθρέφτη αν δεν είναι από πριν γνωστό και ζητούmicroενο Οι άπειρες διαφορές microεταξύ των περιόδων γνώσης και άγνοιας δείχνουν σε ποιο βαθmicroό η επέκταση ή περιστολή του οπτικού microας πεδίου εξαρτάται από αρκε-τούς άλλους παράγοντες πέρα από τη φυσική microας όραση Οι άνθρωποι σε δι-άφορες εποχές έβλεπαν και θαύmicroαζαν περιορισmicroένα επειδή γνώριζαν περιορι-σmicroέναraquo29

Κάτω και από την επίδραση των νέων επιστηmicroονικών δεδοmicroένων για την όραση και την παρατήρηση τα ζητήmicroατα αυτά απασχολούσαν πολύ τους καλλιτέχνες των αρχών του 19ου αιώνα laquoΗ τέχνη να διαβάζεις τη φύσηraquo έλεγε ο Κόνσταmicroπλ microε το γνωστό γλαφυρό του ύφος laquoείναι κάτι που πρέπει κανείς να το microάθει microε τον ίδιο τρόπο που microαθαίνει και την τέχνη να διαβάζει τα ιερογλυφικά των Αιγυπτίωνraquo30 Πρόκειται για microια κατrsquo εξοχήν αιχmicroηρή πα-ρατήρηση αν λάβει κανείς υπόψη ότι δεν απευθύνεται τόσο στους άλλους καλλιτέχνες όσο στο κοινό Το συmicroπέρασmicroα στο οποίο καταλήγει ο Κόν-σταmicroπλ είναι ότι το κοινό δεν έχει δικαίωmicroα να κρίνει την πιστότητα ή microη ενός

52 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

πίνακα γιατί η οπτική του συσκοτίζεται από άγνοια και προκαταλήψεις Το 1843 ο Ράσκιν έγραψε το έργο του Σύγχρονοι ζωγράφοι για να υπερασπιστεί τον Τέρνερ microε βάση αυτήν ακριβώς την άποψη Η πραγmicroατεία του Ράσκιν είναι ίσως η τελευταία και πειστικότερη απόπειρα να ερmicroηνευτεί η ιστορία της τέχνης microε βάση την πορεία προς την εικαστική αλήθεια σύmicroφωνα microε την πα-ράδοση του Πλίνιου και του Βαζάρι31 Ο Τέρνερ είναι ανώτερος από τον Κλοντ

4 Παναγία Ρουτσελλάι περ 1285

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 53

Λορραίν ή τον Καναλέττο υποστηρίζει ο Ράσκιν γιατί είναι φανερό πως γνω-ρίζει περισσότερα απrsquo ότι εκείνοι για τη φύση και τα οπτικά εφέ Αυτή όmicroως η αλήθεια της φύσης laquoδεν είναι ευδιάκριτη στις ακαλλιέργητες αισθήσειςraquo Αν ο κριτικός αναλύσει τη δοmicroή των κυmicroάτων και του συννεφιασmicroένου ουρανού των βράχων και της βλάστησης θα αναγνωρίσει τελικά πως ο Τέρνερ είναι πάντοτε σωστός Η πρόοδος της τέχνης microετατρέπεται έτσι σε αγώνα κατά των προκαταλήψεων της παράδοσης Είναι αργή επειδή είναι δύσκολο να αποσυνδέσουmicroε αυτό που πραγmicroατικά βλέπουmicroε από αυτό που απλώς γνωρί-ζουmicroε να ανακτήσουmicroε microε άλλα λόγια το laquoαθώο microάτιraquo (ο Ράσκιν έκανε ευρύ-τερα γνωστό τον όρο) που απαιτείται

Χωρίς να το γνωρίζει ο Ράσκιν προσέφερε έτσι το εκρηκτικό microείγmicroα που θα τίναζε στον αέρα το οικοδόmicroηmicroα της ακαδηmicroαϊκής τέχνης και διδασκαλίας Για τον Barry laquoη απλή επάνοδος στη φυσική microας όρασηraquo δεν ήταν σε θέση να δώσει τίποτε καλύτερο από την Παναγία Ρουτσελλάι Για τον Ράσκιν και τους επιγόνους του στόχος του καλλιτέχνη έπρεπε να είναι η επάνοδος στην άδολη αλήθεια της φυσικής όρασης Οι ανακαλύψεις των ιmicroπρεσιονιστών και οι ζωηρές συζητήσεις που αυτές προκάλεσαν αύξησαν το ενδιαφέρον των καλ-λιτεχνών και των κριτικών για τα laquomicroυστήριαraquo της αντίληψης Είχαν άραγε δίκιο οι ιmicroπρεσιονιστές όταν ισχυρίζονταν ότι έβλεπαν τον κόσmicroο όπως τον ζωγράφιζαν ότι αναπαρήγαν laquoτην εικόνα στον αmicroφιβληστροειδήraquo Αυτός ήταν ο στόχος προς τον οποίο έτεινε ολόκληρη η ιστορία της τέχνης Θα έλυνε τε-λικά η ψυχολογία της αντίληψης τα προβλήmicroατα του καλλιτέχνη

IV

Η σχετική συζήτηση αποκάλυψε αυτό που ήταν αναπόφευκτο να αποκαλύψει η επιστήmicroη είναι ουδέτερη και ο καλλιτέχνης αν θέλει να επικαλείται τα πο-ρίσmicroατά της πρέπει να διακινδυνεύσει Η διάκριση ανάmicroεσα στο τι πραγmicroατι-κά βλέπουmicroε και τι νοητικά συmicroπεραίνουmicroε είναι τόσο παλιά όσο και η συζή-τηση για την ανθρώπινη αντίληψη Ο Πλίνιος συmicroπυκνώνει τις σχετικές από-ψεις της Κλασικής Αρχαιότητας όταν γράφει ότι laquoο νους είναι το πραγmicroατικό όργανο όρασης και παρατήρησης τα microάτια λειτουργούν σαν σκεύος που υπο-δέχεται και microεταβιβάζει το ορατό microέρος όσων συνειδητοποιούmicroεraquo32 Ο Πτολε-microαίος αφιερώνει αρκετά αποσπάσmicroατα από τα Οπτικά του (περ 150 microΧ) στον ρόλο που διαδραmicroατίζει η κρίση στη διαδικασία της όρασης33 Ο microεγαλύ-

54 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

τερος Άραβας microελετητής του θέmicroατος ο Αλχάζεν (πέθ 1038) δίδαξε στη microεσαιωνική ∆ύση τη διάκριση microεταξύ αίσθησης γνώσης και συνεπαγωγής που αποτελούν όλες στοιχεία της αντίληψης laquoΤίποτε απrsquo όσα βλέπουmicroεraquo λέει laquoδεν γίνεται αντιληπτό microόνο microε την αίσθηση της όρασης εκτός από το φως και τα χρώmicroαταraquo34 Τα προβλήmicroατα που έθετε αυτή η παράδοση επα-νήλθαν στο προσκήνιο όταν ο Τζον Λοκ αρνήθηκε την ύπαρξη σύmicroφυτων εν-νοιών και ισχυρίστηκε ότι όλες microας οι γνώσεις αποκτώνται microέσω των αισθή-σεων Αν όmicroως το microάτι αντιδρά microόνο στο φως και στα χρώmicroατα από πού προέρχεται η γνώση microας για την τρίτη διάσταση Στο έργο του Νέα θεωρία της όρασης που εκδόθηκε το 1709 ο Μπέρκλεϋ επανήλθε στο πρόβληmicroα για να καταλήξει στο συmicroπέρασmicroα ότι η γνώση microας του χώρου και του όγκου δεν microπορεί να αποκτηθεί παρά microόνο microέσω της αίσθησης της αφής και της κίνησης Αυτή η αναφορά σε laquoαισθητηριακά δεδοmicroέναraquo που ξεκίνησε microε τους Άγγλους εmicroπειριστές εξακολουθούσε να κυριαρχεί στις ψυχολογικές έρευνες έως τον 19ο αιώνα οπότε και αναπτύχθηκε η επιστήmicroη της οπτικής από τον Χέλmicro-χολτς και άλλους Ούτε όmicroως ο Μπέρκλεϋ ούτε ο Χέλmicroχολτς έκαναν το λάθος να microπερδέψουν την όραση microε την οπτική εντύπωση Αντιθέτως η διάκριση ανάmicroεσα σε ότι ονοmicroάζουmicroε συχνά laquoεντύπωσηraquo ndashτην απλή καταγραφή των ερεθισmicroάτωνndash και τη νοητική διεργασία της αντίληψης που κατά τον Χέλ-microχολτς στηρίζεται στην laquoασύνειδη συνεπαγωγήraquo αποτελούσε κοινό τόπο για την ψυχολογία του 19ου αιώνα35

∆εν ήταν λοιπόν δύσκολο να αντικρουστούν τα ψυχολογικά επιχειρήmicroατα των ιmicroπρεσιονιστών ότι οι πίνακές τους έδειχναν τον κόσmicroο laquoόπως πραγmicroα-τικά τον βλέπουmicroεraquo microε εξίσου ισχυρά ψυχολογικά επιχειρήmicroατα για την εξάρ-τηση της παραδοσιακής τέχνης από τις νοητικές διεργασίες Στην πορεία αυτής της διαmicroάχης που άρχισε γύρω στα τέλη του 19ου αιώνα η γενική και βολική έννοια της microίmicroησης κατέρρευσε αφήνοντας καλλιτέχνες και κριτικούς σε σύγχυση

Σηmicroαντικός από αυτή την άποψη είναι ο ρόλος ορισmicroένων Γερmicroανών στο-χαστών Ένας από αυτούς ο Konrad Fiedler επέmicroενε πως σε αντίθεση microε ότι ισχυρίζονταν οι ιmicroπρεσιονιστές laquoακόmicroα και η πιο απλή αισθητηριακή εντύπωση που microοιάζει microε πρώτη ύλη των νοητικών διεργασιών είναι ήδη ένα νοητικό γεγονός ενώ αυτό που ονοmicroάζεται εξωτερικός κόσmicroος είναι στην πραγmicroατικότητα προϊόν σύνθετων ψυχολογικών διαδικασιώνraquo36

Ένας φίλος του Fiedler ο νεοκλασικός γλύπτης Adolf von Hildebrand επιχείρησε να αναλύσει αυτές τις διαδικασίες στο βιβλιαράκι του microε τίτλο Το

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 55

πρόβληmicroα της microορφής στις εικαστικές τέχνες που εκδόθηκε το 1893 και προκά-λεσε το ζωηρό ενδιαφέρον microιας ολόκληρης γενιάς37 Ο Hildebrand αmicroφισβή-τησε επίσης τα ιδεώδη του επιστηmicroονικού νατουραλισmicroού επικαλούmicroενος την ψυχολογία της αντίληψης Αν επιχειρήσουmicroε να αναλύσουmicroε τις νοητικές microας εικόνες στα συστατικά τους στοιχεία θα δούmicroε ότι αποτελούνται από αισθη-τηριακά δεδοmicroένα που απορρέουν από την όραση αλλά και από αναmicroνήσεις αφής και κίνησης Μια σφαίρα λχ εmicroφανίζεται στο microάτι σαν επίπεδος δί-σκος η αφή είναι εκείνη που microας πληροφορεί για τις ιδιότητες του χώρου και του σχήmicroατος Κάθε απόπειρα του καλλιτέχνη να απεκδυθεί αυτές τις γνώσεις είναι microάταιη αφού χωρίς αυτές δεν αντιλαmicroβάνεται καν τον κόσmicroο Αποστολή του αντιθέτως είναι να laquoεπανορθώσειraquo την έλλειψη κίνησης του έργου του microέσω microιας εικόνας που να microεταδίδει όχι microόνον οπτικές αισθήσεις αλλά και τις απτικές εκείνες microνήmicroες που θα microας επιτρέψουν να ανασυγκροτήσουmicroε την τριδιάστατη φόρmicroα στο microυαλό microας

∆εν είναι ασφαλώς τυχαίο ότι η περίοδος κατά την οποία η συζήτηση αυτή βρισκόταν σε έξαρση ήταν και η περίοδος χειραφέτησης της τέχνης από την αρχαιογνωσία τη βιογραφία την αισθητική38 Θέmicroατα που έως τότε θεωρού-νταν ξεκαθαρισmicroένα άρχισαν να επανεκτιmicroώνται και να αντιmicroετωπίζονται microέσα από νέο πρίσmicroα Όταν το 1896 ο Bernard Berenson έγραψε το εmicroπνευ-σmicroένο δοκίmicroιό του για τους Φλωρεντινούς ζωγράφους ακολούθησε τις βασικές γραmicromicroές της ανάλυσης του Hildebrand39 Με το χάρισmicroά του για microεστές και επιγραmicromicroατικές φράσεις ο Berenson συνόψισε το βιβλίο του Hildebrand στη φράση laquoΟ ζωγράφος microπορεί να εκπληρώσει τους στόχους του microόνον προσδί-δοντας απτικές αξίες (tactile values) σε ερεθίσmicroατα του αmicroφιβληστροειδούςraquo Κατά τον Berenson η σηmicroασία και η προσοχή που δίνουmicroε στο έργο του Τζότ-το ή του Πολαγιουόλο οφείλεται στο ότι πέτυχαν αυτό ακριβώς

Τρία χρόνια αργότερα το 1899 ο Heinrich Woumllfflin δεν παρέλειψε να απο-τίσει φόρο τιmicroής στον Hildebrand στον πρόλογο του έργου του Η Κλασική τέχνη40 Το ιδεώδες της σαφήνειας και της αρmicroονικής διάταξης του χώρου που ο Woumllfflin εντοπίζει στα αριστουργήmicroατα του Ραφαήλ είναι εξίσου επηρεα-σmicroένο από τον Hildebrand όσο και η άποψη του Berenson για τον Τζόττο Ο Woumllfflin όmicroως διαπίστωσε ότι οι αναλυτικές κατηγορίες του Hildebrand ήταν κατάλληλες όχι microόνον ως βοηθητικές για τη διατύπωση αξιολογικών κρίσεων αλλά και ως εργαλεία για την ανάλυση των ποικίλων τρόπων ανα-παράστασης Οι δυο πόλοι γύρω από τους οποίους στρέφεται το θεmicroελιώδες έργο του Βασικές έννοιες της ιστορίας της τέχνης41 η σαφήνεια της Αναγέννησης

56 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

και το πληθωρικό στοιχείο του Μπαρόκ οφείλουν επίσης πολλά στις απόψεις του Hildebrand Ο Woumllfflin ήταν αυτός που επέβαλε τον όρο laquoιστορία της όρασηςraquo στην ιστορία της τέχνης αλλά και εκείνος ο οποίος προειδοποίησε για τους κινδύνους που συνεπάγεται το να δίνει κανείς σε αυτή τη microεταφορά microεγαλύτερη αξία απrsquo όση πραγmicroατικά έχει Ο ίδιος δεν έκανε ποτέ το σφάλmicroα να microπερδέψει την απλή περιγραφή microε την ερmicroηνεία Παρά το ότι γνώριζε όσο λίγοι ιστορικοί της τέχνης το πρόβληmicroα που θέτει η ίδια η ύπαρξη των διαφο-ρετικών τρόπων αναπαράστασης χάρη και στην αυτοσυγκράτηση που είχε κληρονοmicroήσει από τον microεγάλο του πρόγονο τον Jakob Burckhardt ποτέ δεν επιδόθηκε σε αόριστες υποθέσεις για τους απώτερους λόγους των ιστορικών αλλαγών

Το βάρος εποmicroένως να συνδυάσει τις απόψεις του Hildebrand microε τη microελέ-τη της καλλιτεχνικής εξέλιξης έπεσε στον τρίτο από τους πατέρες της laquoιστο-ρίας του καλλιτεχνικού ύφουςraquo τον Alois Riegl Φιλοδοξία του Riegl ήταν να καταστήσει την ιστορία της τέχνης επιστηmicroονικά αξιοσέβαστη απαλλάσσο-ντάς την από τα υποκειmicroενικά αξιολογικά ιδεώδη Σε αυτή του την προσέγγι-ση τον βοήθησε και η επαγγελmicroατική του απασχόληση σε microουσείο καλών και εφαρmicroοσmicroένων τεχνών Μελετώντας την ιστορία των διακοσmicroητικών τεχνών των κάθε είδους microορφότυπων και διακοσmicroητικών microοτίβων πείστηκε ότι οι απόψεις που κυριαρχούσαν έως τότε ήταν εντελώς ανεπαρκείς ndash τόσο η laquoυλι-κήraquo υπόθεση ότι το microορφότυπο ήταν άmicroεσα συνδεδεmicroένο microε την υφαντική και την καλαθοπλεκτική όσο και η laquoτεχνολογικήraquo υπόθεση ότι η δεξιότητα των χεριών είναι το παν Σε τελική ανάλυση τα διακοσmicroητικά microορφότυπα πολλών laquoπρωτόγονωνraquo φυλών microαρτυρούν και προϋποθέτουν εντυπωσιακή επιδεξιότη-τα των χεριών Αν το ύφος αλλάζει αυτό θα πρέπει εποmicroένως να οφείλεται στο ότι αλλάζουν οι στόχοι και οι προθέσεις Στο πρώτο του βιβλίο Το ζήτηmicroα του ύφους42 ο Riegl υποστήριξε ότι αυτά τα θέmicroατα microπορούν και πρέπει να εξετά-ζονται microε αmicroιγώς laquoαντικειmicroενικόraquo τρόπο χωρίς την παρεmicroβολή των υποκει-microενικών εννοιών της προόδου και της παρακmicroής Ως προς τα φυτικά διακο-σmicroητικά microοτίβα λχ υπάρχει κατά τον Riegl microια συνεχής παράδοση από τον αιγυπτιακό λωτό έως τα αραβουργήmicroατα Οι διαδοχικές αυτές αλλαγές και microετεξελίξεις όχι microόνον δεν είναι τυχαίες αλλά και εκφράζουν τον γενικότερο αναπροσανατολισmicroό των καλλιτεχνικών προθέσεων της laquoθέλησης προς τη microορφήraquo η οποία εκδηλώνεται από το microικρότερο ανθέmicroιο έως το πιο microνηmicroειώδες κτίριο Σε microια τέτοια προσέγγιση η έννοια της laquoπαρακmicroήςraquo δεν έχει πια κα-νένα νόηmicroα Αποστολή του ιστορικού είναι να εξηγεί και όχι να κρίνει

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 57

Ένας άλλος ιστορικός της τέχνης στη Βιέννη ο Franz Wickhoff επιχείρη-σε την ίδια ακριβώς εποχή να απαλλάξει microια ολόκληρη περίοδο από το στίγ-microα της παρακmicroής Το 1895 ο Wickhoff microε τη συνεργασία του Wilhelm Ritter von Hartel δηmicroοσίευσε ένα πολύτιmicroο χειρόγραφο της Ύστερης Αρχαιότητας το Vienna Genesis θέλοντας να αποδείξει πως το θεωρούmicroενο παρακmicroιακό και κατώτερο ύφος της ρωmicroαϊκής αυτοκρατορικής τέχνης αδικείται από τους χαρακτηρισmicroούς αυτούς όσο και τα πρόσφατα την εποχή εκείνη έργα των ιmicroπρεσιονιστών43 Η τέχνη των Ρωmicroαίων κατέληγε ο Wickhoff ήταν τόσο laquoπροοδευτικήraquo στο θέmicroα της οπτικής υποκειmicroενικότητας όσο και η τέχνη του τέλους του 19ου αιώνα

Ο Riegl βασίστηκε σε αυτή την ερmicroηνεία για να προχωρήσει σε microια ακόmicroα τολmicroηρή γενίκευση Το 1901 ξεκαθάρισε τη θέση του σε σχέση microε τις πολυ-συζητηmicroένες θεωρίες του Hildebrand44 Ο ιστορικός microπορούσε να δεχτεί την ψυχολογική ανάλυση του Hildebrand αλλά όχι και να συmicromicroεριστεί τις καλ-λιτεχνικές του προτιmicroήσεις Η αναφορά στην αφή δεν ήταν ούτε καλύτερη ούτε χειρότερη από την αναφορά στην όραση Έχοντας αναλάβει να δηmicroοσιεύ-σει αρχαιολογικά ευρήmicroατα από την περίοδο της Ύστερης Αρχαιότητας ο Riegl έγραψε το περιώνυmicroο βιβλίο του Υστερορωmicroαϊκές καλές και εφαρmicroοσmicroένες τέχνες45 την πιο φιλόδοξη ίσως προσπάθεια που έγινε ποτέ να ερmicroηνευτεί η πορεία της τέχνης microε βάση τις αλλαγές στον τρόπο αντίληψης της πραγmicroα-τικότητας

Πρόκειται για βιβλίο που δύσκολα διαβάζεται και συνοψίζεται Ο βασικός πάντως ισχυρισmicroός του Riegl είναι ότι η τέχνη της Αρχαιότητας ενδιαφερόταν πάντοτε για την απόδοση microάλλον microεmicroονωmicroένων αντικειmicroένων παρά του κόσmicroου στην απεραντοσύνη του Η πιο ακραία έκφανση αυτής της τάσης είναι η Αι-γυπτιακή τέχνη Εδώ τα πράγmicroατα αποδίδονται όπως τα αντιλαmicroβάνεται η αφή η πιο laquoαντικειmicroενικήraquo δηλαδή αίσθηση που αναφέρεται στο microόνιmicroο σχή-microα των πραγmicroάτων ανεξάρτητα από τη microεταβαλλόmicroενη οπτική γωνία Αυτός είναι ίσως και ο λόγος που οι Αιγύπτιοι απέφευγαν να αποδίδουν την τρίτη δι-άσταση αφού κάθε έννοια προοπτικής σηmicroαίνει και εισαγωγή ενός υποκειmicroε-νικού στοιχείου Το βήmicroα προς την τρίτη διάσταση έγινε microε τους Έλληνες Μόνον ωστόσο κατά την τρίτη και τελευταία περίοδο της τέχνης της Αρχαι-ότητας (στην Ύστερη Αρχαιότητα) αναπτύχθηκε ένας αmicroιγώς οπτικός τρόπος απόδοσης των αντικειmicroένων όπως αυτά φαίνονται από απόσταση Αυτή η πρόοδος εmicroφανίζεται παραδόξως στον σύγχρονο θεατή σαν οπισθοδρόmicroηση αφού τα σώmicroατα δείχνουν πλέον επίπεδα και άmicroορφα και αφού αποδίδονται

58 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

microόνο microεmicroονωmicroένα αντικείmicroενα αποκοmicromicroένα απrsquo ότι τα περιβάλλει σε ασαφώς σκιώδες ή χρυσό φόντο Και όmicroως στο πλαίσιο της παγκόσmicroιας ιστορίας η τέχνη της Ύστερης Αρχαιότητας δεν αποτελούσε παρακmicroή αλλά αναγκαία microεταβατική φάση Η εmicroφάνιση των γερmicroανικών φύλων στο προσκήνιο που ο Riegl τα θεωρούσε πιο επιρρεπή στην υποκειmicroενικότητα επέτρεψε στην τέχνη να συνεχίσει τους microετασχηmicroατισmicroούς της σε όλο και ανώτερο επίπεδο να πε-ράσει τελικά από την απτική αντίληψη του τριδιάστατου χώρου (Αναγέννηση) σε microια περαιτέρω ενίσχυση της εικαστικής υποκειmicroενικότητας (Μπαρόκ) και στον θρίαmicroβο των αmicroιγώς οπτικών ερεθισmicroάτων (Ιmicroπρεσιονισmicroός)46

laquoΚάθε ύφος αποσκοπεί στην πιστή απόδοση της φύσης και σε τίποτε άλλο

απλώς η αντίληψη που το κάθε ύφος έχει για τη φύση είναι διαφορετικήhellipraquo Η επιmicroονή microε την οποία ο Riegl προσπαθεί να αποδώσει όλες τις υφολογικές αλλαγές (στην αρχιτεκτονική τη γλυπτική τη ζωγραφική τη διακόσmicroηση) στην ίδια αρχή είναι συχνά αξιοθαύmicroαστη Αυτή όmicroως η προσκόλλησή του σε microία και microόνη ερmicroηνευτική αρχή τον παρέσυρε στην προεπιστηmicroονική συνή-θεια που συνοδεύει όλα τα microονιστικά ερmicroηνευτικά σχήmicroατα στην παγίδα της microυθοποίησης του όρου-κλειδί Η laquoθέληση προς τη microορφήraquo το Kunstwollen γίνεται έτσι laquoτο φάντασmicroα στη microηχανήraquo που οδηγεί τους τροχούς της καλ-λιτεχνικής εξέλιξης σύmicroφωνα microε κάποιους laquoαδήριτους νόmicroουςraquo Όπως γράφει και ο Meyer Schapiro οι ερmicroηνείες του Riegl laquohellipείναι ασαφείς και συχνά αυ-θαίρετες Κάθε σηmicroαντική φάση αντιστοιχεί σε microια φυλετική προδιάθεσηhellip Κάθε λαός παίζει έναν προδιαγεγραmicromicroένο ρόλο και αποσύρεται όταν τελειώσει η αποστολή τουhellipraquo47

Εύκολα αντιλαmicroβάνεται κανείς ότι παρόmicroοιες απόψεις για την ιστορία της τέχνης αποτελούν σε microεγάλο βαθmicroό αναβίωση των ροmicroαντικών εκείνων laquomicroυ-θολογιώνraquo που κορυφαία τους στιγmicroή αποτελεί η φιλοσοφία της ιστορίας του Χέγκελ Για την Κλασική Αρχαιότητα και την Αναγέννηση η ιστορία της τέχνης αντανακλούσε την πρόοδο στη χρήση του εκφραστικού microέσου Με αυτή την έννοια και οι ίδιες οι τέχνες αντιmicroετωπίζονταν microερικές φορές microε όρους παιδικής ηλικίας ωριmicroότητας και παρακmicroής48 Οι ροmicroαντικοί όmicroως είδαν την ιστορία γενικότερα σαν το microεγάλο έπος της ανέλιξης της ανθρωπότητας από την παιδική ηλικία στην ωριmicroότητα Η τέχνη αντιmicroετωπίστηκε σαν laquoέκφρα-ση της εποχήςraquo και σαν σύmicroπτωmicroα της φάσης στην οποία έχει φτάσει το Παγκόσmicroιο Πνεύmicroα σε κάθε συγκεκριmicroένη χρονική περίοδο49 Σε αυτό το πλαίσιο ο Γερmicroανός φυσικός Carl Gustav Carus προηγήθηκε ουσιαστικά του Riegl ερmicroηνεύοντας την ιστορία της τέχνης σαν πορεία από την αφή στην

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 59

όραση Συνηγορώντας υπέρ της αναγνώρισης της τοπιογραφίας ως της microε-γάλης τέχνης του microέλλοντος δεν δίστασε να επικαλεστεί τους νόmicroους της ιστορικής νοmicroοτέλειας laquoΣε κάθε οργανισmicroό η ανάπτυξη των αισθήσεων αρ-χίζει microε την αφή Οι πιο λεπτές αισθήσεις της ακοής και της όρασης εmicroφανί-ζονται microε την τελειοποίηση του οργανισmicroού Με τον ίδιο σχεδόν τρόπο η αν-θρωπότητα ξεκίνησε microε τη γλυπτική Ότι έφτιαχνε ο άνθρωπος έπρεπε να είναι συmicroπαγές ογκώδες απτό Γιrsquo αυτό και η ζωγραφικήhellip εmicroφανίζεται πάντοτε σε microεταγενέστερη φάσηhellip Η τοπιογραφίαhellip προϋποθέτει υψηλό επί-πεδο ανάπτυξηςraquo50

Έχω εξηγήσει σε άλλα microου κείmicroενα γιατί θεωρώ εξαιρετικά επικίνδυνο το να βασίζεται η ιστορία της τέχνης σε microυθολογικές ερmicroηνείες51 Η συνήθεια να microιλά κανείς microε έννοιες όπως laquoανθρωπότηταraquo laquoφυλέςraquo laquoεποχέςraquo κλπ εξα-σθενίζει την αντίσταση του microυαλού σε laquoολοκληρωτικέςraquo τάσεις και συνήθειες Για να φανεί ότι δεν υποστηρίζω κάτι τέτοιο αβασάνιστα θα microπορούσα να αναφέρω τα διδάγmicroατα που ο Hans Sedlmayr συνιστά στον αναγνώστη να βγάλει διαβάζοντας τον Riegl ndash για τα δοκίmicroια του οποίου έγραψε microια εισαγω-γή το 192752

Έχοντας εκθέσει ότι θεωρεί laquoπεmicroπτουσίαraquo της θεωρίας του Riegl ο Sedl-mayr περνά στην απαρίθmicroηση των εσφαλmicroένων απόψεων ορισmicroένων επιγόνων του οι οποίες θα πρέπει να απορριφθούν ως αβάσιmicroες Μια από αυτές τις από-ψεις είναι ότι laquomicroόνον τα άτοmicroα είναι πραγmicroατικά ενώ οι οmicroάδες και οι πνευ-microατικές κοινότητες αποτελούν απλώς αφηρηmicroένες έννοιεςraquo Κατά συνέπεια πρέπει επίσης να απορρίψουmicroε laquoτην πίστη στον ενιαίο και αmicroετάβλητο χαρα-κτήρα της ανθρώπινης φύσης και λογικήςraquo καθώς και την ιδέα ότι laquoη φύση παραmicroένει πάντοτε η ίδια και απλώς απεικονίζεται microε διάφορους τρόπουςraquo Τέλος πρέπει να αρνηθούmicroε την αιτιοκρατική ανάλυση της ιστορίας laquoπου αντιλαmicroβάνεται την ιστορική αλλαγή σαν αλυσίδα αιτίων και αποτελεσmicroά-τωνraquo Η laquoνοηmicroατοδοτηmicroένη αυτο-κίνηση του Πνεύmicroατος που οδηγεί σε αυ-θεντικά ιστορικά σύνολα γεγονότωνraquo είναι κάτι υπαρκτό

Τυχαίνει να είmicroαι φανατικός υπέρmicroαχος όλων εκείνων των laquoξεπερασmicroένωνraquo ιδεών τις οποίες ο Sedlmayr το 1927 παρακινούσε ένα εύπιστο κοινό να απορ-ρίψει συνηγορώντας παράλληλα υπέρ ενός ιστορικισmicroού έντονα επηρεασmicroένου από τον Σπένγκλερ Όπως γράφει και ο Κ Ρ Πόππερ στο βιβλίο του Η ένδεια του ιστορικισmicroού laquo∆εν συmicroπαθώ καθόλου αυτά τα ldquoπνεύmicroαταrdquo ούτε τα ιδεα-λιστικά τους πρωτότυπα ούτε τις διαλεκτικές και υλιστικές τους ενσαρκώ-σεις Αντίθετα αισθάνοmicroαι απόλυτα αλληλέγγυος microε όσους τα περιφρονούν

60 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Αισθάνοmicroαι ωστόσο ότι microαρτυρούν την ύπαρξη ενός κενού ενός χώρου που η κοινωνιολογία οφείλει να καλύψει microε κάτι πιο απτό όπως microια ανάλυση των προβληmicroάτων που τίθενται στο πλαίσιο microιας παράδοσηςraquo Το ύφος είναι κατά τη γνώmicroη microου microια από τις εκφάνσεις αυτών των παραδόσεων Στον βαθmicroό που δεν έχουmicroε κάποια καλύτερη ερmicroηνεία να προσφέρουmicroε η ύπαρξη οmicroοιό-microορφων τρόπων αναπαράστασης του κόσmicroου ωθεί προς την εύκολη εξήγηση ότι αυτή η ενότητα θα πρέπει να οφείλεται σε κάποιο υπερατοmicroικό πνεύmicroα το laquoπνεύmicroα της εποχήςraquo ή το laquoπνεύmicroα της φυλήςraquo53

∆εν αρνούmicroαι φυσικά ότι οι ιστορικοί όπως και όλοι οι microελετητές ανθρώπι-νων οmicroάδων ανακαλύπτουν συχνά κοινές στάσεις κοινές πεποιθήσεις ή κοινά γούστα που θα microπορούσαν να θεωρηθούν η κυρίαρχη (σε microια τάξη microια γενιά ένα έθνος) νοοτροπία και αντίληψη Ούτε βέβαια αmicroφισβητώ ότι οι αλλαγές στο διανοητικό κλίmicroα και το γούστο ή στη microόδα αντανακλούν κοινωνικές αλ-λαγές και ότι η διερεύνηση των σχέσεων αυτών microπορεί να παρουσιάζει σηmicroα-ντικό ενδιαφέρον Τόσο όmicroως ο Riegl όσο και οι επίγονοί του και οι ερmicroηνευτές του (όπως ο Worringer ο Dvo aacutek και ο Sedlmayr) εκτός από πλείστα όσα ιστορικά ζητήmicroατα που ανακύπτουν αυτό για το οποίο αισθάνονται κατrsquo εξο-χήν περήφανοι είναι τελικά και το microοιραίο τους microειονέκτηmicroα απορρίπτοντας την έννοια της δεξιότητας και τη σηmicroασία της όχι microόνον αγνοούν κρίσιmicroες πλευρές της καλλιτεχνικής δηmicroιουργίας αλλά κάνουν αδύνατη και τη διαmicroόρ-φωση microιας έγκυρης ψυχολογίας των υφολογικών αλλαγών κάτι που περιλαmicro-βάνεται οπωσδήποτε στις φιλοδοξίες τους54

Η ιστορία του γούστου και της microόδας είναι microια ιστορία προτιmicroήσεων και επιλογών microεταξύ εναλλακτικών λύσεων Η απόρριψη των ακαδηmicroαϊκών συmicro-βάσεων της εποχής τους από τους Προραφαηλίτες όπως και ο laquoιαπωνισmicroόςraquo της Αρ Νουβώ αποτελούν χαρακτηριστικά παραδείγmicroατα Παρόmicroοιες αλλα-γές σε ένα ύφος και στο κύρος που αυτό έχει microπορούν να περιγραφούν και microε όρους laquoθέλησης προς τη microορφήraquo ndash άλλωστε κανείς δεν αmicroφιβάλλει ότι απο-τελούσαν συmicroπτώmicroατα ενός ευρύτερου συνόλου τάσεων και διαθέσεων Ωστό-σο αυτό που microας ενδιαφέρει εδώ από microεθοδολογική άποψη είναι ότι microια επιλο-γή εκφράζει κάτι συνολικότερο microόνον αν microπορούmicroε να ανασυστήσουmicroε τις συνθήκες και τις διαδικασίες της Ο πλοίαρχος που θα microπορούσε να εγκατα-λείψει το πλοίο του αλλά προτίmicroησε να βυθιστεί microαζί του ήταν προφανώς ηρω-ικός microπορεί όmicroως και αυτός που κοιmicroόταν στην καmicroπίνα του και πνίγηκε να ήταν εξίσου ηρωικός αλλά δεν θα το microάθουmicroε ποτέ Αν θέλουmicroε να αντιmicroετω-πίζουmicroε το ύφος ως σύmicroπτωmicroα κάποιων γενικότερων (ενδεχοmicroένως πολύ εν-

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 61

διαφερουσών) καταστάσεων χρειαζόmicroαστε αναγκαστικά microια θεωρία των εναλ-λακτικών λύσεων και εκδοχών Αν κάθε αλλαγή είναι αναπόφευκτη και συνο-λική δεν υπάρχει τίποτε για να συγκρίνουmicroε καmicroιά κατάσταση για να ανασυστήσουmicroε κανένα σύmicroπτωmicroα και καmicroιά έκφραση για να διερευνήσουmicroε Σε αυτή την περίπτωση η αλλαγή αποτελεί σύmicroπτωmicroα τηςhellip αλλαγής και για να συγκαλυφθεί αυτή η ταυτολογία επιστρατεύεται κάποιο microεγαλεπήβο-λο εξελικτικό σχήmicroα Αυτό συνέβη όχι microόνο microε τον Riegl αλλά και microε πολλούς από τους επιγόνους του Λίγοι είναι σήmicroερα οι ιστορικοί και ακόmicroα λιγότεροι οι ανθρωπολόγοι που πιστεύουν ότι η ανθρωπότητα έχει υποστεί κάποια εmicro-φανή βιολογική αλλαγή από τη microια ιστορική περίοδο στην άλλη Ακόmicroα όmicroως και εκείνοι που θα δέχονταν ότι υπάρχει κάποια ανεπαίσθητη βαθmicroιαία γενε-τική διαφοροποίηση της ανθρωπότητας δεν θα δέχονταν ποτέ την άποψη ότι ο άνθρωπος άλλαξε τα τελευταία 3000 χρόνια (περίοδο που αντιστοιχεί σε περίπου εκατό γενιές) τόσο όσο η τέχνη του και το ύφος του55

V

Ο εξελικτισmicroός είναι νεκρός αλλά τα γεγονότα που τροφοδοτούν τον microύθο του δεν είναι εύκολο ακόmicroα και σήmicroερα να αγνοηθούν Ένα από αυτά τα γεγονότα είναι η συγγένεια ανάmicroεσα στην παιδική και την πρωτόγονη τέχνη Για τον microη ιδιαίτερα υποψιασmicroένο η συγγένεια αυτή οδηγεί στο εσφαλmicroένο δίληmicromicroα ότι οι πρωτόγονοι είτε δεν microπορούσαν να προχωρήσουν περισσότερο γιατί διέθεταν τη δεξιότητα ενός παιδιού microόνο είτε ότι δεν ήθελαν να προχωρήσουν περισσότερο γιατί εξακολουθούσαν να έχουν νοοτροπία παιδιού Και οι δυο αυτές υποθέσεις είναι προφανώς λάθος καθώς στηρίζονται στη σιωπηλή παραδοχή πως ότι είναι εύκολο για microας ήταν και πάντοτε εύκολο Ένα από τα σηmicroαντικότερα και microονιmicroότερα κέρδη από την επαφή της ιστορίας της τέχνης microε την ψυχολογία της αντίληψης είναι κατά τη γνώmicroη microου ότι δεν είmicroαστε πλέον υποχρεωmicroένοι να πιστεύουmicroε κάτι τέτοιο Στην πραγmicroατικότητα έστω και αν λυπάmicroαι για την κακή χρήση αυτής της προσέγγισης από τον ιστορικισmicroό οmicroολογώ πως νοσταλγώ κάπως την τόλmicroη των αισιόδοξων στοχαστών του 19ου αιώνα Ίσως αυτό να οφείλεται και στο ότι είχα την τύχη να διδαχτώ από τέτοια τολmicroηρά πνεύmicroατα που στις αρχές του 20ού αιώνα προσπαθούσαν να απαντήσουν στο ερώτηmicroα γιατί η τέχνη έχει ιστορία Ένας από αυτούς ήταν και ο Emanuel Loewy του οποίου η περιώνυmicroη microελέτη Η απόδοση της φύσης στην Πρώιmicroη

62 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Ελληνική τέχνη εκδόθηκε το 190056 Σε αυτό το βιβλίο περιέχεται κατά τη γνώmicroη microου ότι καλύτερο microπορεί να αντλήσει κανείς από τον εξελικτισmicroό

Ο Loewy επηρεάστηκε επίσης από τον Hildebrand και την ψυχολογία των αισθητηριακών δεδοmicroένων Όπως και αρκετοί άλλοι κριτικοί της ίδιας περιόδου ο Hildebrand απέδιδε τις ιδιοmicroορφίες της παιδικής τέχνης σε ασαφείς εικόνες microνήmicroης57 Οι εικόνες αυτές θεωρούνταν κατάλοιπα αισθητηριακών εντυπώ-σεων που καταγράφονται στη microνήmicroη όπου και συmicroπυκνώνονται σε χαρακτη-ριστικά σχήmicroατα microε τον ίδιο λίγο πολύ τρόπο που σχηmicroατίζονται χαρακτηρι-στικές εικόνες microε τη διαδοχική υπέρθεση πολλών φωτογραφιών Σε αυτή τη διαδικασία υποστήριζε ο Loewy η microνήmicroη αποβάλλει τα χαρακτηριστικά γνω-ρίσmicroατα των αντικειmicroένων όλα εκείνα τα στοιχεία που τους δίνουν την ιδιαί-τερη microορφή τους Ο πρωτόγονος καλλιτέχνης όπως και το παιδί ξεκινά από αυτές τις εικόνες microνήmicroης Έτσι θα προσπαθήσει να αποδώσει το ανθρώπινο σώmicroα microετωπικά τα άλογα σε πλάγια όψη τις σαύρες όπως φαίνονται από ψηλά Η ανάλυση του Loewy για αυτές τις αρχαϊκές microεθόδους γίνεται και σήmicroερα εν πολλοίς δεκτή αν και πρόκειται για κυκλική σε microεγάλο βαθmicroό εξή-γηση Αφού ο πρωτόγονος καλλιτέχνης δεν αντιγράφει προφανώς τον εξωτε-ρικό κόσmicroο αντιγράφει κάποιον αόρατο εσωτερικό κόσmicroο νοητικών εικόνων Η microόνη ωστόσο απόδειξη για την ύπαρξη αυτών των εικόνων προέρχεται απόhellip την τέχνη των πρωτογόνων Κανείς microας δεν έχει πιστεύω στο microυαλό του τις σχηmicroατικές παραστάσεις ανθρώπινων σωmicroάτων αλόγων ή σαυρών που υπαινίσσεται η θεωρία του Loewy Για τον καθένα από microας αυτές οι λέξεις παραπέmicroπουν και σε κάτι διαφορετικό ενώ θα υπάρχουν πάντοτε και κάποια φευγαλέα γεγονότα που δεν θα microπορούν να αναπαραχθούν microε ολοκληρωmicroένο τρόπο Οι επιφυλάξεις αυτές δεν αναιρούν πάντως την αξία των αναλύσεων του Loewy για τα κοινά στοιχεία στην τέχνη των παιδιών των ακαλλιέργητων ενηλίκων και των πρωτογόνων Ο Loewy στρέφοντας την προσοχή του όχι πλέον στην εξέλιξη της ανθρωπότητας γενικά αλλά στην πρώτη φορά που τα κοινά αυτά στοιχεία άρχισαν microεθοδικά να απορρίπτονται (στην Αρχαϊκή τέχνη στην Ελλάδα) ανέδειξε τη σηmicroασία των δυνάmicroεων εκείνων που πρέπει να υπερβεί microια τέχνη αν θέλει να πετύχει την ψευδαίσθηση της πραγmicroατικότητας Καθένα από αυτά τα βήmicroατα εmicroφανίζεται σαν κατάκτηση microιας άγνωστης έως τότε περιοχής που η νέα παράδοση εικονοπλασίας πρέπει να διασφαλίσει και να κατοχυρώσει Αυτή είναι και η αιτία που τα νέα καλλιτεχνικά πρότυπα δείχνουν πάντοτε ανεξήγητη (microε όρους laquoαισθητηριακών εντυπώσεωνraquo) ανθε-κτικότητα

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 63

Ο δάσκαλός microου στην ιστορία της τέχνης ο Julius von Schlosser έδειχνε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τον ρόλο των laquoτύπωνraquo ή ακόmicroα και των στερεοτύπων στην καλλιτεχνική παράδοση Ξεκινώντας από τη microελέτη παλαιών νοmicroισmicroά-των σύντοmicroα πέρασε στη microελέτη της Μεσαιωνικής τέχνης όπου οι microεταβο-λές των laquoτύπωνraquo είναι εmicroφανείς Το πρόβληmicroα της χρήσης των laquoπροηγούmicroε-νων τύπωνraquo στη Μεσαιωνική τέχνη δεν έπαψε ποτέ να γοητεύει τον Schloss-er παρά το ότι η επίδραση του Κρότσε τον έκανε ολοένα και πιο επιφυλακτικό απέναντι στις ψυχολογικές ερmicroηνείες (όσοι γνωρίζουν τις σκέψεις του στα ζητήmicroατα αυτά θα αναγνωρίσουν κάποια από τα αγαπηmicroένα του θέmicroατα σε αυτό το βιβλίο)58

Ότι έκανε ο Schlosser για τον Μεσαίωνα ο σύγχρονός του Aby Warburg το έκανε για την Αναγέννηση στην Ιταλία Εmicroβαθύνοντας συνεχώς στο πρό-βληmicroα τι ακριβώς αναζητούσε η Αναγέννηση στην Κλασική Αρχαιότητα ο Warburg οδηγήθηκε στην ανάλυση του ύφους της Αναγέννησης microε βάση την υιοθέτηση microιας νέας εικαστικής γλώσσας Πρόσεξε ότι τα δάνεια των καλλι-τεχνών της Αναγέννησης από την Κλασική γλυπτική δεν ήταν τυχαία αλλά αντιθέτως εmicroφανίζονταν όπου ο καλλιτέχνης αισθανόταν την ανάγκη microιας ιδιαίτερα εκφραστικής κίνησης ή χειρονοmicroίας (αυτό που ο Warburg αποκάλε-σε τελικά Pathosformel)59 Ιδιαίτερη εντύπωση προκάλεσε η επιmicroονή του Warburg στην άποψη ότι οι καλλιτέχνες του 15ου αιώνα που έως τότε θεω-ρούνταν υπέρmicroαχοι της απλής καθαρής παρατήρησης πολύ συχνά κατέφευ-γαν σε προϋπάρχοντες laquoτύπουςraquo Βοηθούmicroενοι και από την αύξηση του ενδι-αφέροντος για τα εικονογραφικά πρότυπα οι επίγονοι του Warburg κατέληγαν όλο και περισσότερο στη διατύπωση ότι η εξάρτηση από την παράδοση είναι ο κανόνας ακόmicroα και στα έργα εκείνα της Αναγέννησης και του Μπαρόκ που έως τότε θεωρούνταν νατουραλιστικά Σήmicroερα η microελέτη αυτής της συνέχει-ας έχει αντικαταστήσει σε microεγάλο βαθmicroό το παλαιότερο ενδιαφέρον για το ύφος και την εξέλιξή του60

Στο γοητευτικό του έργο Η ψυχολογία της τέχνης ο Αντρέ Μαλρό κατα-πιάνεται microε τη σηmicroασία αυτών των διαπιστώσεων61 Υπάρχει πολύς Χέγκελ και πολύς Σπένγκλερ στους ύmicroνους του Μαλρό προς τον microύθο και την αλλαγή αλλά και ριζική αmicroφισβήτηση της άποψης ότι το ύφος και η τεχνοτροπία του παρελθόντος αντικατοπτρίζει ουσιαστικά τον τρόπο microε τον οποίο οι καλλιτέχνες laquoέβλεπανraquo τον κόσmicroο Ο Μαλρό ξέρει πως η τέχνη γεννιέται από την τέχνη και όχι από τη φύση Παρrsquo όλη ωστόσο τη γοητεία του και παρά τις εmicroπνευ-σmicroένες ψυχολογικές του επισηmicroάνσεις το βιβλίο του Μαλρό δεν καταφέρνει να

64 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

microας δώσει αυτό που ο τίτλος του υπόσχεται microια ψυχολογία της τέχνης Εξα-κολουθούmicroε να microην έχουmicroε microια ικανοποιητική εξήγηση για το σκίτσο του Αλαίν [1] Ίσως όmicroως να είmicroαστε καλύτερα προετοιmicroασmicroένοι απrsquo ότι ο Riegl για να αποπειραθούmicroε microια τέτοια εξήγηση Γνωρίζουmicroε πλέον αρκετά για την επιρροή των συmicroβάσεων και τη δύναmicroη των παραδόσεων στα διάφορα γνωσιακά πεδία Οι ιστορικοί έχουν microελετήσει την επίδραση κάποιων προτύπων στον χρονικο-γράφο που επιδιώκει να καταγράψει τα πρόσφατα γεγονόταmiddot microελετητές της λογοτεχνίας όπως ο Ernst Robert Curtius έχουν επισηmicroάνει τον ρόλο των πα-ραδοσιακών κοινών τόπων στην ποίηση62 Είναι λοιπόν η ώρα να προσεγγίσει κανείς το πρόβληmicroα του ύφους και πάλι εξοπλισmicroένος όmicroως microε τις σχετικά πρόσφατες γνώσεις για τη δύναmicroη των παραδόσεων

Αντιλαmicroβάνοmicroαι ότι αυτή η εmicromicroονή στην ανθεκτικότητα των συmicroβάσεων στον ρόλο των laquoτύπωνraquo και των στερεοτύπων στην τέχνη θα συναντήσει την επιφυλακτικότητα όσων δεν έχουν δουλέψει σε αυτό το πεδίο Μια πάγια σχε-δόν κατηγορία κατά της ιστορίας της τέχνης είναι ότι επικεντρώνει το ενδια-φέρον της στην αναζήτηση επιδράσεων παραγνωρίζοντας έτσι το laquomicroυστήριοraquo της δηmicroιουργικότητας Όmicroως αυτό δεν είναι πάντοτε αλήθεια Όσο περισσό-τερο συνειδητοποιούmicroε την έντονη τάση του ανθρώπου να επαναλαmicroβάνει ότι έχει microάθει τόσο microεγαλύτερος είναι ο θαυmicroασmicroός microας για τα εξαιρετικά εκείνα άτοmicroα που καταφέρνουν να ξεφύγουν από αυτή την έmicroφυτη τάση και να ανοί-ξουν νέους δρόmicroους στους οποίους έρχονται και άλλοι να βαδίσουν

Παρrsquo όλα αυτά συχνά αναρωτιέmicroαι αν τα συmicroπεράσmicroατά microου προκύπτουν πράγmicroατι από τα δεδοmicroένα της ιστορίας της τέχνης αν η ανάγκη του τύπου της laquoφόρmicroουλαςraquo είναι τόσο καθολική όσο πιστεύω Σε ένα όmicroορφο απόσπα-σmicroα από τον Κουιντιλιανό γίνεται λόγος για τη δηmicroιουργικότητα του ανθρώ-πινου microυαλού microε τον καλλιτέχνη να αναφέρεται ως χαρακτηριστικό παράδειγ-microα laquoΠοιος καλλιτέχνης διδάχτηκε ποτέ να αναπαριστά όλα όσα υπάρχουν στη φύση hellipΠοιος τεχνίτης δεν έχει κατασκευάσει ένα σκεύος σε σχήmicroα που δεν έχει δει ποτέ τουraquo63

Πρόκειται σίγουρα για ενδιαφέρουσα παρατήρηση που όmicroως παραβλέπει το γεγονός ότι το νέο σκεύος θα ανήκει λίγο-πολύ στην ίδια οικογένεια microορφών microε αυτές που γνωρίζει ο τεχνίτης ότι η αναπαράσταση laquoόλων όσα υπάρχουν στη φύσηraquo εκ microέρους του θα συνδέεται πάντοτε microε τις αναπαραστάσεις εκείνες που οι δάσκαλοί του του κληροδότησαν64 Κανένας ιστορικός της τέχνης δεν microπορεί να υποτιmicroήσει την επίδραση του ύφους και πολύ λιγότερο βέβαια ο ιστορικός εκείνος που χαρτογραφεί τον microακρύ δρόmicroο προς την ψευδαίσθηση

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 65

VI

Για να απαντήσει κανείς σε αυτά τα κρίσιmicroα ερωτήmicroατα της επιστήmicroης microας δεν αρκεί πιστεύω να επαναλαmicroβάνει απλώς την παλαιά διάκριση σε laquoόρασηraquo και laquoγνώσηraquo ή να επιmicroένει πως κάθε αναπαράσταση γενικά βασίζεται σε συmicroβάσεις Πρέπει να αναλυθεί microέσα από νέο πρίσmicroα και microε ψυχολογικούς όρους τι ακριβώς περιλαmicroβάνει η διαδικασία της εικονοπλασίας και της ανά-γνωσης των εικόνων Σε αυτό ακριβώς το σηmicroείο εmicroφανίζεται ένα τεράστιο εmicroπόδιο Η απλή ψυχολογία στην οποία στηρίζονταν microε τόση σιγουριά ο Bar-ry και ο Ράσκιν ο Riegl και ο Loewy δεν υπάρχει πλέον για να microας καθοδη-γήσει Τα προβλήmicroατα που συνδέονται microε τη διαδικασία της αντίληψης είναι σήmicroερα τόσο microεγάλα και πολύπλοκα ώστε κανείς δεν θα microπορούσε να ισχυριστεί ότι τα αντιλαmicroβάνεται και τα κατέχει πλήρως

Ο Berenson microπορούσε να ξεκινά την περιήγησή του σε αυτά τα πεδία microε τη φράση laquoη ψυχολογία έχει διαπιστώσειhellipraquo Σήmicroερα λείπει από τα βιβλία που κυκλοφορούν αυτός ο τόνος της βεβαιότητας Ο J J Gibson λχ γράφει στην πολύ ενδιαφέρουσα microελέτη του Η αντίληψη του οπτικού κόσmicroου laquoΟι ση-microερινοί ψυχολόγοι δεν καταλαβαίνουν τι σηmicroαίνει να συλλαmicroβάνεις και να ερευ-νάς νέα χαρακτηριστικά του κόσmicroουraquo65 Ο D O Hebb στο γνωστό του βιβλίο Η οργάνωση της συmicroπεριφοράς φτάνει να υποστηρίξει πως laquoη αντίληψη του microεγέθους της φωτεινότητας και του τόνου microπορεί να ειπωθεί ότι προς το παρόν δεν ερmicroηνεύεται από καmicroιά θεωρίαraquo66 Η δυσκολία αυτή δεν περιορίζε-ται στα βασικά ζητήmicroατα Μιλώντας για τον απροσδόκητο τρόπο microε τον οποίο τα αλληλοεπικαλυπτόmicroενα χρώmicroατα microπορούν να επιδρούν το ένα στο άλλο ndashκάτι που ενδιαφέρει ιδιαίτερα τον ζωγράφοndash ο Ralph Μ Evans γράφει στο βιβλίο του Εισαγωγή στο χρώmicroα laquohellipώσπου να microπορέσουmicroε να εξηγήσουmicroε αυτά τα φαινόmicroενα χωρίς εξεζητηmicroένες υποθέσεις δεν microπορούmicroε να πούmicroε ότι καταλαβαίνουmicroε τον τρόπο microε τον οποίο λειτουργεί η οπτική διαδικασίαraquo67

Κάτω από αυτές τις συνθήκες ίσως είναι παράτολmicroο να επικαλεστούmicroε τα πορίσmicroατα ενός αβέβαιου πεδίου για να εξηγήσουmicroε τις αmicroφιβολίες microας και τις αβεβαιότητές microας Όmicroως η ενθάρρυνση για microια τέτοια απόπειρα προέρχεται ακριβώς από έναν microεγάλο πρωτοπόρο της ψυχολογίας της αντίληψης τον Wolfgang Koumlhler Στις παραδόσεις του microε τίτλο Η δυναmicroική στην ψυχολογία (1940) ο Koumlhler εκθειάζει τις αρετές της laquoκαταπάτησης ξένου εδάφους ως επιστηmicroονικής τεχνικήςraquo

laquoΟι ευτυχέστερες στιγmicroές στην ιστορία της γνώσης είναι όταν γεγονότα

66 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

που έως τότε θεωρούνταν εντελώς ιδιαίτερα συσχετίζονται ξαφνικά microε άλλα από πρώτη microατιά απόmicroακρα και φωτίζονται microε εντελώς νέο τρόπο Για να συmicroβεί κάτι τέτοιο στην ψυχολογία πρέπει να είmicroαστε πάντοτε πληροφορη-microένοι και για άλλα πράγmicroατα εκτός από το καθαυτό αντικείmicroενό microαςhellip Αν η σηmicroερινή κατάσταση της ψυχολογίας microάς προσφέρει έναν θαυmicroάσιο λόγο ndashή microάλλον microια έξοχη ευκαιρίαndash για να επεκτείνουmicroε την περιέργειά microας πέρα από το περιορισmicroένο microας πεδίο δεν θα έπρεπε να προσπαθούmicroε να αδράξουmicroε αυτή την ευκαιρίαraquo68

Ένας τουλάχιστον από τους οπαδούς του Koumlhler άδραξε πάντως την ευ-καιρία και αποτόλmicroησε το πέρασmicroα από την ψυχολογία στην τέχνη Το βιβλίο του Rudolf Arnheim Τέχνη και οπτική αντίληψη69 ασχολείται microε την εικόνα από τη σκοπιά της ψυχολογίας της ολικής microορφής (Gestalt) Η ανάγνωση αυτού του βιβλίου microού έχει προσφέρει πολλά Το κεφάλαιο για την τέχνη των παιδιών microού φάνηκε τόσο διδακτικό ώστε ένιωσα ndashmicroε ανακούφισηndash πως microπορώ πλέ-ον να σταmicroατήσω τις έρευνές microου σε αυτό το πολυσυζητηmicroένο πεδίο Από την άλλη το βιβλίο του Arnheim λέει λίγα πράγmicroατα για τον ιστορικό της τέχνης και το πρόβληmicroα του ύφους Ίσως ο συγγραφέας σπεύδει κάπως να ακολου-θήσει τον Riegl στην laquoαντικειmicroενικότητάraquo του να δικαιώσει τους πειραmicroατι-σmicroούς της τέχνης του 20ού αιώνα η οποία σε microεγάλο βαθmicroό θεωρεί το πρό-βληmicroα της ψευδαίσθησης απλή προκατάληψη των laquoφιλισταίωνraquo Το γεγονός ότι τα πρότυπα της πιστότητας και της αληθοφάνειας αλλάζουν από εποχή σε εποχή δίνει στον Arnheim την ελπίδα ότι laquomicroια νέα αλλαγή στο επίπεδο της πραγmicroατικότητας στην τέχνηraquo θα κάνει τα έργα του Πικάσσο του Μπρακ ή του Κλέε laquoνα microοιάζουν microε τα πράγmicroατα που αναπαριστούνraquo ndash αν αυτό αλη-θεύει δεν αποκλείεται στο microέλλον να δούmicroε διαφηmicroίσεις για microαντολίνα κανά-τες ή άλλα αντικείmicroενα που να κινούνται στο νέο αυτό laquoεπίπεδο πραγmicroατικό-τηταςraquo70

Το βιβλίο του W M Ivins Jr Χαρακτικά και οπτική επικοινωνία71 αποτε-λεί πικρό αντίδοτο σε αυτές τις πνευmicroατικές αναζητήσεις Κατά τον Ivins η ιστορία της αναπαράστασης microπορεί να ενταχθεί στη γενικότερη ιστορία της επιστήmicroης χωρίς καmicroιά αναφορά σε ζητήmicroατα αισθητικής

Σε αυτό το σηmicroείο θα ήθελα επίσης να microνηmicroονεύσω το βιβλίο του Anton Ehrenzweig Η ψυχανάλυση της καλλιτεχνικής όρασης και ακοής72 Η οξυδέρκεια και η τόλmicroη microε την οποία ο συγγραφέας προσπαθεί να εντάξει τα πορίσmicroατα της ψυχολογίας της Gestalt σε ένα σύστηmicroα φροϋδικών ιδεών αξίζει κάθε προ-σοχή και κάθε σεβασmicroό Ο Ehrenzweig δεν κάνει το λάθος να υποτιmicroήσει τις

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 67

δυνάmicroεις που έχει να αντιmicroετωπίσει ο επιστηmicroονικός νατουραλισmicroός στην τέ-χνη Μας δίνει ενδιαφέρουσες περιγραφές του οπτικού χάους που προσπαθεί να υποτάξει η τέχνη αλλά δεν αποφεύγει και αυτός κατά τη γνώmicroη microου την άρνηση να microελετήσει κάποια πειράmicroατα microε την αντικειmicroενική πραγmicroατικότη-τα όπως δεν αποφεύγει και την προσφυγή σε εξελικτικιστικές ερmicroηνείες

Τα τρία βιβλία που ανέφερα δείχνουν ότι εκκρεmicroούν κάποια προβλήmicroατα που ζητούν τις λύσεις τους Έχοντας ήδη προχωρήσει τη δουλειά microου όταν κυκλο-φόρησαν τα τρία βιβλία δεν microπορώ να ισχυριστώ πως οι κρίσεις microου για αυτά είναι ανεπηρέαστες Έτσι ή αλλιώς πιστεύω πως τα εν λόγω έργα δείχνουν ότι είναι πιεστική ανάγκη για τον ιστορικό του καλλιτεχνικού ύφους να διαβεί τα σύνορα που τον χωρίζουν από τον ψυχολόγο Ένα τέτοιο εγχείρηmicroα πιστεύω πως microπορεί να αποδώσει κάτι πολύ περισσότερο από microερικές microεmicroονωmicroένες περιπτώσεις ψυχολογικών πειραmicroάτων O ριζικός αναπροσανατολισmicroός κάθε παραδοσιακής ιδέας για τον ανθρώπινο νου δεν microπορεί να αφήσει ανεπηρέαστο τον ιστορικό της τέχνης Αυτός ο αναπροσανατολισmicroός είναι ndashέστω και έmicromicroε-σαndash φανερός στην αντιmicroετώπιση της παιδικής τέχνης από τον Arnheim κα-θώς και στις απόψεις του Ehrenzweig για την ασύνειδη αντίληψη ndash έστω και αν ο χαρακτήρας και η σηmicroασία ενός τέτοιου αναπροσανατολισmicroού συσκοτί-ζεται κάπως από την εmicromicroονή τους στις ιδέες και στην ορολογία microιας συγκε-κριmicroένης ψυχολογικής σχολής και θεωρίας Οι βασικοί όροι που χρησιmicroο- ποιούσαν microε εmicroπιστοσύνη καλλιτέχνες κριτικοί και ιστορικοί της τέχνης έχουν χάσει σε microεγάλο βαθmicroό το κύρος τους και την αξία τους Έννοιες όπως laquomicroίmicroη-ση της φύσηςraquo laquoεξιδανίκευσηraquo ή laquoαφαίρεσηraquo στηρίζονται στην παραδοχή ότι προηγούνται οι laquoαισθητηριακές εντυπώσειςraquo οι οποίες εν συνεχεία υπό-κεινται στην απαραίτητη επεξεργασία παραmicroορφώνονται ή γενικεύονται

Ο Κ Ρ Πόππερ αποκαλεί αυτές τις απόψεις laquoθεωρία του microυαλού-κουβάraquo ενός microυαλού δηλαδή όπου σωρεύονται τα laquoαισθητηριακά δεδοmicroέναraquo Έχοντας αποδείξει το αβάσιmicroο αυτής της βασικής παραδοχής στο πεδίο της επιστηmicroο-νικής microεθόδου και της θεωρίας της γνώσης ο Πόππερ επιmicroένει σε ότι αποκα-λεί laquoθεωρία του προβολέαraquo δίνοντας έmicroφαση στις δραστηριότητες του ζωντα-νού οργανισmicroού που δεν σταmicroατά ποτέ να εξετάζει και να ερευνά το περιβάλλον του73 Η γονιmicroότητα microιας τέτοιας προσέγγισης αρχίζει να γίνεται ολοένα και πιο αισθητή σε πολλούς τοmicroείς της ψυχολογίας Όσο και αν οι θεωρίες διαφέ-ρουν microεταξύ τους η έmicroφασή τους microετατοπίζεται σταθερά από τα ερεθίσmicroατα στην ανταπόκριση του οργανισmicroού ανταπόκριση που είναι αρχικά αόριστη και γενική για να γίνει σταδιακά πιο εξειδικευmicroένη και σύνθετη

68 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

laquoΗ πορεία της microάθησης είναι από το αόριστο προς το συγκεκριmicroένο και όχι από τις αισθήσεις προς την αντίληψηraquo γράφει ο J J Gibson74 Και ο L von Bertalanffy microιλώντας για τη θεωρητική βιολογία συmicroπληρώνει laquoΗ σύγχρονη έρευνα δείχνει ότι πιθανότατα υπάρχουν στην αρχή ανοργάνωτα και άmicroορφα σύνολα στο πλαίσιο των οποίων συντελείται βαθmicroιαία η διαφοροποίη-σηraquo75

Εύκολα θα microπορούσε κανείς να παραλληλίσει αυτές τις φράσεις microε τις από-ψεις του Πιαζέ για τη νοητική ανάπτυξη των παιδιών76 ή του Φρόυντ και των επιγόνων του για τη συναισθηmicroατική εξέλιξή τους77 Ακόmicroα και οι πρόσφατες microελέτες για το πώς laquomicroαθαίνουνraquo οι microηχανές δείχνουν προς την ίδια κατεύθυν-ση από το γενικό στο ειδικό78 Σε όσα ακολουθούν επιδίδοmicroαι microερικές φορές σε παρόmicroοιους παραλληλισmicroούς έστω και αν γνωρίζω τους κινδύνους που συνε-πάγονται αυτοί οι ερασιτεχνισmicroοί και το να microπαίνει κανείς laquoσε ξένα χωράφιαraquo Η προσέγγισή microου αυτή δικαιώνεται microόνο στο microέτρο που το βιβλίο microου θα αποδειχθεί χρήσιmicroο για την καθηmicroερινή δουλειά του ιστορικού της τέχνης ∆εν ήταν εύκολο να εντρυφήσω στο θέmicroα της ψευδαίσθησης χωρίς microια θεωρία της αντίληψης Σε αυτό ακριβώς το πεδίο ο τρόπος σκέψης που ανέφερα αποδεί-χθηκε εξαιρετικά χρήσιmicroος79 Το θεωρητικό microοντέλο αυτής της προσέγγισης που οι ρίζες του βρίσκονται στον Καντ διατυπώνεται microε τον πιο συστηmicroατικό και συνεκτικό τρόπο στο βιβλίο του Φ Α φον Χάγεκ Η αισθητηριακή τάξη80 Πάνω απrsquo όλα πάντως έχω επωφεληθεί από την εmicromicroονή του Πόππερ στον ρόλο της πρόβλεψης και των τεστ Στην ψυχολογία η προσέγγιση αυτή υιο-θετείται από τους Jerome S Bruner και Leo Postman που υποστηρίζουν ότι laquoόλες οι γνωστικές διεργασίες ανεξάρτητα αν παίρνουν τη microορφή αντιλήψεων σκέψεων ή ανακλήσεων αποτελούν ldquoυποθέσειςrdquo του οργανισmicroούhellip και απαι-τούν ldquoαπαντήσειςrdquo microε τη microορφή κάποιας παραπέρα εmicroπειρίας απαντήσεις που θα τις επιβεβαιώσουν ή θα τις καταρρίψουνraquo81

Σε αυτό το πλαίσιο ο Πόππερ έχει επισηmicroάνει πως οι επιβεβαιώσεις αυτών των laquoυποθέσεωνraquo δεν microπορούν παρά να είναι προσωρινές ενώ η απόρριψή τους οριστική82 ∆εν υπάρχει εποmicroένως αυστηρή διάκριση microεταξύ ψευδαίσθησης και αντίληψης Η αντίληψη χρησιmicroοποιεί όλα της τα microέσα για να ξεριζώσει τις επιβλαβείς ψευδαισθήσεις αλλά συχνά αποτυγχάνει να laquoαπορρίψειraquo microια εσφαλmicroένη υπόθεση ndash όταν λχ έχει να κάνει microε ιλουζιονιστικά έργα τέχνης

Πιστεύω βάσιmicroα πως microια τέτοια θεωρία laquoτης δοκιmicroής και του σφάλmicroατοςraquo για την αντίληψη θα microπορούσε να αποδειχθεί γόνιmicroη και για άλλους επιστη-microονικούς κλάδους εκτός από τον δικό microου αλλά δεν σκοπεύω να επιmicroείνω εδώ

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 69

ως προς αυτό Κύριο microέληmicroά microου είναι η ανάλυση της εικονοπλασίας ο τρόπος microε άλλα λόγια microε τον οποίο οι καλλιτέχνες ανακάλυψαν κάποια από αυτά τα microυστικά της όρασης microέσω laquoτης δηmicroιουργίας και της αναπαραγωγήςraquo Οι Αιγύπτιοι του Αλαίν [1] πριν microπορέσουν να δηmicroιουργήσουν microια ψευδαίσθηση της πραγmicroατικότητας έπρεπε να microάθουν όχι laquoνα αντιγράφουν ότι βλέπουνraquo αλλά να χειρίζονται κάποιους διφορούmicroενους κώδικες σηmicroείων στους οποίους οφείλουmicroε να στηριζόmicroαστε για τη σταθερή microας όραση ώσπου η εικόνα τους να γίνει ένα microε την πραγmicroατικότητα Με άλλα λόγια αντί να απαντήσουν στο δίληmicromicroα laquoκουνέλι ή πάπιαraquo έπρεπε να ανακαλύψουν το παιχνίδι laquoτελάρο ή φύσηraquo που παιζόταν microε ένα σύνολο γήινων χρωmicroάτων ικανών ndashαπό microακριά τουλάχιστονndash να καταλήξουν σε ψευδαίσθηση Καλλιτεχνικό ή όχι αυτό το παιχνίδι δεν microπορούσε παρά να είναι απόρροια πολλών διαδοχικών laquoδοκιmicroών και σφαλmicroάτωνraquo Ως πείραmicroα στο πλαίσιο microιας θεωρίας της αντίληψης η ιλουζιονιστική τέχνη παρουσιάζει ενδιαφέρον ακόmicroα και σε microια περίοδο η οποία την έχει εξοβελίσει για χάρη άλλων τρόπων έκφρασης

Με κίνδυνο να αποκαλύψω όλη την laquoπλοκήraquo από την αρχή δεν διστάζω να δηλώσω για τον βιαστικό αναγνώστη ή κριτικό ότι τα συmicroπεράσmicroατα που υπαινίσσοmicroαι εδώ εκτίθενται αναλυτικά στο Κεφάλαιο 9 του βιβλίου όπου και επανέρχονται κάποια από τα ζητήmicroατα που θίγω στην Εισαγωγή Κάθε βιβλίο που επικεντρώνεται σε ένα βασικό συmicroπέρασmicroα πρέπει να χτίζεται όπως microια αψίδα Η laquoκλείδαraquo θα είναι σαν να κρέmicroεται στον αέρα αν δεν υποστηρίζεται από τους άλλους αψιδόλιθους Όλα τα κεφάλαια αυτού του βιβλίου στρέφονται κατά κάποιον τρόπο προς το κέντρο του προβλήmicroατος αλλά και στηρίζονται από τον σκελετό του κτιρίου Τα όρια της microίmicroησης που προκύπτουν από το εκφραστικό microέσο και το laquoσχήmicroαraquo οι σχέσεις φόρmicroας και λειτουργίας στην εικονοπλασία και πάνω απrsquo όλα η σηmicroασία της συmicromicroετοχής του θεατή για τη διαλεύκανση των αmicroφισηmicroιών δικαιώνουν τελικά την τολmicroηρή πρόταση ότι η τέχνη έχει ιστορία επειδή οι ψευδαισθήσεις της τέχνης δεν είναι microόνον ο καρ-πός της ανάλυσης των φαινοmicroένων από τον καλλιτέχνη αλλά και τα απαραί-τητα εργαλεία για microια τέτοια ανάλυση Ελπίζω ότι ο αναγνώστης δεν θα κλείσει το βιβλίο σε αυτό το σηmicroείο αλλά θα microε ακολουθήσει στη δοκιmicroή και την εφαρmicroογή αυτής της προσέγγισης στη φυσιογνωmicroική έκφραση και ακό-microα παραπέρα έως τα όρια της αισθητικής αυτής της Γης της Επαγγελίας που microόνο φευγαλέα θα microπορέσει να τη δει από microακριά

Καταλαβαίνω πως οι microακροσκελείς αναφορές στις θεωρίες της αντίληψης είναι κάπως κουραστικές για τον αναγνώστη που θέλει να φτάνει πάντοτε στην

70 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

καρδιά αυτού που ονοmicroάζουmicroε τέχνη Ωστόσο πιστεύω πως προκειmicroένου να συζητηθούν τα ζωτικά προβλήmicroατα της τέχνης απαιτείται πάντοτε να ξεκα-θαρίσει το ευρύτερο τοπίο Αυτή microου η πεποίθηση ενισχύεται απrsquo όσα γράφει ο microακαρίτης φίλος microου Ernst Kris ndashmicroε τον οποίο συχνά συζητούσα όλα αυτά τα ζητήmicroαταndash στο βιβλίο του Ψυχαναλυτικές αναζητήσεις στην τέχνη83

laquoΈχουmicroε πλέον συνειδητοποιήσει ότι η τέχνη δεν παράγεται σε κενό αέρος ότι όλοι οι καλλιτέχνες έχουν προδρόmicroους και πρότυπα αποτελώντας όπως και οι επιστήmicroονες microέρη microιας παράδοσης και δουλεύοντας σε συγκεκριmicroένο πάντοτε πλαίσιο προβληmicroάτων Ο βαθmicroός στον οποίο ελέγχει κανείς τα εκ-φραστικά του microέσα και η ελευθερία ndashσε ορισmicroένες τουλάχιστον περιόδουςndash να τροποποιεί αυτό το αυστηρό πλαίσιο αποτελούν προφανώς microέρος microιας περίπλο-κης κλίmicroακας microε την οποία microετράmicroε την επιτυχία Η ψυχανάλυση από την πλευρά της λίγα πράγmicroατα έχει συνεισφέρει έως τώρα στην κατανόηση αυτού του πλαισίου Η ψυχολογία του καλλιτεχνικού ύφους δεν έχει γραφτεί ακόmicroηraquo

Το κενό που επισηmicroαίνει ο Kris δεν πρόκειται φυσικά να καλυφθεί microε τα κεφάλαια που ακολουθούν Το laquoαίνιγmicroα του ύφουςraquo microπορεί να απαντηθεί microόνον από την ψυχολογία της αναπαράστασης Υπάρχουν πάντοτε οι ανεξιχνίαστες πιέσεις της microόδας και τα microυστήρια του γούστου84 Αν όmicroως θέλουmicroε κάποτε να κατανοήσουmicroε τις επιπτώσεις αυτών των παραγόντων στην αναπαράστα-ση και κατrsquo επέκταση στην τέχνη πρέπει πρώτα να αναζητήσουmicroε microια απά-ντηση στα απλούστερα ερωτήmicroατα που θέτει το σκίτσο του Αλαίν

40 ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΤΗΝ 6η ΕΚ∆ΟΣΗ

1 Ντανιέλ Αλαίν Σχέδιο copyThe New Yorker Magazine (1955)

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 41

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Ψυχολογία και laquoαίνιγmicroα του ύφουςraquo

Εφόσον η τέχνη συνδέεται microε τον ανθρώπινο νου κάθε επιστηmicroονική microε-λέτη της τέχνης θα είναι αναπόφευκτα ψυχολογία Μπορεί βέβαια να είναι και άλλα πράγmicroατα αλλά ψυχολογία θα είναι οπωσδήποτε

MAX J FRIEDLAumlNDER Για την τέχνη και τη γνώση1

I

ΗΕΙΚΟΝΑ της απέναντι σελίδας εξηγεί πιο γρήγορα απrsquo ότι οποιαδήπο-τε λόγια τι εννοώ laquoαίνιγmicroα του ύφουςraquo Το σχέδιο του Αλαίν συνοψίζει

πολύ καθαρά ένα πρόβληmicroα που απασχολεί γενιές και γενιές ιστορικών της τέχνης Γιατί διαφορετικές εποχές και διαφορετικοί λαοί έχουν αναπαραστήσει τον ορατό κόσmicroο microε τόσο διαφορετικό τρόπο Οι πίνακες που σήmicroερα τους θε-ωρούmicroε πιστή απεικόνιση της φύσης θα είναι άραγε για τις επερχόmicroενες γενιές τόσο λίγο πειστικοί όσο είναι για microας σήmicroερα η Αιγυπτιακή ζωγραφική Είναι όλα τα σχετικά microε την τέχνη εντελώς υποκειmicroενικά ή υπάρχουν και αντικειmicroενικά κριτήρια Και αν υπάρχουν και αν όσα διδάσκονται σήmicroερα οι σπουδαστές της τέχνης καταλήγουν σε πιο πιστές microιmicroήσεις της φύσης απrsquo ότι οι συmicroβάσεις των Αιγυπτίων τι ήταν εκείνο που εmicroπόδισε τους Αιγύπτιους να τα υιοθετήσουν Μήπως όπως υπαινίσσεται ο Αλαίν αντιλαmicroβάνονταν τη φύση microε διαφορετικό τρόπο Μήπως microια τέτοια ποικιλοmicroορφία της καλλιτε-χνικής όρασης θα βοηθούσε τελικά να εξηγήσουmicroε και τις περίπλοκες εικόνες πολλών σύγχρονων καλλιτεχνών

Όλα αυτά τα ερωτήmicroατα απασχολούν την ιστορία της τέχνης Όmicroως οι απαντήσεις δεν microπορούν να δοθούν microε τη βοήθεια των microεθόδων της ιστορίας και microόνο Περιγράφοντας τις αλλαγές που σηmicroειώνονται ο ιστορικός της τέ-χνης έχει ολοκληρώσει το έργο του Αυτό που εξετάζει είναι οι διαφορές της microιας τεχνοτροπίας από την άλλη έχοντας καταφέρει να τελειοποιήσει τις microεθόδους περιγραφής ώστε να οmicroαδοποιεί να οργανώνει και να χαρακτηρίζει

42 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

τα έργα τέχνης που σώζονται Παρατηρώντας τις κάθε είδους εικόνες σε αυ-τό το βιβλίο όλοι microας περισσότερο ή λιγότερο αντιδρούmicroε όπως ο ιστορικός της τέχνης στις microελέτες του προσλαmicroβάνουmicroε το θέmicroα microιας παράστασης σε συνδυασmicroό microε την τεχνοτροπία της (ένα κινεζικό τοπίο ένα ολλανδικό τοπίο ένα αρχαιοελληνικό κεφάλι microια προσωπογραφία του 17ου αιώνα) Θεωρώντας αυτές τις κατατάξεις δεδοmicroένες έχουmicroε πάψει να αναρωτιόmicroαστε πώς είναι τόσο εύκολο να λέmicroε ότι ένα δέντρο είναι ζωγραφισmicroένο από έναν Κινέζο ή έναν Ολλανδό Αν η τέχνη δεν ήταν microόνο ndashή κυρίωςndash έκφραση προσωπικής οπτι-κής δεν θα υπήρχε ιστορία της τέχνης ∆εν θα ήταν δεδοmicroένο ndashόπως είναι σήmicroεραndash ότι πρέπει να υπάρχει κάποια συγγένεια ανάmicroεσα σε εικόνες δέντρων ζωγραφισmicroένες την ίδια λίγο-πολύ εποχή ∆εν θα ήταν αυτονόητο ότι οι microα-θητές στο σκίτσο του Αλαίν [1] θα ζωγραφίσουν τελικά microια χαρακτηριστικά αιγυπτιακή microορφή Ακόmicroα και το αν microια αιγυπτιακή microορφή φιλοτεχνήθηκε πριν από 3000 χρόνια ή αποτελεί χθεσινή αποmicroίmicroηση θα ήταν δύσκολο να εντοπιστεί Ο ιστορικός της τέχνης βασίζεται σrsquo αυτό που είπε κάποτε ο Woumllf-flin laquo∆εν είναι τα πάντα δυνατά σε κάθε περίοδοraquo2 Η ερmicroηνεία αυτού του παράξενου γεγονότος δεν είναι καθήκον του ιστορικού της τέχνης Τότε όmicroως τίνος καθήκον είναι

II

Σε microια παλιότερη εποχή οι microέθοδοι αναπαράστασης ήταν αρmicroοδιότητα του κριτικού της τέχνης Έχοντας συνηθίσει να κρίνει τα έργα της εποχής του πάνω απrsquo όλα microε όρους αναπαραστασιακής ακρίβειας ο κριτικός δεν είχε κα-microιά αmicroφιβολία πως η ικανότητα αυτή είχε ακολουθήσει εξελικτική πορεία από την υποτυπώδη microίmicroηση έως την τελειοποίηση της ψευδαίσθησης Σύmicroφωνα microε αυτή την αντίληψη η Αιγυπτιακή τέχνη υιοθετούσε κάποιες υποτυπώδεις σχεδόν παιδικές microεθόδους αναπαράστασης απλώς και microόνο γιατί δεν γνώριζε άλλες πιο προχωρηmicroένες οι microέθοδοι των Αιγυπτίων θα microπορούσαν να εξηγη-θούν αλλά όχι βέβαια και να επαινεθούν Ένα από τα σηmicroαντικότερα κέρδη που αποκοmicroίσαmicroε από τη microεγάλη καλλιτεχνική επανάσταση που σάρωσε την Ευρώπη στο πρώτο microισό του 20ού αιώνα είναι και το ότι απαλλαχθήκαmicroε από αυτού του είδους την αισθητική Η πρώτη προκατάληψη που συνήθως προ-σπαθούmicroε να καταπολεmicroήσουmicroε όταν εισάγουmicroε κάποιον στην τέχνη είναι η πεποίθηση ότι η καλλιτεχνική αξία ταυτίζεται microε τη φωτογραφικού τύπου

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 43

ακρίβεια Ο microαθητής εκπαιδεύεται βαθmicroιαία ώστε να microπορεί να διακρίνει την τεράστια διαφορά που χωρίζει τη δηmicroιουργική έmicroπνευση του microεγάλου καλλι-τέχνη από την απλή εικόνα microιας καρτ-ποστάλ ή microιας φωτογραφίας κοmicromicroένης από περιοδικό Με άλλα λόγια η αισθητική έχει απορρίψει κάθε ενασχόληση microε το πρόβληmicroα της περισσότερο ή λιγότερο πιστής αναπαράστασης Πρόκει-ται για απελευθέρωση από πολλές απόψεις και δεν νοmicroίζω ότι υπάρχει κανείς που θα ήθελε να ξαναγυρίσουmicroε στην παλιά σύγχυση Καθώς όmicroως ούτε ο ιστορικός της τέχνης ούτε ο κριτικός επιθυmicroεί να ασχολείται microε αυτό το πα-νάρχαιο πρόβληmicroα δηmicroιουργείται οπωσδήποτε ένα κενό τείνει να επικρατήσει η εντύπωση ότι το θέmicroα της ψευδαίσθησης όντας χωρίς ενδιαφέρον από καλ-λιτεχνική άποψη είναι και από ψυχολογική άποψη πολύ απλό3

∆εν είναι απαραίτητο να προσφύγουmicroε στην τέχνη για να δείξουmicroε πως η άποψη αυτή είναι εσφαλmicroένη Οποιοδήποτε εγχειρίδιο ψυχολογίας και αν ανοί-ξουmicroε είναι γεmicroάτο από παραδείγmicroατα που δείχνουν πόσο περίπλοκα είναι αυ-τά τα ζητήmicroατα Την εικόνα [2] από το εβδοmicroαδιαίο χιουmicroοριστικό έντυπο Die Fliegenden Blaumltter (Τα Ιπτάmicroενα Φύλλα) microπορούmicroε να τη δούmicroε είτε σαν κουνέλι είτε σαν πάπια Ασφαλώς δεν έχουmicroε την ψευ-δαίσθηση ότι πρόκειται για laquoπραγmicroατικόraquo κουνέλι ή πά-πια4 Αυτό που βλέπουmicroε στο χαρτί δεν θυmicroίζει καν ζώο Και όmicroως δεν microπορεί κανείς να αmicroφισβητήσει πως το σχέδιο laquomicroεταmicroορφώνεταιraquo καθώς το ράmicroφος της πάπιας microετατρέπεται σε αυτιά του κουνελιού και microια σχεδόν αδι-όρατη γραmicromicroή στο κεφάλι της πάπιας αναβαθmicroίζεται σε στόmicroα του κουνελιού Αν ξαναδιαβάσουmicroε το σχέδιο σαν πάπια η γραmicromicroή αυτή τραβά άραγε πε-ρισσότερο την προσοχή microας Για να απαντήσουmicroε σε αυτό το ερώτηmicroα θα πρέπει να δούmicroε τι laquoπραγmicroατικά υπάρχειraquo να αποσυνδέσουmicroε το σχέδιο από την ερmicroηνεία του Σύντοmicroα ωστόσο διαπιστώνουmicroε πως κάτι τέτοιο δεν είναι δυνατόν Μπορούmicroε βέβαια τώρα να περνάmicroε microε microεγαλύτερη ταχύτητα από τη microια laquoανάγνωσηraquo στην άλλη Μπορούmicroε επίσης να θυmicroόmicroαστε το κουνέλι όταν βλέπουmicroε την πάπια Όmicroως όσο και αν εξοικειωθούmicroε microε την εικόνα διαπιστώνουmicroε πως παραmicroένει πάντοτε αδύνατον να πετύχουmicroε τη διπλή ταυτόχρονη ανάγνωση Όπως θα διαπιστώσουmicroε η ψευδαίσθηση είναι δύσκο-λο να περιγραφεί ή να αναλυθεί Όσο και αν έχουmicroε επίγνωση ότι κάθε εmicroπειρία πρέπει να είναι microια ψευδαίσθηση δεν microπορούmicroε να δούmicroε microε τη στενή έννοια του όρου τον εαυτό microας σε κατάσταση ψευδαίσθησης

Αν ο αναγνώστης βρίσκει αυτόν τον ισχυρισmicroό κάπως αινιγmicroατικό υπάρχει

2 Κουνέλι ή πάπια

44 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

πάντοτε ένα laquoόργανο ψευδαίσθησηςraquo πολύ οικείο σε όλους microας που microπορεί να τον επιβεβαιώσει ο καθρέφτης του microπάνιου Αναφέροmicroαι ειδικότερα στο microπά-νιο γιατί το πείραmicroα που προτείνω πετυχαίνει καλύτερα αν ο καθρέφτης είναι λίγο θολωmicroένος από ατmicroούς Είναι πράγmicroατι γοητευτικό από την άποψη της ιλουζιονιστικής αναπαράστασης να παρατηρήσει κανείς το κεφάλι του στον καθρέφτη καθαρίζοντας τους ατmicroούς από την επιφάνειά του Μόνον όταν κάνουmicroε κάτι τέτοιο συνειδητοποιούmicroε πόσο microικρή είναι η εικόνα που microας δίνει την ψευδαίσθηση ότι βλέπουmicroε τον εαυτό microας laquoπρόσωπο microε πρόσωποraquo Για την ακρίβεια είναι η microισή απrsquo ότι το κεφάλι microας ∆εν θέλω να κουράσω τον αναγνώστη microε γεωmicroετρικές αποδείξεις του γεγονότος αν και το πράγmicroα είναι αρκετά απλό αφού ο καθρέφτης βρίσκεται πάντα στη microέση της απόστασης που microε χωρίζει από το είδωλό microου το κεφάλι που βλέπω θα είναι το microισό σε microέγεθος από το πραγmicroατικό5 Παρrsquo όλες ωστόσο αυτές τις αποδείξεις και παρά τη γεωmicroετρία ο ισχυρισmicroός microου θα γίνεται πάντοτε δεκτός microε ειλικρινή δυσπιστία Ακόmicroα και εγώ θα συνεχίσω να επιmicroένω ότι βλέπω το κεφάλι microου σε φυσικό microέγεθος όταν ξυρίζοmicroαι και ότι το microέγεθος στην επιφάνεια του κα-θρέφτη δεν είναι παρά οπτασία ∆εν microπορείς να laquoχρησιmicroοποιείςraquo microια ψευδαί-σθηση και να την παρατηρείς ταυτόχρονα

Τα έργα τέχνης δεν είναι καθρέφτες αλλά έχουν κοινή microε τους καθρέφτες τη φευγαλέα microαγεία της microεταmicroόρφωσης που είναι δύσκολο να περιγραφεί microε λόγια Μια πραγmicroατική αυθεντία της ενδοσκόπησης όπως ο Kenneth Clark έχει περιγράψει πολύ γλαφυρά πώς απέτυχε όταν προσπάθησε να laquoκαταγρά-ψειraquo microια ψευδαίσθηση Παρατηρώντας ένα αριστούργηmicroα του Βελάσκεθ προ-σπάθησε να εντοπίσει τι ακριβώς συνέβαινε και οι απλές πινελιές χρώmicroατος στο τελάρο microετατρέπονταν σε όραmicroα microιας microεταmicroορφωmicroένης πραγmicroατικότητας καθώς έκανε microικρά βήmicroατα προς τα πίσω6 Όσο όmicroως και αν microετακινούνταν πίσω microπρος δεν microπόρεσε ποτέ να έχει δύο οπτικές εικόνες ταυτόχρονα και εποmicroένως να απαντήσει στο πρόβληmicroα που τον απασχολούσε Στο παράδειγmicroα του Kenneth Clark τα ζητήmicroατα αισθητικής και ψυχολογίας αλληλοδιαπλέ-κονται microε εξαιρετικά λεπτοφυή τρόπο άγνωστο φυσικά στα εγχειρίδια ψυχο-λογίας Συχνά σε αυτό το βιβλίο θεώρησα βολικό να αποσυνδέσω τη συζήτηση για τα οπτικά φαινόmicroενα από τη συζήτηση για τα έργα τέχνης Ξέρω ότι ενίο-τε αυτό δηmicroιουργεί την εντύπωση πως δεν αποδίδω στα έργα τέχνης τον απα-ραίτητο σεβασmicroό αλλά ελπίζω ότι συmicroβαίνει το αντίθετο ακριβώς

Έστω και αν η αναπαράσταση δεν είναι πάντοτε τέχνη αυτό δεν την κάνει λιγότερο microυστηριώδη Θυmicroάmicroαι πολύ καλά ότι η δύναmicroη και η microαγεία της

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 45

εικονοπλασίας microού αποκαλύφθηκε για πρώτη φορά όχι βέβαια από τον Βελά-σκεθ αλλά από ένα παιχνίδι σχεδιάσmicroατος που έmicroαθα από το Αναγνωστικό microου Μια microικρή οmicroοιοκαταληξία έλεγε πώς microπορείς να σχεδιάσεις έναν κύκλο που να παριστάνει ένα καρβέλι ψωmicroί (τα καρβέλια ήταν ολοστρόγγυλα στη Βιέννη όπου ζούσα τότε) microια καmicroπύλη πάνω από τον κύκλο microπορούσε να microε-τατρέψει το καρβέλι σε τσάντα για τα ψώνια δύο microικρά τριγωνάκια στο χε-ρούλι της την περιόριζαν σε απλό πουγκί για χρήmicroατα και microε την προσθήκη microιας ουράς είχες microπροστά σου microια γάτα [3] Εκείνο που microε είχε συναρπάσει ήταν η δύναmicroη της laquomicroεταmicroόρφωσηςraquo Η ουρά κατέστρεφε το πουγκί και δη-microιουργούσε τη γάτα δεν microπορούσες να έχεις το ένα χωρίς να εξαλείψεις το

άλλο Στον βαθmicroό που απέχουmicroε πολύ από το να κατανοήσουmicroε εις βάθος αυ-τή τη διαδικασία πώς microπορεί να ελπίζουmicroε κάτι τέτοιο όταν βρισκόmicroαστε microπροστά σε έναν Βελάσκεθ

Όταν άρχιζα τις έρευνές microου δεν φανταζόmicroουν πόσο microακριά θα microε οδηγήσει το θέmicroα της ψευδαίσθησης Το microόνο που microπορώ να συστήσω στον αναγνώστη ο οποίος θέλει να microε ακολουθήσει σε αυτή την laquoεξερεύνησηraquo είναι να ασκηθεί στο παιχνίδι της αυτοπαρατήρησης όχι τόσο σε σχέση microε τα microουσεία όσο στην καθηmicroερινή του επαφή microε κάθε είδους εικόνες ndash από την αίθουσα αναmicroο-νής του γιατρού microέχρι και την ώρα που στέκεται όρθιος στο λεωφορείο Όσα βλέπει στους χώρους αυτούς δεν microπορούν οπωσδήποτε να καταταγούν στα έργα τέχνης αν και δεν αποκλείεται να είναι πιο λειτουργικά και σηmicroαντικά από κάποια κακοmicroοίρικα έργα τέχνης που απλώς πιθηκίζουν τα ευρήmicroατα και τις τεχνικές επινοήσεις του Βελάσκεθ

Εξετάζοντας το έργο ζωγράφων που υπήρξαν microεγάλοι καλλιτέχνες αλλά και microεγάλοι ιλουζιονιστές δεν είναι πάντα εύκολο να ξεχωρίσει κανείς τη microε-λέτη της τέχνης από τη microελέτη της ψευδαίσθησης Αισθάνοmicroαι πάντως την ανάγκη να δηλώσω ξεκάθαρα πως το βιβλίο αυτό δεν αποτελεί ρητή ή συγκα-λυmicromicroένη συνηγορία υπέρ της χρήσης ιλουζιονιστικών τεχνασmicroάτων στη ζω-

3 Πώς να σχεδιάσετε microια γάτα

46 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

γραφική της εποχής microας Θεωρώ και εγώ βέβαια γεγονός ότι οι επινοήσεις και τα εφέ τα σχετικά microε την αναπαράσταση που αποτελούσαν τη δόξα ορι-σmicroένων παλαιών ζωγράφων αποτελούν πλέον κοινοτοπίες Πιστεύω ωστόσο ότι υπάρχει κίνδυνος να χάσουmicroε την επαφή microας microε τους microεγάλους ∆ασκάλους του παρελθόντος αν δεχτούmicroε τη θεωρία ndashπου είναι της microόδαςndash πως αυτά τα ζητήmicroατα δεν είχαν καmicroιά σχέση microε την τέχνη Ο λόγος για τον οποίο η ανα-παράσταση της φύσης microπορεί σήmicroερα να θεωρείται τετριmicromicroένη οφείλει να απασχολεί ιδιαίτερα τον ιστορικό της τέχνης7 Ποτέ κατά το παρελθόν η ει-κόνα δεν ήταν τόσο φτηνή ndashmicroε κάθε έννοια του όρουndash όσο στην εποχή microας Ζούmicroε περικυκλωmicroένοι από αφίσες και διαφηmicroίσεις από κόmicroικ και εικονογρα-φηmicroένα έντυπα Στην οθόνη της τηλεόρασης και στον κινηmicroατογράφο στα γραmicromicroατόσηmicroα και στη συσκευασία των προϊόντων αναπαριστώνται όψεις της πραγmicroατικότητας Η ζωγραφική διδάσκεται στο σχολείο και ασκείται στο σπίτι για λόγους θεραπευτικούς ή απλώς για να περνάει η ώρα Ένας microέτριος σηmicroερινός ερασιτέχνης ζωγράφος είναι σε θέση να χρησιmicroοποιεί τεχνικές και τεχνάσmicroατα που θα φαίνονταν microαγικά στον Τζόττο Ακόmicroα και οι χονδροειδείς παραστάσεις που συναντάmicroε σε ένα κουτί από κόρνφλεϊκς θα άφηναν άφωνους τους συγχρόνους του Τζόττο ∆εν ξέρω αν κάποιοι συmicroπεραίνουν από αυτό ότι το κουτί των κόρνφλεϊκς είναι ανώτερο από τον Τζόττο εγώ πάντως δεν ανή-κω σε αυτούς Απλώς πιστεύω πως ο θρίαmicroβος και η εκλαΐκευση της αναπα-ραστασιακής δεξιότητας θέτουν κάποια προβλήmicroατα για τον κριτικό και τον ιστορικό της τέχνης

Οι Έλληνες έλεγαν ότι η απαρχή της γνώσης βρίσκεται στην έννοια του θαυmicroαστού και ότι αν πάψουmicroε να θαυmicroάζουmicroε κινδυνεύουmicroε να πάψουmicroε να γνωρίζουmicroε Αυτό που κυρίως επιδιώκω εδώ είναι να αποκαταστήσω την αί-σθησή microας του θαυmicroαστού microέσω της ικανότητας του ανθρώπου να παράγει microε φόρmicroες γραmicromicroές σκιές ή χρώmicroατα αυτά τα γεmicroάτα microυστήριο φαντάσmicroα-τα της πραγmicroατικότητας που αποκαλούmicroε laquoεικόνεςraquo Γράφει ο Πλάτων στον Σοφιστή laquoΆραγες δεν θα πούmicroε πως κατασκευάζει από τη microια microεριά ένα πραγ-microατικό σπίτι microε την οικοδοmicroική και από την άλλη microεριά ένrsquo άλλο microε τη ζωγρα-φική καmicroωmicroένο σαν ένα είδος όνειρο ανθρώπινο για ξυπνητούςraquo8 Πρόκειται ίσως για την καλύτερη περιγραφή της έννοιας του θαυmicroαστού στην τέχνη ndash η αξία της δεν microειώνεται από το γεγονός ότι πολλές από αυτές τις ονειροφαντα-σίες εmicroείς τις εξοβελίζουmicroε από το πεδίο της τέχνης ως απλά υποκατάστατα ονείρων (κόmicroικ πιν-απ γκερλς) Ακόmicroα και αυτά τα laquoκατώτεραraquo είδη εικόνων microπορούν αν αξιοποιηθούν σωστά να αποτελέσουν έναυσmicroα για σκέψη Όπως

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 47

ακριβώς η microελέτη της ποίησης παραmicroένει ελλιπής χωρίς κάποια γνώση της γλώσσας της πεζογραφίας έτσι και η microελέτη της τέχνης θα συmicroπληρώνεται πιστεύω όλο και περισσότερο από την εmicroβάθυνση στη γλώσσα των εικόνων Ήδη η εικονολογία ανιχνεύει την αλληγορική και συmicroβολική λειτουργία των εικόνων τη σχέση τους microε ότι θα microπορούσε να ονοmicroαστεί laquoαόρατος κόσmicroος των ιδεώνraquo9 Ο τρόπος microε τον οποίο η γλώσσα της τέχνης αναφέρεται στον ορατό κόσmicroο είναι τόσο προφανής αλλά και τόσο microυστηριώδης ταυτόχρονα ώστε παραmicroένει σχεδόν άγνωστος ndash microε εξαίρεση τους ίδιους τους καλλιτέχνες που microπορούν να χρησιmicroοποιούν αυτή τη γλώσσα χωρίς πάντοτε να τη γνωρί-ζουν από γραmicromicroατική και σηmicroειολογική άποψη10

Τα βιβλία καλλιτεχνών και καθηγητών της τέχνης που προορίζονται για τους σπουδαστές αλλά και για τους απλούς φιλότεχνους περιέχουν πολλές πρακτικές γνώσεις και οδηγίες11 Μη όντας ο ίδιος καλλιτέχνης δεν σκοπεύω να επεκταθώ σε τεχνικά ζητήmicroατα που υπερβαίνουν τις ανάγκες της επιχει-ρηmicroατολογίας microου Θα ήmicroουν πάντως ευτυχής αν κάθε κεφάλαιο αυτού του βιβλίου ήταν και ένα υποστήριγmicroα της τόσο αναγκαίας γέφυρας ανάmicroεσα στην ιστορία της τέχνης και στον καλλιτέχνη microε τα προβλήmicroατά του Το ζητούmicroε-νο είναι να συζητήσουmicroε ορισmicroένα προβλήmicroατα σε microια γλώσσα κατανοητή στους ιστορικούς της τέχνης στους καλλιτέχνες και ndashγιατί όχιndash σε όσους microελετούν επιστηmicroονικά το ζήτηmicroα της αντίληψης

III

Ο αναγνώστης που θέλει να περάσει κατευθείαν laquoστο ζουmicroίraquo καλά θα κάνει να πάει από εδώ κατευθείαν στο Κεφάλαιο 1 Υπάρχει ωστόσο microια παλαιά πα-ράδοση (τόσο παλαιά όσο ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης) που επιτάσσει πριν κάποιος ασχοληθεί microε ένα φιλοσοφικό πρόβληmicroα και προτείνει νέες λύσεις να παραθέτει πρώτα microια κριτική επισκόπηση της ιστορίας του προβλήmicroατος Στα υπόλοιπα microέρη αυτής της Εισαγωγής θα αναφερθώ λοιπόν σύντοmicroα στην εξέλιξη των απόψεων για το καλλιτεχνικό ύφος και θα εξηγήσω πώς η ιστορία της αναπαράστασης στην τέχνη συναρθρώθηκε βαθmicroιαία όλο και περισσότερο microε την ψυχολογία της αντίληψης Το τελευταίο microέρος ειδικότερα είναι αφιε-ρωmicroένο στην κατάσταση που επικρατεί σήmicroερα και στη διάταξη της ύλης αυτού του βιβλίου

Η λέξη στιλ (ύφος τεχνοτροπία) προέρχεται από το stilus το όργανο γραφής

48 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

των Ρωmicroαίων οι οποίοι χρησιmicroοποιούσαν τον όρο και microε την έννοια της laquoρέ-ουσας καλής πέναςraquo όπως θα λέγαmicroε σήmicroερα12 Η κλασική παιδεία στηρι-ζόταν στην ικανότητα του σπουδαστή να εκφράζεται και να πείθει γιrsquo αυτό και οι δάσκαλοι της ρητορικής έδιναν πάντοτε microεγάλη έmicroφαση στα ζητήmicroατα ύφους Οι απόψεις των δασκάλων αυτών πλούσιες καθώς ήταν σε ιδέες για την τέχνη και την έκφραση γενικότερα άσκησαν σηmicroαντική και παρατετα-microένη επίδραση στην κριτική13 Οι προσπάθειές τους επικεντρώνονταν συνήθως στο να αναλύσουν τις ψυχολογικές επιπτώσεις των ποικίλων υφολογικών ευ-ρηmicroάτων και παραδόσεων microε επακόλουθο τη διαmicroόρφωση microιας πλούσιας ορο-λογίας για την περιγραφή των laquoεκφραστικών κατηγοριώνraquo (κοmicroψό microεγαλο-πρεπές ποmicroπώδες συγκαταβατικό κά)14 Χωρίς αυτούς οι διάφοροι προσ-διορισmicroοί του ύφους ίσως να microην είχαν ποτέ επεκταθεί στις εικαστικές τέχνες15

Αναζητώντας γλαφυρούς χαρακτηρισmicroούς για το ύφος οι συγγραφείς που ασχολήθηκαν microε τη ρητορική συνήθιζαν να κάνουν παραλληλισmicroούς microε τη ζωγραφική και τη γλυπτική16 Ο Κουιντιλιανός λχ προκειmicroένου να περιγρά-ψει την εmicroφάνιση της λατινικής ρητορικής τέχνης και την εξέλιξή της από την τραχιά ορmicroητικότητα στην εξευγενισmicroένη κοmicroψότητα παραθέτει microια σύντοmicroη ιστορία της τέχνης από την laquoακαmicroψίαraquo της Αρχαϊκής γλυπτικής έως τη laquoγλυκύτηταraquo και την laquoαπαλότηταraquo των microεγάλων καλλιτεχνών του 4ου αι-ώνα πΧ17 Όσο και αν είναι γοητευτικές αυτές οι αναδροmicroές χαρακτηρίζονται συχνά από σύγχυση την οποία microάς έχουν κληροδοτήσει Τα προβλήmicroατα της έκφρασης σπανίως είναι ανεξάρτητα από τα προβλήmicroατα της καλλιτεχνικής δεξιότητας Εκείνο που εmicroφανίζεται ως πρόοδος από την άποψη του χειρισmicroού ενός microέσου microπορεί ιδωmicroένο από microια άλλη οπτική γωνία να θεωρείται κενή περιεχοmicroένου δεξιοτεχνία Στις συγκρούσεις ανάmicroεσα στις διάφορες σχολές ρητορικής χρησιmicroοποιούνται συχνά παρόmicroοια laquoηθικού χαρακτήραraquo επιχειρή-microατα Η ασιατική microεγαλοστοmicroία αποδοκιmicroάζεται ως ένδειξη ηθικής παρακ-microής ενώ η επάνοδος σε αmicroιγώς αττικό λεξιλόγιο χαιρετίζεται ως ηθική νίκη18 Σε ένα δοκίmicroιο του Σενέκα ο εκφυλισmicroός του ύφους από τον Μαικήνα στιγmicroα-τίζεται ως φαινόmicroενο microιας διεφθαρmicroένης κοινωνίας για την οποία η επιτήδευ-ση και οι δυσνόητες φράσεις έχουν microεγαλύτερη αξία απrsquo ότι η σαφήνεια και η διαύγεια των νοηmicroάτων19 Υπήρχε όmicroως και ο αντίλογος Σε έναν διάλογό του περί ρητορικής ο Τάκιτος αντικρούει τις Ιερεmicroιάδες της εποχής του που κα-ταδίκαζαν το laquomicroοντέρνοraquo ύφος20 Οι καιροί αλλάζουν υποστηρίζει και microαζί τους αλλάζουν και τα αυτιά microαςmiddot απαιτούmicroε νέο ύφος στους λόγους που εκφω-νούνται

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 49

Αυτή η αναφορά στις συνθήκες της εποχής και στη διαφοροποίηση που επέρχεται στα laquoαυτιάraquo είναι ίσως η πρώτη ndashφευγαλέα έστωndash επαφή ανάmicroε-σα στην ψυχολογία του ύφους και την ψυχολογία της αντίληψης Άλλη ανά-λογη αναφορά στα κείmicroενα της αρχαιότητας για την τέχνη εγώ τουλάχιστον δεν έχω υπόψη microου Όχι ότι η αρχαιότητα αγνοούσε τη σηmicroασία της δεξιότη-τας του καλλιτέχνη για την ψυχολογία της αντίληψης Σε έναν από τους φι-λοσοφικούς διαλόγους του Κικέρωνα τα Ακαδηmicroαϊκά γίνεται λόγος για την αισθητηριακή αντίληψη ως πηγή γνώσης Στον σκεπτικιστή που αmicroφισβητεί τη δυνατότητα οποιασδήποτε γνώσης υπενθυmicroίζεται η οξύτητα και η τελει-ότητα της όρασής microας laquoΠόσα πράγmicroατα που εmicroείς δεν βλέπουmicroε τα βλέπουν οι ζωγράφοι microέσα από τις σκιές και τις προβολέςraquo αναφωνεί ένας συνοmicroιλη-τής ndash για να του υπενθυmicroίσουν βέβαια σύντοmicroα ότι το επιχείρηmicroά του απο-δεικνύει απλώς πόσο κακή θα πρέπει να είναι η όραση του microέσου Ρωmicroαίου αφού ελάχιστοι από τους ζωγράφους είναι Ρωmicroαίοι21

Τίποτε ωστόσο δεν δείχνει ότι η Κλασική Αρχαιότητα είχε πλήρη συνεί-δηση των επιπτώσεων αυτής της επισήmicroανσης Το ερώτηmicroα που τίθεται πα-ραmicroένει πάντοτε αναπάντητο Η ικανότητα των καλλιτεχνών να microιmicroούνται την πραγmicroατικότητα οφείλεται στο ότι laquoβλέπουν περισσότεραraquo απrsquo ότι ο microέσος άνθρωπος ή αντιστρόφως βλέπουν περισσότερα γιατί έχουν το χάρισmicroα και την ικανότητα της microίmicroησης22 Και οι δυο απόψεις έχουν υπέρ τους κάποια επιχειρήmicroατα που προέρχονται από κοινές σε όλους microας εmicroπειρίες Προφανώς οι καλλιτέχνες microαθαίνουν παρατηρώντας επίmicroονα τη φύση αλλά βέβαια ποτέ η παρατήρηση και microόνο δεν είναι αρκετή για να γίνει κάποιος καλλιτέχνης Κατά την αρχαιότητα η αξιοποίηση της ψευδαίσθησης στην τέχνη ήταν τό-σο πρόσφατο επίτευγmicroα ώστε η συζήτηση για τη ζωγραφική και τη γλυπτι-κή έτεινε αναπόφευκτα να επικεντρώνεται στο θέmicroα της microίmicroησης Έτσι ο Πλίνιος διηγείται την ιστορία της γλυπτικής και της ζωγραφικής σαν microια ιστορία επινοήσεων και ανακαλύψεων αποδίδοντας σε συγκεκριmicroένους καλ-λιτέχνες τα διαδοχικά επιτεύγmicroατα ως προς την απόδοση της φύσης ο Πο-λύγνωτος ήταν ο πρώτος που ζωγράφισε microορφές microε ανοιχτό το στόmicroα και microε δόντια ο γλύπτης Πυθαγόρας ο πρώτος που έδωσε στα έργα του φλέβες και νεύρα ο ζωγράφος Νικίας ο πρώτος που προσπάθησε να αποδώσει το φως και τη σκιά23 Στην Αναγέννηση ο Βαζάρι περιέγραψε την πορεία της τέχνης από τον 13ο έως τον 16ο αιώνα δίνοντας επίσης έmicroφαση στη συνεισφορά συγκε-κριmicroένων καλλιτεχνών στην υπόθεση της αναπαράστασης24 Κατά τον Βα-ζάρι η τέχνη αναδύθηκε από τις ταπεινές απαρχές της στα όρια της τελειό-

50 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

τητας γιατί κάποιες microεγαλοφυΐες όπως ο Τζόττο έθεσαν τα θεmicroέλια στα οποία έχτισαν οι άλλοι Έτσι για τον microυστηριώδη Στέφανο (ντα Βερόνα) διαβάζουmicroε laquoΑν και οι προσπάθειές του για απόδοση των microορφών microε προοπτική βράχυνση παρουσιάζουν σοβαρές αδυναmicroίεςhellip λόγω δυσκολιών του στην εκτέλεση ωστό-σο όντας ο πρώτος που ερεύνησε αυτές τις δυσκολίες είναι πολύ πιο αξιοmicroνη-microόνευτος απrsquo ότι εκείνοι που τον ακολούθησαν microε ένα πιο microεθοδικό και πειθαρ-χηmicroένο ύφοςraquo25 Με άλλα λόγια ο Βαζάρι αντιmicroετώπιζε την ανακάλυψη των microεθόδων αναπαράστασης σαν τόσο microεγάλο και δύσκολο συλλογικό εγχείρηmicroα ώστε να είναι απαραίτητος ένας κάποιος laquoκαταmicroερισmicroός εργασίαςraquo Για τον Ταντέο Γκάντι γράφει laquoΟ Ταντέο υιοθέτησε την τεχνοτροπία του Τζόττο αλλά δεν τη βελτίωσε σηmicroαντικά παρά microόνον ως προς το χρώmicroα που έγινε πιο ζωηρό και πιο διαυγές Ο Τζόττο είχε δώσει τόσο microεγάλη σηmicroασία στο να βελτιώσει άλλες πλευρές της τέχνης της ζωγραφικής ώστε στα χρώmicroατά του ήταν απλώς επαρκής Έτσι ο Ταντέο που είχε ήδη γνωρίσει και αφοmicroοιώσει τα επιτεύγmicroατα του Τζόττο είχε την άνεση να προσθέσει τη δική του συmicroβο-λή βελτιώνοντας το χρώmicroαraquo26

Ελπίζω να αποδείξω microε όσα θα ακολουθήσουν ότι η άποψη αυτή δεν είναι σε καmicroιά περίπτωση τόσο αφελής όσο φαίνεται ορισmicroένες φορές Φαίνεται αφελής microόνο και microόνο επειδή ο Βαζάρι δεν microπορούσε να αποσυνδέσει την ιδέα της καλλιτεχνικής επινόησης και ανακάλυψης από τη microίmicroηση της φύσης Η αντίφαση αυτή είναι ιδιαίτερα φανερή σε όσα αναφέρει ο Βαζάρι για τον Μα-ζάτσο στον οποίο αποδίδει την ανακάλυψη ότι laquoη ζωγραφική δεν είναι τίποτε άλλο παρά απεικόνιση όλων των ζωντανών πραγmicroάτων της φύσης microέσω του σχεδίου και του χρώmicroατος τα οποία επίσης προέρχονται από την ίδια τη φύ-σηraquo Λχ ο Μαζάτσο laquoσυνήθιζε να αποδίδει τα ρούχα microε λίγες πτυχώσεις να πέφτουν αρκετά ελεύθερα όπως ακριβώς είναι στο φυσικό τουςmiddot η συνήθειά του αυτή αποδείχθηκε πολύ χρήσιmicroη για τους microεταγενέστερους καλλιτέχνες και εποmicroένως αξίζει να του πιστώσει κανείς την ανακάλυψή τηςraquo27

∆ικαιολογηmicroένα ο αναγνώστης θα microπορούσε να αναρωτηθεί τι ήταν αυτό που εmicroπόδιζε τους ζωγράφους πριν από τον Μαζάτσο να αποδώσουν το φυσικό ελεύθερο laquoπέσιmicroοraquo των ρούχων Η διατύπωση αυτού του ερωτήmicroατος και οι πρώτες προσπάθειες να απαντηθεί συνδέονται ακόmicroα και σήmicroερα microε την ακα-δηmicroαϊκή παράδοση στη διδασκαλία της τέχνης

Το ερώτηmicroα τι σηmicroαίνει laquoπαρατηρώ τη φύσηraquo ndashαυτό που σήmicroερα ονοmicroά-ζεται ψυχολογία της αντίληψηςndash πρωτοεmicroφανίστηκε microε τη microορφή πρακτικού προβλήmicroατος στη διδασκαλία της τέχνης Ο ακαδηmicroαϊκός δάσκαλος που επι-

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 51

ζητούσε την ακρίβεια της αναπαράστασης ανακάλυπτε ndashόπως ανακαλύπτου-microε και εmicroείς σήmicroεραndash ότι οι δυσκολίες των microαθητών του οφείλονταν στην ανικανότητά τους όχι microόνο να αντιγράψουν αλλά και να laquoδουνraquo τη φύση Στις αρχές του 18ου αιώνα ο Jonathan Richardson παρατηρούσε σχετικά laquohellipΚανείς δεν βλέπει πώς είναι τα πράγmicroατα αν δεν ξέρει πώς πρέπει να είναι Το ότι το αξίωmicroα αυτό ισχύει γίνεται φανερό αν δει κανείς το ακαδηmicroαϊκό σχέδιο κάποιου που αγνοεί τη δοmicroή του ανθρώπινου σώmicroατος των αρθρώσεων και της ανατοmicroίας γενικά σε αντιπαραβολή microε το σχέδιο κάποιου που γνωρίζει και καταλαβαίνει πολύ καλά όλα αυτάhellip Και οι δυο βλέπουν το ίδιο πράγmicroα αλλά microε διαφορετικό ο καθένας microάτιraquo28

Τέτοιου τύπου παρατηρήσεις δεν απείχαν πολύ από την άποψη ότι οι αλλα-γές στο ύφος όπως τις είχε περιγράψει ο Βαζάρι δεν οφείλονταν microόνο σε αυ-ξηmicroένη δεξιότητα αλλά και σε διαφορετικούς τρόπους να βλέπει κανείς τον κόσmicroο Ήδη από τον 18ο αιώνα σε microια από τις παραδόσεις του στη Βασιλική Ακαδηmicroία ο ακαδηmicroαϊκός δάσκαλος James Barry απορούσε για την πληρο-φορία του Βαζάρι ότι την Παναγία Ρουτσελλάι του Τσιmicroαmicroπούε (σήmicroερα απο-δίδεται στον Ντούτσο) τη θεωρούσαν αριστούργηmicroα τον 13ο αιώνα [4] laquoΟι microεγάλες αδυναmicroίες αυτού του έργου του Τσιmicroαmicroπούεraquo έλεγε ο Barry laquoθα microπορούσαν να κάνουν κάποιον να πιστέψει πως ο καλλιτέχνης δεν είχε ουσια-στικά εικόνα της φύσης όταν το ζωγράφισε Η microίmicroηση ωστόσο στην παλαι-ότερη τέχνη θυmicroίζει τη σχετική διαδικασία στα παιδιά τίποτε δεν είναι ορατό ακόmicroα και στον καθρέφτη αν δεν είναι από πριν γνωστό και ζητούmicroενο Οι άπειρες διαφορές microεταξύ των περιόδων γνώσης και άγνοιας δείχνουν σε ποιο βαθmicroό η επέκταση ή περιστολή του οπτικού microας πεδίου εξαρτάται από αρκε-τούς άλλους παράγοντες πέρα από τη φυσική microας όραση Οι άνθρωποι σε δι-άφορες εποχές έβλεπαν και θαύmicroαζαν περιορισmicroένα επειδή γνώριζαν περιορι-σmicroέναraquo29

Κάτω και από την επίδραση των νέων επιστηmicroονικών δεδοmicroένων για την όραση και την παρατήρηση τα ζητήmicroατα αυτά απασχολούσαν πολύ τους καλλιτέχνες των αρχών του 19ου αιώνα laquoΗ τέχνη να διαβάζεις τη φύσηraquo έλεγε ο Κόνσταmicroπλ microε το γνωστό γλαφυρό του ύφος laquoείναι κάτι που πρέπει κανείς να το microάθει microε τον ίδιο τρόπο που microαθαίνει και την τέχνη να διαβάζει τα ιερογλυφικά των Αιγυπτίωνraquo30 Πρόκειται για microια κατrsquo εξοχήν αιχmicroηρή πα-ρατήρηση αν λάβει κανείς υπόψη ότι δεν απευθύνεται τόσο στους άλλους καλλιτέχνες όσο στο κοινό Το συmicroπέρασmicroα στο οποίο καταλήγει ο Κόν-σταmicroπλ είναι ότι το κοινό δεν έχει δικαίωmicroα να κρίνει την πιστότητα ή microη ενός

52 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

πίνακα γιατί η οπτική του συσκοτίζεται από άγνοια και προκαταλήψεις Το 1843 ο Ράσκιν έγραψε το έργο του Σύγχρονοι ζωγράφοι για να υπερασπιστεί τον Τέρνερ microε βάση αυτήν ακριβώς την άποψη Η πραγmicroατεία του Ράσκιν είναι ίσως η τελευταία και πειστικότερη απόπειρα να ερmicroηνευτεί η ιστορία της τέχνης microε βάση την πορεία προς την εικαστική αλήθεια σύmicroφωνα microε την πα-ράδοση του Πλίνιου και του Βαζάρι31 Ο Τέρνερ είναι ανώτερος από τον Κλοντ

4 Παναγία Ρουτσελλάι περ 1285

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 53

Λορραίν ή τον Καναλέττο υποστηρίζει ο Ράσκιν γιατί είναι φανερό πως γνω-ρίζει περισσότερα απrsquo ότι εκείνοι για τη φύση και τα οπτικά εφέ Αυτή όmicroως η αλήθεια της φύσης laquoδεν είναι ευδιάκριτη στις ακαλλιέργητες αισθήσειςraquo Αν ο κριτικός αναλύσει τη δοmicroή των κυmicroάτων και του συννεφιασmicroένου ουρανού των βράχων και της βλάστησης θα αναγνωρίσει τελικά πως ο Τέρνερ είναι πάντοτε σωστός Η πρόοδος της τέχνης microετατρέπεται έτσι σε αγώνα κατά των προκαταλήψεων της παράδοσης Είναι αργή επειδή είναι δύσκολο να αποσυνδέσουmicroε αυτό που πραγmicroατικά βλέπουmicroε από αυτό που απλώς γνωρί-ζουmicroε να ανακτήσουmicroε microε άλλα λόγια το laquoαθώο microάτιraquo (ο Ράσκιν έκανε ευρύ-τερα γνωστό τον όρο) που απαιτείται

Χωρίς να το γνωρίζει ο Ράσκιν προσέφερε έτσι το εκρηκτικό microείγmicroα που θα τίναζε στον αέρα το οικοδόmicroηmicroα της ακαδηmicroαϊκής τέχνης και διδασκαλίας Για τον Barry laquoη απλή επάνοδος στη φυσική microας όρασηraquo δεν ήταν σε θέση να δώσει τίποτε καλύτερο από την Παναγία Ρουτσελλάι Για τον Ράσκιν και τους επιγόνους του στόχος του καλλιτέχνη έπρεπε να είναι η επάνοδος στην άδολη αλήθεια της φυσικής όρασης Οι ανακαλύψεις των ιmicroπρεσιονιστών και οι ζωηρές συζητήσεις που αυτές προκάλεσαν αύξησαν το ενδιαφέρον των καλ-λιτεχνών και των κριτικών για τα laquomicroυστήριαraquo της αντίληψης Είχαν άραγε δίκιο οι ιmicroπρεσιονιστές όταν ισχυρίζονταν ότι έβλεπαν τον κόσmicroο όπως τον ζωγράφιζαν ότι αναπαρήγαν laquoτην εικόνα στον αmicroφιβληστροειδήraquo Αυτός ήταν ο στόχος προς τον οποίο έτεινε ολόκληρη η ιστορία της τέχνης Θα έλυνε τε-λικά η ψυχολογία της αντίληψης τα προβλήmicroατα του καλλιτέχνη

IV

Η σχετική συζήτηση αποκάλυψε αυτό που ήταν αναπόφευκτο να αποκαλύψει η επιστήmicroη είναι ουδέτερη και ο καλλιτέχνης αν θέλει να επικαλείται τα πο-ρίσmicroατά της πρέπει να διακινδυνεύσει Η διάκριση ανάmicroεσα στο τι πραγmicroατι-κά βλέπουmicroε και τι νοητικά συmicroπεραίνουmicroε είναι τόσο παλιά όσο και η συζή-τηση για την ανθρώπινη αντίληψη Ο Πλίνιος συmicroπυκνώνει τις σχετικές από-ψεις της Κλασικής Αρχαιότητας όταν γράφει ότι laquoο νους είναι το πραγmicroατικό όργανο όρασης και παρατήρησης τα microάτια λειτουργούν σαν σκεύος που υπο-δέχεται και microεταβιβάζει το ορατό microέρος όσων συνειδητοποιούmicroεraquo32 Ο Πτολε-microαίος αφιερώνει αρκετά αποσπάσmicroατα από τα Οπτικά του (περ 150 microΧ) στον ρόλο που διαδραmicroατίζει η κρίση στη διαδικασία της όρασης33 Ο microεγαλύ-

54 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

τερος Άραβας microελετητής του θέmicroατος ο Αλχάζεν (πέθ 1038) δίδαξε στη microεσαιωνική ∆ύση τη διάκριση microεταξύ αίσθησης γνώσης και συνεπαγωγής που αποτελούν όλες στοιχεία της αντίληψης laquoΤίποτε απrsquo όσα βλέπουmicroεraquo λέει laquoδεν γίνεται αντιληπτό microόνο microε την αίσθηση της όρασης εκτός από το φως και τα χρώmicroαταraquo34 Τα προβλήmicroατα που έθετε αυτή η παράδοση επα-νήλθαν στο προσκήνιο όταν ο Τζον Λοκ αρνήθηκε την ύπαρξη σύmicroφυτων εν-νοιών και ισχυρίστηκε ότι όλες microας οι γνώσεις αποκτώνται microέσω των αισθή-σεων Αν όmicroως το microάτι αντιδρά microόνο στο φως και στα χρώmicroατα από πού προέρχεται η γνώση microας για την τρίτη διάσταση Στο έργο του Νέα θεωρία της όρασης που εκδόθηκε το 1709 ο Μπέρκλεϋ επανήλθε στο πρόβληmicroα για να καταλήξει στο συmicroπέρασmicroα ότι η γνώση microας του χώρου και του όγκου δεν microπορεί να αποκτηθεί παρά microόνο microέσω της αίσθησης της αφής και της κίνησης Αυτή η αναφορά σε laquoαισθητηριακά δεδοmicroέναraquo που ξεκίνησε microε τους Άγγλους εmicroπειριστές εξακολουθούσε να κυριαρχεί στις ψυχολογικές έρευνες έως τον 19ο αιώνα οπότε και αναπτύχθηκε η επιστήmicroη της οπτικής από τον Χέλmicro-χολτς και άλλους Ούτε όmicroως ο Μπέρκλεϋ ούτε ο Χέλmicroχολτς έκαναν το λάθος να microπερδέψουν την όραση microε την οπτική εντύπωση Αντιθέτως η διάκριση ανάmicroεσα σε ότι ονοmicroάζουmicroε συχνά laquoεντύπωσηraquo ndashτην απλή καταγραφή των ερεθισmicroάτωνndash και τη νοητική διεργασία της αντίληψης που κατά τον Χέλ-microχολτς στηρίζεται στην laquoασύνειδη συνεπαγωγήraquo αποτελούσε κοινό τόπο για την ψυχολογία του 19ου αιώνα35

∆εν ήταν λοιπόν δύσκολο να αντικρουστούν τα ψυχολογικά επιχειρήmicroατα των ιmicroπρεσιονιστών ότι οι πίνακές τους έδειχναν τον κόσmicroο laquoόπως πραγmicroα-τικά τον βλέπουmicroεraquo microε εξίσου ισχυρά ψυχολογικά επιχειρήmicroατα για την εξάρ-τηση της παραδοσιακής τέχνης από τις νοητικές διεργασίες Στην πορεία αυτής της διαmicroάχης που άρχισε γύρω στα τέλη του 19ου αιώνα η γενική και βολική έννοια της microίmicroησης κατέρρευσε αφήνοντας καλλιτέχνες και κριτικούς σε σύγχυση

Σηmicroαντικός από αυτή την άποψη είναι ο ρόλος ορισmicroένων Γερmicroανών στο-χαστών Ένας από αυτούς ο Konrad Fiedler επέmicroενε πως σε αντίθεση microε ότι ισχυρίζονταν οι ιmicroπρεσιονιστές laquoακόmicroα και η πιο απλή αισθητηριακή εντύπωση που microοιάζει microε πρώτη ύλη των νοητικών διεργασιών είναι ήδη ένα νοητικό γεγονός ενώ αυτό που ονοmicroάζεται εξωτερικός κόσmicroος είναι στην πραγmicroατικότητα προϊόν σύνθετων ψυχολογικών διαδικασιώνraquo36

Ένας φίλος του Fiedler ο νεοκλασικός γλύπτης Adolf von Hildebrand επιχείρησε να αναλύσει αυτές τις διαδικασίες στο βιβλιαράκι του microε τίτλο Το

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 55

πρόβληmicroα της microορφής στις εικαστικές τέχνες που εκδόθηκε το 1893 και προκά-λεσε το ζωηρό ενδιαφέρον microιας ολόκληρης γενιάς37 Ο Hildebrand αmicroφισβή-τησε επίσης τα ιδεώδη του επιστηmicroονικού νατουραλισmicroού επικαλούmicroενος την ψυχολογία της αντίληψης Αν επιχειρήσουmicroε να αναλύσουmicroε τις νοητικές microας εικόνες στα συστατικά τους στοιχεία θα δούmicroε ότι αποτελούνται από αισθη-τηριακά δεδοmicroένα που απορρέουν από την όραση αλλά και από αναmicroνήσεις αφής και κίνησης Μια σφαίρα λχ εmicroφανίζεται στο microάτι σαν επίπεδος δί-σκος η αφή είναι εκείνη που microας πληροφορεί για τις ιδιότητες του χώρου και του σχήmicroατος Κάθε απόπειρα του καλλιτέχνη να απεκδυθεί αυτές τις γνώσεις είναι microάταιη αφού χωρίς αυτές δεν αντιλαmicroβάνεται καν τον κόσmicroο Αποστολή του αντιθέτως είναι να laquoεπανορθώσειraquo την έλλειψη κίνησης του έργου του microέσω microιας εικόνας που να microεταδίδει όχι microόνον οπτικές αισθήσεις αλλά και τις απτικές εκείνες microνήmicroες που θα microας επιτρέψουν να ανασυγκροτήσουmicroε την τριδιάστατη φόρmicroα στο microυαλό microας

∆εν είναι ασφαλώς τυχαίο ότι η περίοδος κατά την οποία η συζήτηση αυτή βρισκόταν σε έξαρση ήταν και η περίοδος χειραφέτησης της τέχνης από την αρχαιογνωσία τη βιογραφία την αισθητική38 Θέmicroατα που έως τότε θεωρού-νταν ξεκαθαρισmicroένα άρχισαν να επανεκτιmicroώνται και να αντιmicroετωπίζονται microέσα από νέο πρίσmicroα Όταν το 1896 ο Bernard Berenson έγραψε το εmicroπνευ-σmicroένο δοκίmicroιό του για τους Φλωρεντινούς ζωγράφους ακολούθησε τις βασικές γραmicromicroές της ανάλυσης του Hildebrand39 Με το χάρισmicroά του για microεστές και επιγραmicromicroατικές φράσεις ο Berenson συνόψισε το βιβλίο του Hildebrand στη φράση laquoΟ ζωγράφος microπορεί να εκπληρώσει τους στόχους του microόνον προσδί-δοντας απτικές αξίες (tactile values) σε ερεθίσmicroατα του αmicroφιβληστροειδούςraquo Κατά τον Berenson η σηmicroασία και η προσοχή που δίνουmicroε στο έργο του Τζότ-το ή του Πολαγιουόλο οφείλεται στο ότι πέτυχαν αυτό ακριβώς

Τρία χρόνια αργότερα το 1899 ο Heinrich Woumllfflin δεν παρέλειψε να απο-τίσει φόρο τιmicroής στον Hildebrand στον πρόλογο του έργου του Η Κλασική τέχνη40 Το ιδεώδες της σαφήνειας και της αρmicroονικής διάταξης του χώρου που ο Woumllfflin εντοπίζει στα αριστουργήmicroατα του Ραφαήλ είναι εξίσου επηρεα-σmicroένο από τον Hildebrand όσο και η άποψη του Berenson για τον Τζόττο Ο Woumllfflin όmicroως διαπίστωσε ότι οι αναλυτικές κατηγορίες του Hildebrand ήταν κατάλληλες όχι microόνον ως βοηθητικές για τη διατύπωση αξιολογικών κρίσεων αλλά και ως εργαλεία για την ανάλυση των ποικίλων τρόπων ανα-παράστασης Οι δυο πόλοι γύρω από τους οποίους στρέφεται το θεmicroελιώδες έργο του Βασικές έννοιες της ιστορίας της τέχνης41 η σαφήνεια της Αναγέννησης

56 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

και το πληθωρικό στοιχείο του Μπαρόκ οφείλουν επίσης πολλά στις απόψεις του Hildebrand Ο Woumllfflin ήταν αυτός που επέβαλε τον όρο laquoιστορία της όρασηςraquo στην ιστορία της τέχνης αλλά και εκείνος ο οποίος προειδοποίησε για τους κινδύνους που συνεπάγεται το να δίνει κανείς σε αυτή τη microεταφορά microεγαλύτερη αξία απrsquo όση πραγmicroατικά έχει Ο ίδιος δεν έκανε ποτέ το σφάλmicroα να microπερδέψει την απλή περιγραφή microε την ερmicroηνεία Παρά το ότι γνώριζε όσο λίγοι ιστορικοί της τέχνης το πρόβληmicroα που θέτει η ίδια η ύπαρξη των διαφο-ρετικών τρόπων αναπαράστασης χάρη και στην αυτοσυγκράτηση που είχε κληρονοmicroήσει από τον microεγάλο του πρόγονο τον Jakob Burckhardt ποτέ δεν επιδόθηκε σε αόριστες υποθέσεις για τους απώτερους λόγους των ιστορικών αλλαγών

Το βάρος εποmicroένως να συνδυάσει τις απόψεις του Hildebrand microε τη microελέ-τη της καλλιτεχνικής εξέλιξης έπεσε στον τρίτο από τους πατέρες της laquoιστο-ρίας του καλλιτεχνικού ύφουςraquo τον Alois Riegl Φιλοδοξία του Riegl ήταν να καταστήσει την ιστορία της τέχνης επιστηmicroονικά αξιοσέβαστη απαλλάσσο-ντάς την από τα υποκειmicroενικά αξιολογικά ιδεώδη Σε αυτή του την προσέγγι-ση τον βοήθησε και η επαγγελmicroατική του απασχόληση σε microουσείο καλών και εφαρmicroοσmicroένων τεχνών Μελετώντας την ιστορία των διακοσmicroητικών τεχνών των κάθε είδους microορφότυπων και διακοσmicroητικών microοτίβων πείστηκε ότι οι απόψεις που κυριαρχούσαν έως τότε ήταν εντελώς ανεπαρκείς ndash τόσο η laquoυλι-κήraquo υπόθεση ότι το microορφότυπο ήταν άmicroεσα συνδεδεmicroένο microε την υφαντική και την καλαθοπλεκτική όσο και η laquoτεχνολογικήraquo υπόθεση ότι η δεξιότητα των χεριών είναι το παν Σε τελική ανάλυση τα διακοσmicroητικά microορφότυπα πολλών laquoπρωτόγονωνraquo φυλών microαρτυρούν και προϋποθέτουν εντυπωσιακή επιδεξιότη-τα των χεριών Αν το ύφος αλλάζει αυτό θα πρέπει εποmicroένως να οφείλεται στο ότι αλλάζουν οι στόχοι και οι προθέσεις Στο πρώτο του βιβλίο Το ζήτηmicroα του ύφους42 ο Riegl υποστήριξε ότι αυτά τα θέmicroατα microπορούν και πρέπει να εξετά-ζονται microε αmicroιγώς laquoαντικειmicroενικόraquo τρόπο χωρίς την παρεmicroβολή των υποκει-microενικών εννοιών της προόδου και της παρακmicroής Ως προς τα φυτικά διακο-σmicroητικά microοτίβα λχ υπάρχει κατά τον Riegl microια συνεχής παράδοση από τον αιγυπτιακό λωτό έως τα αραβουργήmicroατα Οι διαδοχικές αυτές αλλαγές και microετεξελίξεις όχι microόνον δεν είναι τυχαίες αλλά και εκφράζουν τον γενικότερο αναπροσανατολισmicroό των καλλιτεχνικών προθέσεων της laquoθέλησης προς τη microορφήraquo η οποία εκδηλώνεται από το microικρότερο ανθέmicroιο έως το πιο microνηmicroειώδες κτίριο Σε microια τέτοια προσέγγιση η έννοια της laquoπαρακmicroήςraquo δεν έχει πια κα-νένα νόηmicroα Αποστολή του ιστορικού είναι να εξηγεί και όχι να κρίνει

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 57

Ένας άλλος ιστορικός της τέχνης στη Βιέννη ο Franz Wickhoff επιχείρη-σε την ίδια ακριβώς εποχή να απαλλάξει microια ολόκληρη περίοδο από το στίγ-microα της παρακmicroής Το 1895 ο Wickhoff microε τη συνεργασία του Wilhelm Ritter von Hartel δηmicroοσίευσε ένα πολύτιmicroο χειρόγραφο της Ύστερης Αρχαιότητας το Vienna Genesis θέλοντας να αποδείξει πως το θεωρούmicroενο παρακmicroιακό και κατώτερο ύφος της ρωmicroαϊκής αυτοκρατορικής τέχνης αδικείται από τους χαρακτηρισmicroούς αυτούς όσο και τα πρόσφατα την εποχή εκείνη έργα των ιmicroπρεσιονιστών43 Η τέχνη των Ρωmicroαίων κατέληγε ο Wickhoff ήταν τόσο laquoπροοδευτικήraquo στο θέmicroα της οπτικής υποκειmicroενικότητας όσο και η τέχνη του τέλους του 19ου αιώνα

Ο Riegl βασίστηκε σε αυτή την ερmicroηνεία για να προχωρήσει σε microια ακόmicroα τολmicroηρή γενίκευση Το 1901 ξεκαθάρισε τη θέση του σε σχέση microε τις πολυ-συζητηmicroένες θεωρίες του Hildebrand44 Ο ιστορικός microπορούσε να δεχτεί την ψυχολογική ανάλυση του Hildebrand αλλά όχι και να συmicromicroεριστεί τις καλ-λιτεχνικές του προτιmicroήσεις Η αναφορά στην αφή δεν ήταν ούτε καλύτερη ούτε χειρότερη από την αναφορά στην όραση Έχοντας αναλάβει να δηmicroοσιεύ-σει αρχαιολογικά ευρήmicroατα από την περίοδο της Ύστερης Αρχαιότητας ο Riegl έγραψε το περιώνυmicroο βιβλίο του Υστερορωmicroαϊκές καλές και εφαρmicroοσmicroένες τέχνες45 την πιο φιλόδοξη ίσως προσπάθεια που έγινε ποτέ να ερmicroηνευτεί η πορεία της τέχνης microε βάση τις αλλαγές στον τρόπο αντίληψης της πραγmicroα-τικότητας

Πρόκειται για βιβλίο που δύσκολα διαβάζεται και συνοψίζεται Ο βασικός πάντως ισχυρισmicroός του Riegl είναι ότι η τέχνη της Αρχαιότητας ενδιαφερόταν πάντοτε για την απόδοση microάλλον microεmicroονωmicroένων αντικειmicroένων παρά του κόσmicroου στην απεραντοσύνη του Η πιο ακραία έκφανση αυτής της τάσης είναι η Αι-γυπτιακή τέχνη Εδώ τα πράγmicroατα αποδίδονται όπως τα αντιλαmicroβάνεται η αφή η πιο laquoαντικειmicroενικήraquo δηλαδή αίσθηση που αναφέρεται στο microόνιmicroο σχή-microα των πραγmicroάτων ανεξάρτητα από τη microεταβαλλόmicroενη οπτική γωνία Αυτός είναι ίσως και ο λόγος που οι Αιγύπτιοι απέφευγαν να αποδίδουν την τρίτη δι-άσταση αφού κάθε έννοια προοπτικής σηmicroαίνει και εισαγωγή ενός υποκειmicroε-νικού στοιχείου Το βήmicroα προς την τρίτη διάσταση έγινε microε τους Έλληνες Μόνον ωστόσο κατά την τρίτη και τελευταία περίοδο της τέχνης της Αρχαι-ότητας (στην Ύστερη Αρχαιότητα) αναπτύχθηκε ένας αmicroιγώς οπτικός τρόπος απόδοσης των αντικειmicroένων όπως αυτά φαίνονται από απόσταση Αυτή η πρόοδος εmicroφανίζεται παραδόξως στον σύγχρονο θεατή σαν οπισθοδρόmicroηση αφού τα σώmicroατα δείχνουν πλέον επίπεδα και άmicroορφα και αφού αποδίδονται

58 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

microόνο microεmicroονωmicroένα αντικείmicroενα αποκοmicromicroένα απrsquo ότι τα περιβάλλει σε ασαφώς σκιώδες ή χρυσό φόντο Και όmicroως στο πλαίσιο της παγκόσmicroιας ιστορίας η τέχνη της Ύστερης Αρχαιότητας δεν αποτελούσε παρακmicroή αλλά αναγκαία microεταβατική φάση Η εmicroφάνιση των γερmicroανικών φύλων στο προσκήνιο που ο Riegl τα θεωρούσε πιο επιρρεπή στην υποκειmicroενικότητα επέτρεψε στην τέχνη να συνεχίσει τους microετασχηmicroατισmicroούς της σε όλο και ανώτερο επίπεδο να πε-ράσει τελικά από την απτική αντίληψη του τριδιάστατου χώρου (Αναγέννηση) σε microια περαιτέρω ενίσχυση της εικαστικής υποκειmicroενικότητας (Μπαρόκ) και στον θρίαmicroβο των αmicroιγώς οπτικών ερεθισmicroάτων (Ιmicroπρεσιονισmicroός)46

laquoΚάθε ύφος αποσκοπεί στην πιστή απόδοση της φύσης και σε τίποτε άλλο

απλώς η αντίληψη που το κάθε ύφος έχει για τη φύση είναι διαφορετικήhellipraquo Η επιmicroονή microε την οποία ο Riegl προσπαθεί να αποδώσει όλες τις υφολογικές αλλαγές (στην αρχιτεκτονική τη γλυπτική τη ζωγραφική τη διακόσmicroηση) στην ίδια αρχή είναι συχνά αξιοθαύmicroαστη Αυτή όmicroως η προσκόλλησή του σε microία και microόνη ερmicroηνευτική αρχή τον παρέσυρε στην προεπιστηmicroονική συνή-θεια που συνοδεύει όλα τα microονιστικά ερmicroηνευτικά σχήmicroατα στην παγίδα της microυθοποίησης του όρου-κλειδί Η laquoθέληση προς τη microορφήraquo το Kunstwollen γίνεται έτσι laquoτο φάντασmicroα στη microηχανήraquo που οδηγεί τους τροχούς της καλ-λιτεχνικής εξέλιξης σύmicroφωνα microε κάποιους laquoαδήριτους νόmicroουςraquo Όπως γράφει και ο Meyer Schapiro οι ερmicroηνείες του Riegl laquohellipείναι ασαφείς και συχνά αυ-θαίρετες Κάθε σηmicroαντική φάση αντιστοιχεί σε microια φυλετική προδιάθεσηhellip Κάθε λαός παίζει έναν προδιαγεγραmicromicroένο ρόλο και αποσύρεται όταν τελειώσει η αποστολή τουhellipraquo47

Εύκολα αντιλαmicroβάνεται κανείς ότι παρόmicroοιες απόψεις για την ιστορία της τέχνης αποτελούν σε microεγάλο βαθmicroό αναβίωση των ροmicroαντικών εκείνων laquomicroυ-θολογιώνraquo που κορυφαία τους στιγmicroή αποτελεί η φιλοσοφία της ιστορίας του Χέγκελ Για την Κλασική Αρχαιότητα και την Αναγέννηση η ιστορία της τέχνης αντανακλούσε την πρόοδο στη χρήση του εκφραστικού microέσου Με αυτή την έννοια και οι ίδιες οι τέχνες αντιmicroετωπίζονταν microερικές φορές microε όρους παιδικής ηλικίας ωριmicroότητας και παρακmicroής48 Οι ροmicroαντικοί όmicroως είδαν την ιστορία γενικότερα σαν το microεγάλο έπος της ανέλιξης της ανθρωπότητας από την παιδική ηλικία στην ωριmicroότητα Η τέχνη αντιmicroετωπίστηκε σαν laquoέκφρα-ση της εποχήςraquo και σαν σύmicroπτωmicroα της φάσης στην οποία έχει φτάσει το Παγκόσmicroιο Πνεύmicroα σε κάθε συγκεκριmicroένη χρονική περίοδο49 Σε αυτό το πλαίσιο ο Γερmicroανός φυσικός Carl Gustav Carus προηγήθηκε ουσιαστικά του Riegl ερmicroηνεύοντας την ιστορία της τέχνης σαν πορεία από την αφή στην

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 59

όραση Συνηγορώντας υπέρ της αναγνώρισης της τοπιογραφίας ως της microε-γάλης τέχνης του microέλλοντος δεν δίστασε να επικαλεστεί τους νόmicroους της ιστορικής νοmicroοτέλειας laquoΣε κάθε οργανισmicroό η ανάπτυξη των αισθήσεων αρ-χίζει microε την αφή Οι πιο λεπτές αισθήσεις της ακοής και της όρασης εmicroφανί-ζονται microε την τελειοποίηση του οργανισmicroού Με τον ίδιο σχεδόν τρόπο η αν-θρωπότητα ξεκίνησε microε τη γλυπτική Ότι έφτιαχνε ο άνθρωπος έπρεπε να είναι συmicroπαγές ογκώδες απτό Γιrsquo αυτό και η ζωγραφικήhellip εmicroφανίζεται πάντοτε σε microεταγενέστερη φάσηhellip Η τοπιογραφίαhellip προϋποθέτει υψηλό επί-πεδο ανάπτυξηςraquo50

Έχω εξηγήσει σε άλλα microου κείmicroενα γιατί θεωρώ εξαιρετικά επικίνδυνο το να βασίζεται η ιστορία της τέχνης σε microυθολογικές ερmicroηνείες51 Η συνήθεια να microιλά κανείς microε έννοιες όπως laquoανθρωπότηταraquo laquoφυλέςraquo laquoεποχέςraquo κλπ εξα-σθενίζει την αντίσταση του microυαλού σε laquoολοκληρωτικέςraquo τάσεις και συνήθειες Για να φανεί ότι δεν υποστηρίζω κάτι τέτοιο αβασάνιστα θα microπορούσα να αναφέρω τα διδάγmicroατα που ο Hans Sedlmayr συνιστά στον αναγνώστη να βγάλει διαβάζοντας τον Riegl ndash για τα δοκίmicroια του οποίου έγραψε microια εισαγω-γή το 192752

Έχοντας εκθέσει ότι θεωρεί laquoπεmicroπτουσίαraquo της θεωρίας του Riegl ο Sedl-mayr περνά στην απαρίθmicroηση των εσφαλmicroένων απόψεων ορισmicroένων επιγόνων του οι οποίες θα πρέπει να απορριφθούν ως αβάσιmicroες Μια από αυτές τις από-ψεις είναι ότι laquomicroόνον τα άτοmicroα είναι πραγmicroατικά ενώ οι οmicroάδες και οι πνευ-microατικές κοινότητες αποτελούν απλώς αφηρηmicroένες έννοιεςraquo Κατά συνέπεια πρέπει επίσης να απορρίψουmicroε laquoτην πίστη στον ενιαίο και αmicroετάβλητο χαρα-κτήρα της ανθρώπινης φύσης και λογικήςraquo καθώς και την ιδέα ότι laquoη φύση παραmicroένει πάντοτε η ίδια και απλώς απεικονίζεται microε διάφορους τρόπουςraquo Τέλος πρέπει να αρνηθούmicroε την αιτιοκρατική ανάλυση της ιστορίας laquoπου αντιλαmicroβάνεται την ιστορική αλλαγή σαν αλυσίδα αιτίων και αποτελεσmicroά-τωνraquo Η laquoνοηmicroατοδοτηmicroένη αυτο-κίνηση του Πνεύmicroατος που οδηγεί σε αυ-θεντικά ιστορικά σύνολα γεγονότωνraquo είναι κάτι υπαρκτό

Τυχαίνει να είmicroαι φανατικός υπέρmicroαχος όλων εκείνων των laquoξεπερασmicroένωνraquo ιδεών τις οποίες ο Sedlmayr το 1927 παρακινούσε ένα εύπιστο κοινό να απορ-ρίψει συνηγορώντας παράλληλα υπέρ ενός ιστορικισmicroού έντονα επηρεασmicroένου από τον Σπένγκλερ Όπως γράφει και ο Κ Ρ Πόππερ στο βιβλίο του Η ένδεια του ιστορικισmicroού laquo∆εν συmicroπαθώ καθόλου αυτά τα ldquoπνεύmicroαταrdquo ούτε τα ιδεα-λιστικά τους πρωτότυπα ούτε τις διαλεκτικές και υλιστικές τους ενσαρκώ-σεις Αντίθετα αισθάνοmicroαι απόλυτα αλληλέγγυος microε όσους τα περιφρονούν

60 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Αισθάνοmicroαι ωστόσο ότι microαρτυρούν την ύπαρξη ενός κενού ενός χώρου που η κοινωνιολογία οφείλει να καλύψει microε κάτι πιο απτό όπως microια ανάλυση των προβληmicroάτων που τίθενται στο πλαίσιο microιας παράδοσηςraquo Το ύφος είναι κατά τη γνώmicroη microου microια από τις εκφάνσεις αυτών των παραδόσεων Στον βαθmicroό που δεν έχουmicroε κάποια καλύτερη ερmicroηνεία να προσφέρουmicroε η ύπαρξη οmicroοιό-microορφων τρόπων αναπαράστασης του κόσmicroου ωθεί προς την εύκολη εξήγηση ότι αυτή η ενότητα θα πρέπει να οφείλεται σε κάποιο υπερατοmicroικό πνεύmicroα το laquoπνεύmicroα της εποχήςraquo ή το laquoπνεύmicroα της φυλήςraquo53

∆εν αρνούmicroαι φυσικά ότι οι ιστορικοί όπως και όλοι οι microελετητές ανθρώπι-νων οmicroάδων ανακαλύπτουν συχνά κοινές στάσεις κοινές πεποιθήσεις ή κοινά γούστα που θα microπορούσαν να θεωρηθούν η κυρίαρχη (σε microια τάξη microια γενιά ένα έθνος) νοοτροπία και αντίληψη Ούτε βέβαια αmicroφισβητώ ότι οι αλλαγές στο διανοητικό κλίmicroα και το γούστο ή στη microόδα αντανακλούν κοινωνικές αλ-λαγές και ότι η διερεύνηση των σχέσεων αυτών microπορεί να παρουσιάζει σηmicroα-ντικό ενδιαφέρον Τόσο όmicroως ο Riegl όσο και οι επίγονοί του και οι ερmicroηνευτές του (όπως ο Worringer ο Dvo aacutek και ο Sedlmayr) εκτός από πλείστα όσα ιστορικά ζητήmicroατα που ανακύπτουν αυτό για το οποίο αισθάνονται κατrsquo εξο-χήν περήφανοι είναι τελικά και το microοιραίο τους microειονέκτηmicroα απορρίπτοντας την έννοια της δεξιότητας και τη σηmicroασία της όχι microόνον αγνοούν κρίσιmicroες πλευρές της καλλιτεχνικής δηmicroιουργίας αλλά κάνουν αδύνατη και τη διαmicroόρ-φωση microιας έγκυρης ψυχολογίας των υφολογικών αλλαγών κάτι που περιλαmicro-βάνεται οπωσδήποτε στις φιλοδοξίες τους54

Η ιστορία του γούστου και της microόδας είναι microια ιστορία προτιmicroήσεων και επιλογών microεταξύ εναλλακτικών λύσεων Η απόρριψη των ακαδηmicroαϊκών συmicro-βάσεων της εποχής τους από τους Προραφαηλίτες όπως και ο laquoιαπωνισmicroόςraquo της Αρ Νουβώ αποτελούν χαρακτηριστικά παραδείγmicroατα Παρόmicroοιες αλλα-γές σε ένα ύφος και στο κύρος που αυτό έχει microπορούν να περιγραφούν και microε όρους laquoθέλησης προς τη microορφήraquo ndash άλλωστε κανείς δεν αmicroφιβάλλει ότι απο-τελούσαν συmicroπτώmicroατα ενός ευρύτερου συνόλου τάσεων και διαθέσεων Ωστό-σο αυτό που microας ενδιαφέρει εδώ από microεθοδολογική άποψη είναι ότι microια επιλο-γή εκφράζει κάτι συνολικότερο microόνον αν microπορούmicroε να ανασυστήσουmicroε τις συνθήκες και τις διαδικασίες της Ο πλοίαρχος που θα microπορούσε να εγκατα-λείψει το πλοίο του αλλά προτίmicroησε να βυθιστεί microαζί του ήταν προφανώς ηρω-ικός microπορεί όmicroως και αυτός που κοιmicroόταν στην καmicroπίνα του και πνίγηκε να ήταν εξίσου ηρωικός αλλά δεν θα το microάθουmicroε ποτέ Αν θέλουmicroε να αντιmicroετω-πίζουmicroε το ύφος ως σύmicroπτωmicroα κάποιων γενικότερων (ενδεχοmicroένως πολύ εν-

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 61

διαφερουσών) καταστάσεων χρειαζόmicroαστε αναγκαστικά microια θεωρία των εναλ-λακτικών λύσεων και εκδοχών Αν κάθε αλλαγή είναι αναπόφευκτη και συνο-λική δεν υπάρχει τίποτε για να συγκρίνουmicroε καmicroιά κατάσταση για να ανασυστήσουmicroε κανένα σύmicroπτωmicroα και καmicroιά έκφραση για να διερευνήσουmicroε Σε αυτή την περίπτωση η αλλαγή αποτελεί σύmicroπτωmicroα τηςhellip αλλαγής και για να συγκαλυφθεί αυτή η ταυτολογία επιστρατεύεται κάποιο microεγαλεπήβο-λο εξελικτικό σχήmicroα Αυτό συνέβη όχι microόνο microε τον Riegl αλλά και microε πολλούς από τους επιγόνους του Λίγοι είναι σήmicroερα οι ιστορικοί και ακόmicroα λιγότεροι οι ανθρωπολόγοι που πιστεύουν ότι η ανθρωπότητα έχει υποστεί κάποια εmicro-φανή βιολογική αλλαγή από τη microια ιστορική περίοδο στην άλλη Ακόmicroα όmicroως και εκείνοι που θα δέχονταν ότι υπάρχει κάποια ανεπαίσθητη βαθmicroιαία γενε-τική διαφοροποίηση της ανθρωπότητας δεν θα δέχονταν ποτέ την άποψη ότι ο άνθρωπος άλλαξε τα τελευταία 3000 χρόνια (περίοδο που αντιστοιχεί σε περίπου εκατό γενιές) τόσο όσο η τέχνη του και το ύφος του55

V

Ο εξελικτισmicroός είναι νεκρός αλλά τα γεγονότα που τροφοδοτούν τον microύθο του δεν είναι εύκολο ακόmicroα και σήmicroερα να αγνοηθούν Ένα από αυτά τα γεγονότα είναι η συγγένεια ανάmicroεσα στην παιδική και την πρωτόγονη τέχνη Για τον microη ιδιαίτερα υποψιασmicroένο η συγγένεια αυτή οδηγεί στο εσφαλmicroένο δίληmicromicroα ότι οι πρωτόγονοι είτε δεν microπορούσαν να προχωρήσουν περισσότερο γιατί διέθεταν τη δεξιότητα ενός παιδιού microόνο είτε ότι δεν ήθελαν να προχωρήσουν περισσότερο γιατί εξακολουθούσαν να έχουν νοοτροπία παιδιού Και οι δυο αυτές υποθέσεις είναι προφανώς λάθος καθώς στηρίζονται στη σιωπηλή παραδοχή πως ότι είναι εύκολο για microας ήταν και πάντοτε εύκολο Ένα από τα σηmicroαντικότερα και microονιmicroότερα κέρδη από την επαφή της ιστορίας της τέχνης microε την ψυχολογία της αντίληψης είναι κατά τη γνώmicroη microου ότι δεν είmicroαστε πλέον υποχρεωmicroένοι να πιστεύουmicroε κάτι τέτοιο Στην πραγmicroατικότητα έστω και αν λυπάmicroαι για την κακή χρήση αυτής της προσέγγισης από τον ιστορικισmicroό οmicroολογώ πως νοσταλγώ κάπως την τόλmicroη των αισιόδοξων στοχαστών του 19ου αιώνα Ίσως αυτό να οφείλεται και στο ότι είχα την τύχη να διδαχτώ από τέτοια τολmicroηρά πνεύmicroατα που στις αρχές του 20ού αιώνα προσπαθούσαν να απαντήσουν στο ερώτηmicroα γιατί η τέχνη έχει ιστορία Ένας από αυτούς ήταν και ο Emanuel Loewy του οποίου η περιώνυmicroη microελέτη Η απόδοση της φύσης στην Πρώιmicroη

62 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Ελληνική τέχνη εκδόθηκε το 190056 Σε αυτό το βιβλίο περιέχεται κατά τη γνώmicroη microου ότι καλύτερο microπορεί να αντλήσει κανείς από τον εξελικτισmicroό

Ο Loewy επηρεάστηκε επίσης από τον Hildebrand και την ψυχολογία των αισθητηριακών δεδοmicroένων Όπως και αρκετοί άλλοι κριτικοί της ίδιας περιόδου ο Hildebrand απέδιδε τις ιδιοmicroορφίες της παιδικής τέχνης σε ασαφείς εικόνες microνήmicroης57 Οι εικόνες αυτές θεωρούνταν κατάλοιπα αισθητηριακών εντυπώ-σεων που καταγράφονται στη microνήmicroη όπου και συmicroπυκνώνονται σε χαρακτη-ριστικά σχήmicroατα microε τον ίδιο λίγο πολύ τρόπο που σχηmicroατίζονται χαρακτηρι-στικές εικόνες microε τη διαδοχική υπέρθεση πολλών φωτογραφιών Σε αυτή τη διαδικασία υποστήριζε ο Loewy η microνήmicroη αποβάλλει τα χαρακτηριστικά γνω-ρίσmicroατα των αντικειmicroένων όλα εκείνα τα στοιχεία που τους δίνουν την ιδιαί-τερη microορφή τους Ο πρωτόγονος καλλιτέχνης όπως και το παιδί ξεκινά από αυτές τις εικόνες microνήmicroης Έτσι θα προσπαθήσει να αποδώσει το ανθρώπινο σώmicroα microετωπικά τα άλογα σε πλάγια όψη τις σαύρες όπως φαίνονται από ψηλά Η ανάλυση του Loewy για αυτές τις αρχαϊκές microεθόδους γίνεται και σήmicroερα εν πολλοίς δεκτή αν και πρόκειται για κυκλική σε microεγάλο βαθmicroό εξή-γηση Αφού ο πρωτόγονος καλλιτέχνης δεν αντιγράφει προφανώς τον εξωτε-ρικό κόσmicroο αντιγράφει κάποιον αόρατο εσωτερικό κόσmicroο νοητικών εικόνων Η microόνη ωστόσο απόδειξη για την ύπαρξη αυτών των εικόνων προέρχεται απόhellip την τέχνη των πρωτογόνων Κανείς microας δεν έχει πιστεύω στο microυαλό του τις σχηmicroατικές παραστάσεις ανθρώπινων σωmicroάτων αλόγων ή σαυρών που υπαινίσσεται η θεωρία του Loewy Για τον καθένα από microας αυτές οι λέξεις παραπέmicroπουν και σε κάτι διαφορετικό ενώ θα υπάρχουν πάντοτε και κάποια φευγαλέα γεγονότα που δεν θα microπορούν να αναπαραχθούν microε ολοκληρωmicroένο τρόπο Οι επιφυλάξεις αυτές δεν αναιρούν πάντως την αξία των αναλύσεων του Loewy για τα κοινά στοιχεία στην τέχνη των παιδιών των ακαλλιέργητων ενηλίκων και των πρωτογόνων Ο Loewy στρέφοντας την προσοχή του όχι πλέον στην εξέλιξη της ανθρωπότητας γενικά αλλά στην πρώτη φορά που τα κοινά αυτά στοιχεία άρχισαν microεθοδικά να απορρίπτονται (στην Αρχαϊκή τέχνη στην Ελλάδα) ανέδειξε τη σηmicroασία των δυνάmicroεων εκείνων που πρέπει να υπερβεί microια τέχνη αν θέλει να πετύχει την ψευδαίσθηση της πραγmicroατικότητας Καθένα από αυτά τα βήmicroατα εmicroφανίζεται σαν κατάκτηση microιας άγνωστης έως τότε περιοχής που η νέα παράδοση εικονοπλασίας πρέπει να διασφαλίσει και να κατοχυρώσει Αυτή είναι και η αιτία που τα νέα καλλιτεχνικά πρότυπα δείχνουν πάντοτε ανεξήγητη (microε όρους laquoαισθητηριακών εντυπώσεωνraquo) ανθε-κτικότητα

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 63

Ο δάσκαλός microου στην ιστορία της τέχνης ο Julius von Schlosser έδειχνε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τον ρόλο των laquoτύπωνraquo ή ακόmicroα και των στερεοτύπων στην καλλιτεχνική παράδοση Ξεκινώντας από τη microελέτη παλαιών νοmicroισmicroά-των σύντοmicroα πέρασε στη microελέτη της Μεσαιωνικής τέχνης όπου οι microεταβο-λές των laquoτύπωνraquo είναι εmicroφανείς Το πρόβληmicroα της χρήσης των laquoπροηγούmicroε-νων τύπωνraquo στη Μεσαιωνική τέχνη δεν έπαψε ποτέ να γοητεύει τον Schloss-er παρά το ότι η επίδραση του Κρότσε τον έκανε ολοένα και πιο επιφυλακτικό απέναντι στις ψυχολογικές ερmicroηνείες (όσοι γνωρίζουν τις σκέψεις του στα ζητήmicroατα αυτά θα αναγνωρίσουν κάποια από τα αγαπηmicroένα του θέmicroατα σε αυτό το βιβλίο)58

Ότι έκανε ο Schlosser για τον Μεσαίωνα ο σύγχρονός του Aby Warburg το έκανε για την Αναγέννηση στην Ιταλία Εmicroβαθύνοντας συνεχώς στο πρό-βληmicroα τι ακριβώς αναζητούσε η Αναγέννηση στην Κλασική Αρχαιότητα ο Warburg οδηγήθηκε στην ανάλυση του ύφους της Αναγέννησης microε βάση την υιοθέτηση microιας νέας εικαστικής γλώσσας Πρόσεξε ότι τα δάνεια των καλλι-τεχνών της Αναγέννησης από την Κλασική γλυπτική δεν ήταν τυχαία αλλά αντιθέτως εmicroφανίζονταν όπου ο καλλιτέχνης αισθανόταν την ανάγκη microιας ιδιαίτερα εκφραστικής κίνησης ή χειρονοmicroίας (αυτό που ο Warburg αποκάλε-σε τελικά Pathosformel)59 Ιδιαίτερη εντύπωση προκάλεσε η επιmicroονή του Warburg στην άποψη ότι οι καλλιτέχνες του 15ου αιώνα που έως τότε θεω-ρούνταν υπέρmicroαχοι της απλής καθαρής παρατήρησης πολύ συχνά κατέφευ-γαν σε προϋπάρχοντες laquoτύπουςraquo Βοηθούmicroενοι και από την αύξηση του ενδι-αφέροντος για τα εικονογραφικά πρότυπα οι επίγονοι του Warburg κατέληγαν όλο και περισσότερο στη διατύπωση ότι η εξάρτηση από την παράδοση είναι ο κανόνας ακόmicroα και στα έργα εκείνα της Αναγέννησης και του Μπαρόκ που έως τότε θεωρούνταν νατουραλιστικά Σήmicroερα η microελέτη αυτής της συνέχει-ας έχει αντικαταστήσει σε microεγάλο βαθmicroό το παλαιότερο ενδιαφέρον για το ύφος και την εξέλιξή του60

Στο γοητευτικό του έργο Η ψυχολογία της τέχνης ο Αντρέ Μαλρό κατα-πιάνεται microε τη σηmicroασία αυτών των διαπιστώσεων61 Υπάρχει πολύς Χέγκελ και πολύς Σπένγκλερ στους ύmicroνους του Μαλρό προς τον microύθο και την αλλαγή αλλά και ριζική αmicroφισβήτηση της άποψης ότι το ύφος και η τεχνοτροπία του παρελθόντος αντικατοπτρίζει ουσιαστικά τον τρόπο microε τον οποίο οι καλλιτέχνες laquoέβλεπανraquo τον κόσmicroο Ο Μαλρό ξέρει πως η τέχνη γεννιέται από την τέχνη και όχι από τη φύση Παρrsquo όλη ωστόσο τη γοητεία του και παρά τις εmicroπνευ-σmicroένες ψυχολογικές του επισηmicroάνσεις το βιβλίο του Μαλρό δεν καταφέρνει να

64 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

microας δώσει αυτό που ο τίτλος του υπόσχεται microια ψυχολογία της τέχνης Εξα-κολουθούmicroε να microην έχουmicroε microια ικανοποιητική εξήγηση για το σκίτσο του Αλαίν [1] Ίσως όmicroως να είmicroαστε καλύτερα προετοιmicroασmicroένοι απrsquo ότι ο Riegl για να αποπειραθούmicroε microια τέτοια εξήγηση Γνωρίζουmicroε πλέον αρκετά για την επιρροή των συmicroβάσεων και τη δύναmicroη των παραδόσεων στα διάφορα γνωσιακά πεδία Οι ιστορικοί έχουν microελετήσει την επίδραση κάποιων προτύπων στον χρονικο-γράφο που επιδιώκει να καταγράψει τα πρόσφατα γεγονόταmiddot microελετητές της λογοτεχνίας όπως ο Ernst Robert Curtius έχουν επισηmicroάνει τον ρόλο των πα-ραδοσιακών κοινών τόπων στην ποίηση62 Είναι λοιπόν η ώρα να προσεγγίσει κανείς το πρόβληmicroα του ύφους και πάλι εξοπλισmicroένος όmicroως microε τις σχετικά πρόσφατες γνώσεις για τη δύναmicroη των παραδόσεων

Αντιλαmicroβάνοmicroαι ότι αυτή η εmicromicroονή στην ανθεκτικότητα των συmicroβάσεων στον ρόλο των laquoτύπωνraquo και των στερεοτύπων στην τέχνη θα συναντήσει την επιφυλακτικότητα όσων δεν έχουν δουλέψει σε αυτό το πεδίο Μια πάγια σχε-δόν κατηγορία κατά της ιστορίας της τέχνης είναι ότι επικεντρώνει το ενδια-φέρον της στην αναζήτηση επιδράσεων παραγνωρίζοντας έτσι το laquomicroυστήριοraquo της δηmicroιουργικότητας Όmicroως αυτό δεν είναι πάντοτε αλήθεια Όσο περισσό-τερο συνειδητοποιούmicroε την έντονη τάση του ανθρώπου να επαναλαmicroβάνει ότι έχει microάθει τόσο microεγαλύτερος είναι ο θαυmicroασmicroός microας για τα εξαιρετικά εκείνα άτοmicroα που καταφέρνουν να ξεφύγουν από αυτή την έmicroφυτη τάση και να ανοί-ξουν νέους δρόmicroους στους οποίους έρχονται και άλλοι να βαδίσουν

Παρrsquo όλα αυτά συχνά αναρωτιέmicroαι αν τα συmicroπεράσmicroατά microου προκύπτουν πράγmicroατι από τα δεδοmicroένα της ιστορίας της τέχνης αν η ανάγκη του τύπου της laquoφόρmicroουλαςraquo είναι τόσο καθολική όσο πιστεύω Σε ένα όmicroορφο απόσπα-σmicroα από τον Κουιντιλιανό γίνεται λόγος για τη δηmicroιουργικότητα του ανθρώ-πινου microυαλού microε τον καλλιτέχνη να αναφέρεται ως χαρακτηριστικό παράδειγ-microα laquoΠοιος καλλιτέχνης διδάχτηκε ποτέ να αναπαριστά όλα όσα υπάρχουν στη φύση hellipΠοιος τεχνίτης δεν έχει κατασκευάσει ένα σκεύος σε σχήmicroα που δεν έχει δει ποτέ τουraquo63

Πρόκειται σίγουρα για ενδιαφέρουσα παρατήρηση που όmicroως παραβλέπει το γεγονός ότι το νέο σκεύος θα ανήκει λίγο-πολύ στην ίδια οικογένεια microορφών microε αυτές που γνωρίζει ο τεχνίτης ότι η αναπαράσταση laquoόλων όσα υπάρχουν στη φύσηraquo εκ microέρους του θα συνδέεται πάντοτε microε τις αναπαραστάσεις εκείνες που οι δάσκαλοί του του κληροδότησαν64 Κανένας ιστορικός της τέχνης δεν microπορεί να υποτιmicroήσει την επίδραση του ύφους και πολύ λιγότερο βέβαια ο ιστορικός εκείνος που χαρτογραφεί τον microακρύ δρόmicroο προς την ψευδαίσθηση

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 65

VI

Για να απαντήσει κανείς σε αυτά τα κρίσιmicroα ερωτήmicroατα της επιστήmicroης microας δεν αρκεί πιστεύω να επαναλαmicroβάνει απλώς την παλαιά διάκριση σε laquoόρασηraquo και laquoγνώσηraquo ή να επιmicroένει πως κάθε αναπαράσταση γενικά βασίζεται σε συmicroβάσεις Πρέπει να αναλυθεί microέσα από νέο πρίσmicroα και microε ψυχολογικούς όρους τι ακριβώς περιλαmicroβάνει η διαδικασία της εικονοπλασίας και της ανά-γνωσης των εικόνων Σε αυτό ακριβώς το σηmicroείο εmicroφανίζεται ένα τεράστιο εmicroπόδιο Η απλή ψυχολογία στην οποία στηρίζονταν microε τόση σιγουριά ο Bar-ry και ο Ράσκιν ο Riegl και ο Loewy δεν υπάρχει πλέον για να microας καθοδη-γήσει Τα προβλήmicroατα που συνδέονται microε τη διαδικασία της αντίληψης είναι σήmicroερα τόσο microεγάλα και πολύπλοκα ώστε κανείς δεν θα microπορούσε να ισχυριστεί ότι τα αντιλαmicroβάνεται και τα κατέχει πλήρως

Ο Berenson microπορούσε να ξεκινά την περιήγησή του σε αυτά τα πεδία microε τη φράση laquoη ψυχολογία έχει διαπιστώσειhellipraquo Σήmicroερα λείπει από τα βιβλία που κυκλοφορούν αυτός ο τόνος της βεβαιότητας Ο J J Gibson λχ γράφει στην πολύ ενδιαφέρουσα microελέτη του Η αντίληψη του οπτικού κόσmicroου laquoΟι ση-microερινοί ψυχολόγοι δεν καταλαβαίνουν τι σηmicroαίνει να συλλαmicroβάνεις και να ερευ-νάς νέα χαρακτηριστικά του κόσmicroουraquo65 Ο D O Hebb στο γνωστό του βιβλίο Η οργάνωση της συmicroπεριφοράς φτάνει να υποστηρίξει πως laquoη αντίληψη του microεγέθους της φωτεινότητας και του τόνου microπορεί να ειπωθεί ότι προς το παρόν δεν ερmicroηνεύεται από καmicroιά θεωρίαraquo66 Η δυσκολία αυτή δεν περιορίζε-ται στα βασικά ζητήmicroατα Μιλώντας για τον απροσδόκητο τρόπο microε τον οποίο τα αλληλοεπικαλυπτόmicroενα χρώmicroατα microπορούν να επιδρούν το ένα στο άλλο ndashκάτι που ενδιαφέρει ιδιαίτερα τον ζωγράφοndash ο Ralph Μ Evans γράφει στο βιβλίο του Εισαγωγή στο χρώmicroα laquohellipώσπου να microπορέσουmicroε να εξηγήσουmicroε αυτά τα φαινόmicroενα χωρίς εξεζητηmicroένες υποθέσεις δεν microπορούmicroε να πούmicroε ότι καταλαβαίνουmicroε τον τρόπο microε τον οποίο λειτουργεί η οπτική διαδικασίαraquo67

Κάτω από αυτές τις συνθήκες ίσως είναι παράτολmicroο να επικαλεστούmicroε τα πορίσmicroατα ενός αβέβαιου πεδίου για να εξηγήσουmicroε τις αmicroφιβολίες microας και τις αβεβαιότητές microας Όmicroως η ενθάρρυνση για microια τέτοια απόπειρα προέρχεται ακριβώς από έναν microεγάλο πρωτοπόρο της ψυχολογίας της αντίληψης τον Wolfgang Koumlhler Στις παραδόσεις του microε τίτλο Η δυναmicroική στην ψυχολογία (1940) ο Koumlhler εκθειάζει τις αρετές της laquoκαταπάτησης ξένου εδάφους ως επιστηmicroονικής τεχνικήςraquo

laquoΟι ευτυχέστερες στιγmicroές στην ιστορία της γνώσης είναι όταν γεγονότα

66 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

που έως τότε θεωρούνταν εντελώς ιδιαίτερα συσχετίζονται ξαφνικά microε άλλα από πρώτη microατιά απόmicroακρα και φωτίζονται microε εντελώς νέο τρόπο Για να συmicroβεί κάτι τέτοιο στην ψυχολογία πρέπει να είmicroαστε πάντοτε πληροφορη-microένοι και για άλλα πράγmicroατα εκτός από το καθαυτό αντικείmicroενό microαςhellip Αν η σηmicroερινή κατάσταση της ψυχολογίας microάς προσφέρει έναν θαυmicroάσιο λόγο ndashή microάλλον microια έξοχη ευκαιρίαndash για να επεκτείνουmicroε την περιέργειά microας πέρα από το περιορισmicroένο microας πεδίο δεν θα έπρεπε να προσπαθούmicroε να αδράξουmicroε αυτή την ευκαιρίαraquo68

Ένας τουλάχιστον από τους οπαδούς του Koumlhler άδραξε πάντως την ευ-καιρία και αποτόλmicroησε το πέρασmicroα από την ψυχολογία στην τέχνη Το βιβλίο του Rudolf Arnheim Τέχνη και οπτική αντίληψη69 ασχολείται microε την εικόνα από τη σκοπιά της ψυχολογίας της ολικής microορφής (Gestalt) Η ανάγνωση αυτού του βιβλίου microού έχει προσφέρει πολλά Το κεφάλαιο για την τέχνη των παιδιών microού φάνηκε τόσο διδακτικό ώστε ένιωσα ndashmicroε ανακούφισηndash πως microπορώ πλέ-ον να σταmicroατήσω τις έρευνές microου σε αυτό το πολυσυζητηmicroένο πεδίο Από την άλλη το βιβλίο του Arnheim λέει λίγα πράγmicroατα για τον ιστορικό της τέχνης και το πρόβληmicroα του ύφους Ίσως ο συγγραφέας σπεύδει κάπως να ακολου-θήσει τον Riegl στην laquoαντικειmicroενικότητάraquo του να δικαιώσει τους πειραmicroατι-σmicroούς της τέχνης του 20ού αιώνα η οποία σε microεγάλο βαθmicroό θεωρεί το πρό-βληmicroα της ψευδαίσθησης απλή προκατάληψη των laquoφιλισταίωνraquo Το γεγονός ότι τα πρότυπα της πιστότητας και της αληθοφάνειας αλλάζουν από εποχή σε εποχή δίνει στον Arnheim την ελπίδα ότι laquomicroια νέα αλλαγή στο επίπεδο της πραγmicroατικότητας στην τέχνηraquo θα κάνει τα έργα του Πικάσσο του Μπρακ ή του Κλέε laquoνα microοιάζουν microε τα πράγmicroατα που αναπαριστούνraquo ndash αν αυτό αλη-θεύει δεν αποκλείεται στο microέλλον να δούmicroε διαφηmicroίσεις για microαντολίνα κανά-τες ή άλλα αντικείmicroενα που να κινούνται στο νέο αυτό laquoεπίπεδο πραγmicroατικό-τηταςraquo70

Το βιβλίο του W M Ivins Jr Χαρακτικά και οπτική επικοινωνία71 αποτε-λεί πικρό αντίδοτο σε αυτές τις πνευmicroατικές αναζητήσεις Κατά τον Ivins η ιστορία της αναπαράστασης microπορεί να ενταχθεί στη γενικότερη ιστορία της επιστήmicroης χωρίς καmicroιά αναφορά σε ζητήmicroατα αισθητικής

Σε αυτό το σηmicroείο θα ήθελα επίσης να microνηmicroονεύσω το βιβλίο του Anton Ehrenzweig Η ψυχανάλυση της καλλιτεχνικής όρασης και ακοής72 Η οξυδέρκεια και η τόλmicroη microε την οποία ο συγγραφέας προσπαθεί να εντάξει τα πορίσmicroατα της ψυχολογίας της Gestalt σε ένα σύστηmicroα φροϋδικών ιδεών αξίζει κάθε προ-σοχή και κάθε σεβασmicroό Ο Ehrenzweig δεν κάνει το λάθος να υποτιmicroήσει τις

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 67

δυνάmicroεις που έχει να αντιmicroετωπίσει ο επιστηmicroονικός νατουραλισmicroός στην τέ-χνη Μας δίνει ενδιαφέρουσες περιγραφές του οπτικού χάους που προσπαθεί να υποτάξει η τέχνη αλλά δεν αποφεύγει και αυτός κατά τη γνώmicroη microου την άρνηση να microελετήσει κάποια πειράmicroατα microε την αντικειmicroενική πραγmicroατικότη-τα όπως δεν αποφεύγει και την προσφυγή σε εξελικτικιστικές ερmicroηνείες

Τα τρία βιβλία που ανέφερα δείχνουν ότι εκκρεmicroούν κάποια προβλήmicroατα που ζητούν τις λύσεις τους Έχοντας ήδη προχωρήσει τη δουλειά microου όταν κυκλο-φόρησαν τα τρία βιβλία δεν microπορώ να ισχυριστώ πως οι κρίσεις microου για αυτά είναι ανεπηρέαστες Έτσι ή αλλιώς πιστεύω πως τα εν λόγω έργα δείχνουν ότι είναι πιεστική ανάγκη για τον ιστορικό του καλλιτεχνικού ύφους να διαβεί τα σύνορα που τον χωρίζουν από τον ψυχολόγο Ένα τέτοιο εγχείρηmicroα πιστεύω πως microπορεί να αποδώσει κάτι πολύ περισσότερο από microερικές microεmicroονωmicroένες περιπτώσεις ψυχολογικών πειραmicroάτων O ριζικός αναπροσανατολισmicroός κάθε παραδοσιακής ιδέας για τον ανθρώπινο νου δεν microπορεί να αφήσει ανεπηρέαστο τον ιστορικό της τέχνης Αυτός ο αναπροσανατολισmicroός είναι ndashέστω και έmicromicroε-σαndash φανερός στην αντιmicroετώπιση της παιδικής τέχνης από τον Arnheim κα-θώς και στις απόψεις του Ehrenzweig για την ασύνειδη αντίληψη ndash έστω και αν ο χαρακτήρας και η σηmicroασία ενός τέτοιου αναπροσανατολισmicroού συσκοτί-ζεται κάπως από την εmicromicroονή τους στις ιδέες και στην ορολογία microιας συγκε-κριmicroένης ψυχολογικής σχολής και θεωρίας Οι βασικοί όροι που χρησιmicroο- ποιούσαν microε εmicroπιστοσύνη καλλιτέχνες κριτικοί και ιστορικοί της τέχνης έχουν χάσει σε microεγάλο βαθmicroό το κύρος τους και την αξία τους Έννοιες όπως laquomicroίmicroη-ση της φύσηςraquo laquoεξιδανίκευσηraquo ή laquoαφαίρεσηraquo στηρίζονται στην παραδοχή ότι προηγούνται οι laquoαισθητηριακές εντυπώσειςraquo οι οποίες εν συνεχεία υπό-κεινται στην απαραίτητη επεξεργασία παραmicroορφώνονται ή γενικεύονται

Ο Κ Ρ Πόππερ αποκαλεί αυτές τις απόψεις laquoθεωρία του microυαλού-κουβάraquo ενός microυαλού δηλαδή όπου σωρεύονται τα laquoαισθητηριακά δεδοmicroέναraquo Έχοντας αποδείξει το αβάσιmicroο αυτής της βασικής παραδοχής στο πεδίο της επιστηmicroο-νικής microεθόδου και της θεωρίας της γνώσης ο Πόππερ επιmicroένει σε ότι αποκα-λεί laquoθεωρία του προβολέαraquo δίνοντας έmicroφαση στις δραστηριότητες του ζωντα-νού οργανισmicroού που δεν σταmicroατά ποτέ να εξετάζει και να ερευνά το περιβάλλον του73 Η γονιmicroότητα microιας τέτοιας προσέγγισης αρχίζει να γίνεται ολοένα και πιο αισθητή σε πολλούς τοmicroείς της ψυχολογίας Όσο και αν οι θεωρίες διαφέ-ρουν microεταξύ τους η έmicroφασή τους microετατοπίζεται σταθερά από τα ερεθίσmicroατα στην ανταπόκριση του οργανισmicroού ανταπόκριση που είναι αρχικά αόριστη και γενική για να γίνει σταδιακά πιο εξειδικευmicroένη και σύνθετη

68 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

laquoΗ πορεία της microάθησης είναι από το αόριστο προς το συγκεκριmicroένο και όχι από τις αισθήσεις προς την αντίληψηraquo γράφει ο J J Gibson74 Και ο L von Bertalanffy microιλώντας για τη θεωρητική βιολογία συmicroπληρώνει laquoΗ σύγχρονη έρευνα δείχνει ότι πιθανότατα υπάρχουν στην αρχή ανοργάνωτα και άmicroορφα σύνολα στο πλαίσιο των οποίων συντελείται βαθmicroιαία η διαφοροποίη-σηraquo75

Εύκολα θα microπορούσε κανείς να παραλληλίσει αυτές τις φράσεις microε τις από-ψεις του Πιαζέ για τη νοητική ανάπτυξη των παιδιών76 ή του Φρόυντ και των επιγόνων του για τη συναισθηmicroατική εξέλιξή τους77 Ακόmicroα και οι πρόσφατες microελέτες για το πώς laquomicroαθαίνουνraquo οι microηχανές δείχνουν προς την ίδια κατεύθυν-ση από το γενικό στο ειδικό78 Σε όσα ακολουθούν επιδίδοmicroαι microερικές φορές σε παρόmicroοιους παραλληλισmicroούς έστω και αν γνωρίζω τους κινδύνους που συνε-πάγονται αυτοί οι ερασιτεχνισmicroοί και το να microπαίνει κανείς laquoσε ξένα χωράφιαraquo Η προσέγγισή microου αυτή δικαιώνεται microόνο στο microέτρο που το βιβλίο microου θα αποδειχθεί χρήσιmicroο για την καθηmicroερινή δουλειά του ιστορικού της τέχνης ∆εν ήταν εύκολο να εντρυφήσω στο θέmicroα της ψευδαίσθησης χωρίς microια θεωρία της αντίληψης Σε αυτό ακριβώς το πεδίο ο τρόπος σκέψης που ανέφερα αποδεί-χθηκε εξαιρετικά χρήσιmicroος79 Το θεωρητικό microοντέλο αυτής της προσέγγισης που οι ρίζες του βρίσκονται στον Καντ διατυπώνεται microε τον πιο συστηmicroατικό και συνεκτικό τρόπο στο βιβλίο του Φ Α φον Χάγεκ Η αισθητηριακή τάξη80 Πάνω απrsquo όλα πάντως έχω επωφεληθεί από την εmicromicroονή του Πόππερ στον ρόλο της πρόβλεψης και των τεστ Στην ψυχολογία η προσέγγιση αυτή υιο-θετείται από τους Jerome S Bruner και Leo Postman που υποστηρίζουν ότι laquoόλες οι γνωστικές διεργασίες ανεξάρτητα αν παίρνουν τη microορφή αντιλήψεων σκέψεων ή ανακλήσεων αποτελούν ldquoυποθέσειςrdquo του οργανισmicroούhellip και απαι-τούν ldquoαπαντήσειςrdquo microε τη microορφή κάποιας παραπέρα εmicroπειρίας απαντήσεις που θα τις επιβεβαιώσουν ή θα τις καταρρίψουνraquo81

Σε αυτό το πλαίσιο ο Πόππερ έχει επισηmicroάνει πως οι επιβεβαιώσεις αυτών των laquoυποθέσεωνraquo δεν microπορούν παρά να είναι προσωρινές ενώ η απόρριψή τους οριστική82 ∆εν υπάρχει εποmicroένως αυστηρή διάκριση microεταξύ ψευδαίσθησης και αντίληψης Η αντίληψη χρησιmicroοποιεί όλα της τα microέσα για να ξεριζώσει τις επιβλαβείς ψευδαισθήσεις αλλά συχνά αποτυγχάνει να laquoαπορρίψειraquo microια εσφαλmicroένη υπόθεση ndash όταν λχ έχει να κάνει microε ιλουζιονιστικά έργα τέχνης

Πιστεύω βάσιmicroα πως microια τέτοια θεωρία laquoτης δοκιmicroής και του σφάλmicroατοςraquo για την αντίληψη θα microπορούσε να αποδειχθεί γόνιmicroη και για άλλους επιστη-microονικούς κλάδους εκτός από τον δικό microου αλλά δεν σκοπεύω να επιmicroείνω εδώ

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 69

ως προς αυτό Κύριο microέληmicroά microου είναι η ανάλυση της εικονοπλασίας ο τρόπος microε άλλα λόγια microε τον οποίο οι καλλιτέχνες ανακάλυψαν κάποια από αυτά τα microυστικά της όρασης microέσω laquoτης δηmicroιουργίας και της αναπαραγωγήςraquo Οι Αιγύπτιοι του Αλαίν [1] πριν microπορέσουν να δηmicroιουργήσουν microια ψευδαίσθηση της πραγmicroατικότητας έπρεπε να microάθουν όχι laquoνα αντιγράφουν ότι βλέπουνraquo αλλά να χειρίζονται κάποιους διφορούmicroενους κώδικες σηmicroείων στους οποίους οφείλουmicroε να στηριζόmicroαστε για τη σταθερή microας όραση ώσπου η εικόνα τους να γίνει ένα microε την πραγmicroατικότητα Με άλλα λόγια αντί να απαντήσουν στο δίληmicromicroα laquoκουνέλι ή πάπιαraquo έπρεπε να ανακαλύψουν το παιχνίδι laquoτελάρο ή φύσηraquo που παιζόταν microε ένα σύνολο γήινων χρωmicroάτων ικανών ndashαπό microακριά τουλάχιστονndash να καταλήξουν σε ψευδαίσθηση Καλλιτεχνικό ή όχι αυτό το παιχνίδι δεν microπορούσε παρά να είναι απόρροια πολλών διαδοχικών laquoδοκιmicroών και σφαλmicroάτωνraquo Ως πείραmicroα στο πλαίσιο microιας θεωρίας της αντίληψης η ιλουζιονιστική τέχνη παρουσιάζει ενδιαφέρον ακόmicroα και σε microια περίοδο η οποία την έχει εξοβελίσει για χάρη άλλων τρόπων έκφρασης

Με κίνδυνο να αποκαλύψω όλη την laquoπλοκήraquo από την αρχή δεν διστάζω να δηλώσω για τον βιαστικό αναγνώστη ή κριτικό ότι τα συmicroπεράσmicroατα που υπαινίσσοmicroαι εδώ εκτίθενται αναλυτικά στο Κεφάλαιο 9 του βιβλίου όπου και επανέρχονται κάποια από τα ζητήmicroατα που θίγω στην Εισαγωγή Κάθε βιβλίο που επικεντρώνεται σε ένα βασικό συmicroπέρασmicroα πρέπει να χτίζεται όπως microια αψίδα Η laquoκλείδαraquo θα είναι σαν να κρέmicroεται στον αέρα αν δεν υποστηρίζεται από τους άλλους αψιδόλιθους Όλα τα κεφάλαια αυτού του βιβλίου στρέφονται κατά κάποιον τρόπο προς το κέντρο του προβλήmicroατος αλλά και στηρίζονται από τον σκελετό του κτιρίου Τα όρια της microίmicroησης που προκύπτουν από το εκφραστικό microέσο και το laquoσχήmicroαraquo οι σχέσεις φόρmicroας και λειτουργίας στην εικονοπλασία και πάνω απrsquo όλα η σηmicroασία της συmicromicroετοχής του θεατή για τη διαλεύκανση των αmicroφισηmicroιών δικαιώνουν τελικά την τολmicroηρή πρόταση ότι η τέχνη έχει ιστορία επειδή οι ψευδαισθήσεις της τέχνης δεν είναι microόνον ο καρ-πός της ανάλυσης των φαινοmicroένων από τον καλλιτέχνη αλλά και τα απαραί-τητα εργαλεία για microια τέτοια ανάλυση Ελπίζω ότι ο αναγνώστης δεν θα κλείσει το βιβλίο σε αυτό το σηmicroείο αλλά θα microε ακολουθήσει στη δοκιmicroή και την εφαρmicroογή αυτής της προσέγγισης στη φυσιογνωmicroική έκφραση και ακό-microα παραπέρα έως τα όρια της αισθητικής αυτής της Γης της Επαγγελίας που microόνο φευγαλέα θα microπορέσει να τη δει από microακριά

Καταλαβαίνω πως οι microακροσκελείς αναφορές στις θεωρίες της αντίληψης είναι κάπως κουραστικές για τον αναγνώστη που θέλει να φτάνει πάντοτε στην

70 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

καρδιά αυτού που ονοmicroάζουmicroε τέχνη Ωστόσο πιστεύω πως προκειmicroένου να συζητηθούν τα ζωτικά προβλήmicroατα της τέχνης απαιτείται πάντοτε να ξεκα-θαρίσει το ευρύτερο τοπίο Αυτή microου η πεποίθηση ενισχύεται απrsquo όσα γράφει ο microακαρίτης φίλος microου Ernst Kris ndashmicroε τον οποίο συχνά συζητούσα όλα αυτά τα ζητήmicroαταndash στο βιβλίο του Ψυχαναλυτικές αναζητήσεις στην τέχνη83

laquoΈχουmicroε πλέον συνειδητοποιήσει ότι η τέχνη δεν παράγεται σε κενό αέρος ότι όλοι οι καλλιτέχνες έχουν προδρόmicroους και πρότυπα αποτελώντας όπως και οι επιστήmicroονες microέρη microιας παράδοσης και δουλεύοντας σε συγκεκριmicroένο πάντοτε πλαίσιο προβληmicroάτων Ο βαθmicroός στον οποίο ελέγχει κανείς τα εκ-φραστικά του microέσα και η ελευθερία ndashσε ορισmicroένες τουλάχιστον περιόδουςndash να τροποποιεί αυτό το αυστηρό πλαίσιο αποτελούν προφανώς microέρος microιας περίπλο-κης κλίmicroακας microε την οποία microετράmicroε την επιτυχία Η ψυχανάλυση από την πλευρά της λίγα πράγmicroατα έχει συνεισφέρει έως τώρα στην κατανόηση αυτού του πλαισίου Η ψυχολογία του καλλιτεχνικού ύφους δεν έχει γραφτεί ακόmicroηraquo

Το κενό που επισηmicroαίνει ο Kris δεν πρόκειται φυσικά να καλυφθεί microε τα κεφάλαια που ακολουθούν Το laquoαίνιγmicroα του ύφουςraquo microπορεί να απαντηθεί microόνον από την ψυχολογία της αναπαράστασης Υπάρχουν πάντοτε οι ανεξιχνίαστες πιέσεις της microόδας και τα microυστήρια του γούστου84 Αν όmicroως θέλουmicroε κάποτε να κατανοήσουmicroε τις επιπτώσεις αυτών των παραγόντων στην αναπαράστα-ση και κατrsquo επέκταση στην τέχνη πρέπει πρώτα να αναζητήσουmicroε microια απά-ντηση στα απλούστερα ερωτήmicroατα που θέτει το σκίτσο του Αλαίν

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 41

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Ψυχολογία και laquoαίνιγmicroα του ύφουςraquo

Εφόσον η τέχνη συνδέεται microε τον ανθρώπινο νου κάθε επιστηmicroονική microε-λέτη της τέχνης θα είναι αναπόφευκτα ψυχολογία Μπορεί βέβαια να είναι και άλλα πράγmicroατα αλλά ψυχολογία θα είναι οπωσδήποτε

MAX J FRIEDLAumlNDER Για την τέχνη και τη γνώση1

I

ΗΕΙΚΟΝΑ της απέναντι σελίδας εξηγεί πιο γρήγορα απrsquo ότι οποιαδήπο-τε λόγια τι εννοώ laquoαίνιγmicroα του ύφουςraquo Το σχέδιο του Αλαίν συνοψίζει

πολύ καθαρά ένα πρόβληmicroα που απασχολεί γενιές και γενιές ιστορικών της τέχνης Γιατί διαφορετικές εποχές και διαφορετικοί λαοί έχουν αναπαραστήσει τον ορατό κόσmicroο microε τόσο διαφορετικό τρόπο Οι πίνακες που σήmicroερα τους θε-ωρούmicroε πιστή απεικόνιση της φύσης θα είναι άραγε για τις επερχόmicroενες γενιές τόσο λίγο πειστικοί όσο είναι για microας σήmicroερα η Αιγυπτιακή ζωγραφική Είναι όλα τα σχετικά microε την τέχνη εντελώς υποκειmicroενικά ή υπάρχουν και αντικειmicroενικά κριτήρια Και αν υπάρχουν και αν όσα διδάσκονται σήmicroερα οι σπουδαστές της τέχνης καταλήγουν σε πιο πιστές microιmicroήσεις της φύσης απrsquo ότι οι συmicroβάσεις των Αιγυπτίων τι ήταν εκείνο που εmicroπόδισε τους Αιγύπτιους να τα υιοθετήσουν Μήπως όπως υπαινίσσεται ο Αλαίν αντιλαmicroβάνονταν τη φύση microε διαφορετικό τρόπο Μήπως microια τέτοια ποικιλοmicroορφία της καλλιτε-χνικής όρασης θα βοηθούσε τελικά να εξηγήσουmicroε και τις περίπλοκες εικόνες πολλών σύγχρονων καλλιτεχνών

Όλα αυτά τα ερωτήmicroατα απασχολούν την ιστορία της τέχνης Όmicroως οι απαντήσεις δεν microπορούν να δοθούν microε τη βοήθεια των microεθόδων της ιστορίας και microόνο Περιγράφοντας τις αλλαγές που σηmicroειώνονται ο ιστορικός της τέ-χνης έχει ολοκληρώσει το έργο του Αυτό που εξετάζει είναι οι διαφορές της microιας τεχνοτροπίας από την άλλη έχοντας καταφέρει να τελειοποιήσει τις microεθόδους περιγραφής ώστε να οmicroαδοποιεί να οργανώνει και να χαρακτηρίζει

42 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

τα έργα τέχνης που σώζονται Παρατηρώντας τις κάθε είδους εικόνες σε αυ-τό το βιβλίο όλοι microας περισσότερο ή λιγότερο αντιδρούmicroε όπως ο ιστορικός της τέχνης στις microελέτες του προσλαmicroβάνουmicroε το θέmicroα microιας παράστασης σε συνδυασmicroό microε την τεχνοτροπία της (ένα κινεζικό τοπίο ένα ολλανδικό τοπίο ένα αρχαιοελληνικό κεφάλι microια προσωπογραφία του 17ου αιώνα) Θεωρώντας αυτές τις κατατάξεις δεδοmicroένες έχουmicroε πάψει να αναρωτιόmicroαστε πώς είναι τόσο εύκολο να λέmicroε ότι ένα δέντρο είναι ζωγραφισmicroένο από έναν Κινέζο ή έναν Ολλανδό Αν η τέχνη δεν ήταν microόνο ndashή κυρίωςndash έκφραση προσωπικής οπτι-κής δεν θα υπήρχε ιστορία της τέχνης ∆εν θα ήταν δεδοmicroένο ndashόπως είναι σήmicroεραndash ότι πρέπει να υπάρχει κάποια συγγένεια ανάmicroεσα σε εικόνες δέντρων ζωγραφισmicroένες την ίδια λίγο-πολύ εποχή ∆εν θα ήταν αυτονόητο ότι οι microα-θητές στο σκίτσο του Αλαίν [1] θα ζωγραφίσουν τελικά microια χαρακτηριστικά αιγυπτιακή microορφή Ακόmicroα και το αν microια αιγυπτιακή microορφή φιλοτεχνήθηκε πριν από 3000 χρόνια ή αποτελεί χθεσινή αποmicroίmicroηση θα ήταν δύσκολο να εντοπιστεί Ο ιστορικός της τέχνης βασίζεται σrsquo αυτό που είπε κάποτε ο Woumllf-flin laquo∆εν είναι τα πάντα δυνατά σε κάθε περίοδοraquo2 Η ερmicroηνεία αυτού του παράξενου γεγονότος δεν είναι καθήκον του ιστορικού της τέχνης Τότε όmicroως τίνος καθήκον είναι

II

Σε microια παλιότερη εποχή οι microέθοδοι αναπαράστασης ήταν αρmicroοδιότητα του κριτικού της τέχνης Έχοντας συνηθίσει να κρίνει τα έργα της εποχής του πάνω απrsquo όλα microε όρους αναπαραστασιακής ακρίβειας ο κριτικός δεν είχε κα-microιά αmicroφιβολία πως η ικανότητα αυτή είχε ακολουθήσει εξελικτική πορεία από την υποτυπώδη microίmicroηση έως την τελειοποίηση της ψευδαίσθησης Σύmicroφωνα microε αυτή την αντίληψη η Αιγυπτιακή τέχνη υιοθετούσε κάποιες υποτυπώδεις σχεδόν παιδικές microεθόδους αναπαράστασης απλώς και microόνο γιατί δεν γνώριζε άλλες πιο προχωρηmicroένες οι microέθοδοι των Αιγυπτίων θα microπορούσαν να εξηγη-θούν αλλά όχι βέβαια και να επαινεθούν Ένα από τα σηmicroαντικότερα κέρδη που αποκοmicroίσαmicroε από τη microεγάλη καλλιτεχνική επανάσταση που σάρωσε την Ευρώπη στο πρώτο microισό του 20ού αιώνα είναι και το ότι απαλλαχθήκαmicroε από αυτού του είδους την αισθητική Η πρώτη προκατάληψη που συνήθως προ-σπαθούmicroε να καταπολεmicroήσουmicroε όταν εισάγουmicroε κάποιον στην τέχνη είναι η πεποίθηση ότι η καλλιτεχνική αξία ταυτίζεται microε τη φωτογραφικού τύπου

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 43

ακρίβεια Ο microαθητής εκπαιδεύεται βαθmicroιαία ώστε να microπορεί να διακρίνει την τεράστια διαφορά που χωρίζει τη δηmicroιουργική έmicroπνευση του microεγάλου καλλι-τέχνη από την απλή εικόνα microιας καρτ-ποστάλ ή microιας φωτογραφίας κοmicromicroένης από περιοδικό Με άλλα λόγια η αισθητική έχει απορρίψει κάθε ενασχόληση microε το πρόβληmicroα της περισσότερο ή λιγότερο πιστής αναπαράστασης Πρόκει-ται για απελευθέρωση από πολλές απόψεις και δεν νοmicroίζω ότι υπάρχει κανείς που θα ήθελε να ξαναγυρίσουmicroε στην παλιά σύγχυση Καθώς όmicroως ούτε ο ιστορικός της τέχνης ούτε ο κριτικός επιθυmicroεί να ασχολείται microε αυτό το πα-νάρχαιο πρόβληmicroα δηmicroιουργείται οπωσδήποτε ένα κενό τείνει να επικρατήσει η εντύπωση ότι το θέmicroα της ψευδαίσθησης όντας χωρίς ενδιαφέρον από καλ-λιτεχνική άποψη είναι και από ψυχολογική άποψη πολύ απλό3

∆εν είναι απαραίτητο να προσφύγουmicroε στην τέχνη για να δείξουmicroε πως η άποψη αυτή είναι εσφαλmicroένη Οποιοδήποτε εγχειρίδιο ψυχολογίας και αν ανοί-ξουmicroε είναι γεmicroάτο από παραδείγmicroατα που δείχνουν πόσο περίπλοκα είναι αυ-τά τα ζητήmicroατα Την εικόνα [2] από το εβδοmicroαδιαίο χιουmicroοριστικό έντυπο Die Fliegenden Blaumltter (Τα Ιπτάmicroενα Φύλλα) microπορούmicroε να τη δούmicroε είτε σαν κουνέλι είτε σαν πάπια Ασφαλώς δεν έχουmicroε την ψευ-δαίσθηση ότι πρόκειται για laquoπραγmicroατικόraquo κουνέλι ή πά-πια4 Αυτό που βλέπουmicroε στο χαρτί δεν θυmicroίζει καν ζώο Και όmicroως δεν microπορεί κανείς να αmicroφισβητήσει πως το σχέδιο laquomicroεταmicroορφώνεταιraquo καθώς το ράmicroφος της πάπιας microετατρέπεται σε αυτιά του κουνελιού και microια σχεδόν αδι-όρατη γραmicromicroή στο κεφάλι της πάπιας αναβαθmicroίζεται σε στόmicroα του κουνελιού Αν ξαναδιαβάσουmicroε το σχέδιο σαν πάπια η γραmicromicroή αυτή τραβά άραγε πε-ρισσότερο την προσοχή microας Για να απαντήσουmicroε σε αυτό το ερώτηmicroα θα πρέπει να δούmicroε τι laquoπραγmicroατικά υπάρχειraquo να αποσυνδέσουmicroε το σχέδιο από την ερmicroηνεία του Σύντοmicroα ωστόσο διαπιστώνουmicroε πως κάτι τέτοιο δεν είναι δυνατόν Μπορούmicroε βέβαια τώρα να περνάmicroε microε microεγαλύτερη ταχύτητα από τη microια laquoανάγνωσηraquo στην άλλη Μπορούmicroε επίσης να θυmicroόmicroαστε το κουνέλι όταν βλέπουmicroε την πάπια Όmicroως όσο και αν εξοικειωθούmicroε microε την εικόνα διαπιστώνουmicroε πως παραmicroένει πάντοτε αδύνατον να πετύχουmicroε τη διπλή ταυτόχρονη ανάγνωση Όπως θα διαπιστώσουmicroε η ψευδαίσθηση είναι δύσκο-λο να περιγραφεί ή να αναλυθεί Όσο και αν έχουmicroε επίγνωση ότι κάθε εmicroπειρία πρέπει να είναι microια ψευδαίσθηση δεν microπορούmicroε να δούmicroε microε τη στενή έννοια του όρου τον εαυτό microας σε κατάσταση ψευδαίσθησης

Αν ο αναγνώστης βρίσκει αυτόν τον ισχυρισmicroό κάπως αινιγmicroατικό υπάρχει

2 Κουνέλι ή πάπια

44 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

πάντοτε ένα laquoόργανο ψευδαίσθησηςraquo πολύ οικείο σε όλους microας που microπορεί να τον επιβεβαιώσει ο καθρέφτης του microπάνιου Αναφέροmicroαι ειδικότερα στο microπά-νιο γιατί το πείραmicroα που προτείνω πετυχαίνει καλύτερα αν ο καθρέφτης είναι λίγο θολωmicroένος από ατmicroούς Είναι πράγmicroατι γοητευτικό από την άποψη της ιλουζιονιστικής αναπαράστασης να παρατηρήσει κανείς το κεφάλι του στον καθρέφτη καθαρίζοντας τους ατmicroούς από την επιφάνειά του Μόνον όταν κάνουmicroε κάτι τέτοιο συνειδητοποιούmicroε πόσο microικρή είναι η εικόνα που microας δίνει την ψευδαίσθηση ότι βλέπουmicroε τον εαυτό microας laquoπρόσωπο microε πρόσωποraquo Για την ακρίβεια είναι η microισή απrsquo ότι το κεφάλι microας ∆εν θέλω να κουράσω τον αναγνώστη microε γεωmicroετρικές αποδείξεις του γεγονότος αν και το πράγmicroα είναι αρκετά απλό αφού ο καθρέφτης βρίσκεται πάντα στη microέση της απόστασης που microε χωρίζει από το είδωλό microου το κεφάλι που βλέπω θα είναι το microισό σε microέγεθος από το πραγmicroατικό5 Παρrsquo όλες ωστόσο αυτές τις αποδείξεις και παρά τη γεωmicroετρία ο ισχυρισmicroός microου θα γίνεται πάντοτε δεκτός microε ειλικρινή δυσπιστία Ακόmicroα και εγώ θα συνεχίσω να επιmicroένω ότι βλέπω το κεφάλι microου σε φυσικό microέγεθος όταν ξυρίζοmicroαι και ότι το microέγεθος στην επιφάνεια του κα-θρέφτη δεν είναι παρά οπτασία ∆εν microπορείς να laquoχρησιmicroοποιείςraquo microια ψευδαί-σθηση και να την παρατηρείς ταυτόχρονα

Τα έργα τέχνης δεν είναι καθρέφτες αλλά έχουν κοινή microε τους καθρέφτες τη φευγαλέα microαγεία της microεταmicroόρφωσης που είναι δύσκολο να περιγραφεί microε λόγια Μια πραγmicroατική αυθεντία της ενδοσκόπησης όπως ο Kenneth Clark έχει περιγράψει πολύ γλαφυρά πώς απέτυχε όταν προσπάθησε να laquoκαταγρά-ψειraquo microια ψευδαίσθηση Παρατηρώντας ένα αριστούργηmicroα του Βελάσκεθ προ-σπάθησε να εντοπίσει τι ακριβώς συνέβαινε και οι απλές πινελιές χρώmicroατος στο τελάρο microετατρέπονταν σε όραmicroα microιας microεταmicroορφωmicroένης πραγmicroατικότητας καθώς έκανε microικρά βήmicroατα προς τα πίσω6 Όσο όmicroως και αν microετακινούνταν πίσω microπρος δεν microπόρεσε ποτέ να έχει δύο οπτικές εικόνες ταυτόχρονα και εποmicroένως να απαντήσει στο πρόβληmicroα που τον απασχολούσε Στο παράδειγmicroα του Kenneth Clark τα ζητήmicroατα αισθητικής και ψυχολογίας αλληλοδιαπλέ-κονται microε εξαιρετικά λεπτοφυή τρόπο άγνωστο φυσικά στα εγχειρίδια ψυχο-λογίας Συχνά σε αυτό το βιβλίο θεώρησα βολικό να αποσυνδέσω τη συζήτηση για τα οπτικά φαινόmicroενα από τη συζήτηση για τα έργα τέχνης Ξέρω ότι ενίο-τε αυτό δηmicroιουργεί την εντύπωση πως δεν αποδίδω στα έργα τέχνης τον απα-ραίτητο σεβασmicroό αλλά ελπίζω ότι συmicroβαίνει το αντίθετο ακριβώς

Έστω και αν η αναπαράσταση δεν είναι πάντοτε τέχνη αυτό δεν την κάνει λιγότερο microυστηριώδη Θυmicroάmicroαι πολύ καλά ότι η δύναmicroη και η microαγεία της

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 45

εικονοπλασίας microού αποκαλύφθηκε για πρώτη φορά όχι βέβαια από τον Βελά-σκεθ αλλά από ένα παιχνίδι σχεδιάσmicroατος που έmicroαθα από το Αναγνωστικό microου Μια microικρή οmicroοιοκαταληξία έλεγε πώς microπορείς να σχεδιάσεις έναν κύκλο που να παριστάνει ένα καρβέλι ψωmicroί (τα καρβέλια ήταν ολοστρόγγυλα στη Βιέννη όπου ζούσα τότε) microια καmicroπύλη πάνω από τον κύκλο microπορούσε να microε-τατρέψει το καρβέλι σε τσάντα για τα ψώνια δύο microικρά τριγωνάκια στο χε-ρούλι της την περιόριζαν σε απλό πουγκί για χρήmicroατα και microε την προσθήκη microιας ουράς είχες microπροστά σου microια γάτα [3] Εκείνο που microε είχε συναρπάσει ήταν η δύναmicroη της laquomicroεταmicroόρφωσηςraquo Η ουρά κατέστρεφε το πουγκί και δη-microιουργούσε τη γάτα δεν microπορούσες να έχεις το ένα χωρίς να εξαλείψεις το

άλλο Στον βαθmicroό που απέχουmicroε πολύ από το να κατανοήσουmicroε εις βάθος αυ-τή τη διαδικασία πώς microπορεί να ελπίζουmicroε κάτι τέτοιο όταν βρισκόmicroαστε microπροστά σε έναν Βελάσκεθ

Όταν άρχιζα τις έρευνές microου δεν φανταζόmicroουν πόσο microακριά θα microε οδηγήσει το θέmicroα της ψευδαίσθησης Το microόνο που microπορώ να συστήσω στον αναγνώστη ο οποίος θέλει να microε ακολουθήσει σε αυτή την laquoεξερεύνησηraquo είναι να ασκηθεί στο παιχνίδι της αυτοπαρατήρησης όχι τόσο σε σχέση microε τα microουσεία όσο στην καθηmicroερινή του επαφή microε κάθε είδους εικόνες ndash από την αίθουσα αναmicroο-νής του γιατρού microέχρι και την ώρα που στέκεται όρθιος στο λεωφορείο Όσα βλέπει στους χώρους αυτούς δεν microπορούν οπωσδήποτε να καταταγούν στα έργα τέχνης αν και δεν αποκλείεται να είναι πιο λειτουργικά και σηmicroαντικά από κάποια κακοmicroοίρικα έργα τέχνης που απλώς πιθηκίζουν τα ευρήmicroατα και τις τεχνικές επινοήσεις του Βελάσκεθ

Εξετάζοντας το έργο ζωγράφων που υπήρξαν microεγάλοι καλλιτέχνες αλλά και microεγάλοι ιλουζιονιστές δεν είναι πάντα εύκολο να ξεχωρίσει κανείς τη microε-λέτη της τέχνης από τη microελέτη της ψευδαίσθησης Αισθάνοmicroαι πάντως την ανάγκη να δηλώσω ξεκάθαρα πως το βιβλίο αυτό δεν αποτελεί ρητή ή συγκα-λυmicromicroένη συνηγορία υπέρ της χρήσης ιλουζιονιστικών τεχνασmicroάτων στη ζω-

3 Πώς να σχεδιάσετε microια γάτα

46 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

γραφική της εποχής microας Θεωρώ και εγώ βέβαια γεγονός ότι οι επινοήσεις και τα εφέ τα σχετικά microε την αναπαράσταση που αποτελούσαν τη δόξα ορι-σmicroένων παλαιών ζωγράφων αποτελούν πλέον κοινοτοπίες Πιστεύω ωστόσο ότι υπάρχει κίνδυνος να χάσουmicroε την επαφή microας microε τους microεγάλους ∆ασκάλους του παρελθόντος αν δεχτούmicroε τη θεωρία ndashπου είναι της microόδαςndash πως αυτά τα ζητήmicroατα δεν είχαν καmicroιά σχέση microε την τέχνη Ο λόγος για τον οποίο η ανα-παράσταση της φύσης microπορεί σήmicroερα να θεωρείται τετριmicromicroένη οφείλει να απασχολεί ιδιαίτερα τον ιστορικό της τέχνης7 Ποτέ κατά το παρελθόν η ει-κόνα δεν ήταν τόσο φτηνή ndashmicroε κάθε έννοια του όρουndash όσο στην εποχή microας Ζούmicroε περικυκλωmicroένοι από αφίσες και διαφηmicroίσεις από κόmicroικ και εικονογρα-φηmicroένα έντυπα Στην οθόνη της τηλεόρασης και στον κινηmicroατογράφο στα γραmicromicroατόσηmicroα και στη συσκευασία των προϊόντων αναπαριστώνται όψεις της πραγmicroατικότητας Η ζωγραφική διδάσκεται στο σχολείο και ασκείται στο σπίτι για λόγους θεραπευτικούς ή απλώς για να περνάει η ώρα Ένας microέτριος σηmicroερινός ερασιτέχνης ζωγράφος είναι σε θέση να χρησιmicroοποιεί τεχνικές και τεχνάσmicroατα που θα φαίνονταν microαγικά στον Τζόττο Ακόmicroα και οι χονδροειδείς παραστάσεις που συναντάmicroε σε ένα κουτί από κόρνφλεϊκς θα άφηναν άφωνους τους συγχρόνους του Τζόττο ∆εν ξέρω αν κάποιοι συmicroπεραίνουν από αυτό ότι το κουτί των κόρνφλεϊκς είναι ανώτερο από τον Τζόττο εγώ πάντως δεν ανή-κω σε αυτούς Απλώς πιστεύω πως ο θρίαmicroβος και η εκλαΐκευση της αναπα-ραστασιακής δεξιότητας θέτουν κάποια προβλήmicroατα για τον κριτικό και τον ιστορικό της τέχνης

Οι Έλληνες έλεγαν ότι η απαρχή της γνώσης βρίσκεται στην έννοια του θαυmicroαστού και ότι αν πάψουmicroε να θαυmicroάζουmicroε κινδυνεύουmicroε να πάψουmicroε να γνωρίζουmicroε Αυτό που κυρίως επιδιώκω εδώ είναι να αποκαταστήσω την αί-σθησή microας του θαυmicroαστού microέσω της ικανότητας του ανθρώπου να παράγει microε φόρmicroες γραmicromicroές σκιές ή χρώmicroατα αυτά τα γεmicroάτα microυστήριο φαντάσmicroα-τα της πραγmicroατικότητας που αποκαλούmicroε laquoεικόνεςraquo Γράφει ο Πλάτων στον Σοφιστή laquoΆραγες δεν θα πούmicroε πως κατασκευάζει από τη microια microεριά ένα πραγ-microατικό σπίτι microε την οικοδοmicroική και από την άλλη microεριά ένrsquo άλλο microε τη ζωγρα-φική καmicroωmicroένο σαν ένα είδος όνειρο ανθρώπινο για ξυπνητούςraquo8 Πρόκειται ίσως για την καλύτερη περιγραφή της έννοιας του θαυmicroαστού στην τέχνη ndash η αξία της δεν microειώνεται από το γεγονός ότι πολλές από αυτές τις ονειροφαντα-σίες εmicroείς τις εξοβελίζουmicroε από το πεδίο της τέχνης ως απλά υποκατάστατα ονείρων (κόmicroικ πιν-απ γκερλς) Ακόmicroα και αυτά τα laquoκατώτεραraquo είδη εικόνων microπορούν αν αξιοποιηθούν σωστά να αποτελέσουν έναυσmicroα για σκέψη Όπως

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 47

ακριβώς η microελέτη της ποίησης παραmicroένει ελλιπής χωρίς κάποια γνώση της γλώσσας της πεζογραφίας έτσι και η microελέτη της τέχνης θα συmicroπληρώνεται πιστεύω όλο και περισσότερο από την εmicroβάθυνση στη γλώσσα των εικόνων Ήδη η εικονολογία ανιχνεύει την αλληγορική και συmicroβολική λειτουργία των εικόνων τη σχέση τους microε ότι θα microπορούσε να ονοmicroαστεί laquoαόρατος κόσmicroος των ιδεώνraquo9 Ο τρόπος microε τον οποίο η γλώσσα της τέχνης αναφέρεται στον ορατό κόσmicroο είναι τόσο προφανής αλλά και τόσο microυστηριώδης ταυτόχρονα ώστε παραmicroένει σχεδόν άγνωστος ndash microε εξαίρεση τους ίδιους τους καλλιτέχνες που microπορούν να χρησιmicroοποιούν αυτή τη γλώσσα χωρίς πάντοτε να τη γνωρί-ζουν από γραmicromicroατική και σηmicroειολογική άποψη10

Τα βιβλία καλλιτεχνών και καθηγητών της τέχνης που προορίζονται για τους σπουδαστές αλλά και για τους απλούς φιλότεχνους περιέχουν πολλές πρακτικές γνώσεις και οδηγίες11 Μη όντας ο ίδιος καλλιτέχνης δεν σκοπεύω να επεκταθώ σε τεχνικά ζητήmicroατα που υπερβαίνουν τις ανάγκες της επιχει-ρηmicroατολογίας microου Θα ήmicroουν πάντως ευτυχής αν κάθε κεφάλαιο αυτού του βιβλίου ήταν και ένα υποστήριγmicroα της τόσο αναγκαίας γέφυρας ανάmicroεσα στην ιστορία της τέχνης και στον καλλιτέχνη microε τα προβλήmicroατά του Το ζητούmicroε-νο είναι να συζητήσουmicroε ορισmicroένα προβλήmicroατα σε microια γλώσσα κατανοητή στους ιστορικούς της τέχνης στους καλλιτέχνες και ndashγιατί όχιndash σε όσους microελετούν επιστηmicroονικά το ζήτηmicroα της αντίληψης

III

Ο αναγνώστης που θέλει να περάσει κατευθείαν laquoστο ζουmicroίraquo καλά θα κάνει να πάει από εδώ κατευθείαν στο Κεφάλαιο 1 Υπάρχει ωστόσο microια παλαιά πα-ράδοση (τόσο παλαιά όσο ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης) που επιτάσσει πριν κάποιος ασχοληθεί microε ένα φιλοσοφικό πρόβληmicroα και προτείνει νέες λύσεις να παραθέτει πρώτα microια κριτική επισκόπηση της ιστορίας του προβλήmicroατος Στα υπόλοιπα microέρη αυτής της Εισαγωγής θα αναφερθώ λοιπόν σύντοmicroα στην εξέλιξη των απόψεων για το καλλιτεχνικό ύφος και θα εξηγήσω πώς η ιστορία της αναπαράστασης στην τέχνη συναρθρώθηκε βαθmicroιαία όλο και περισσότερο microε την ψυχολογία της αντίληψης Το τελευταίο microέρος ειδικότερα είναι αφιε-ρωmicroένο στην κατάσταση που επικρατεί σήmicroερα και στη διάταξη της ύλης αυτού του βιβλίου

Η λέξη στιλ (ύφος τεχνοτροπία) προέρχεται από το stilus το όργανο γραφής

48 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

των Ρωmicroαίων οι οποίοι χρησιmicroοποιούσαν τον όρο και microε την έννοια της laquoρέ-ουσας καλής πέναςraquo όπως θα λέγαmicroε σήmicroερα12 Η κλασική παιδεία στηρι-ζόταν στην ικανότητα του σπουδαστή να εκφράζεται και να πείθει γιrsquo αυτό και οι δάσκαλοι της ρητορικής έδιναν πάντοτε microεγάλη έmicroφαση στα ζητήmicroατα ύφους Οι απόψεις των δασκάλων αυτών πλούσιες καθώς ήταν σε ιδέες για την τέχνη και την έκφραση γενικότερα άσκησαν σηmicroαντική και παρατετα-microένη επίδραση στην κριτική13 Οι προσπάθειές τους επικεντρώνονταν συνήθως στο να αναλύσουν τις ψυχολογικές επιπτώσεις των ποικίλων υφολογικών ευ-ρηmicroάτων και παραδόσεων microε επακόλουθο τη διαmicroόρφωση microιας πλούσιας ορο-λογίας για την περιγραφή των laquoεκφραστικών κατηγοριώνraquo (κοmicroψό microεγαλο-πρεπές ποmicroπώδες συγκαταβατικό κά)14 Χωρίς αυτούς οι διάφοροι προσ-διορισmicroοί του ύφους ίσως να microην είχαν ποτέ επεκταθεί στις εικαστικές τέχνες15

Αναζητώντας γλαφυρούς χαρακτηρισmicroούς για το ύφος οι συγγραφείς που ασχολήθηκαν microε τη ρητορική συνήθιζαν να κάνουν παραλληλισmicroούς microε τη ζωγραφική και τη γλυπτική16 Ο Κουιντιλιανός λχ προκειmicroένου να περιγρά-ψει την εmicroφάνιση της λατινικής ρητορικής τέχνης και την εξέλιξή της από την τραχιά ορmicroητικότητα στην εξευγενισmicroένη κοmicroψότητα παραθέτει microια σύντοmicroη ιστορία της τέχνης από την laquoακαmicroψίαraquo της Αρχαϊκής γλυπτικής έως τη laquoγλυκύτηταraquo και την laquoαπαλότηταraquo των microεγάλων καλλιτεχνών του 4ου αι-ώνα πΧ17 Όσο και αν είναι γοητευτικές αυτές οι αναδροmicroές χαρακτηρίζονται συχνά από σύγχυση την οποία microάς έχουν κληροδοτήσει Τα προβλήmicroατα της έκφρασης σπανίως είναι ανεξάρτητα από τα προβλήmicroατα της καλλιτεχνικής δεξιότητας Εκείνο που εmicroφανίζεται ως πρόοδος από την άποψη του χειρισmicroού ενός microέσου microπορεί ιδωmicroένο από microια άλλη οπτική γωνία να θεωρείται κενή περιεχοmicroένου δεξιοτεχνία Στις συγκρούσεις ανάmicroεσα στις διάφορες σχολές ρητορικής χρησιmicroοποιούνται συχνά παρόmicroοια laquoηθικού χαρακτήραraquo επιχειρή-microατα Η ασιατική microεγαλοστοmicroία αποδοκιmicroάζεται ως ένδειξη ηθικής παρακ-microής ενώ η επάνοδος σε αmicroιγώς αττικό λεξιλόγιο χαιρετίζεται ως ηθική νίκη18 Σε ένα δοκίmicroιο του Σενέκα ο εκφυλισmicroός του ύφους από τον Μαικήνα στιγmicroα-τίζεται ως φαινόmicroενο microιας διεφθαρmicroένης κοινωνίας για την οποία η επιτήδευ-ση και οι δυσνόητες φράσεις έχουν microεγαλύτερη αξία απrsquo ότι η σαφήνεια και η διαύγεια των νοηmicroάτων19 Υπήρχε όmicroως και ο αντίλογος Σε έναν διάλογό του περί ρητορικής ο Τάκιτος αντικρούει τις Ιερεmicroιάδες της εποχής του που κα-ταδίκαζαν το laquomicroοντέρνοraquo ύφος20 Οι καιροί αλλάζουν υποστηρίζει και microαζί τους αλλάζουν και τα αυτιά microαςmiddot απαιτούmicroε νέο ύφος στους λόγους που εκφω-νούνται

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 49

Αυτή η αναφορά στις συνθήκες της εποχής και στη διαφοροποίηση που επέρχεται στα laquoαυτιάraquo είναι ίσως η πρώτη ndashφευγαλέα έστωndash επαφή ανάmicroε-σα στην ψυχολογία του ύφους και την ψυχολογία της αντίληψης Άλλη ανά-λογη αναφορά στα κείmicroενα της αρχαιότητας για την τέχνη εγώ τουλάχιστον δεν έχω υπόψη microου Όχι ότι η αρχαιότητα αγνοούσε τη σηmicroασία της δεξιότη-τας του καλλιτέχνη για την ψυχολογία της αντίληψης Σε έναν από τους φι-λοσοφικούς διαλόγους του Κικέρωνα τα Ακαδηmicroαϊκά γίνεται λόγος για την αισθητηριακή αντίληψη ως πηγή γνώσης Στον σκεπτικιστή που αmicroφισβητεί τη δυνατότητα οποιασδήποτε γνώσης υπενθυmicroίζεται η οξύτητα και η τελει-ότητα της όρασής microας laquoΠόσα πράγmicroατα που εmicroείς δεν βλέπουmicroε τα βλέπουν οι ζωγράφοι microέσα από τις σκιές και τις προβολέςraquo αναφωνεί ένας συνοmicroιλη-τής ndash για να του υπενθυmicroίσουν βέβαια σύντοmicroα ότι το επιχείρηmicroά του απο-δεικνύει απλώς πόσο κακή θα πρέπει να είναι η όραση του microέσου Ρωmicroαίου αφού ελάχιστοι από τους ζωγράφους είναι Ρωmicroαίοι21

Τίποτε ωστόσο δεν δείχνει ότι η Κλασική Αρχαιότητα είχε πλήρη συνεί-δηση των επιπτώσεων αυτής της επισήmicroανσης Το ερώτηmicroα που τίθεται πα-ραmicroένει πάντοτε αναπάντητο Η ικανότητα των καλλιτεχνών να microιmicroούνται την πραγmicroατικότητα οφείλεται στο ότι laquoβλέπουν περισσότεραraquo απrsquo ότι ο microέσος άνθρωπος ή αντιστρόφως βλέπουν περισσότερα γιατί έχουν το χάρισmicroα και την ικανότητα της microίmicroησης22 Και οι δυο απόψεις έχουν υπέρ τους κάποια επιχειρήmicroατα που προέρχονται από κοινές σε όλους microας εmicroπειρίες Προφανώς οι καλλιτέχνες microαθαίνουν παρατηρώντας επίmicroονα τη φύση αλλά βέβαια ποτέ η παρατήρηση και microόνο δεν είναι αρκετή για να γίνει κάποιος καλλιτέχνης Κατά την αρχαιότητα η αξιοποίηση της ψευδαίσθησης στην τέχνη ήταν τό-σο πρόσφατο επίτευγmicroα ώστε η συζήτηση για τη ζωγραφική και τη γλυπτι-κή έτεινε αναπόφευκτα να επικεντρώνεται στο θέmicroα της microίmicroησης Έτσι ο Πλίνιος διηγείται την ιστορία της γλυπτικής και της ζωγραφικής σαν microια ιστορία επινοήσεων και ανακαλύψεων αποδίδοντας σε συγκεκριmicroένους καλ-λιτέχνες τα διαδοχικά επιτεύγmicroατα ως προς την απόδοση της φύσης ο Πο-λύγνωτος ήταν ο πρώτος που ζωγράφισε microορφές microε ανοιχτό το στόmicroα και microε δόντια ο γλύπτης Πυθαγόρας ο πρώτος που έδωσε στα έργα του φλέβες και νεύρα ο ζωγράφος Νικίας ο πρώτος που προσπάθησε να αποδώσει το φως και τη σκιά23 Στην Αναγέννηση ο Βαζάρι περιέγραψε την πορεία της τέχνης από τον 13ο έως τον 16ο αιώνα δίνοντας επίσης έmicroφαση στη συνεισφορά συγκε-κριmicroένων καλλιτεχνών στην υπόθεση της αναπαράστασης24 Κατά τον Βα-ζάρι η τέχνη αναδύθηκε από τις ταπεινές απαρχές της στα όρια της τελειό-

50 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

τητας γιατί κάποιες microεγαλοφυΐες όπως ο Τζόττο έθεσαν τα θεmicroέλια στα οποία έχτισαν οι άλλοι Έτσι για τον microυστηριώδη Στέφανο (ντα Βερόνα) διαβάζουmicroε laquoΑν και οι προσπάθειές του για απόδοση των microορφών microε προοπτική βράχυνση παρουσιάζουν σοβαρές αδυναmicroίεςhellip λόγω δυσκολιών του στην εκτέλεση ωστό-σο όντας ο πρώτος που ερεύνησε αυτές τις δυσκολίες είναι πολύ πιο αξιοmicroνη-microόνευτος απrsquo ότι εκείνοι που τον ακολούθησαν microε ένα πιο microεθοδικό και πειθαρ-χηmicroένο ύφοςraquo25 Με άλλα λόγια ο Βαζάρι αντιmicroετώπιζε την ανακάλυψη των microεθόδων αναπαράστασης σαν τόσο microεγάλο και δύσκολο συλλογικό εγχείρηmicroα ώστε να είναι απαραίτητος ένας κάποιος laquoκαταmicroερισmicroός εργασίαςraquo Για τον Ταντέο Γκάντι γράφει laquoΟ Ταντέο υιοθέτησε την τεχνοτροπία του Τζόττο αλλά δεν τη βελτίωσε σηmicroαντικά παρά microόνον ως προς το χρώmicroα που έγινε πιο ζωηρό και πιο διαυγές Ο Τζόττο είχε δώσει τόσο microεγάλη σηmicroασία στο να βελτιώσει άλλες πλευρές της τέχνης της ζωγραφικής ώστε στα χρώmicroατά του ήταν απλώς επαρκής Έτσι ο Ταντέο που είχε ήδη γνωρίσει και αφοmicroοιώσει τα επιτεύγmicroατα του Τζόττο είχε την άνεση να προσθέσει τη δική του συmicroβο-λή βελτιώνοντας το χρώmicroαraquo26

Ελπίζω να αποδείξω microε όσα θα ακολουθήσουν ότι η άποψη αυτή δεν είναι σε καmicroιά περίπτωση τόσο αφελής όσο φαίνεται ορισmicroένες φορές Φαίνεται αφελής microόνο και microόνο επειδή ο Βαζάρι δεν microπορούσε να αποσυνδέσει την ιδέα της καλλιτεχνικής επινόησης και ανακάλυψης από τη microίmicroηση της φύσης Η αντίφαση αυτή είναι ιδιαίτερα φανερή σε όσα αναφέρει ο Βαζάρι για τον Μα-ζάτσο στον οποίο αποδίδει την ανακάλυψη ότι laquoη ζωγραφική δεν είναι τίποτε άλλο παρά απεικόνιση όλων των ζωντανών πραγmicroάτων της φύσης microέσω του σχεδίου και του χρώmicroατος τα οποία επίσης προέρχονται από την ίδια τη φύ-σηraquo Λχ ο Μαζάτσο laquoσυνήθιζε να αποδίδει τα ρούχα microε λίγες πτυχώσεις να πέφτουν αρκετά ελεύθερα όπως ακριβώς είναι στο φυσικό τουςmiddot η συνήθειά του αυτή αποδείχθηκε πολύ χρήσιmicroη για τους microεταγενέστερους καλλιτέχνες και εποmicroένως αξίζει να του πιστώσει κανείς την ανακάλυψή τηςraquo27

∆ικαιολογηmicroένα ο αναγνώστης θα microπορούσε να αναρωτηθεί τι ήταν αυτό που εmicroπόδιζε τους ζωγράφους πριν από τον Μαζάτσο να αποδώσουν το φυσικό ελεύθερο laquoπέσιmicroοraquo των ρούχων Η διατύπωση αυτού του ερωτήmicroατος και οι πρώτες προσπάθειες να απαντηθεί συνδέονται ακόmicroα και σήmicroερα microε την ακα-δηmicroαϊκή παράδοση στη διδασκαλία της τέχνης

Το ερώτηmicroα τι σηmicroαίνει laquoπαρατηρώ τη φύσηraquo ndashαυτό που σήmicroερα ονοmicroά-ζεται ψυχολογία της αντίληψηςndash πρωτοεmicroφανίστηκε microε τη microορφή πρακτικού προβλήmicroατος στη διδασκαλία της τέχνης Ο ακαδηmicroαϊκός δάσκαλος που επι-

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 51

ζητούσε την ακρίβεια της αναπαράστασης ανακάλυπτε ndashόπως ανακαλύπτου-microε και εmicroείς σήmicroεραndash ότι οι δυσκολίες των microαθητών του οφείλονταν στην ανικανότητά τους όχι microόνο να αντιγράψουν αλλά και να laquoδουνraquo τη φύση Στις αρχές του 18ου αιώνα ο Jonathan Richardson παρατηρούσε σχετικά laquohellipΚανείς δεν βλέπει πώς είναι τα πράγmicroατα αν δεν ξέρει πώς πρέπει να είναι Το ότι το αξίωmicroα αυτό ισχύει γίνεται φανερό αν δει κανείς το ακαδηmicroαϊκό σχέδιο κάποιου που αγνοεί τη δοmicroή του ανθρώπινου σώmicroατος των αρθρώσεων και της ανατοmicroίας γενικά σε αντιπαραβολή microε το σχέδιο κάποιου που γνωρίζει και καταλαβαίνει πολύ καλά όλα αυτάhellip Και οι δυο βλέπουν το ίδιο πράγmicroα αλλά microε διαφορετικό ο καθένας microάτιraquo28

Τέτοιου τύπου παρατηρήσεις δεν απείχαν πολύ από την άποψη ότι οι αλλα-γές στο ύφος όπως τις είχε περιγράψει ο Βαζάρι δεν οφείλονταν microόνο σε αυ-ξηmicroένη δεξιότητα αλλά και σε διαφορετικούς τρόπους να βλέπει κανείς τον κόσmicroο Ήδη από τον 18ο αιώνα σε microια από τις παραδόσεις του στη Βασιλική Ακαδηmicroία ο ακαδηmicroαϊκός δάσκαλος James Barry απορούσε για την πληρο-φορία του Βαζάρι ότι την Παναγία Ρουτσελλάι του Τσιmicroαmicroπούε (σήmicroερα απο-δίδεται στον Ντούτσο) τη θεωρούσαν αριστούργηmicroα τον 13ο αιώνα [4] laquoΟι microεγάλες αδυναmicroίες αυτού του έργου του Τσιmicroαmicroπούεraquo έλεγε ο Barry laquoθα microπορούσαν να κάνουν κάποιον να πιστέψει πως ο καλλιτέχνης δεν είχε ουσια-στικά εικόνα της φύσης όταν το ζωγράφισε Η microίmicroηση ωστόσο στην παλαι-ότερη τέχνη θυmicroίζει τη σχετική διαδικασία στα παιδιά τίποτε δεν είναι ορατό ακόmicroα και στον καθρέφτη αν δεν είναι από πριν γνωστό και ζητούmicroενο Οι άπειρες διαφορές microεταξύ των περιόδων γνώσης και άγνοιας δείχνουν σε ποιο βαθmicroό η επέκταση ή περιστολή του οπτικού microας πεδίου εξαρτάται από αρκε-τούς άλλους παράγοντες πέρα από τη φυσική microας όραση Οι άνθρωποι σε δι-άφορες εποχές έβλεπαν και θαύmicroαζαν περιορισmicroένα επειδή γνώριζαν περιορι-σmicroέναraquo29

Κάτω και από την επίδραση των νέων επιστηmicroονικών δεδοmicroένων για την όραση και την παρατήρηση τα ζητήmicroατα αυτά απασχολούσαν πολύ τους καλλιτέχνες των αρχών του 19ου αιώνα laquoΗ τέχνη να διαβάζεις τη φύσηraquo έλεγε ο Κόνσταmicroπλ microε το γνωστό γλαφυρό του ύφος laquoείναι κάτι που πρέπει κανείς να το microάθει microε τον ίδιο τρόπο που microαθαίνει και την τέχνη να διαβάζει τα ιερογλυφικά των Αιγυπτίωνraquo30 Πρόκειται για microια κατrsquo εξοχήν αιχmicroηρή πα-ρατήρηση αν λάβει κανείς υπόψη ότι δεν απευθύνεται τόσο στους άλλους καλλιτέχνες όσο στο κοινό Το συmicroπέρασmicroα στο οποίο καταλήγει ο Κόν-σταmicroπλ είναι ότι το κοινό δεν έχει δικαίωmicroα να κρίνει την πιστότητα ή microη ενός

52 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

πίνακα γιατί η οπτική του συσκοτίζεται από άγνοια και προκαταλήψεις Το 1843 ο Ράσκιν έγραψε το έργο του Σύγχρονοι ζωγράφοι για να υπερασπιστεί τον Τέρνερ microε βάση αυτήν ακριβώς την άποψη Η πραγmicroατεία του Ράσκιν είναι ίσως η τελευταία και πειστικότερη απόπειρα να ερmicroηνευτεί η ιστορία της τέχνης microε βάση την πορεία προς την εικαστική αλήθεια σύmicroφωνα microε την πα-ράδοση του Πλίνιου και του Βαζάρι31 Ο Τέρνερ είναι ανώτερος από τον Κλοντ

4 Παναγία Ρουτσελλάι περ 1285

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 53

Λορραίν ή τον Καναλέττο υποστηρίζει ο Ράσκιν γιατί είναι φανερό πως γνω-ρίζει περισσότερα απrsquo ότι εκείνοι για τη φύση και τα οπτικά εφέ Αυτή όmicroως η αλήθεια της φύσης laquoδεν είναι ευδιάκριτη στις ακαλλιέργητες αισθήσειςraquo Αν ο κριτικός αναλύσει τη δοmicroή των κυmicroάτων και του συννεφιασmicroένου ουρανού των βράχων και της βλάστησης θα αναγνωρίσει τελικά πως ο Τέρνερ είναι πάντοτε σωστός Η πρόοδος της τέχνης microετατρέπεται έτσι σε αγώνα κατά των προκαταλήψεων της παράδοσης Είναι αργή επειδή είναι δύσκολο να αποσυνδέσουmicroε αυτό που πραγmicroατικά βλέπουmicroε από αυτό που απλώς γνωρί-ζουmicroε να ανακτήσουmicroε microε άλλα λόγια το laquoαθώο microάτιraquo (ο Ράσκιν έκανε ευρύ-τερα γνωστό τον όρο) που απαιτείται

Χωρίς να το γνωρίζει ο Ράσκιν προσέφερε έτσι το εκρηκτικό microείγmicroα που θα τίναζε στον αέρα το οικοδόmicroηmicroα της ακαδηmicroαϊκής τέχνης και διδασκαλίας Για τον Barry laquoη απλή επάνοδος στη φυσική microας όρασηraquo δεν ήταν σε θέση να δώσει τίποτε καλύτερο από την Παναγία Ρουτσελλάι Για τον Ράσκιν και τους επιγόνους του στόχος του καλλιτέχνη έπρεπε να είναι η επάνοδος στην άδολη αλήθεια της φυσικής όρασης Οι ανακαλύψεις των ιmicroπρεσιονιστών και οι ζωηρές συζητήσεις που αυτές προκάλεσαν αύξησαν το ενδιαφέρον των καλ-λιτεχνών και των κριτικών για τα laquomicroυστήριαraquo της αντίληψης Είχαν άραγε δίκιο οι ιmicroπρεσιονιστές όταν ισχυρίζονταν ότι έβλεπαν τον κόσmicroο όπως τον ζωγράφιζαν ότι αναπαρήγαν laquoτην εικόνα στον αmicroφιβληστροειδήraquo Αυτός ήταν ο στόχος προς τον οποίο έτεινε ολόκληρη η ιστορία της τέχνης Θα έλυνε τε-λικά η ψυχολογία της αντίληψης τα προβλήmicroατα του καλλιτέχνη

IV

Η σχετική συζήτηση αποκάλυψε αυτό που ήταν αναπόφευκτο να αποκαλύψει η επιστήmicroη είναι ουδέτερη και ο καλλιτέχνης αν θέλει να επικαλείται τα πο-ρίσmicroατά της πρέπει να διακινδυνεύσει Η διάκριση ανάmicroεσα στο τι πραγmicroατι-κά βλέπουmicroε και τι νοητικά συmicroπεραίνουmicroε είναι τόσο παλιά όσο και η συζή-τηση για την ανθρώπινη αντίληψη Ο Πλίνιος συmicroπυκνώνει τις σχετικές από-ψεις της Κλασικής Αρχαιότητας όταν γράφει ότι laquoο νους είναι το πραγmicroατικό όργανο όρασης και παρατήρησης τα microάτια λειτουργούν σαν σκεύος που υπο-δέχεται και microεταβιβάζει το ορατό microέρος όσων συνειδητοποιούmicroεraquo32 Ο Πτολε-microαίος αφιερώνει αρκετά αποσπάσmicroατα από τα Οπτικά του (περ 150 microΧ) στον ρόλο που διαδραmicroατίζει η κρίση στη διαδικασία της όρασης33 Ο microεγαλύ-

54 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

τερος Άραβας microελετητής του θέmicroατος ο Αλχάζεν (πέθ 1038) δίδαξε στη microεσαιωνική ∆ύση τη διάκριση microεταξύ αίσθησης γνώσης και συνεπαγωγής που αποτελούν όλες στοιχεία της αντίληψης laquoΤίποτε απrsquo όσα βλέπουmicroεraquo λέει laquoδεν γίνεται αντιληπτό microόνο microε την αίσθηση της όρασης εκτός από το φως και τα χρώmicroαταraquo34 Τα προβλήmicroατα που έθετε αυτή η παράδοση επα-νήλθαν στο προσκήνιο όταν ο Τζον Λοκ αρνήθηκε την ύπαρξη σύmicroφυτων εν-νοιών και ισχυρίστηκε ότι όλες microας οι γνώσεις αποκτώνται microέσω των αισθή-σεων Αν όmicroως το microάτι αντιδρά microόνο στο φως και στα χρώmicroατα από πού προέρχεται η γνώση microας για την τρίτη διάσταση Στο έργο του Νέα θεωρία της όρασης που εκδόθηκε το 1709 ο Μπέρκλεϋ επανήλθε στο πρόβληmicroα για να καταλήξει στο συmicroπέρασmicroα ότι η γνώση microας του χώρου και του όγκου δεν microπορεί να αποκτηθεί παρά microόνο microέσω της αίσθησης της αφής και της κίνησης Αυτή η αναφορά σε laquoαισθητηριακά δεδοmicroέναraquo που ξεκίνησε microε τους Άγγλους εmicroπειριστές εξακολουθούσε να κυριαρχεί στις ψυχολογικές έρευνες έως τον 19ο αιώνα οπότε και αναπτύχθηκε η επιστήmicroη της οπτικής από τον Χέλmicro-χολτς και άλλους Ούτε όmicroως ο Μπέρκλεϋ ούτε ο Χέλmicroχολτς έκαναν το λάθος να microπερδέψουν την όραση microε την οπτική εντύπωση Αντιθέτως η διάκριση ανάmicroεσα σε ότι ονοmicroάζουmicroε συχνά laquoεντύπωσηraquo ndashτην απλή καταγραφή των ερεθισmicroάτωνndash και τη νοητική διεργασία της αντίληψης που κατά τον Χέλ-microχολτς στηρίζεται στην laquoασύνειδη συνεπαγωγήraquo αποτελούσε κοινό τόπο για την ψυχολογία του 19ου αιώνα35

∆εν ήταν λοιπόν δύσκολο να αντικρουστούν τα ψυχολογικά επιχειρήmicroατα των ιmicroπρεσιονιστών ότι οι πίνακές τους έδειχναν τον κόσmicroο laquoόπως πραγmicroα-τικά τον βλέπουmicroεraquo microε εξίσου ισχυρά ψυχολογικά επιχειρήmicroατα για την εξάρ-τηση της παραδοσιακής τέχνης από τις νοητικές διεργασίες Στην πορεία αυτής της διαmicroάχης που άρχισε γύρω στα τέλη του 19ου αιώνα η γενική και βολική έννοια της microίmicroησης κατέρρευσε αφήνοντας καλλιτέχνες και κριτικούς σε σύγχυση

Σηmicroαντικός από αυτή την άποψη είναι ο ρόλος ορισmicroένων Γερmicroανών στο-χαστών Ένας από αυτούς ο Konrad Fiedler επέmicroενε πως σε αντίθεση microε ότι ισχυρίζονταν οι ιmicroπρεσιονιστές laquoακόmicroα και η πιο απλή αισθητηριακή εντύπωση που microοιάζει microε πρώτη ύλη των νοητικών διεργασιών είναι ήδη ένα νοητικό γεγονός ενώ αυτό που ονοmicroάζεται εξωτερικός κόσmicroος είναι στην πραγmicroατικότητα προϊόν σύνθετων ψυχολογικών διαδικασιώνraquo36

Ένας φίλος του Fiedler ο νεοκλασικός γλύπτης Adolf von Hildebrand επιχείρησε να αναλύσει αυτές τις διαδικασίες στο βιβλιαράκι του microε τίτλο Το

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 55

πρόβληmicroα της microορφής στις εικαστικές τέχνες που εκδόθηκε το 1893 και προκά-λεσε το ζωηρό ενδιαφέρον microιας ολόκληρης γενιάς37 Ο Hildebrand αmicroφισβή-τησε επίσης τα ιδεώδη του επιστηmicroονικού νατουραλισmicroού επικαλούmicroενος την ψυχολογία της αντίληψης Αν επιχειρήσουmicroε να αναλύσουmicroε τις νοητικές microας εικόνες στα συστατικά τους στοιχεία θα δούmicroε ότι αποτελούνται από αισθη-τηριακά δεδοmicroένα που απορρέουν από την όραση αλλά και από αναmicroνήσεις αφής και κίνησης Μια σφαίρα λχ εmicroφανίζεται στο microάτι σαν επίπεδος δί-σκος η αφή είναι εκείνη που microας πληροφορεί για τις ιδιότητες του χώρου και του σχήmicroατος Κάθε απόπειρα του καλλιτέχνη να απεκδυθεί αυτές τις γνώσεις είναι microάταιη αφού χωρίς αυτές δεν αντιλαmicroβάνεται καν τον κόσmicroο Αποστολή του αντιθέτως είναι να laquoεπανορθώσειraquo την έλλειψη κίνησης του έργου του microέσω microιας εικόνας που να microεταδίδει όχι microόνον οπτικές αισθήσεις αλλά και τις απτικές εκείνες microνήmicroες που θα microας επιτρέψουν να ανασυγκροτήσουmicroε την τριδιάστατη φόρmicroα στο microυαλό microας

∆εν είναι ασφαλώς τυχαίο ότι η περίοδος κατά την οποία η συζήτηση αυτή βρισκόταν σε έξαρση ήταν και η περίοδος χειραφέτησης της τέχνης από την αρχαιογνωσία τη βιογραφία την αισθητική38 Θέmicroατα που έως τότε θεωρού-νταν ξεκαθαρισmicroένα άρχισαν να επανεκτιmicroώνται και να αντιmicroετωπίζονται microέσα από νέο πρίσmicroα Όταν το 1896 ο Bernard Berenson έγραψε το εmicroπνευ-σmicroένο δοκίmicroιό του για τους Φλωρεντινούς ζωγράφους ακολούθησε τις βασικές γραmicromicroές της ανάλυσης του Hildebrand39 Με το χάρισmicroά του για microεστές και επιγραmicromicroατικές φράσεις ο Berenson συνόψισε το βιβλίο του Hildebrand στη φράση laquoΟ ζωγράφος microπορεί να εκπληρώσει τους στόχους του microόνον προσδί-δοντας απτικές αξίες (tactile values) σε ερεθίσmicroατα του αmicroφιβληστροειδούςraquo Κατά τον Berenson η σηmicroασία και η προσοχή που δίνουmicroε στο έργο του Τζότ-το ή του Πολαγιουόλο οφείλεται στο ότι πέτυχαν αυτό ακριβώς

Τρία χρόνια αργότερα το 1899 ο Heinrich Woumllfflin δεν παρέλειψε να απο-τίσει φόρο τιmicroής στον Hildebrand στον πρόλογο του έργου του Η Κλασική τέχνη40 Το ιδεώδες της σαφήνειας και της αρmicroονικής διάταξης του χώρου που ο Woumllfflin εντοπίζει στα αριστουργήmicroατα του Ραφαήλ είναι εξίσου επηρεα-σmicroένο από τον Hildebrand όσο και η άποψη του Berenson για τον Τζόττο Ο Woumllfflin όmicroως διαπίστωσε ότι οι αναλυτικές κατηγορίες του Hildebrand ήταν κατάλληλες όχι microόνον ως βοηθητικές για τη διατύπωση αξιολογικών κρίσεων αλλά και ως εργαλεία για την ανάλυση των ποικίλων τρόπων ανα-παράστασης Οι δυο πόλοι γύρω από τους οποίους στρέφεται το θεmicroελιώδες έργο του Βασικές έννοιες της ιστορίας της τέχνης41 η σαφήνεια της Αναγέννησης

56 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

και το πληθωρικό στοιχείο του Μπαρόκ οφείλουν επίσης πολλά στις απόψεις του Hildebrand Ο Woumllfflin ήταν αυτός που επέβαλε τον όρο laquoιστορία της όρασηςraquo στην ιστορία της τέχνης αλλά και εκείνος ο οποίος προειδοποίησε για τους κινδύνους που συνεπάγεται το να δίνει κανείς σε αυτή τη microεταφορά microεγαλύτερη αξία απrsquo όση πραγmicroατικά έχει Ο ίδιος δεν έκανε ποτέ το σφάλmicroα να microπερδέψει την απλή περιγραφή microε την ερmicroηνεία Παρά το ότι γνώριζε όσο λίγοι ιστορικοί της τέχνης το πρόβληmicroα που θέτει η ίδια η ύπαρξη των διαφο-ρετικών τρόπων αναπαράστασης χάρη και στην αυτοσυγκράτηση που είχε κληρονοmicroήσει από τον microεγάλο του πρόγονο τον Jakob Burckhardt ποτέ δεν επιδόθηκε σε αόριστες υποθέσεις για τους απώτερους λόγους των ιστορικών αλλαγών

Το βάρος εποmicroένως να συνδυάσει τις απόψεις του Hildebrand microε τη microελέ-τη της καλλιτεχνικής εξέλιξης έπεσε στον τρίτο από τους πατέρες της laquoιστο-ρίας του καλλιτεχνικού ύφουςraquo τον Alois Riegl Φιλοδοξία του Riegl ήταν να καταστήσει την ιστορία της τέχνης επιστηmicroονικά αξιοσέβαστη απαλλάσσο-ντάς την από τα υποκειmicroενικά αξιολογικά ιδεώδη Σε αυτή του την προσέγγι-ση τον βοήθησε και η επαγγελmicroατική του απασχόληση σε microουσείο καλών και εφαρmicroοσmicroένων τεχνών Μελετώντας την ιστορία των διακοσmicroητικών τεχνών των κάθε είδους microορφότυπων και διακοσmicroητικών microοτίβων πείστηκε ότι οι απόψεις που κυριαρχούσαν έως τότε ήταν εντελώς ανεπαρκείς ndash τόσο η laquoυλι-κήraquo υπόθεση ότι το microορφότυπο ήταν άmicroεσα συνδεδεmicroένο microε την υφαντική και την καλαθοπλεκτική όσο και η laquoτεχνολογικήraquo υπόθεση ότι η δεξιότητα των χεριών είναι το παν Σε τελική ανάλυση τα διακοσmicroητικά microορφότυπα πολλών laquoπρωτόγονωνraquo φυλών microαρτυρούν και προϋποθέτουν εντυπωσιακή επιδεξιότη-τα των χεριών Αν το ύφος αλλάζει αυτό θα πρέπει εποmicroένως να οφείλεται στο ότι αλλάζουν οι στόχοι και οι προθέσεις Στο πρώτο του βιβλίο Το ζήτηmicroα του ύφους42 ο Riegl υποστήριξε ότι αυτά τα θέmicroατα microπορούν και πρέπει να εξετά-ζονται microε αmicroιγώς laquoαντικειmicroενικόraquo τρόπο χωρίς την παρεmicroβολή των υποκει-microενικών εννοιών της προόδου και της παρακmicroής Ως προς τα φυτικά διακο-σmicroητικά microοτίβα λχ υπάρχει κατά τον Riegl microια συνεχής παράδοση από τον αιγυπτιακό λωτό έως τα αραβουργήmicroατα Οι διαδοχικές αυτές αλλαγές και microετεξελίξεις όχι microόνον δεν είναι τυχαίες αλλά και εκφράζουν τον γενικότερο αναπροσανατολισmicroό των καλλιτεχνικών προθέσεων της laquoθέλησης προς τη microορφήraquo η οποία εκδηλώνεται από το microικρότερο ανθέmicroιο έως το πιο microνηmicroειώδες κτίριο Σε microια τέτοια προσέγγιση η έννοια της laquoπαρακmicroήςraquo δεν έχει πια κα-νένα νόηmicroα Αποστολή του ιστορικού είναι να εξηγεί και όχι να κρίνει

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 57

Ένας άλλος ιστορικός της τέχνης στη Βιέννη ο Franz Wickhoff επιχείρη-σε την ίδια ακριβώς εποχή να απαλλάξει microια ολόκληρη περίοδο από το στίγ-microα της παρακmicroής Το 1895 ο Wickhoff microε τη συνεργασία του Wilhelm Ritter von Hartel δηmicroοσίευσε ένα πολύτιmicroο χειρόγραφο της Ύστερης Αρχαιότητας το Vienna Genesis θέλοντας να αποδείξει πως το θεωρούmicroενο παρακmicroιακό και κατώτερο ύφος της ρωmicroαϊκής αυτοκρατορικής τέχνης αδικείται από τους χαρακτηρισmicroούς αυτούς όσο και τα πρόσφατα την εποχή εκείνη έργα των ιmicroπρεσιονιστών43 Η τέχνη των Ρωmicroαίων κατέληγε ο Wickhoff ήταν τόσο laquoπροοδευτικήraquo στο θέmicroα της οπτικής υποκειmicroενικότητας όσο και η τέχνη του τέλους του 19ου αιώνα

Ο Riegl βασίστηκε σε αυτή την ερmicroηνεία για να προχωρήσει σε microια ακόmicroα τολmicroηρή γενίκευση Το 1901 ξεκαθάρισε τη θέση του σε σχέση microε τις πολυ-συζητηmicroένες θεωρίες του Hildebrand44 Ο ιστορικός microπορούσε να δεχτεί την ψυχολογική ανάλυση του Hildebrand αλλά όχι και να συmicromicroεριστεί τις καλ-λιτεχνικές του προτιmicroήσεις Η αναφορά στην αφή δεν ήταν ούτε καλύτερη ούτε χειρότερη από την αναφορά στην όραση Έχοντας αναλάβει να δηmicroοσιεύ-σει αρχαιολογικά ευρήmicroατα από την περίοδο της Ύστερης Αρχαιότητας ο Riegl έγραψε το περιώνυmicroο βιβλίο του Υστερορωmicroαϊκές καλές και εφαρmicroοσmicroένες τέχνες45 την πιο φιλόδοξη ίσως προσπάθεια που έγινε ποτέ να ερmicroηνευτεί η πορεία της τέχνης microε βάση τις αλλαγές στον τρόπο αντίληψης της πραγmicroα-τικότητας

Πρόκειται για βιβλίο που δύσκολα διαβάζεται και συνοψίζεται Ο βασικός πάντως ισχυρισmicroός του Riegl είναι ότι η τέχνη της Αρχαιότητας ενδιαφερόταν πάντοτε για την απόδοση microάλλον microεmicroονωmicroένων αντικειmicroένων παρά του κόσmicroου στην απεραντοσύνη του Η πιο ακραία έκφανση αυτής της τάσης είναι η Αι-γυπτιακή τέχνη Εδώ τα πράγmicroατα αποδίδονται όπως τα αντιλαmicroβάνεται η αφή η πιο laquoαντικειmicroενικήraquo δηλαδή αίσθηση που αναφέρεται στο microόνιmicroο σχή-microα των πραγmicroάτων ανεξάρτητα από τη microεταβαλλόmicroενη οπτική γωνία Αυτός είναι ίσως και ο λόγος που οι Αιγύπτιοι απέφευγαν να αποδίδουν την τρίτη δι-άσταση αφού κάθε έννοια προοπτικής σηmicroαίνει και εισαγωγή ενός υποκειmicroε-νικού στοιχείου Το βήmicroα προς την τρίτη διάσταση έγινε microε τους Έλληνες Μόνον ωστόσο κατά την τρίτη και τελευταία περίοδο της τέχνης της Αρχαι-ότητας (στην Ύστερη Αρχαιότητα) αναπτύχθηκε ένας αmicroιγώς οπτικός τρόπος απόδοσης των αντικειmicroένων όπως αυτά φαίνονται από απόσταση Αυτή η πρόοδος εmicroφανίζεται παραδόξως στον σύγχρονο θεατή σαν οπισθοδρόmicroηση αφού τα σώmicroατα δείχνουν πλέον επίπεδα και άmicroορφα και αφού αποδίδονται

58 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

microόνο microεmicroονωmicroένα αντικείmicroενα αποκοmicromicroένα απrsquo ότι τα περιβάλλει σε ασαφώς σκιώδες ή χρυσό φόντο Και όmicroως στο πλαίσιο της παγκόσmicroιας ιστορίας η τέχνη της Ύστερης Αρχαιότητας δεν αποτελούσε παρακmicroή αλλά αναγκαία microεταβατική φάση Η εmicroφάνιση των γερmicroανικών φύλων στο προσκήνιο που ο Riegl τα θεωρούσε πιο επιρρεπή στην υποκειmicroενικότητα επέτρεψε στην τέχνη να συνεχίσει τους microετασχηmicroατισmicroούς της σε όλο και ανώτερο επίπεδο να πε-ράσει τελικά από την απτική αντίληψη του τριδιάστατου χώρου (Αναγέννηση) σε microια περαιτέρω ενίσχυση της εικαστικής υποκειmicroενικότητας (Μπαρόκ) και στον θρίαmicroβο των αmicroιγώς οπτικών ερεθισmicroάτων (Ιmicroπρεσιονισmicroός)46

laquoΚάθε ύφος αποσκοπεί στην πιστή απόδοση της φύσης και σε τίποτε άλλο

απλώς η αντίληψη που το κάθε ύφος έχει για τη φύση είναι διαφορετικήhellipraquo Η επιmicroονή microε την οποία ο Riegl προσπαθεί να αποδώσει όλες τις υφολογικές αλλαγές (στην αρχιτεκτονική τη γλυπτική τη ζωγραφική τη διακόσmicroηση) στην ίδια αρχή είναι συχνά αξιοθαύmicroαστη Αυτή όmicroως η προσκόλλησή του σε microία και microόνη ερmicroηνευτική αρχή τον παρέσυρε στην προεπιστηmicroονική συνή-θεια που συνοδεύει όλα τα microονιστικά ερmicroηνευτικά σχήmicroατα στην παγίδα της microυθοποίησης του όρου-κλειδί Η laquoθέληση προς τη microορφήraquo το Kunstwollen γίνεται έτσι laquoτο φάντασmicroα στη microηχανήraquo που οδηγεί τους τροχούς της καλ-λιτεχνικής εξέλιξης σύmicroφωνα microε κάποιους laquoαδήριτους νόmicroουςraquo Όπως γράφει και ο Meyer Schapiro οι ερmicroηνείες του Riegl laquohellipείναι ασαφείς και συχνά αυ-θαίρετες Κάθε σηmicroαντική φάση αντιστοιχεί σε microια φυλετική προδιάθεσηhellip Κάθε λαός παίζει έναν προδιαγεγραmicromicroένο ρόλο και αποσύρεται όταν τελειώσει η αποστολή τουhellipraquo47

Εύκολα αντιλαmicroβάνεται κανείς ότι παρόmicroοιες απόψεις για την ιστορία της τέχνης αποτελούν σε microεγάλο βαθmicroό αναβίωση των ροmicroαντικών εκείνων laquomicroυ-θολογιώνraquo που κορυφαία τους στιγmicroή αποτελεί η φιλοσοφία της ιστορίας του Χέγκελ Για την Κλασική Αρχαιότητα και την Αναγέννηση η ιστορία της τέχνης αντανακλούσε την πρόοδο στη χρήση του εκφραστικού microέσου Με αυτή την έννοια και οι ίδιες οι τέχνες αντιmicroετωπίζονταν microερικές φορές microε όρους παιδικής ηλικίας ωριmicroότητας και παρακmicroής48 Οι ροmicroαντικοί όmicroως είδαν την ιστορία γενικότερα σαν το microεγάλο έπος της ανέλιξης της ανθρωπότητας από την παιδική ηλικία στην ωριmicroότητα Η τέχνη αντιmicroετωπίστηκε σαν laquoέκφρα-ση της εποχήςraquo και σαν σύmicroπτωmicroα της φάσης στην οποία έχει φτάσει το Παγκόσmicroιο Πνεύmicroα σε κάθε συγκεκριmicroένη χρονική περίοδο49 Σε αυτό το πλαίσιο ο Γερmicroανός φυσικός Carl Gustav Carus προηγήθηκε ουσιαστικά του Riegl ερmicroηνεύοντας την ιστορία της τέχνης σαν πορεία από την αφή στην

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 59

όραση Συνηγορώντας υπέρ της αναγνώρισης της τοπιογραφίας ως της microε-γάλης τέχνης του microέλλοντος δεν δίστασε να επικαλεστεί τους νόmicroους της ιστορικής νοmicroοτέλειας laquoΣε κάθε οργανισmicroό η ανάπτυξη των αισθήσεων αρ-χίζει microε την αφή Οι πιο λεπτές αισθήσεις της ακοής και της όρασης εmicroφανί-ζονται microε την τελειοποίηση του οργανισmicroού Με τον ίδιο σχεδόν τρόπο η αν-θρωπότητα ξεκίνησε microε τη γλυπτική Ότι έφτιαχνε ο άνθρωπος έπρεπε να είναι συmicroπαγές ογκώδες απτό Γιrsquo αυτό και η ζωγραφικήhellip εmicroφανίζεται πάντοτε σε microεταγενέστερη φάσηhellip Η τοπιογραφίαhellip προϋποθέτει υψηλό επί-πεδο ανάπτυξηςraquo50

Έχω εξηγήσει σε άλλα microου κείmicroενα γιατί θεωρώ εξαιρετικά επικίνδυνο το να βασίζεται η ιστορία της τέχνης σε microυθολογικές ερmicroηνείες51 Η συνήθεια να microιλά κανείς microε έννοιες όπως laquoανθρωπότηταraquo laquoφυλέςraquo laquoεποχέςraquo κλπ εξα-σθενίζει την αντίσταση του microυαλού σε laquoολοκληρωτικέςraquo τάσεις και συνήθειες Για να φανεί ότι δεν υποστηρίζω κάτι τέτοιο αβασάνιστα θα microπορούσα να αναφέρω τα διδάγmicroατα που ο Hans Sedlmayr συνιστά στον αναγνώστη να βγάλει διαβάζοντας τον Riegl ndash για τα δοκίmicroια του οποίου έγραψε microια εισαγω-γή το 192752

Έχοντας εκθέσει ότι θεωρεί laquoπεmicroπτουσίαraquo της θεωρίας του Riegl ο Sedl-mayr περνά στην απαρίθmicroηση των εσφαλmicroένων απόψεων ορισmicroένων επιγόνων του οι οποίες θα πρέπει να απορριφθούν ως αβάσιmicroες Μια από αυτές τις από-ψεις είναι ότι laquomicroόνον τα άτοmicroα είναι πραγmicroατικά ενώ οι οmicroάδες και οι πνευ-microατικές κοινότητες αποτελούν απλώς αφηρηmicroένες έννοιεςraquo Κατά συνέπεια πρέπει επίσης να απορρίψουmicroε laquoτην πίστη στον ενιαίο και αmicroετάβλητο χαρα-κτήρα της ανθρώπινης φύσης και λογικήςraquo καθώς και την ιδέα ότι laquoη φύση παραmicroένει πάντοτε η ίδια και απλώς απεικονίζεται microε διάφορους τρόπουςraquo Τέλος πρέπει να αρνηθούmicroε την αιτιοκρατική ανάλυση της ιστορίας laquoπου αντιλαmicroβάνεται την ιστορική αλλαγή σαν αλυσίδα αιτίων και αποτελεσmicroά-τωνraquo Η laquoνοηmicroατοδοτηmicroένη αυτο-κίνηση του Πνεύmicroατος που οδηγεί σε αυ-θεντικά ιστορικά σύνολα γεγονότωνraquo είναι κάτι υπαρκτό

Τυχαίνει να είmicroαι φανατικός υπέρmicroαχος όλων εκείνων των laquoξεπερασmicroένωνraquo ιδεών τις οποίες ο Sedlmayr το 1927 παρακινούσε ένα εύπιστο κοινό να απορ-ρίψει συνηγορώντας παράλληλα υπέρ ενός ιστορικισmicroού έντονα επηρεασmicroένου από τον Σπένγκλερ Όπως γράφει και ο Κ Ρ Πόππερ στο βιβλίο του Η ένδεια του ιστορικισmicroού laquo∆εν συmicroπαθώ καθόλου αυτά τα ldquoπνεύmicroαταrdquo ούτε τα ιδεα-λιστικά τους πρωτότυπα ούτε τις διαλεκτικές και υλιστικές τους ενσαρκώ-σεις Αντίθετα αισθάνοmicroαι απόλυτα αλληλέγγυος microε όσους τα περιφρονούν

60 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Αισθάνοmicroαι ωστόσο ότι microαρτυρούν την ύπαρξη ενός κενού ενός χώρου που η κοινωνιολογία οφείλει να καλύψει microε κάτι πιο απτό όπως microια ανάλυση των προβληmicroάτων που τίθενται στο πλαίσιο microιας παράδοσηςraquo Το ύφος είναι κατά τη γνώmicroη microου microια από τις εκφάνσεις αυτών των παραδόσεων Στον βαθmicroό που δεν έχουmicroε κάποια καλύτερη ερmicroηνεία να προσφέρουmicroε η ύπαρξη οmicroοιό-microορφων τρόπων αναπαράστασης του κόσmicroου ωθεί προς την εύκολη εξήγηση ότι αυτή η ενότητα θα πρέπει να οφείλεται σε κάποιο υπερατοmicroικό πνεύmicroα το laquoπνεύmicroα της εποχήςraquo ή το laquoπνεύmicroα της φυλήςraquo53

∆εν αρνούmicroαι φυσικά ότι οι ιστορικοί όπως και όλοι οι microελετητές ανθρώπι-νων οmicroάδων ανακαλύπτουν συχνά κοινές στάσεις κοινές πεποιθήσεις ή κοινά γούστα που θα microπορούσαν να θεωρηθούν η κυρίαρχη (σε microια τάξη microια γενιά ένα έθνος) νοοτροπία και αντίληψη Ούτε βέβαια αmicroφισβητώ ότι οι αλλαγές στο διανοητικό κλίmicroα και το γούστο ή στη microόδα αντανακλούν κοινωνικές αλ-λαγές και ότι η διερεύνηση των σχέσεων αυτών microπορεί να παρουσιάζει σηmicroα-ντικό ενδιαφέρον Τόσο όmicroως ο Riegl όσο και οι επίγονοί του και οι ερmicroηνευτές του (όπως ο Worringer ο Dvo aacutek και ο Sedlmayr) εκτός από πλείστα όσα ιστορικά ζητήmicroατα που ανακύπτουν αυτό για το οποίο αισθάνονται κατrsquo εξο-χήν περήφανοι είναι τελικά και το microοιραίο τους microειονέκτηmicroα απορρίπτοντας την έννοια της δεξιότητας και τη σηmicroασία της όχι microόνον αγνοούν κρίσιmicroες πλευρές της καλλιτεχνικής δηmicroιουργίας αλλά κάνουν αδύνατη και τη διαmicroόρ-φωση microιας έγκυρης ψυχολογίας των υφολογικών αλλαγών κάτι που περιλαmicro-βάνεται οπωσδήποτε στις φιλοδοξίες τους54

Η ιστορία του γούστου και της microόδας είναι microια ιστορία προτιmicroήσεων και επιλογών microεταξύ εναλλακτικών λύσεων Η απόρριψη των ακαδηmicroαϊκών συmicro-βάσεων της εποχής τους από τους Προραφαηλίτες όπως και ο laquoιαπωνισmicroόςraquo της Αρ Νουβώ αποτελούν χαρακτηριστικά παραδείγmicroατα Παρόmicroοιες αλλα-γές σε ένα ύφος και στο κύρος που αυτό έχει microπορούν να περιγραφούν και microε όρους laquoθέλησης προς τη microορφήraquo ndash άλλωστε κανείς δεν αmicroφιβάλλει ότι απο-τελούσαν συmicroπτώmicroατα ενός ευρύτερου συνόλου τάσεων και διαθέσεων Ωστό-σο αυτό που microας ενδιαφέρει εδώ από microεθοδολογική άποψη είναι ότι microια επιλο-γή εκφράζει κάτι συνολικότερο microόνον αν microπορούmicroε να ανασυστήσουmicroε τις συνθήκες και τις διαδικασίες της Ο πλοίαρχος που θα microπορούσε να εγκατα-λείψει το πλοίο του αλλά προτίmicroησε να βυθιστεί microαζί του ήταν προφανώς ηρω-ικός microπορεί όmicroως και αυτός που κοιmicroόταν στην καmicroπίνα του και πνίγηκε να ήταν εξίσου ηρωικός αλλά δεν θα το microάθουmicroε ποτέ Αν θέλουmicroε να αντιmicroετω-πίζουmicroε το ύφος ως σύmicroπτωmicroα κάποιων γενικότερων (ενδεχοmicroένως πολύ εν-

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 61

διαφερουσών) καταστάσεων χρειαζόmicroαστε αναγκαστικά microια θεωρία των εναλ-λακτικών λύσεων και εκδοχών Αν κάθε αλλαγή είναι αναπόφευκτη και συνο-λική δεν υπάρχει τίποτε για να συγκρίνουmicroε καmicroιά κατάσταση για να ανασυστήσουmicroε κανένα σύmicroπτωmicroα και καmicroιά έκφραση για να διερευνήσουmicroε Σε αυτή την περίπτωση η αλλαγή αποτελεί σύmicroπτωmicroα τηςhellip αλλαγής και για να συγκαλυφθεί αυτή η ταυτολογία επιστρατεύεται κάποιο microεγαλεπήβο-λο εξελικτικό σχήmicroα Αυτό συνέβη όχι microόνο microε τον Riegl αλλά και microε πολλούς από τους επιγόνους του Λίγοι είναι σήmicroερα οι ιστορικοί και ακόmicroα λιγότεροι οι ανθρωπολόγοι που πιστεύουν ότι η ανθρωπότητα έχει υποστεί κάποια εmicro-φανή βιολογική αλλαγή από τη microια ιστορική περίοδο στην άλλη Ακόmicroα όmicroως και εκείνοι που θα δέχονταν ότι υπάρχει κάποια ανεπαίσθητη βαθmicroιαία γενε-τική διαφοροποίηση της ανθρωπότητας δεν θα δέχονταν ποτέ την άποψη ότι ο άνθρωπος άλλαξε τα τελευταία 3000 χρόνια (περίοδο που αντιστοιχεί σε περίπου εκατό γενιές) τόσο όσο η τέχνη του και το ύφος του55

V

Ο εξελικτισmicroός είναι νεκρός αλλά τα γεγονότα που τροφοδοτούν τον microύθο του δεν είναι εύκολο ακόmicroα και σήmicroερα να αγνοηθούν Ένα από αυτά τα γεγονότα είναι η συγγένεια ανάmicroεσα στην παιδική και την πρωτόγονη τέχνη Για τον microη ιδιαίτερα υποψιασmicroένο η συγγένεια αυτή οδηγεί στο εσφαλmicroένο δίληmicromicroα ότι οι πρωτόγονοι είτε δεν microπορούσαν να προχωρήσουν περισσότερο γιατί διέθεταν τη δεξιότητα ενός παιδιού microόνο είτε ότι δεν ήθελαν να προχωρήσουν περισσότερο γιατί εξακολουθούσαν να έχουν νοοτροπία παιδιού Και οι δυο αυτές υποθέσεις είναι προφανώς λάθος καθώς στηρίζονται στη σιωπηλή παραδοχή πως ότι είναι εύκολο για microας ήταν και πάντοτε εύκολο Ένα από τα σηmicroαντικότερα και microονιmicroότερα κέρδη από την επαφή της ιστορίας της τέχνης microε την ψυχολογία της αντίληψης είναι κατά τη γνώmicroη microου ότι δεν είmicroαστε πλέον υποχρεωmicroένοι να πιστεύουmicroε κάτι τέτοιο Στην πραγmicroατικότητα έστω και αν λυπάmicroαι για την κακή χρήση αυτής της προσέγγισης από τον ιστορικισmicroό οmicroολογώ πως νοσταλγώ κάπως την τόλmicroη των αισιόδοξων στοχαστών του 19ου αιώνα Ίσως αυτό να οφείλεται και στο ότι είχα την τύχη να διδαχτώ από τέτοια τολmicroηρά πνεύmicroατα που στις αρχές του 20ού αιώνα προσπαθούσαν να απαντήσουν στο ερώτηmicroα γιατί η τέχνη έχει ιστορία Ένας από αυτούς ήταν και ο Emanuel Loewy του οποίου η περιώνυmicroη microελέτη Η απόδοση της φύσης στην Πρώιmicroη

62 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Ελληνική τέχνη εκδόθηκε το 190056 Σε αυτό το βιβλίο περιέχεται κατά τη γνώmicroη microου ότι καλύτερο microπορεί να αντλήσει κανείς από τον εξελικτισmicroό

Ο Loewy επηρεάστηκε επίσης από τον Hildebrand και την ψυχολογία των αισθητηριακών δεδοmicroένων Όπως και αρκετοί άλλοι κριτικοί της ίδιας περιόδου ο Hildebrand απέδιδε τις ιδιοmicroορφίες της παιδικής τέχνης σε ασαφείς εικόνες microνήmicroης57 Οι εικόνες αυτές θεωρούνταν κατάλοιπα αισθητηριακών εντυπώ-σεων που καταγράφονται στη microνήmicroη όπου και συmicroπυκνώνονται σε χαρακτη-ριστικά σχήmicroατα microε τον ίδιο λίγο πολύ τρόπο που σχηmicroατίζονται χαρακτηρι-στικές εικόνες microε τη διαδοχική υπέρθεση πολλών φωτογραφιών Σε αυτή τη διαδικασία υποστήριζε ο Loewy η microνήmicroη αποβάλλει τα χαρακτηριστικά γνω-ρίσmicroατα των αντικειmicroένων όλα εκείνα τα στοιχεία που τους δίνουν την ιδιαί-τερη microορφή τους Ο πρωτόγονος καλλιτέχνης όπως και το παιδί ξεκινά από αυτές τις εικόνες microνήmicroης Έτσι θα προσπαθήσει να αποδώσει το ανθρώπινο σώmicroα microετωπικά τα άλογα σε πλάγια όψη τις σαύρες όπως φαίνονται από ψηλά Η ανάλυση του Loewy για αυτές τις αρχαϊκές microεθόδους γίνεται και σήmicroερα εν πολλοίς δεκτή αν και πρόκειται για κυκλική σε microεγάλο βαθmicroό εξή-γηση Αφού ο πρωτόγονος καλλιτέχνης δεν αντιγράφει προφανώς τον εξωτε-ρικό κόσmicroο αντιγράφει κάποιον αόρατο εσωτερικό κόσmicroο νοητικών εικόνων Η microόνη ωστόσο απόδειξη για την ύπαρξη αυτών των εικόνων προέρχεται απόhellip την τέχνη των πρωτογόνων Κανείς microας δεν έχει πιστεύω στο microυαλό του τις σχηmicroατικές παραστάσεις ανθρώπινων σωmicroάτων αλόγων ή σαυρών που υπαινίσσεται η θεωρία του Loewy Για τον καθένα από microας αυτές οι λέξεις παραπέmicroπουν και σε κάτι διαφορετικό ενώ θα υπάρχουν πάντοτε και κάποια φευγαλέα γεγονότα που δεν θα microπορούν να αναπαραχθούν microε ολοκληρωmicroένο τρόπο Οι επιφυλάξεις αυτές δεν αναιρούν πάντως την αξία των αναλύσεων του Loewy για τα κοινά στοιχεία στην τέχνη των παιδιών των ακαλλιέργητων ενηλίκων και των πρωτογόνων Ο Loewy στρέφοντας την προσοχή του όχι πλέον στην εξέλιξη της ανθρωπότητας γενικά αλλά στην πρώτη φορά που τα κοινά αυτά στοιχεία άρχισαν microεθοδικά να απορρίπτονται (στην Αρχαϊκή τέχνη στην Ελλάδα) ανέδειξε τη σηmicroασία των δυνάmicroεων εκείνων που πρέπει να υπερβεί microια τέχνη αν θέλει να πετύχει την ψευδαίσθηση της πραγmicroατικότητας Καθένα από αυτά τα βήmicroατα εmicroφανίζεται σαν κατάκτηση microιας άγνωστης έως τότε περιοχής που η νέα παράδοση εικονοπλασίας πρέπει να διασφαλίσει και να κατοχυρώσει Αυτή είναι και η αιτία που τα νέα καλλιτεχνικά πρότυπα δείχνουν πάντοτε ανεξήγητη (microε όρους laquoαισθητηριακών εντυπώσεωνraquo) ανθε-κτικότητα

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 63

Ο δάσκαλός microου στην ιστορία της τέχνης ο Julius von Schlosser έδειχνε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τον ρόλο των laquoτύπωνraquo ή ακόmicroα και των στερεοτύπων στην καλλιτεχνική παράδοση Ξεκινώντας από τη microελέτη παλαιών νοmicroισmicroά-των σύντοmicroα πέρασε στη microελέτη της Μεσαιωνικής τέχνης όπου οι microεταβο-λές των laquoτύπωνraquo είναι εmicroφανείς Το πρόβληmicroα της χρήσης των laquoπροηγούmicroε-νων τύπωνraquo στη Μεσαιωνική τέχνη δεν έπαψε ποτέ να γοητεύει τον Schloss-er παρά το ότι η επίδραση του Κρότσε τον έκανε ολοένα και πιο επιφυλακτικό απέναντι στις ψυχολογικές ερmicroηνείες (όσοι γνωρίζουν τις σκέψεις του στα ζητήmicroατα αυτά θα αναγνωρίσουν κάποια από τα αγαπηmicroένα του θέmicroατα σε αυτό το βιβλίο)58

Ότι έκανε ο Schlosser για τον Μεσαίωνα ο σύγχρονός του Aby Warburg το έκανε για την Αναγέννηση στην Ιταλία Εmicroβαθύνοντας συνεχώς στο πρό-βληmicroα τι ακριβώς αναζητούσε η Αναγέννηση στην Κλασική Αρχαιότητα ο Warburg οδηγήθηκε στην ανάλυση του ύφους της Αναγέννησης microε βάση την υιοθέτηση microιας νέας εικαστικής γλώσσας Πρόσεξε ότι τα δάνεια των καλλι-τεχνών της Αναγέννησης από την Κλασική γλυπτική δεν ήταν τυχαία αλλά αντιθέτως εmicroφανίζονταν όπου ο καλλιτέχνης αισθανόταν την ανάγκη microιας ιδιαίτερα εκφραστικής κίνησης ή χειρονοmicroίας (αυτό που ο Warburg αποκάλε-σε τελικά Pathosformel)59 Ιδιαίτερη εντύπωση προκάλεσε η επιmicroονή του Warburg στην άποψη ότι οι καλλιτέχνες του 15ου αιώνα που έως τότε θεω-ρούνταν υπέρmicroαχοι της απλής καθαρής παρατήρησης πολύ συχνά κατέφευ-γαν σε προϋπάρχοντες laquoτύπουςraquo Βοηθούmicroενοι και από την αύξηση του ενδι-αφέροντος για τα εικονογραφικά πρότυπα οι επίγονοι του Warburg κατέληγαν όλο και περισσότερο στη διατύπωση ότι η εξάρτηση από την παράδοση είναι ο κανόνας ακόmicroα και στα έργα εκείνα της Αναγέννησης και του Μπαρόκ που έως τότε θεωρούνταν νατουραλιστικά Σήmicroερα η microελέτη αυτής της συνέχει-ας έχει αντικαταστήσει σε microεγάλο βαθmicroό το παλαιότερο ενδιαφέρον για το ύφος και την εξέλιξή του60

Στο γοητευτικό του έργο Η ψυχολογία της τέχνης ο Αντρέ Μαλρό κατα-πιάνεται microε τη σηmicroασία αυτών των διαπιστώσεων61 Υπάρχει πολύς Χέγκελ και πολύς Σπένγκλερ στους ύmicroνους του Μαλρό προς τον microύθο και την αλλαγή αλλά και ριζική αmicroφισβήτηση της άποψης ότι το ύφος και η τεχνοτροπία του παρελθόντος αντικατοπτρίζει ουσιαστικά τον τρόπο microε τον οποίο οι καλλιτέχνες laquoέβλεπανraquo τον κόσmicroο Ο Μαλρό ξέρει πως η τέχνη γεννιέται από την τέχνη και όχι από τη φύση Παρrsquo όλη ωστόσο τη γοητεία του και παρά τις εmicroπνευ-σmicroένες ψυχολογικές του επισηmicroάνσεις το βιβλίο του Μαλρό δεν καταφέρνει να

64 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

microας δώσει αυτό που ο τίτλος του υπόσχεται microια ψυχολογία της τέχνης Εξα-κολουθούmicroε να microην έχουmicroε microια ικανοποιητική εξήγηση για το σκίτσο του Αλαίν [1] Ίσως όmicroως να είmicroαστε καλύτερα προετοιmicroασmicroένοι απrsquo ότι ο Riegl για να αποπειραθούmicroε microια τέτοια εξήγηση Γνωρίζουmicroε πλέον αρκετά για την επιρροή των συmicroβάσεων και τη δύναmicroη των παραδόσεων στα διάφορα γνωσιακά πεδία Οι ιστορικοί έχουν microελετήσει την επίδραση κάποιων προτύπων στον χρονικο-γράφο που επιδιώκει να καταγράψει τα πρόσφατα γεγονόταmiddot microελετητές της λογοτεχνίας όπως ο Ernst Robert Curtius έχουν επισηmicroάνει τον ρόλο των πα-ραδοσιακών κοινών τόπων στην ποίηση62 Είναι λοιπόν η ώρα να προσεγγίσει κανείς το πρόβληmicroα του ύφους και πάλι εξοπλισmicroένος όmicroως microε τις σχετικά πρόσφατες γνώσεις για τη δύναmicroη των παραδόσεων

Αντιλαmicroβάνοmicroαι ότι αυτή η εmicromicroονή στην ανθεκτικότητα των συmicroβάσεων στον ρόλο των laquoτύπωνraquo και των στερεοτύπων στην τέχνη θα συναντήσει την επιφυλακτικότητα όσων δεν έχουν δουλέψει σε αυτό το πεδίο Μια πάγια σχε-δόν κατηγορία κατά της ιστορίας της τέχνης είναι ότι επικεντρώνει το ενδια-φέρον της στην αναζήτηση επιδράσεων παραγνωρίζοντας έτσι το laquomicroυστήριοraquo της δηmicroιουργικότητας Όmicroως αυτό δεν είναι πάντοτε αλήθεια Όσο περισσό-τερο συνειδητοποιούmicroε την έντονη τάση του ανθρώπου να επαναλαmicroβάνει ότι έχει microάθει τόσο microεγαλύτερος είναι ο θαυmicroασmicroός microας για τα εξαιρετικά εκείνα άτοmicroα που καταφέρνουν να ξεφύγουν από αυτή την έmicroφυτη τάση και να ανοί-ξουν νέους δρόmicroους στους οποίους έρχονται και άλλοι να βαδίσουν

Παρrsquo όλα αυτά συχνά αναρωτιέmicroαι αν τα συmicroπεράσmicroατά microου προκύπτουν πράγmicroατι από τα δεδοmicroένα της ιστορίας της τέχνης αν η ανάγκη του τύπου της laquoφόρmicroουλαςraquo είναι τόσο καθολική όσο πιστεύω Σε ένα όmicroορφο απόσπα-σmicroα από τον Κουιντιλιανό γίνεται λόγος για τη δηmicroιουργικότητα του ανθρώ-πινου microυαλού microε τον καλλιτέχνη να αναφέρεται ως χαρακτηριστικό παράδειγ-microα laquoΠοιος καλλιτέχνης διδάχτηκε ποτέ να αναπαριστά όλα όσα υπάρχουν στη φύση hellipΠοιος τεχνίτης δεν έχει κατασκευάσει ένα σκεύος σε σχήmicroα που δεν έχει δει ποτέ τουraquo63

Πρόκειται σίγουρα για ενδιαφέρουσα παρατήρηση που όmicroως παραβλέπει το γεγονός ότι το νέο σκεύος θα ανήκει λίγο-πολύ στην ίδια οικογένεια microορφών microε αυτές που γνωρίζει ο τεχνίτης ότι η αναπαράσταση laquoόλων όσα υπάρχουν στη φύσηraquo εκ microέρους του θα συνδέεται πάντοτε microε τις αναπαραστάσεις εκείνες που οι δάσκαλοί του του κληροδότησαν64 Κανένας ιστορικός της τέχνης δεν microπορεί να υποτιmicroήσει την επίδραση του ύφους και πολύ λιγότερο βέβαια ο ιστορικός εκείνος που χαρτογραφεί τον microακρύ δρόmicroο προς την ψευδαίσθηση

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 65

VI

Για να απαντήσει κανείς σε αυτά τα κρίσιmicroα ερωτήmicroατα της επιστήmicroης microας δεν αρκεί πιστεύω να επαναλαmicroβάνει απλώς την παλαιά διάκριση σε laquoόρασηraquo και laquoγνώσηraquo ή να επιmicroένει πως κάθε αναπαράσταση γενικά βασίζεται σε συmicroβάσεις Πρέπει να αναλυθεί microέσα από νέο πρίσmicroα και microε ψυχολογικούς όρους τι ακριβώς περιλαmicroβάνει η διαδικασία της εικονοπλασίας και της ανά-γνωσης των εικόνων Σε αυτό ακριβώς το σηmicroείο εmicroφανίζεται ένα τεράστιο εmicroπόδιο Η απλή ψυχολογία στην οποία στηρίζονταν microε τόση σιγουριά ο Bar-ry και ο Ράσκιν ο Riegl και ο Loewy δεν υπάρχει πλέον για να microας καθοδη-γήσει Τα προβλήmicroατα που συνδέονται microε τη διαδικασία της αντίληψης είναι σήmicroερα τόσο microεγάλα και πολύπλοκα ώστε κανείς δεν θα microπορούσε να ισχυριστεί ότι τα αντιλαmicroβάνεται και τα κατέχει πλήρως

Ο Berenson microπορούσε να ξεκινά την περιήγησή του σε αυτά τα πεδία microε τη φράση laquoη ψυχολογία έχει διαπιστώσειhellipraquo Σήmicroερα λείπει από τα βιβλία που κυκλοφορούν αυτός ο τόνος της βεβαιότητας Ο J J Gibson λχ γράφει στην πολύ ενδιαφέρουσα microελέτη του Η αντίληψη του οπτικού κόσmicroου laquoΟι ση-microερινοί ψυχολόγοι δεν καταλαβαίνουν τι σηmicroαίνει να συλλαmicroβάνεις και να ερευ-νάς νέα χαρακτηριστικά του κόσmicroουraquo65 Ο D O Hebb στο γνωστό του βιβλίο Η οργάνωση της συmicroπεριφοράς φτάνει να υποστηρίξει πως laquoη αντίληψη του microεγέθους της φωτεινότητας και του τόνου microπορεί να ειπωθεί ότι προς το παρόν δεν ερmicroηνεύεται από καmicroιά θεωρίαraquo66 Η δυσκολία αυτή δεν περιορίζε-ται στα βασικά ζητήmicroατα Μιλώντας για τον απροσδόκητο τρόπο microε τον οποίο τα αλληλοεπικαλυπτόmicroενα χρώmicroατα microπορούν να επιδρούν το ένα στο άλλο ndashκάτι που ενδιαφέρει ιδιαίτερα τον ζωγράφοndash ο Ralph Μ Evans γράφει στο βιβλίο του Εισαγωγή στο χρώmicroα laquohellipώσπου να microπορέσουmicroε να εξηγήσουmicroε αυτά τα φαινόmicroενα χωρίς εξεζητηmicroένες υποθέσεις δεν microπορούmicroε να πούmicroε ότι καταλαβαίνουmicroε τον τρόπο microε τον οποίο λειτουργεί η οπτική διαδικασίαraquo67

Κάτω από αυτές τις συνθήκες ίσως είναι παράτολmicroο να επικαλεστούmicroε τα πορίσmicroατα ενός αβέβαιου πεδίου για να εξηγήσουmicroε τις αmicroφιβολίες microας και τις αβεβαιότητές microας Όmicroως η ενθάρρυνση για microια τέτοια απόπειρα προέρχεται ακριβώς από έναν microεγάλο πρωτοπόρο της ψυχολογίας της αντίληψης τον Wolfgang Koumlhler Στις παραδόσεις του microε τίτλο Η δυναmicroική στην ψυχολογία (1940) ο Koumlhler εκθειάζει τις αρετές της laquoκαταπάτησης ξένου εδάφους ως επιστηmicroονικής τεχνικήςraquo

laquoΟι ευτυχέστερες στιγmicroές στην ιστορία της γνώσης είναι όταν γεγονότα

66 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

που έως τότε θεωρούνταν εντελώς ιδιαίτερα συσχετίζονται ξαφνικά microε άλλα από πρώτη microατιά απόmicroακρα και φωτίζονται microε εντελώς νέο τρόπο Για να συmicroβεί κάτι τέτοιο στην ψυχολογία πρέπει να είmicroαστε πάντοτε πληροφορη-microένοι και για άλλα πράγmicroατα εκτός από το καθαυτό αντικείmicroενό microαςhellip Αν η σηmicroερινή κατάσταση της ψυχολογίας microάς προσφέρει έναν θαυmicroάσιο λόγο ndashή microάλλον microια έξοχη ευκαιρίαndash για να επεκτείνουmicroε την περιέργειά microας πέρα από το περιορισmicroένο microας πεδίο δεν θα έπρεπε να προσπαθούmicroε να αδράξουmicroε αυτή την ευκαιρίαraquo68

Ένας τουλάχιστον από τους οπαδούς του Koumlhler άδραξε πάντως την ευ-καιρία και αποτόλmicroησε το πέρασmicroα από την ψυχολογία στην τέχνη Το βιβλίο του Rudolf Arnheim Τέχνη και οπτική αντίληψη69 ασχολείται microε την εικόνα από τη σκοπιά της ψυχολογίας της ολικής microορφής (Gestalt) Η ανάγνωση αυτού του βιβλίου microού έχει προσφέρει πολλά Το κεφάλαιο για την τέχνη των παιδιών microού φάνηκε τόσο διδακτικό ώστε ένιωσα ndashmicroε ανακούφισηndash πως microπορώ πλέ-ον να σταmicroατήσω τις έρευνές microου σε αυτό το πολυσυζητηmicroένο πεδίο Από την άλλη το βιβλίο του Arnheim λέει λίγα πράγmicroατα για τον ιστορικό της τέχνης και το πρόβληmicroα του ύφους Ίσως ο συγγραφέας σπεύδει κάπως να ακολου-θήσει τον Riegl στην laquoαντικειmicroενικότητάraquo του να δικαιώσει τους πειραmicroατι-σmicroούς της τέχνης του 20ού αιώνα η οποία σε microεγάλο βαθmicroό θεωρεί το πρό-βληmicroα της ψευδαίσθησης απλή προκατάληψη των laquoφιλισταίωνraquo Το γεγονός ότι τα πρότυπα της πιστότητας και της αληθοφάνειας αλλάζουν από εποχή σε εποχή δίνει στον Arnheim την ελπίδα ότι laquomicroια νέα αλλαγή στο επίπεδο της πραγmicroατικότητας στην τέχνηraquo θα κάνει τα έργα του Πικάσσο του Μπρακ ή του Κλέε laquoνα microοιάζουν microε τα πράγmicroατα που αναπαριστούνraquo ndash αν αυτό αλη-θεύει δεν αποκλείεται στο microέλλον να δούmicroε διαφηmicroίσεις για microαντολίνα κανά-τες ή άλλα αντικείmicroενα που να κινούνται στο νέο αυτό laquoεπίπεδο πραγmicroατικό-τηταςraquo70

Το βιβλίο του W M Ivins Jr Χαρακτικά και οπτική επικοινωνία71 αποτε-λεί πικρό αντίδοτο σε αυτές τις πνευmicroατικές αναζητήσεις Κατά τον Ivins η ιστορία της αναπαράστασης microπορεί να ενταχθεί στη γενικότερη ιστορία της επιστήmicroης χωρίς καmicroιά αναφορά σε ζητήmicroατα αισθητικής

Σε αυτό το σηmicroείο θα ήθελα επίσης να microνηmicroονεύσω το βιβλίο του Anton Ehrenzweig Η ψυχανάλυση της καλλιτεχνικής όρασης και ακοής72 Η οξυδέρκεια και η τόλmicroη microε την οποία ο συγγραφέας προσπαθεί να εντάξει τα πορίσmicroατα της ψυχολογίας της Gestalt σε ένα σύστηmicroα φροϋδικών ιδεών αξίζει κάθε προ-σοχή και κάθε σεβασmicroό Ο Ehrenzweig δεν κάνει το λάθος να υποτιmicroήσει τις

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 67

δυνάmicroεις που έχει να αντιmicroετωπίσει ο επιστηmicroονικός νατουραλισmicroός στην τέ-χνη Μας δίνει ενδιαφέρουσες περιγραφές του οπτικού χάους που προσπαθεί να υποτάξει η τέχνη αλλά δεν αποφεύγει και αυτός κατά τη γνώmicroη microου την άρνηση να microελετήσει κάποια πειράmicroατα microε την αντικειmicroενική πραγmicroατικότη-τα όπως δεν αποφεύγει και την προσφυγή σε εξελικτικιστικές ερmicroηνείες

Τα τρία βιβλία που ανέφερα δείχνουν ότι εκκρεmicroούν κάποια προβλήmicroατα που ζητούν τις λύσεις τους Έχοντας ήδη προχωρήσει τη δουλειά microου όταν κυκλο-φόρησαν τα τρία βιβλία δεν microπορώ να ισχυριστώ πως οι κρίσεις microου για αυτά είναι ανεπηρέαστες Έτσι ή αλλιώς πιστεύω πως τα εν λόγω έργα δείχνουν ότι είναι πιεστική ανάγκη για τον ιστορικό του καλλιτεχνικού ύφους να διαβεί τα σύνορα που τον χωρίζουν από τον ψυχολόγο Ένα τέτοιο εγχείρηmicroα πιστεύω πως microπορεί να αποδώσει κάτι πολύ περισσότερο από microερικές microεmicroονωmicroένες περιπτώσεις ψυχολογικών πειραmicroάτων O ριζικός αναπροσανατολισmicroός κάθε παραδοσιακής ιδέας για τον ανθρώπινο νου δεν microπορεί να αφήσει ανεπηρέαστο τον ιστορικό της τέχνης Αυτός ο αναπροσανατολισmicroός είναι ndashέστω και έmicromicroε-σαndash φανερός στην αντιmicroετώπιση της παιδικής τέχνης από τον Arnheim κα-θώς και στις απόψεις του Ehrenzweig για την ασύνειδη αντίληψη ndash έστω και αν ο χαρακτήρας και η σηmicroασία ενός τέτοιου αναπροσανατολισmicroού συσκοτί-ζεται κάπως από την εmicromicroονή τους στις ιδέες και στην ορολογία microιας συγκε-κριmicroένης ψυχολογικής σχολής και θεωρίας Οι βασικοί όροι που χρησιmicroο- ποιούσαν microε εmicroπιστοσύνη καλλιτέχνες κριτικοί και ιστορικοί της τέχνης έχουν χάσει σε microεγάλο βαθmicroό το κύρος τους και την αξία τους Έννοιες όπως laquomicroίmicroη-ση της φύσηςraquo laquoεξιδανίκευσηraquo ή laquoαφαίρεσηraquo στηρίζονται στην παραδοχή ότι προηγούνται οι laquoαισθητηριακές εντυπώσειςraquo οι οποίες εν συνεχεία υπό-κεινται στην απαραίτητη επεξεργασία παραmicroορφώνονται ή γενικεύονται

Ο Κ Ρ Πόππερ αποκαλεί αυτές τις απόψεις laquoθεωρία του microυαλού-κουβάraquo ενός microυαλού δηλαδή όπου σωρεύονται τα laquoαισθητηριακά δεδοmicroέναraquo Έχοντας αποδείξει το αβάσιmicroο αυτής της βασικής παραδοχής στο πεδίο της επιστηmicroο-νικής microεθόδου και της θεωρίας της γνώσης ο Πόππερ επιmicroένει σε ότι αποκα-λεί laquoθεωρία του προβολέαraquo δίνοντας έmicroφαση στις δραστηριότητες του ζωντα-νού οργανισmicroού που δεν σταmicroατά ποτέ να εξετάζει και να ερευνά το περιβάλλον του73 Η γονιmicroότητα microιας τέτοιας προσέγγισης αρχίζει να γίνεται ολοένα και πιο αισθητή σε πολλούς τοmicroείς της ψυχολογίας Όσο και αν οι θεωρίες διαφέ-ρουν microεταξύ τους η έmicroφασή τους microετατοπίζεται σταθερά από τα ερεθίσmicroατα στην ανταπόκριση του οργανισmicroού ανταπόκριση που είναι αρχικά αόριστη και γενική για να γίνει σταδιακά πιο εξειδικευmicroένη και σύνθετη

68 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

laquoΗ πορεία της microάθησης είναι από το αόριστο προς το συγκεκριmicroένο και όχι από τις αισθήσεις προς την αντίληψηraquo γράφει ο J J Gibson74 Και ο L von Bertalanffy microιλώντας για τη θεωρητική βιολογία συmicroπληρώνει laquoΗ σύγχρονη έρευνα δείχνει ότι πιθανότατα υπάρχουν στην αρχή ανοργάνωτα και άmicroορφα σύνολα στο πλαίσιο των οποίων συντελείται βαθmicroιαία η διαφοροποίη-σηraquo75

Εύκολα θα microπορούσε κανείς να παραλληλίσει αυτές τις φράσεις microε τις από-ψεις του Πιαζέ για τη νοητική ανάπτυξη των παιδιών76 ή του Φρόυντ και των επιγόνων του για τη συναισθηmicroατική εξέλιξή τους77 Ακόmicroα και οι πρόσφατες microελέτες για το πώς laquomicroαθαίνουνraquo οι microηχανές δείχνουν προς την ίδια κατεύθυν-ση από το γενικό στο ειδικό78 Σε όσα ακολουθούν επιδίδοmicroαι microερικές φορές σε παρόmicroοιους παραλληλισmicroούς έστω και αν γνωρίζω τους κινδύνους που συνε-πάγονται αυτοί οι ερασιτεχνισmicroοί και το να microπαίνει κανείς laquoσε ξένα χωράφιαraquo Η προσέγγισή microου αυτή δικαιώνεται microόνο στο microέτρο που το βιβλίο microου θα αποδειχθεί χρήσιmicroο για την καθηmicroερινή δουλειά του ιστορικού της τέχνης ∆εν ήταν εύκολο να εντρυφήσω στο θέmicroα της ψευδαίσθησης χωρίς microια θεωρία της αντίληψης Σε αυτό ακριβώς το πεδίο ο τρόπος σκέψης που ανέφερα αποδεί-χθηκε εξαιρετικά χρήσιmicroος79 Το θεωρητικό microοντέλο αυτής της προσέγγισης που οι ρίζες του βρίσκονται στον Καντ διατυπώνεται microε τον πιο συστηmicroατικό και συνεκτικό τρόπο στο βιβλίο του Φ Α φον Χάγεκ Η αισθητηριακή τάξη80 Πάνω απrsquo όλα πάντως έχω επωφεληθεί από την εmicromicroονή του Πόππερ στον ρόλο της πρόβλεψης και των τεστ Στην ψυχολογία η προσέγγιση αυτή υιο-θετείται από τους Jerome S Bruner και Leo Postman που υποστηρίζουν ότι laquoόλες οι γνωστικές διεργασίες ανεξάρτητα αν παίρνουν τη microορφή αντιλήψεων σκέψεων ή ανακλήσεων αποτελούν ldquoυποθέσειςrdquo του οργανισmicroούhellip και απαι-τούν ldquoαπαντήσειςrdquo microε τη microορφή κάποιας παραπέρα εmicroπειρίας απαντήσεις που θα τις επιβεβαιώσουν ή θα τις καταρρίψουνraquo81

Σε αυτό το πλαίσιο ο Πόππερ έχει επισηmicroάνει πως οι επιβεβαιώσεις αυτών των laquoυποθέσεωνraquo δεν microπορούν παρά να είναι προσωρινές ενώ η απόρριψή τους οριστική82 ∆εν υπάρχει εποmicroένως αυστηρή διάκριση microεταξύ ψευδαίσθησης και αντίληψης Η αντίληψη χρησιmicroοποιεί όλα της τα microέσα για να ξεριζώσει τις επιβλαβείς ψευδαισθήσεις αλλά συχνά αποτυγχάνει να laquoαπορρίψειraquo microια εσφαλmicroένη υπόθεση ndash όταν λχ έχει να κάνει microε ιλουζιονιστικά έργα τέχνης

Πιστεύω βάσιmicroα πως microια τέτοια θεωρία laquoτης δοκιmicroής και του σφάλmicroατοςraquo για την αντίληψη θα microπορούσε να αποδειχθεί γόνιmicroη και για άλλους επιστη-microονικούς κλάδους εκτός από τον δικό microου αλλά δεν σκοπεύω να επιmicroείνω εδώ

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 69

ως προς αυτό Κύριο microέληmicroά microου είναι η ανάλυση της εικονοπλασίας ο τρόπος microε άλλα λόγια microε τον οποίο οι καλλιτέχνες ανακάλυψαν κάποια από αυτά τα microυστικά της όρασης microέσω laquoτης δηmicroιουργίας και της αναπαραγωγήςraquo Οι Αιγύπτιοι του Αλαίν [1] πριν microπορέσουν να δηmicroιουργήσουν microια ψευδαίσθηση της πραγmicroατικότητας έπρεπε να microάθουν όχι laquoνα αντιγράφουν ότι βλέπουνraquo αλλά να χειρίζονται κάποιους διφορούmicroενους κώδικες σηmicroείων στους οποίους οφείλουmicroε να στηριζόmicroαστε για τη σταθερή microας όραση ώσπου η εικόνα τους να γίνει ένα microε την πραγmicroατικότητα Με άλλα λόγια αντί να απαντήσουν στο δίληmicromicroα laquoκουνέλι ή πάπιαraquo έπρεπε να ανακαλύψουν το παιχνίδι laquoτελάρο ή φύσηraquo που παιζόταν microε ένα σύνολο γήινων χρωmicroάτων ικανών ndashαπό microακριά τουλάχιστονndash να καταλήξουν σε ψευδαίσθηση Καλλιτεχνικό ή όχι αυτό το παιχνίδι δεν microπορούσε παρά να είναι απόρροια πολλών διαδοχικών laquoδοκιmicroών και σφαλmicroάτωνraquo Ως πείραmicroα στο πλαίσιο microιας θεωρίας της αντίληψης η ιλουζιονιστική τέχνη παρουσιάζει ενδιαφέρον ακόmicroα και σε microια περίοδο η οποία την έχει εξοβελίσει για χάρη άλλων τρόπων έκφρασης

Με κίνδυνο να αποκαλύψω όλη την laquoπλοκήraquo από την αρχή δεν διστάζω να δηλώσω για τον βιαστικό αναγνώστη ή κριτικό ότι τα συmicroπεράσmicroατα που υπαινίσσοmicroαι εδώ εκτίθενται αναλυτικά στο Κεφάλαιο 9 του βιβλίου όπου και επανέρχονται κάποια από τα ζητήmicroατα που θίγω στην Εισαγωγή Κάθε βιβλίο που επικεντρώνεται σε ένα βασικό συmicroπέρασmicroα πρέπει να χτίζεται όπως microια αψίδα Η laquoκλείδαraquo θα είναι σαν να κρέmicroεται στον αέρα αν δεν υποστηρίζεται από τους άλλους αψιδόλιθους Όλα τα κεφάλαια αυτού του βιβλίου στρέφονται κατά κάποιον τρόπο προς το κέντρο του προβλήmicroατος αλλά και στηρίζονται από τον σκελετό του κτιρίου Τα όρια της microίmicroησης που προκύπτουν από το εκφραστικό microέσο και το laquoσχήmicroαraquo οι σχέσεις φόρmicroας και λειτουργίας στην εικονοπλασία και πάνω απrsquo όλα η σηmicroασία της συmicromicroετοχής του θεατή για τη διαλεύκανση των αmicroφισηmicroιών δικαιώνουν τελικά την τολmicroηρή πρόταση ότι η τέχνη έχει ιστορία επειδή οι ψευδαισθήσεις της τέχνης δεν είναι microόνον ο καρ-πός της ανάλυσης των φαινοmicroένων από τον καλλιτέχνη αλλά και τα απαραί-τητα εργαλεία για microια τέτοια ανάλυση Ελπίζω ότι ο αναγνώστης δεν θα κλείσει το βιβλίο σε αυτό το σηmicroείο αλλά θα microε ακολουθήσει στη δοκιmicroή και την εφαρmicroογή αυτής της προσέγγισης στη φυσιογνωmicroική έκφραση και ακό-microα παραπέρα έως τα όρια της αισθητικής αυτής της Γης της Επαγγελίας που microόνο φευγαλέα θα microπορέσει να τη δει από microακριά

Καταλαβαίνω πως οι microακροσκελείς αναφορές στις θεωρίες της αντίληψης είναι κάπως κουραστικές για τον αναγνώστη που θέλει να φτάνει πάντοτε στην

70 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

καρδιά αυτού που ονοmicroάζουmicroε τέχνη Ωστόσο πιστεύω πως προκειmicroένου να συζητηθούν τα ζωτικά προβλήmicroατα της τέχνης απαιτείται πάντοτε να ξεκα-θαρίσει το ευρύτερο τοπίο Αυτή microου η πεποίθηση ενισχύεται απrsquo όσα γράφει ο microακαρίτης φίλος microου Ernst Kris ndashmicroε τον οποίο συχνά συζητούσα όλα αυτά τα ζητήmicroαταndash στο βιβλίο του Ψυχαναλυτικές αναζητήσεις στην τέχνη83

laquoΈχουmicroε πλέον συνειδητοποιήσει ότι η τέχνη δεν παράγεται σε κενό αέρος ότι όλοι οι καλλιτέχνες έχουν προδρόmicroους και πρότυπα αποτελώντας όπως και οι επιστήmicroονες microέρη microιας παράδοσης και δουλεύοντας σε συγκεκριmicroένο πάντοτε πλαίσιο προβληmicroάτων Ο βαθmicroός στον οποίο ελέγχει κανείς τα εκ-φραστικά του microέσα και η ελευθερία ndashσε ορισmicroένες τουλάχιστον περιόδουςndash να τροποποιεί αυτό το αυστηρό πλαίσιο αποτελούν προφανώς microέρος microιας περίπλο-κης κλίmicroακας microε την οποία microετράmicroε την επιτυχία Η ψυχανάλυση από την πλευρά της λίγα πράγmicroατα έχει συνεισφέρει έως τώρα στην κατανόηση αυτού του πλαισίου Η ψυχολογία του καλλιτεχνικού ύφους δεν έχει γραφτεί ακόmicroηraquo

Το κενό που επισηmicroαίνει ο Kris δεν πρόκειται φυσικά να καλυφθεί microε τα κεφάλαια που ακολουθούν Το laquoαίνιγmicroα του ύφουςraquo microπορεί να απαντηθεί microόνον από την ψυχολογία της αναπαράστασης Υπάρχουν πάντοτε οι ανεξιχνίαστες πιέσεις της microόδας και τα microυστήρια του γούστου84 Αν όmicroως θέλουmicroε κάποτε να κατανοήσουmicroε τις επιπτώσεις αυτών των παραγόντων στην αναπαράστα-ση και κατrsquo επέκταση στην τέχνη πρέπει πρώτα να αναζητήσουmicroε microια απά-ντηση στα απλούστερα ερωτήmicroατα που θέτει το σκίτσο του Αλαίν

42 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

τα έργα τέχνης που σώζονται Παρατηρώντας τις κάθε είδους εικόνες σε αυ-τό το βιβλίο όλοι microας περισσότερο ή λιγότερο αντιδρούmicroε όπως ο ιστορικός της τέχνης στις microελέτες του προσλαmicroβάνουmicroε το θέmicroα microιας παράστασης σε συνδυασmicroό microε την τεχνοτροπία της (ένα κινεζικό τοπίο ένα ολλανδικό τοπίο ένα αρχαιοελληνικό κεφάλι microια προσωπογραφία του 17ου αιώνα) Θεωρώντας αυτές τις κατατάξεις δεδοmicroένες έχουmicroε πάψει να αναρωτιόmicroαστε πώς είναι τόσο εύκολο να λέmicroε ότι ένα δέντρο είναι ζωγραφισmicroένο από έναν Κινέζο ή έναν Ολλανδό Αν η τέχνη δεν ήταν microόνο ndashή κυρίωςndash έκφραση προσωπικής οπτι-κής δεν θα υπήρχε ιστορία της τέχνης ∆εν θα ήταν δεδοmicroένο ndashόπως είναι σήmicroεραndash ότι πρέπει να υπάρχει κάποια συγγένεια ανάmicroεσα σε εικόνες δέντρων ζωγραφισmicroένες την ίδια λίγο-πολύ εποχή ∆εν θα ήταν αυτονόητο ότι οι microα-θητές στο σκίτσο του Αλαίν [1] θα ζωγραφίσουν τελικά microια χαρακτηριστικά αιγυπτιακή microορφή Ακόmicroα και το αν microια αιγυπτιακή microορφή φιλοτεχνήθηκε πριν από 3000 χρόνια ή αποτελεί χθεσινή αποmicroίmicroηση θα ήταν δύσκολο να εντοπιστεί Ο ιστορικός της τέχνης βασίζεται σrsquo αυτό που είπε κάποτε ο Woumllf-flin laquo∆εν είναι τα πάντα δυνατά σε κάθε περίοδοraquo2 Η ερmicroηνεία αυτού του παράξενου γεγονότος δεν είναι καθήκον του ιστορικού της τέχνης Τότε όmicroως τίνος καθήκον είναι

II

Σε microια παλιότερη εποχή οι microέθοδοι αναπαράστασης ήταν αρmicroοδιότητα του κριτικού της τέχνης Έχοντας συνηθίσει να κρίνει τα έργα της εποχής του πάνω απrsquo όλα microε όρους αναπαραστασιακής ακρίβειας ο κριτικός δεν είχε κα-microιά αmicroφιβολία πως η ικανότητα αυτή είχε ακολουθήσει εξελικτική πορεία από την υποτυπώδη microίmicroηση έως την τελειοποίηση της ψευδαίσθησης Σύmicroφωνα microε αυτή την αντίληψη η Αιγυπτιακή τέχνη υιοθετούσε κάποιες υποτυπώδεις σχεδόν παιδικές microεθόδους αναπαράστασης απλώς και microόνο γιατί δεν γνώριζε άλλες πιο προχωρηmicroένες οι microέθοδοι των Αιγυπτίων θα microπορούσαν να εξηγη-θούν αλλά όχι βέβαια και να επαινεθούν Ένα από τα σηmicroαντικότερα κέρδη που αποκοmicroίσαmicroε από τη microεγάλη καλλιτεχνική επανάσταση που σάρωσε την Ευρώπη στο πρώτο microισό του 20ού αιώνα είναι και το ότι απαλλαχθήκαmicroε από αυτού του είδους την αισθητική Η πρώτη προκατάληψη που συνήθως προ-σπαθούmicroε να καταπολεmicroήσουmicroε όταν εισάγουmicroε κάποιον στην τέχνη είναι η πεποίθηση ότι η καλλιτεχνική αξία ταυτίζεται microε τη φωτογραφικού τύπου

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 43

ακρίβεια Ο microαθητής εκπαιδεύεται βαθmicroιαία ώστε να microπορεί να διακρίνει την τεράστια διαφορά που χωρίζει τη δηmicroιουργική έmicroπνευση του microεγάλου καλλι-τέχνη από την απλή εικόνα microιας καρτ-ποστάλ ή microιας φωτογραφίας κοmicromicroένης από περιοδικό Με άλλα λόγια η αισθητική έχει απορρίψει κάθε ενασχόληση microε το πρόβληmicroα της περισσότερο ή λιγότερο πιστής αναπαράστασης Πρόκει-ται για απελευθέρωση από πολλές απόψεις και δεν νοmicroίζω ότι υπάρχει κανείς που θα ήθελε να ξαναγυρίσουmicroε στην παλιά σύγχυση Καθώς όmicroως ούτε ο ιστορικός της τέχνης ούτε ο κριτικός επιθυmicroεί να ασχολείται microε αυτό το πα-νάρχαιο πρόβληmicroα δηmicroιουργείται οπωσδήποτε ένα κενό τείνει να επικρατήσει η εντύπωση ότι το θέmicroα της ψευδαίσθησης όντας χωρίς ενδιαφέρον από καλ-λιτεχνική άποψη είναι και από ψυχολογική άποψη πολύ απλό3

∆εν είναι απαραίτητο να προσφύγουmicroε στην τέχνη για να δείξουmicroε πως η άποψη αυτή είναι εσφαλmicroένη Οποιοδήποτε εγχειρίδιο ψυχολογίας και αν ανοί-ξουmicroε είναι γεmicroάτο από παραδείγmicroατα που δείχνουν πόσο περίπλοκα είναι αυ-τά τα ζητήmicroατα Την εικόνα [2] από το εβδοmicroαδιαίο χιουmicroοριστικό έντυπο Die Fliegenden Blaumltter (Τα Ιπτάmicroενα Φύλλα) microπορούmicroε να τη δούmicroε είτε σαν κουνέλι είτε σαν πάπια Ασφαλώς δεν έχουmicroε την ψευ-δαίσθηση ότι πρόκειται για laquoπραγmicroατικόraquo κουνέλι ή πά-πια4 Αυτό που βλέπουmicroε στο χαρτί δεν θυmicroίζει καν ζώο Και όmicroως δεν microπορεί κανείς να αmicroφισβητήσει πως το σχέδιο laquomicroεταmicroορφώνεταιraquo καθώς το ράmicroφος της πάπιας microετατρέπεται σε αυτιά του κουνελιού και microια σχεδόν αδι-όρατη γραmicromicroή στο κεφάλι της πάπιας αναβαθmicroίζεται σε στόmicroα του κουνελιού Αν ξαναδιαβάσουmicroε το σχέδιο σαν πάπια η γραmicromicroή αυτή τραβά άραγε πε-ρισσότερο την προσοχή microας Για να απαντήσουmicroε σε αυτό το ερώτηmicroα θα πρέπει να δούmicroε τι laquoπραγmicroατικά υπάρχειraquo να αποσυνδέσουmicroε το σχέδιο από την ερmicroηνεία του Σύντοmicroα ωστόσο διαπιστώνουmicroε πως κάτι τέτοιο δεν είναι δυνατόν Μπορούmicroε βέβαια τώρα να περνάmicroε microε microεγαλύτερη ταχύτητα από τη microια laquoανάγνωσηraquo στην άλλη Μπορούmicroε επίσης να θυmicroόmicroαστε το κουνέλι όταν βλέπουmicroε την πάπια Όmicroως όσο και αν εξοικειωθούmicroε microε την εικόνα διαπιστώνουmicroε πως παραmicroένει πάντοτε αδύνατον να πετύχουmicroε τη διπλή ταυτόχρονη ανάγνωση Όπως θα διαπιστώσουmicroε η ψευδαίσθηση είναι δύσκο-λο να περιγραφεί ή να αναλυθεί Όσο και αν έχουmicroε επίγνωση ότι κάθε εmicroπειρία πρέπει να είναι microια ψευδαίσθηση δεν microπορούmicroε να δούmicroε microε τη στενή έννοια του όρου τον εαυτό microας σε κατάσταση ψευδαίσθησης

Αν ο αναγνώστης βρίσκει αυτόν τον ισχυρισmicroό κάπως αινιγmicroατικό υπάρχει

2 Κουνέλι ή πάπια

44 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

πάντοτε ένα laquoόργανο ψευδαίσθησηςraquo πολύ οικείο σε όλους microας που microπορεί να τον επιβεβαιώσει ο καθρέφτης του microπάνιου Αναφέροmicroαι ειδικότερα στο microπά-νιο γιατί το πείραmicroα που προτείνω πετυχαίνει καλύτερα αν ο καθρέφτης είναι λίγο θολωmicroένος από ατmicroούς Είναι πράγmicroατι γοητευτικό από την άποψη της ιλουζιονιστικής αναπαράστασης να παρατηρήσει κανείς το κεφάλι του στον καθρέφτη καθαρίζοντας τους ατmicroούς από την επιφάνειά του Μόνον όταν κάνουmicroε κάτι τέτοιο συνειδητοποιούmicroε πόσο microικρή είναι η εικόνα που microας δίνει την ψευδαίσθηση ότι βλέπουmicroε τον εαυτό microας laquoπρόσωπο microε πρόσωποraquo Για την ακρίβεια είναι η microισή απrsquo ότι το κεφάλι microας ∆εν θέλω να κουράσω τον αναγνώστη microε γεωmicroετρικές αποδείξεις του γεγονότος αν και το πράγmicroα είναι αρκετά απλό αφού ο καθρέφτης βρίσκεται πάντα στη microέση της απόστασης που microε χωρίζει από το είδωλό microου το κεφάλι που βλέπω θα είναι το microισό σε microέγεθος από το πραγmicroατικό5 Παρrsquo όλες ωστόσο αυτές τις αποδείξεις και παρά τη γεωmicroετρία ο ισχυρισmicroός microου θα γίνεται πάντοτε δεκτός microε ειλικρινή δυσπιστία Ακόmicroα και εγώ θα συνεχίσω να επιmicroένω ότι βλέπω το κεφάλι microου σε φυσικό microέγεθος όταν ξυρίζοmicroαι και ότι το microέγεθος στην επιφάνεια του κα-θρέφτη δεν είναι παρά οπτασία ∆εν microπορείς να laquoχρησιmicroοποιείςraquo microια ψευδαί-σθηση και να την παρατηρείς ταυτόχρονα

Τα έργα τέχνης δεν είναι καθρέφτες αλλά έχουν κοινή microε τους καθρέφτες τη φευγαλέα microαγεία της microεταmicroόρφωσης που είναι δύσκολο να περιγραφεί microε λόγια Μια πραγmicroατική αυθεντία της ενδοσκόπησης όπως ο Kenneth Clark έχει περιγράψει πολύ γλαφυρά πώς απέτυχε όταν προσπάθησε να laquoκαταγρά-ψειraquo microια ψευδαίσθηση Παρατηρώντας ένα αριστούργηmicroα του Βελάσκεθ προ-σπάθησε να εντοπίσει τι ακριβώς συνέβαινε και οι απλές πινελιές χρώmicroατος στο τελάρο microετατρέπονταν σε όραmicroα microιας microεταmicroορφωmicroένης πραγmicroατικότητας καθώς έκανε microικρά βήmicroατα προς τα πίσω6 Όσο όmicroως και αν microετακινούνταν πίσω microπρος δεν microπόρεσε ποτέ να έχει δύο οπτικές εικόνες ταυτόχρονα και εποmicroένως να απαντήσει στο πρόβληmicroα που τον απασχολούσε Στο παράδειγmicroα του Kenneth Clark τα ζητήmicroατα αισθητικής και ψυχολογίας αλληλοδιαπλέ-κονται microε εξαιρετικά λεπτοφυή τρόπο άγνωστο φυσικά στα εγχειρίδια ψυχο-λογίας Συχνά σε αυτό το βιβλίο θεώρησα βολικό να αποσυνδέσω τη συζήτηση για τα οπτικά φαινόmicroενα από τη συζήτηση για τα έργα τέχνης Ξέρω ότι ενίο-τε αυτό δηmicroιουργεί την εντύπωση πως δεν αποδίδω στα έργα τέχνης τον απα-ραίτητο σεβασmicroό αλλά ελπίζω ότι συmicroβαίνει το αντίθετο ακριβώς

Έστω και αν η αναπαράσταση δεν είναι πάντοτε τέχνη αυτό δεν την κάνει λιγότερο microυστηριώδη Θυmicroάmicroαι πολύ καλά ότι η δύναmicroη και η microαγεία της

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 45

εικονοπλασίας microού αποκαλύφθηκε για πρώτη φορά όχι βέβαια από τον Βελά-σκεθ αλλά από ένα παιχνίδι σχεδιάσmicroατος που έmicroαθα από το Αναγνωστικό microου Μια microικρή οmicroοιοκαταληξία έλεγε πώς microπορείς να σχεδιάσεις έναν κύκλο που να παριστάνει ένα καρβέλι ψωmicroί (τα καρβέλια ήταν ολοστρόγγυλα στη Βιέννη όπου ζούσα τότε) microια καmicroπύλη πάνω από τον κύκλο microπορούσε να microε-τατρέψει το καρβέλι σε τσάντα για τα ψώνια δύο microικρά τριγωνάκια στο χε-ρούλι της την περιόριζαν σε απλό πουγκί για χρήmicroατα και microε την προσθήκη microιας ουράς είχες microπροστά σου microια γάτα [3] Εκείνο που microε είχε συναρπάσει ήταν η δύναmicroη της laquomicroεταmicroόρφωσηςraquo Η ουρά κατέστρεφε το πουγκί και δη-microιουργούσε τη γάτα δεν microπορούσες να έχεις το ένα χωρίς να εξαλείψεις το

άλλο Στον βαθmicroό που απέχουmicroε πολύ από το να κατανοήσουmicroε εις βάθος αυ-τή τη διαδικασία πώς microπορεί να ελπίζουmicroε κάτι τέτοιο όταν βρισκόmicroαστε microπροστά σε έναν Βελάσκεθ

Όταν άρχιζα τις έρευνές microου δεν φανταζόmicroουν πόσο microακριά θα microε οδηγήσει το θέmicroα της ψευδαίσθησης Το microόνο που microπορώ να συστήσω στον αναγνώστη ο οποίος θέλει να microε ακολουθήσει σε αυτή την laquoεξερεύνησηraquo είναι να ασκηθεί στο παιχνίδι της αυτοπαρατήρησης όχι τόσο σε σχέση microε τα microουσεία όσο στην καθηmicroερινή του επαφή microε κάθε είδους εικόνες ndash από την αίθουσα αναmicroο-νής του γιατρού microέχρι και την ώρα που στέκεται όρθιος στο λεωφορείο Όσα βλέπει στους χώρους αυτούς δεν microπορούν οπωσδήποτε να καταταγούν στα έργα τέχνης αν και δεν αποκλείεται να είναι πιο λειτουργικά και σηmicroαντικά από κάποια κακοmicroοίρικα έργα τέχνης που απλώς πιθηκίζουν τα ευρήmicroατα και τις τεχνικές επινοήσεις του Βελάσκεθ

Εξετάζοντας το έργο ζωγράφων που υπήρξαν microεγάλοι καλλιτέχνες αλλά και microεγάλοι ιλουζιονιστές δεν είναι πάντα εύκολο να ξεχωρίσει κανείς τη microε-λέτη της τέχνης από τη microελέτη της ψευδαίσθησης Αισθάνοmicroαι πάντως την ανάγκη να δηλώσω ξεκάθαρα πως το βιβλίο αυτό δεν αποτελεί ρητή ή συγκα-λυmicromicroένη συνηγορία υπέρ της χρήσης ιλουζιονιστικών τεχνασmicroάτων στη ζω-

3 Πώς να σχεδιάσετε microια γάτα

46 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

γραφική της εποχής microας Θεωρώ και εγώ βέβαια γεγονός ότι οι επινοήσεις και τα εφέ τα σχετικά microε την αναπαράσταση που αποτελούσαν τη δόξα ορι-σmicroένων παλαιών ζωγράφων αποτελούν πλέον κοινοτοπίες Πιστεύω ωστόσο ότι υπάρχει κίνδυνος να χάσουmicroε την επαφή microας microε τους microεγάλους ∆ασκάλους του παρελθόντος αν δεχτούmicroε τη θεωρία ndashπου είναι της microόδαςndash πως αυτά τα ζητήmicroατα δεν είχαν καmicroιά σχέση microε την τέχνη Ο λόγος για τον οποίο η ανα-παράσταση της φύσης microπορεί σήmicroερα να θεωρείται τετριmicromicroένη οφείλει να απασχολεί ιδιαίτερα τον ιστορικό της τέχνης7 Ποτέ κατά το παρελθόν η ει-κόνα δεν ήταν τόσο φτηνή ndashmicroε κάθε έννοια του όρουndash όσο στην εποχή microας Ζούmicroε περικυκλωmicroένοι από αφίσες και διαφηmicroίσεις από κόmicroικ και εικονογρα-φηmicroένα έντυπα Στην οθόνη της τηλεόρασης και στον κινηmicroατογράφο στα γραmicromicroατόσηmicroα και στη συσκευασία των προϊόντων αναπαριστώνται όψεις της πραγmicroατικότητας Η ζωγραφική διδάσκεται στο σχολείο και ασκείται στο σπίτι για λόγους θεραπευτικούς ή απλώς για να περνάει η ώρα Ένας microέτριος σηmicroερινός ερασιτέχνης ζωγράφος είναι σε θέση να χρησιmicroοποιεί τεχνικές και τεχνάσmicroατα που θα φαίνονταν microαγικά στον Τζόττο Ακόmicroα και οι χονδροειδείς παραστάσεις που συναντάmicroε σε ένα κουτί από κόρνφλεϊκς θα άφηναν άφωνους τους συγχρόνους του Τζόττο ∆εν ξέρω αν κάποιοι συmicroπεραίνουν από αυτό ότι το κουτί των κόρνφλεϊκς είναι ανώτερο από τον Τζόττο εγώ πάντως δεν ανή-κω σε αυτούς Απλώς πιστεύω πως ο θρίαmicroβος και η εκλαΐκευση της αναπα-ραστασιακής δεξιότητας θέτουν κάποια προβλήmicroατα για τον κριτικό και τον ιστορικό της τέχνης

Οι Έλληνες έλεγαν ότι η απαρχή της γνώσης βρίσκεται στην έννοια του θαυmicroαστού και ότι αν πάψουmicroε να θαυmicroάζουmicroε κινδυνεύουmicroε να πάψουmicroε να γνωρίζουmicroε Αυτό που κυρίως επιδιώκω εδώ είναι να αποκαταστήσω την αί-σθησή microας του θαυmicroαστού microέσω της ικανότητας του ανθρώπου να παράγει microε φόρmicroες γραmicromicroές σκιές ή χρώmicroατα αυτά τα γεmicroάτα microυστήριο φαντάσmicroα-τα της πραγmicroατικότητας που αποκαλούmicroε laquoεικόνεςraquo Γράφει ο Πλάτων στον Σοφιστή laquoΆραγες δεν θα πούmicroε πως κατασκευάζει από τη microια microεριά ένα πραγ-microατικό σπίτι microε την οικοδοmicroική και από την άλλη microεριά ένrsquo άλλο microε τη ζωγρα-φική καmicroωmicroένο σαν ένα είδος όνειρο ανθρώπινο για ξυπνητούςraquo8 Πρόκειται ίσως για την καλύτερη περιγραφή της έννοιας του θαυmicroαστού στην τέχνη ndash η αξία της δεν microειώνεται από το γεγονός ότι πολλές από αυτές τις ονειροφαντα-σίες εmicroείς τις εξοβελίζουmicroε από το πεδίο της τέχνης ως απλά υποκατάστατα ονείρων (κόmicroικ πιν-απ γκερλς) Ακόmicroα και αυτά τα laquoκατώτεραraquo είδη εικόνων microπορούν αν αξιοποιηθούν σωστά να αποτελέσουν έναυσmicroα για σκέψη Όπως

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 47

ακριβώς η microελέτη της ποίησης παραmicroένει ελλιπής χωρίς κάποια γνώση της γλώσσας της πεζογραφίας έτσι και η microελέτη της τέχνης θα συmicroπληρώνεται πιστεύω όλο και περισσότερο από την εmicroβάθυνση στη γλώσσα των εικόνων Ήδη η εικονολογία ανιχνεύει την αλληγορική και συmicroβολική λειτουργία των εικόνων τη σχέση τους microε ότι θα microπορούσε να ονοmicroαστεί laquoαόρατος κόσmicroος των ιδεώνraquo9 Ο τρόπος microε τον οποίο η γλώσσα της τέχνης αναφέρεται στον ορατό κόσmicroο είναι τόσο προφανής αλλά και τόσο microυστηριώδης ταυτόχρονα ώστε παραmicroένει σχεδόν άγνωστος ndash microε εξαίρεση τους ίδιους τους καλλιτέχνες που microπορούν να χρησιmicroοποιούν αυτή τη γλώσσα χωρίς πάντοτε να τη γνωρί-ζουν από γραmicromicroατική και σηmicroειολογική άποψη10

Τα βιβλία καλλιτεχνών και καθηγητών της τέχνης που προορίζονται για τους σπουδαστές αλλά και για τους απλούς φιλότεχνους περιέχουν πολλές πρακτικές γνώσεις και οδηγίες11 Μη όντας ο ίδιος καλλιτέχνης δεν σκοπεύω να επεκταθώ σε τεχνικά ζητήmicroατα που υπερβαίνουν τις ανάγκες της επιχει-ρηmicroατολογίας microου Θα ήmicroουν πάντως ευτυχής αν κάθε κεφάλαιο αυτού του βιβλίου ήταν και ένα υποστήριγmicroα της τόσο αναγκαίας γέφυρας ανάmicroεσα στην ιστορία της τέχνης και στον καλλιτέχνη microε τα προβλήmicroατά του Το ζητούmicroε-νο είναι να συζητήσουmicroε ορισmicroένα προβλήmicroατα σε microια γλώσσα κατανοητή στους ιστορικούς της τέχνης στους καλλιτέχνες και ndashγιατί όχιndash σε όσους microελετούν επιστηmicroονικά το ζήτηmicroα της αντίληψης

III

Ο αναγνώστης που θέλει να περάσει κατευθείαν laquoστο ζουmicroίraquo καλά θα κάνει να πάει από εδώ κατευθείαν στο Κεφάλαιο 1 Υπάρχει ωστόσο microια παλαιά πα-ράδοση (τόσο παλαιά όσο ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης) που επιτάσσει πριν κάποιος ασχοληθεί microε ένα φιλοσοφικό πρόβληmicroα και προτείνει νέες λύσεις να παραθέτει πρώτα microια κριτική επισκόπηση της ιστορίας του προβλήmicroατος Στα υπόλοιπα microέρη αυτής της Εισαγωγής θα αναφερθώ λοιπόν σύντοmicroα στην εξέλιξη των απόψεων για το καλλιτεχνικό ύφος και θα εξηγήσω πώς η ιστορία της αναπαράστασης στην τέχνη συναρθρώθηκε βαθmicroιαία όλο και περισσότερο microε την ψυχολογία της αντίληψης Το τελευταίο microέρος ειδικότερα είναι αφιε-ρωmicroένο στην κατάσταση που επικρατεί σήmicroερα και στη διάταξη της ύλης αυτού του βιβλίου

Η λέξη στιλ (ύφος τεχνοτροπία) προέρχεται από το stilus το όργανο γραφής

48 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

των Ρωmicroαίων οι οποίοι χρησιmicroοποιούσαν τον όρο και microε την έννοια της laquoρέ-ουσας καλής πέναςraquo όπως θα λέγαmicroε σήmicroερα12 Η κλασική παιδεία στηρι-ζόταν στην ικανότητα του σπουδαστή να εκφράζεται και να πείθει γιrsquo αυτό και οι δάσκαλοι της ρητορικής έδιναν πάντοτε microεγάλη έmicroφαση στα ζητήmicroατα ύφους Οι απόψεις των δασκάλων αυτών πλούσιες καθώς ήταν σε ιδέες για την τέχνη και την έκφραση γενικότερα άσκησαν σηmicroαντική και παρατετα-microένη επίδραση στην κριτική13 Οι προσπάθειές τους επικεντρώνονταν συνήθως στο να αναλύσουν τις ψυχολογικές επιπτώσεις των ποικίλων υφολογικών ευ-ρηmicroάτων και παραδόσεων microε επακόλουθο τη διαmicroόρφωση microιας πλούσιας ορο-λογίας για την περιγραφή των laquoεκφραστικών κατηγοριώνraquo (κοmicroψό microεγαλο-πρεπές ποmicroπώδες συγκαταβατικό κά)14 Χωρίς αυτούς οι διάφοροι προσ-διορισmicroοί του ύφους ίσως να microην είχαν ποτέ επεκταθεί στις εικαστικές τέχνες15

Αναζητώντας γλαφυρούς χαρακτηρισmicroούς για το ύφος οι συγγραφείς που ασχολήθηκαν microε τη ρητορική συνήθιζαν να κάνουν παραλληλισmicroούς microε τη ζωγραφική και τη γλυπτική16 Ο Κουιντιλιανός λχ προκειmicroένου να περιγρά-ψει την εmicroφάνιση της λατινικής ρητορικής τέχνης και την εξέλιξή της από την τραχιά ορmicroητικότητα στην εξευγενισmicroένη κοmicroψότητα παραθέτει microια σύντοmicroη ιστορία της τέχνης από την laquoακαmicroψίαraquo της Αρχαϊκής γλυπτικής έως τη laquoγλυκύτηταraquo και την laquoαπαλότηταraquo των microεγάλων καλλιτεχνών του 4ου αι-ώνα πΧ17 Όσο και αν είναι γοητευτικές αυτές οι αναδροmicroές χαρακτηρίζονται συχνά από σύγχυση την οποία microάς έχουν κληροδοτήσει Τα προβλήmicroατα της έκφρασης σπανίως είναι ανεξάρτητα από τα προβλήmicroατα της καλλιτεχνικής δεξιότητας Εκείνο που εmicroφανίζεται ως πρόοδος από την άποψη του χειρισmicroού ενός microέσου microπορεί ιδωmicroένο από microια άλλη οπτική γωνία να θεωρείται κενή περιεχοmicroένου δεξιοτεχνία Στις συγκρούσεις ανάmicroεσα στις διάφορες σχολές ρητορικής χρησιmicroοποιούνται συχνά παρόmicroοια laquoηθικού χαρακτήραraquo επιχειρή-microατα Η ασιατική microεγαλοστοmicroία αποδοκιmicroάζεται ως ένδειξη ηθικής παρακ-microής ενώ η επάνοδος σε αmicroιγώς αττικό λεξιλόγιο χαιρετίζεται ως ηθική νίκη18 Σε ένα δοκίmicroιο του Σενέκα ο εκφυλισmicroός του ύφους από τον Μαικήνα στιγmicroα-τίζεται ως φαινόmicroενο microιας διεφθαρmicroένης κοινωνίας για την οποία η επιτήδευ-ση και οι δυσνόητες φράσεις έχουν microεγαλύτερη αξία απrsquo ότι η σαφήνεια και η διαύγεια των νοηmicroάτων19 Υπήρχε όmicroως και ο αντίλογος Σε έναν διάλογό του περί ρητορικής ο Τάκιτος αντικρούει τις Ιερεmicroιάδες της εποχής του που κα-ταδίκαζαν το laquomicroοντέρνοraquo ύφος20 Οι καιροί αλλάζουν υποστηρίζει και microαζί τους αλλάζουν και τα αυτιά microαςmiddot απαιτούmicroε νέο ύφος στους λόγους που εκφω-νούνται

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 49

Αυτή η αναφορά στις συνθήκες της εποχής και στη διαφοροποίηση που επέρχεται στα laquoαυτιάraquo είναι ίσως η πρώτη ndashφευγαλέα έστωndash επαφή ανάmicroε-σα στην ψυχολογία του ύφους και την ψυχολογία της αντίληψης Άλλη ανά-λογη αναφορά στα κείmicroενα της αρχαιότητας για την τέχνη εγώ τουλάχιστον δεν έχω υπόψη microου Όχι ότι η αρχαιότητα αγνοούσε τη σηmicroασία της δεξιότη-τας του καλλιτέχνη για την ψυχολογία της αντίληψης Σε έναν από τους φι-λοσοφικούς διαλόγους του Κικέρωνα τα Ακαδηmicroαϊκά γίνεται λόγος για την αισθητηριακή αντίληψη ως πηγή γνώσης Στον σκεπτικιστή που αmicroφισβητεί τη δυνατότητα οποιασδήποτε γνώσης υπενθυmicroίζεται η οξύτητα και η τελει-ότητα της όρασής microας laquoΠόσα πράγmicroατα που εmicroείς δεν βλέπουmicroε τα βλέπουν οι ζωγράφοι microέσα από τις σκιές και τις προβολέςraquo αναφωνεί ένας συνοmicroιλη-τής ndash για να του υπενθυmicroίσουν βέβαια σύντοmicroα ότι το επιχείρηmicroά του απο-δεικνύει απλώς πόσο κακή θα πρέπει να είναι η όραση του microέσου Ρωmicroαίου αφού ελάχιστοι από τους ζωγράφους είναι Ρωmicroαίοι21

Τίποτε ωστόσο δεν δείχνει ότι η Κλασική Αρχαιότητα είχε πλήρη συνεί-δηση των επιπτώσεων αυτής της επισήmicroανσης Το ερώτηmicroα που τίθεται πα-ραmicroένει πάντοτε αναπάντητο Η ικανότητα των καλλιτεχνών να microιmicroούνται την πραγmicroατικότητα οφείλεται στο ότι laquoβλέπουν περισσότεραraquo απrsquo ότι ο microέσος άνθρωπος ή αντιστρόφως βλέπουν περισσότερα γιατί έχουν το χάρισmicroα και την ικανότητα της microίmicroησης22 Και οι δυο απόψεις έχουν υπέρ τους κάποια επιχειρήmicroατα που προέρχονται από κοινές σε όλους microας εmicroπειρίες Προφανώς οι καλλιτέχνες microαθαίνουν παρατηρώντας επίmicroονα τη φύση αλλά βέβαια ποτέ η παρατήρηση και microόνο δεν είναι αρκετή για να γίνει κάποιος καλλιτέχνης Κατά την αρχαιότητα η αξιοποίηση της ψευδαίσθησης στην τέχνη ήταν τό-σο πρόσφατο επίτευγmicroα ώστε η συζήτηση για τη ζωγραφική και τη γλυπτι-κή έτεινε αναπόφευκτα να επικεντρώνεται στο θέmicroα της microίmicroησης Έτσι ο Πλίνιος διηγείται την ιστορία της γλυπτικής και της ζωγραφικής σαν microια ιστορία επινοήσεων και ανακαλύψεων αποδίδοντας σε συγκεκριmicroένους καλ-λιτέχνες τα διαδοχικά επιτεύγmicroατα ως προς την απόδοση της φύσης ο Πο-λύγνωτος ήταν ο πρώτος που ζωγράφισε microορφές microε ανοιχτό το στόmicroα και microε δόντια ο γλύπτης Πυθαγόρας ο πρώτος που έδωσε στα έργα του φλέβες και νεύρα ο ζωγράφος Νικίας ο πρώτος που προσπάθησε να αποδώσει το φως και τη σκιά23 Στην Αναγέννηση ο Βαζάρι περιέγραψε την πορεία της τέχνης από τον 13ο έως τον 16ο αιώνα δίνοντας επίσης έmicroφαση στη συνεισφορά συγκε-κριmicroένων καλλιτεχνών στην υπόθεση της αναπαράστασης24 Κατά τον Βα-ζάρι η τέχνη αναδύθηκε από τις ταπεινές απαρχές της στα όρια της τελειό-

50 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

τητας γιατί κάποιες microεγαλοφυΐες όπως ο Τζόττο έθεσαν τα θεmicroέλια στα οποία έχτισαν οι άλλοι Έτσι για τον microυστηριώδη Στέφανο (ντα Βερόνα) διαβάζουmicroε laquoΑν και οι προσπάθειές του για απόδοση των microορφών microε προοπτική βράχυνση παρουσιάζουν σοβαρές αδυναmicroίεςhellip λόγω δυσκολιών του στην εκτέλεση ωστό-σο όντας ο πρώτος που ερεύνησε αυτές τις δυσκολίες είναι πολύ πιο αξιοmicroνη-microόνευτος απrsquo ότι εκείνοι που τον ακολούθησαν microε ένα πιο microεθοδικό και πειθαρ-χηmicroένο ύφοςraquo25 Με άλλα λόγια ο Βαζάρι αντιmicroετώπιζε την ανακάλυψη των microεθόδων αναπαράστασης σαν τόσο microεγάλο και δύσκολο συλλογικό εγχείρηmicroα ώστε να είναι απαραίτητος ένας κάποιος laquoκαταmicroερισmicroός εργασίαςraquo Για τον Ταντέο Γκάντι γράφει laquoΟ Ταντέο υιοθέτησε την τεχνοτροπία του Τζόττο αλλά δεν τη βελτίωσε σηmicroαντικά παρά microόνον ως προς το χρώmicroα που έγινε πιο ζωηρό και πιο διαυγές Ο Τζόττο είχε δώσει τόσο microεγάλη σηmicroασία στο να βελτιώσει άλλες πλευρές της τέχνης της ζωγραφικής ώστε στα χρώmicroατά του ήταν απλώς επαρκής Έτσι ο Ταντέο που είχε ήδη γνωρίσει και αφοmicroοιώσει τα επιτεύγmicroατα του Τζόττο είχε την άνεση να προσθέσει τη δική του συmicroβο-λή βελτιώνοντας το χρώmicroαraquo26

Ελπίζω να αποδείξω microε όσα θα ακολουθήσουν ότι η άποψη αυτή δεν είναι σε καmicroιά περίπτωση τόσο αφελής όσο φαίνεται ορισmicroένες φορές Φαίνεται αφελής microόνο και microόνο επειδή ο Βαζάρι δεν microπορούσε να αποσυνδέσει την ιδέα της καλλιτεχνικής επινόησης και ανακάλυψης από τη microίmicroηση της φύσης Η αντίφαση αυτή είναι ιδιαίτερα φανερή σε όσα αναφέρει ο Βαζάρι για τον Μα-ζάτσο στον οποίο αποδίδει την ανακάλυψη ότι laquoη ζωγραφική δεν είναι τίποτε άλλο παρά απεικόνιση όλων των ζωντανών πραγmicroάτων της φύσης microέσω του σχεδίου και του χρώmicroατος τα οποία επίσης προέρχονται από την ίδια τη φύ-σηraquo Λχ ο Μαζάτσο laquoσυνήθιζε να αποδίδει τα ρούχα microε λίγες πτυχώσεις να πέφτουν αρκετά ελεύθερα όπως ακριβώς είναι στο φυσικό τουςmiddot η συνήθειά του αυτή αποδείχθηκε πολύ χρήσιmicroη για τους microεταγενέστερους καλλιτέχνες και εποmicroένως αξίζει να του πιστώσει κανείς την ανακάλυψή τηςraquo27

∆ικαιολογηmicroένα ο αναγνώστης θα microπορούσε να αναρωτηθεί τι ήταν αυτό που εmicroπόδιζε τους ζωγράφους πριν από τον Μαζάτσο να αποδώσουν το φυσικό ελεύθερο laquoπέσιmicroοraquo των ρούχων Η διατύπωση αυτού του ερωτήmicroατος και οι πρώτες προσπάθειες να απαντηθεί συνδέονται ακόmicroα και σήmicroερα microε την ακα-δηmicroαϊκή παράδοση στη διδασκαλία της τέχνης

Το ερώτηmicroα τι σηmicroαίνει laquoπαρατηρώ τη φύσηraquo ndashαυτό που σήmicroερα ονοmicroά-ζεται ψυχολογία της αντίληψηςndash πρωτοεmicroφανίστηκε microε τη microορφή πρακτικού προβλήmicroατος στη διδασκαλία της τέχνης Ο ακαδηmicroαϊκός δάσκαλος που επι-

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 51

ζητούσε την ακρίβεια της αναπαράστασης ανακάλυπτε ndashόπως ανακαλύπτου-microε και εmicroείς σήmicroεραndash ότι οι δυσκολίες των microαθητών του οφείλονταν στην ανικανότητά τους όχι microόνο να αντιγράψουν αλλά και να laquoδουνraquo τη φύση Στις αρχές του 18ου αιώνα ο Jonathan Richardson παρατηρούσε σχετικά laquohellipΚανείς δεν βλέπει πώς είναι τα πράγmicroατα αν δεν ξέρει πώς πρέπει να είναι Το ότι το αξίωmicroα αυτό ισχύει γίνεται φανερό αν δει κανείς το ακαδηmicroαϊκό σχέδιο κάποιου που αγνοεί τη δοmicroή του ανθρώπινου σώmicroατος των αρθρώσεων και της ανατοmicroίας γενικά σε αντιπαραβολή microε το σχέδιο κάποιου που γνωρίζει και καταλαβαίνει πολύ καλά όλα αυτάhellip Και οι δυο βλέπουν το ίδιο πράγmicroα αλλά microε διαφορετικό ο καθένας microάτιraquo28

Τέτοιου τύπου παρατηρήσεις δεν απείχαν πολύ από την άποψη ότι οι αλλα-γές στο ύφος όπως τις είχε περιγράψει ο Βαζάρι δεν οφείλονταν microόνο σε αυ-ξηmicroένη δεξιότητα αλλά και σε διαφορετικούς τρόπους να βλέπει κανείς τον κόσmicroο Ήδη από τον 18ο αιώνα σε microια από τις παραδόσεις του στη Βασιλική Ακαδηmicroία ο ακαδηmicroαϊκός δάσκαλος James Barry απορούσε για την πληρο-φορία του Βαζάρι ότι την Παναγία Ρουτσελλάι του Τσιmicroαmicroπούε (σήmicroερα απο-δίδεται στον Ντούτσο) τη θεωρούσαν αριστούργηmicroα τον 13ο αιώνα [4] laquoΟι microεγάλες αδυναmicroίες αυτού του έργου του Τσιmicroαmicroπούεraquo έλεγε ο Barry laquoθα microπορούσαν να κάνουν κάποιον να πιστέψει πως ο καλλιτέχνης δεν είχε ουσια-στικά εικόνα της φύσης όταν το ζωγράφισε Η microίmicroηση ωστόσο στην παλαι-ότερη τέχνη θυmicroίζει τη σχετική διαδικασία στα παιδιά τίποτε δεν είναι ορατό ακόmicroα και στον καθρέφτη αν δεν είναι από πριν γνωστό και ζητούmicroενο Οι άπειρες διαφορές microεταξύ των περιόδων γνώσης και άγνοιας δείχνουν σε ποιο βαθmicroό η επέκταση ή περιστολή του οπτικού microας πεδίου εξαρτάται από αρκε-τούς άλλους παράγοντες πέρα από τη φυσική microας όραση Οι άνθρωποι σε δι-άφορες εποχές έβλεπαν και θαύmicroαζαν περιορισmicroένα επειδή γνώριζαν περιορι-σmicroέναraquo29

Κάτω και από την επίδραση των νέων επιστηmicroονικών δεδοmicroένων για την όραση και την παρατήρηση τα ζητήmicroατα αυτά απασχολούσαν πολύ τους καλλιτέχνες των αρχών του 19ου αιώνα laquoΗ τέχνη να διαβάζεις τη φύσηraquo έλεγε ο Κόνσταmicroπλ microε το γνωστό γλαφυρό του ύφος laquoείναι κάτι που πρέπει κανείς να το microάθει microε τον ίδιο τρόπο που microαθαίνει και την τέχνη να διαβάζει τα ιερογλυφικά των Αιγυπτίωνraquo30 Πρόκειται για microια κατrsquo εξοχήν αιχmicroηρή πα-ρατήρηση αν λάβει κανείς υπόψη ότι δεν απευθύνεται τόσο στους άλλους καλλιτέχνες όσο στο κοινό Το συmicroπέρασmicroα στο οποίο καταλήγει ο Κόν-σταmicroπλ είναι ότι το κοινό δεν έχει δικαίωmicroα να κρίνει την πιστότητα ή microη ενός

52 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

πίνακα γιατί η οπτική του συσκοτίζεται από άγνοια και προκαταλήψεις Το 1843 ο Ράσκιν έγραψε το έργο του Σύγχρονοι ζωγράφοι για να υπερασπιστεί τον Τέρνερ microε βάση αυτήν ακριβώς την άποψη Η πραγmicroατεία του Ράσκιν είναι ίσως η τελευταία και πειστικότερη απόπειρα να ερmicroηνευτεί η ιστορία της τέχνης microε βάση την πορεία προς την εικαστική αλήθεια σύmicroφωνα microε την πα-ράδοση του Πλίνιου και του Βαζάρι31 Ο Τέρνερ είναι ανώτερος από τον Κλοντ

4 Παναγία Ρουτσελλάι περ 1285

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 53

Λορραίν ή τον Καναλέττο υποστηρίζει ο Ράσκιν γιατί είναι φανερό πως γνω-ρίζει περισσότερα απrsquo ότι εκείνοι για τη φύση και τα οπτικά εφέ Αυτή όmicroως η αλήθεια της φύσης laquoδεν είναι ευδιάκριτη στις ακαλλιέργητες αισθήσειςraquo Αν ο κριτικός αναλύσει τη δοmicroή των κυmicroάτων και του συννεφιασmicroένου ουρανού των βράχων και της βλάστησης θα αναγνωρίσει τελικά πως ο Τέρνερ είναι πάντοτε σωστός Η πρόοδος της τέχνης microετατρέπεται έτσι σε αγώνα κατά των προκαταλήψεων της παράδοσης Είναι αργή επειδή είναι δύσκολο να αποσυνδέσουmicroε αυτό που πραγmicroατικά βλέπουmicroε από αυτό που απλώς γνωρί-ζουmicroε να ανακτήσουmicroε microε άλλα λόγια το laquoαθώο microάτιraquo (ο Ράσκιν έκανε ευρύ-τερα γνωστό τον όρο) που απαιτείται

Χωρίς να το γνωρίζει ο Ράσκιν προσέφερε έτσι το εκρηκτικό microείγmicroα που θα τίναζε στον αέρα το οικοδόmicroηmicroα της ακαδηmicroαϊκής τέχνης και διδασκαλίας Για τον Barry laquoη απλή επάνοδος στη φυσική microας όρασηraquo δεν ήταν σε θέση να δώσει τίποτε καλύτερο από την Παναγία Ρουτσελλάι Για τον Ράσκιν και τους επιγόνους του στόχος του καλλιτέχνη έπρεπε να είναι η επάνοδος στην άδολη αλήθεια της φυσικής όρασης Οι ανακαλύψεις των ιmicroπρεσιονιστών και οι ζωηρές συζητήσεις που αυτές προκάλεσαν αύξησαν το ενδιαφέρον των καλ-λιτεχνών και των κριτικών για τα laquomicroυστήριαraquo της αντίληψης Είχαν άραγε δίκιο οι ιmicroπρεσιονιστές όταν ισχυρίζονταν ότι έβλεπαν τον κόσmicroο όπως τον ζωγράφιζαν ότι αναπαρήγαν laquoτην εικόνα στον αmicroφιβληστροειδήraquo Αυτός ήταν ο στόχος προς τον οποίο έτεινε ολόκληρη η ιστορία της τέχνης Θα έλυνε τε-λικά η ψυχολογία της αντίληψης τα προβλήmicroατα του καλλιτέχνη

IV

Η σχετική συζήτηση αποκάλυψε αυτό που ήταν αναπόφευκτο να αποκαλύψει η επιστήmicroη είναι ουδέτερη και ο καλλιτέχνης αν θέλει να επικαλείται τα πο-ρίσmicroατά της πρέπει να διακινδυνεύσει Η διάκριση ανάmicroεσα στο τι πραγmicroατι-κά βλέπουmicroε και τι νοητικά συmicroπεραίνουmicroε είναι τόσο παλιά όσο και η συζή-τηση για την ανθρώπινη αντίληψη Ο Πλίνιος συmicroπυκνώνει τις σχετικές από-ψεις της Κλασικής Αρχαιότητας όταν γράφει ότι laquoο νους είναι το πραγmicroατικό όργανο όρασης και παρατήρησης τα microάτια λειτουργούν σαν σκεύος που υπο-δέχεται και microεταβιβάζει το ορατό microέρος όσων συνειδητοποιούmicroεraquo32 Ο Πτολε-microαίος αφιερώνει αρκετά αποσπάσmicroατα από τα Οπτικά του (περ 150 microΧ) στον ρόλο που διαδραmicroατίζει η κρίση στη διαδικασία της όρασης33 Ο microεγαλύ-

54 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

τερος Άραβας microελετητής του θέmicroατος ο Αλχάζεν (πέθ 1038) δίδαξε στη microεσαιωνική ∆ύση τη διάκριση microεταξύ αίσθησης γνώσης και συνεπαγωγής που αποτελούν όλες στοιχεία της αντίληψης laquoΤίποτε απrsquo όσα βλέπουmicroεraquo λέει laquoδεν γίνεται αντιληπτό microόνο microε την αίσθηση της όρασης εκτός από το φως και τα χρώmicroαταraquo34 Τα προβλήmicroατα που έθετε αυτή η παράδοση επα-νήλθαν στο προσκήνιο όταν ο Τζον Λοκ αρνήθηκε την ύπαρξη σύmicroφυτων εν-νοιών και ισχυρίστηκε ότι όλες microας οι γνώσεις αποκτώνται microέσω των αισθή-σεων Αν όmicroως το microάτι αντιδρά microόνο στο φως και στα χρώmicroατα από πού προέρχεται η γνώση microας για την τρίτη διάσταση Στο έργο του Νέα θεωρία της όρασης που εκδόθηκε το 1709 ο Μπέρκλεϋ επανήλθε στο πρόβληmicroα για να καταλήξει στο συmicroπέρασmicroα ότι η γνώση microας του χώρου και του όγκου δεν microπορεί να αποκτηθεί παρά microόνο microέσω της αίσθησης της αφής και της κίνησης Αυτή η αναφορά σε laquoαισθητηριακά δεδοmicroέναraquo που ξεκίνησε microε τους Άγγλους εmicroπειριστές εξακολουθούσε να κυριαρχεί στις ψυχολογικές έρευνες έως τον 19ο αιώνα οπότε και αναπτύχθηκε η επιστήmicroη της οπτικής από τον Χέλmicro-χολτς και άλλους Ούτε όmicroως ο Μπέρκλεϋ ούτε ο Χέλmicroχολτς έκαναν το λάθος να microπερδέψουν την όραση microε την οπτική εντύπωση Αντιθέτως η διάκριση ανάmicroεσα σε ότι ονοmicroάζουmicroε συχνά laquoεντύπωσηraquo ndashτην απλή καταγραφή των ερεθισmicroάτωνndash και τη νοητική διεργασία της αντίληψης που κατά τον Χέλ-microχολτς στηρίζεται στην laquoασύνειδη συνεπαγωγήraquo αποτελούσε κοινό τόπο για την ψυχολογία του 19ου αιώνα35

∆εν ήταν λοιπόν δύσκολο να αντικρουστούν τα ψυχολογικά επιχειρήmicroατα των ιmicroπρεσιονιστών ότι οι πίνακές τους έδειχναν τον κόσmicroο laquoόπως πραγmicroα-τικά τον βλέπουmicroεraquo microε εξίσου ισχυρά ψυχολογικά επιχειρήmicroατα για την εξάρ-τηση της παραδοσιακής τέχνης από τις νοητικές διεργασίες Στην πορεία αυτής της διαmicroάχης που άρχισε γύρω στα τέλη του 19ου αιώνα η γενική και βολική έννοια της microίmicroησης κατέρρευσε αφήνοντας καλλιτέχνες και κριτικούς σε σύγχυση

Σηmicroαντικός από αυτή την άποψη είναι ο ρόλος ορισmicroένων Γερmicroανών στο-χαστών Ένας από αυτούς ο Konrad Fiedler επέmicroενε πως σε αντίθεση microε ότι ισχυρίζονταν οι ιmicroπρεσιονιστές laquoακόmicroα και η πιο απλή αισθητηριακή εντύπωση που microοιάζει microε πρώτη ύλη των νοητικών διεργασιών είναι ήδη ένα νοητικό γεγονός ενώ αυτό που ονοmicroάζεται εξωτερικός κόσmicroος είναι στην πραγmicroατικότητα προϊόν σύνθετων ψυχολογικών διαδικασιώνraquo36

Ένας φίλος του Fiedler ο νεοκλασικός γλύπτης Adolf von Hildebrand επιχείρησε να αναλύσει αυτές τις διαδικασίες στο βιβλιαράκι του microε τίτλο Το

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 55

πρόβληmicroα της microορφής στις εικαστικές τέχνες που εκδόθηκε το 1893 και προκά-λεσε το ζωηρό ενδιαφέρον microιας ολόκληρης γενιάς37 Ο Hildebrand αmicroφισβή-τησε επίσης τα ιδεώδη του επιστηmicroονικού νατουραλισmicroού επικαλούmicroενος την ψυχολογία της αντίληψης Αν επιχειρήσουmicroε να αναλύσουmicroε τις νοητικές microας εικόνες στα συστατικά τους στοιχεία θα δούmicroε ότι αποτελούνται από αισθη-τηριακά δεδοmicroένα που απορρέουν από την όραση αλλά και από αναmicroνήσεις αφής και κίνησης Μια σφαίρα λχ εmicroφανίζεται στο microάτι σαν επίπεδος δί-σκος η αφή είναι εκείνη που microας πληροφορεί για τις ιδιότητες του χώρου και του σχήmicroατος Κάθε απόπειρα του καλλιτέχνη να απεκδυθεί αυτές τις γνώσεις είναι microάταιη αφού χωρίς αυτές δεν αντιλαmicroβάνεται καν τον κόσmicroο Αποστολή του αντιθέτως είναι να laquoεπανορθώσειraquo την έλλειψη κίνησης του έργου του microέσω microιας εικόνας που να microεταδίδει όχι microόνον οπτικές αισθήσεις αλλά και τις απτικές εκείνες microνήmicroες που θα microας επιτρέψουν να ανασυγκροτήσουmicroε την τριδιάστατη φόρmicroα στο microυαλό microας

∆εν είναι ασφαλώς τυχαίο ότι η περίοδος κατά την οποία η συζήτηση αυτή βρισκόταν σε έξαρση ήταν και η περίοδος χειραφέτησης της τέχνης από την αρχαιογνωσία τη βιογραφία την αισθητική38 Θέmicroατα που έως τότε θεωρού-νταν ξεκαθαρισmicroένα άρχισαν να επανεκτιmicroώνται και να αντιmicroετωπίζονται microέσα από νέο πρίσmicroα Όταν το 1896 ο Bernard Berenson έγραψε το εmicroπνευ-σmicroένο δοκίmicroιό του για τους Φλωρεντινούς ζωγράφους ακολούθησε τις βασικές γραmicromicroές της ανάλυσης του Hildebrand39 Με το χάρισmicroά του για microεστές και επιγραmicromicroατικές φράσεις ο Berenson συνόψισε το βιβλίο του Hildebrand στη φράση laquoΟ ζωγράφος microπορεί να εκπληρώσει τους στόχους του microόνον προσδί-δοντας απτικές αξίες (tactile values) σε ερεθίσmicroατα του αmicroφιβληστροειδούςraquo Κατά τον Berenson η σηmicroασία και η προσοχή που δίνουmicroε στο έργο του Τζότ-το ή του Πολαγιουόλο οφείλεται στο ότι πέτυχαν αυτό ακριβώς

Τρία χρόνια αργότερα το 1899 ο Heinrich Woumllfflin δεν παρέλειψε να απο-τίσει φόρο τιmicroής στον Hildebrand στον πρόλογο του έργου του Η Κλασική τέχνη40 Το ιδεώδες της σαφήνειας και της αρmicroονικής διάταξης του χώρου που ο Woumllfflin εντοπίζει στα αριστουργήmicroατα του Ραφαήλ είναι εξίσου επηρεα-σmicroένο από τον Hildebrand όσο και η άποψη του Berenson για τον Τζόττο Ο Woumllfflin όmicroως διαπίστωσε ότι οι αναλυτικές κατηγορίες του Hildebrand ήταν κατάλληλες όχι microόνον ως βοηθητικές για τη διατύπωση αξιολογικών κρίσεων αλλά και ως εργαλεία για την ανάλυση των ποικίλων τρόπων ανα-παράστασης Οι δυο πόλοι γύρω από τους οποίους στρέφεται το θεmicroελιώδες έργο του Βασικές έννοιες της ιστορίας της τέχνης41 η σαφήνεια της Αναγέννησης

56 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

και το πληθωρικό στοιχείο του Μπαρόκ οφείλουν επίσης πολλά στις απόψεις του Hildebrand Ο Woumllfflin ήταν αυτός που επέβαλε τον όρο laquoιστορία της όρασηςraquo στην ιστορία της τέχνης αλλά και εκείνος ο οποίος προειδοποίησε για τους κινδύνους που συνεπάγεται το να δίνει κανείς σε αυτή τη microεταφορά microεγαλύτερη αξία απrsquo όση πραγmicroατικά έχει Ο ίδιος δεν έκανε ποτέ το σφάλmicroα να microπερδέψει την απλή περιγραφή microε την ερmicroηνεία Παρά το ότι γνώριζε όσο λίγοι ιστορικοί της τέχνης το πρόβληmicroα που θέτει η ίδια η ύπαρξη των διαφο-ρετικών τρόπων αναπαράστασης χάρη και στην αυτοσυγκράτηση που είχε κληρονοmicroήσει από τον microεγάλο του πρόγονο τον Jakob Burckhardt ποτέ δεν επιδόθηκε σε αόριστες υποθέσεις για τους απώτερους λόγους των ιστορικών αλλαγών

Το βάρος εποmicroένως να συνδυάσει τις απόψεις του Hildebrand microε τη microελέ-τη της καλλιτεχνικής εξέλιξης έπεσε στον τρίτο από τους πατέρες της laquoιστο-ρίας του καλλιτεχνικού ύφουςraquo τον Alois Riegl Φιλοδοξία του Riegl ήταν να καταστήσει την ιστορία της τέχνης επιστηmicroονικά αξιοσέβαστη απαλλάσσο-ντάς την από τα υποκειmicroενικά αξιολογικά ιδεώδη Σε αυτή του την προσέγγι-ση τον βοήθησε και η επαγγελmicroατική του απασχόληση σε microουσείο καλών και εφαρmicroοσmicroένων τεχνών Μελετώντας την ιστορία των διακοσmicroητικών τεχνών των κάθε είδους microορφότυπων και διακοσmicroητικών microοτίβων πείστηκε ότι οι απόψεις που κυριαρχούσαν έως τότε ήταν εντελώς ανεπαρκείς ndash τόσο η laquoυλι-κήraquo υπόθεση ότι το microορφότυπο ήταν άmicroεσα συνδεδεmicroένο microε την υφαντική και την καλαθοπλεκτική όσο και η laquoτεχνολογικήraquo υπόθεση ότι η δεξιότητα των χεριών είναι το παν Σε τελική ανάλυση τα διακοσmicroητικά microορφότυπα πολλών laquoπρωτόγονωνraquo φυλών microαρτυρούν και προϋποθέτουν εντυπωσιακή επιδεξιότη-τα των χεριών Αν το ύφος αλλάζει αυτό θα πρέπει εποmicroένως να οφείλεται στο ότι αλλάζουν οι στόχοι και οι προθέσεις Στο πρώτο του βιβλίο Το ζήτηmicroα του ύφους42 ο Riegl υποστήριξε ότι αυτά τα θέmicroατα microπορούν και πρέπει να εξετά-ζονται microε αmicroιγώς laquoαντικειmicroενικόraquo τρόπο χωρίς την παρεmicroβολή των υποκει-microενικών εννοιών της προόδου και της παρακmicroής Ως προς τα φυτικά διακο-σmicroητικά microοτίβα λχ υπάρχει κατά τον Riegl microια συνεχής παράδοση από τον αιγυπτιακό λωτό έως τα αραβουργήmicroατα Οι διαδοχικές αυτές αλλαγές και microετεξελίξεις όχι microόνον δεν είναι τυχαίες αλλά και εκφράζουν τον γενικότερο αναπροσανατολισmicroό των καλλιτεχνικών προθέσεων της laquoθέλησης προς τη microορφήraquo η οποία εκδηλώνεται από το microικρότερο ανθέmicroιο έως το πιο microνηmicroειώδες κτίριο Σε microια τέτοια προσέγγιση η έννοια της laquoπαρακmicroήςraquo δεν έχει πια κα-νένα νόηmicroα Αποστολή του ιστορικού είναι να εξηγεί και όχι να κρίνει

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 57

Ένας άλλος ιστορικός της τέχνης στη Βιέννη ο Franz Wickhoff επιχείρη-σε την ίδια ακριβώς εποχή να απαλλάξει microια ολόκληρη περίοδο από το στίγ-microα της παρακmicroής Το 1895 ο Wickhoff microε τη συνεργασία του Wilhelm Ritter von Hartel δηmicroοσίευσε ένα πολύτιmicroο χειρόγραφο της Ύστερης Αρχαιότητας το Vienna Genesis θέλοντας να αποδείξει πως το θεωρούmicroενο παρακmicroιακό και κατώτερο ύφος της ρωmicroαϊκής αυτοκρατορικής τέχνης αδικείται από τους χαρακτηρισmicroούς αυτούς όσο και τα πρόσφατα την εποχή εκείνη έργα των ιmicroπρεσιονιστών43 Η τέχνη των Ρωmicroαίων κατέληγε ο Wickhoff ήταν τόσο laquoπροοδευτικήraquo στο θέmicroα της οπτικής υποκειmicroενικότητας όσο και η τέχνη του τέλους του 19ου αιώνα

Ο Riegl βασίστηκε σε αυτή την ερmicroηνεία για να προχωρήσει σε microια ακόmicroα τολmicroηρή γενίκευση Το 1901 ξεκαθάρισε τη θέση του σε σχέση microε τις πολυ-συζητηmicroένες θεωρίες του Hildebrand44 Ο ιστορικός microπορούσε να δεχτεί την ψυχολογική ανάλυση του Hildebrand αλλά όχι και να συmicromicroεριστεί τις καλ-λιτεχνικές του προτιmicroήσεις Η αναφορά στην αφή δεν ήταν ούτε καλύτερη ούτε χειρότερη από την αναφορά στην όραση Έχοντας αναλάβει να δηmicroοσιεύ-σει αρχαιολογικά ευρήmicroατα από την περίοδο της Ύστερης Αρχαιότητας ο Riegl έγραψε το περιώνυmicroο βιβλίο του Υστερορωmicroαϊκές καλές και εφαρmicroοσmicroένες τέχνες45 την πιο φιλόδοξη ίσως προσπάθεια που έγινε ποτέ να ερmicroηνευτεί η πορεία της τέχνης microε βάση τις αλλαγές στον τρόπο αντίληψης της πραγmicroα-τικότητας

Πρόκειται για βιβλίο που δύσκολα διαβάζεται και συνοψίζεται Ο βασικός πάντως ισχυρισmicroός του Riegl είναι ότι η τέχνη της Αρχαιότητας ενδιαφερόταν πάντοτε για την απόδοση microάλλον microεmicroονωmicroένων αντικειmicroένων παρά του κόσmicroου στην απεραντοσύνη του Η πιο ακραία έκφανση αυτής της τάσης είναι η Αι-γυπτιακή τέχνη Εδώ τα πράγmicroατα αποδίδονται όπως τα αντιλαmicroβάνεται η αφή η πιο laquoαντικειmicroενικήraquo δηλαδή αίσθηση που αναφέρεται στο microόνιmicroο σχή-microα των πραγmicroάτων ανεξάρτητα από τη microεταβαλλόmicroενη οπτική γωνία Αυτός είναι ίσως και ο λόγος που οι Αιγύπτιοι απέφευγαν να αποδίδουν την τρίτη δι-άσταση αφού κάθε έννοια προοπτικής σηmicroαίνει και εισαγωγή ενός υποκειmicroε-νικού στοιχείου Το βήmicroα προς την τρίτη διάσταση έγινε microε τους Έλληνες Μόνον ωστόσο κατά την τρίτη και τελευταία περίοδο της τέχνης της Αρχαι-ότητας (στην Ύστερη Αρχαιότητα) αναπτύχθηκε ένας αmicroιγώς οπτικός τρόπος απόδοσης των αντικειmicroένων όπως αυτά φαίνονται από απόσταση Αυτή η πρόοδος εmicroφανίζεται παραδόξως στον σύγχρονο θεατή σαν οπισθοδρόmicroηση αφού τα σώmicroατα δείχνουν πλέον επίπεδα και άmicroορφα και αφού αποδίδονται

58 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

microόνο microεmicroονωmicroένα αντικείmicroενα αποκοmicromicroένα απrsquo ότι τα περιβάλλει σε ασαφώς σκιώδες ή χρυσό φόντο Και όmicroως στο πλαίσιο της παγκόσmicroιας ιστορίας η τέχνη της Ύστερης Αρχαιότητας δεν αποτελούσε παρακmicroή αλλά αναγκαία microεταβατική φάση Η εmicroφάνιση των γερmicroανικών φύλων στο προσκήνιο που ο Riegl τα θεωρούσε πιο επιρρεπή στην υποκειmicroενικότητα επέτρεψε στην τέχνη να συνεχίσει τους microετασχηmicroατισmicroούς της σε όλο και ανώτερο επίπεδο να πε-ράσει τελικά από την απτική αντίληψη του τριδιάστατου χώρου (Αναγέννηση) σε microια περαιτέρω ενίσχυση της εικαστικής υποκειmicroενικότητας (Μπαρόκ) και στον θρίαmicroβο των αmicroιγώς οπτικών ερεθισmicroάτων (Ιmicroπρεσιονισmicroός)46

laquoΚάθε ύφος αποσκοπεί στην πιστή απόδοση της φύσης και σε τίποτε άλλο

απλώς η αντίληψη που το κάθε ύφος έχει για τη φύση είναι διαφορετικήhellipraquo Η επιmicroονή microε την οποία ο Riegl προσπαθεί να αποδώσει όλες τις υφολογικές αλλαγές (στην αρχιτεκτονική τη γλυπτική τη ζωγραφική τη διακόσmicroηση) στην ίδια αρχή είναι συχνά αξιοθαύmicroαστη Αυτή όmicroως η προσκόλλησή του σε microία και microόνη ερmicroηνευτική αρχή τον παρέσυρε στην προεπιστηmicroονική συνή-θεια που συνοδεύει όλα τα microονιστικά ερmicroηνευτικά σχήmicroατα στην παγίδα της microυθοποίησης του όρου-κλειδί Η laquoθέληση προς τη microορφήraquo το Kunstwollen γίνεται έτσι laquoτο φάντασmicroα στη microηχανήraquo που οδηγεί τους τροχούς της καλ-λιτεχνικής εξέλιξης σύmicroφωνα microε κάποιους laquoαδήριτους νόmicroουςraquo Όπως γράφει και ο Meyer Schapiro οι ερmicroηνείες του Riegl laquohellipείναι ασαφείς και συχνά αυ-θαίρετες Κάθε σηmicroαντική φάση αντιστοιχεί σε microια φυλετική προδιάθεσηhellip Κάθε λαός παίζει έναν προδιαγεγραmicromicroένο ρόλο και αποσύρεται όταν τελειώσει η αποστολή τουhellipraquo47

Εύκολα αντιλαmicroβάνεται κανείς ότι παρόmicroοιες απόψεις για την ιστορία της τέχνης αποτελούν σε microεγάλο βαθmicroό αναβίωση των ροmicroαντικών εκείνων laquomicroυ-θολογιώνraquo που κορυφαία τους στιγmicroή αποτελεί η φιλοσοφία της ιστορίας του Χέγκελ Για την Κλασική Αρχαιότητα και την Αναγέννηση η ιστορία της τέχνης αντανακλούσε την πρόοδο στη χρήση του εκφραστικού microέσου Με αυτή την έννοια και οι ίδιες οι τέχνες αντιmicroετωπίζονταν microερικές φορές microε όρους παιδικής ηλικίας ωριmicroότητας και παρακmicroής48 Οι ροmicroαντικοί όmicroως είδαν την ιστορία γενικότερα σαν το microεγάλο έπος της ανέλιξης της ανθρωπότητας από την παιδική ηλικία στην ωριmicroότητα Η τέχνη αντιmicroετωπίστηκε σαν laquoέκφρα-ση της εποχήςraquo και σαν σύmicroπτωmicroα της φάσης στην οποία έχει φτάσει το Παγκόσmicroιο Πνεύmicroα σε κάθε συγκεκριmicroένη χρονική περίοδο49 Σε αυτό το πλαίσιο ο Γερmicroανός φυσικός Carl Gustav Carus προηγήθηκε ουσιαστικά του Riegl ερmicroηνεύοντας την ιστορία της τέχνης σαν πορεία από την αφή στην

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 59

όραση Συνηγορώντας υπέρ της αναγνώρισης της τοπιογραφίας ως της microε-γάλης τέχνης του microέλλοντος δεν δίστασε να επικαλεστεί τους νόmicroους της ιστορικής νοmicroοτέλειας laquoΣε κάθε οργανισmicroό η ανάπτυξη των αισθήσεων αρ-χίζει microε την αφή Οι πιο λεπτές αισθήσεις της ακοής και της όρασης εmicroφανί-ζονται microε την τελειοποίηση του οργανισmicroού Με τον ίδιο σχεδόν τρόπο η αν-θρωπότητα ξεκίνησε microε τη γλυπτική Ότι έφτιαχνε ο άνθρωπος έπρεπε να είναι συmicroπαγές ογκώδες απτό Γιrsquo αυτό και η ζωγραφικήhellip εmicroφανίζεται πάντοτε σε microεταγενέστερη φάσηhellip Η τοπιογραφίαhellip προϋποθέτει υψηλό επί-πεδο ανάπτυξηςraquo50

Έχω εξηγήσει σε άλλα microου κείmicroενα γιατί θεωρώ εξαιρετικά επικίνδυνο το να βασίζεται η ιστορία της τέχνης σε microυθολογικές ερmicroηνείες51 Η συνήθεια να microιλά κανείς microε έννοιες όπως laquoανθρωπότηταraquo laquoφυλέςraquo laquoεποχέςraquo κλπ εξα-σθενίζει την αντίσταση του microυαλού σε laquoολοκληρωτικέςraquo τάσεις και συνήθειες Για να φανεί ότι δεν υποστηρίζω κάτι τέτοιο αβασάνιστα θα microπορούσα να αναφέρω τα διδάγmicroατα που ο Hans Sedlmayr συνιστά στον αναγνώστη να βγάλει διαβάζοντας τον Riegl ndash για τα δοκίmicroια του οποίου έγραψε microια εισαγω-γή το 192752

Έχοντας εκθέσει ότι θεωρεί laquoπεmicroπτουσίαraquo της θεωρίας του Riegl ο Sedl-mayr περνά στην απαρίθmicroηση των εσφαλmicroένων απόψεων ορισmicroένων επιγόνων του οι οποίες θα πρέπει να απορριφθούν ως αβάσιmicroες Μια από αυτές τις από-ψεις είναι ότι laquomicroόνον τα άτοmicroα είναι πραγmicroατικά ενώ οι οmicroάδες και οι πνευ-microατικές κοινότητες αποτελούν απλώς αφηρηmicroένες έννοιεςraquo Κατά συνέπεια πρέπει επίσης να απορρίψουmicroε laquoτην πίστη στον ενιαίο και αmicroετάβλητο χαρα-κτήρα της ανθρώπινης φύσης και λογικήςraquo καθώς και την ιδέα ότι laquoη φύση παραmicroένει πάντοτε η ίδια και απλώς απεικονίζεται microε διάφορους τρόπουςraquo Τέλος πρέπει να αρνηθούmicroε την αιτιοκρατική ανάλυση της ιστορίας laquoπου αντιλαmicroβάνεται την ιστορική αλλαγή σαν αλυσίδα αιτίων και αποτελεσmicroά-τωνraquo Η laquoνοηmicroατοδοτηmicroένη αυτο-κίνηση του Πνεύmicroατος που οδηγεί σε αυ-θεντικά ιστορικά σύνολα γεγονότωνraquo είναι κάτι υπαρκτό

Τυχαίνει να είmicroαι φανατικός υπέρmicroαχος όλων εκείνων των laquoξεπερασmicroένωνraquo ιδεών τις οποίες ο Sedlmayr το 1927 παρακινούσε ένα εύπιστο κοινό να απορ-ρίψει συνηγορώντας παράλληλα υπέρ ενός ιστορικισmicroού έντονα επηρεασmicroένου από τον Σπένγκλερ Όπως γράφει και ο Κ Ρ Πόππερ στο βιβλίο του Η ένδεια του ιστορικισmicroού laquo∆εν συmicroπαθώ καθόλου αυτά τα ldquoπνεύmicroαταrdquo ούτε τα ιδεα-λιστικά τους πρωτότυπα ούτε τις διαλεκτικές και υλιστικές τους ενσαρκώ-σεις Αντίθετα αισθάνοmicroαι απόλυτα αλληλέγγυος microε όσους τα περιφρονούν

60 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Αισθάνοmicroαι ωστόσο ότι microαρτυρούν την ύπαρξη ενός κενού ενός χώρου που η κοινωνιολογία οφείλει να καλύψει microε κάτι πιο απτό όπως microια ανάλυση των προβληmicroάτων που τίθενται στο πλαίσιο microιας παράδοσηςraquo Το ύφος είναι κατά τη γνώmicroη microου microια από τις εκφάνσεις αυτών των παραδόσεων Στον βαθmicroό που δεν έχουmicroε κάποια καλύτερη ερmicroηνεία να προσφέρουmicroε η ύπαρξη οmicroοιό-microορφων τρόπων αναπαράστασης του κόσmicroου ωθεί προς την εύκολη εξήγηση ότι αυτή η ενότητα θα πρέπει να οφείλεται σε κάποιο υπερατοmicroικό πνεύmicroα το laquoπνεύmicroα της εποχήςraquo ή το laquoπνεύmicroα της φυλήςraquo53

∆εν αρνούmicroαι φυσικά ότι οι ιστορικοί όπως και όλοι οι microελετητές ανθρώπι-νων οmicroάδων ανακαλύπτουν συχνά κοινές στάσεις κοινές πεποιθήσεις ή κοινά γούστα που θα microπορούσαν να θεωρηθούν η κυρίαρχη (σε microια τάξη microια γενιά ένα έθνος) νοοτροπία και αντίληψη Ούτε βέβαια αmicroφισβητώ ότι οι αλλαγές στο διανοητικό κλίmicroα και το γούστο ή στη microόδα αντανακλούν κοινωνικές αλ-λαγές και ότι η διερεύνηση των σχέσεων αυτών microπορεί να παρουσιάζει σηmicroα-ντικό ενδιαφέρον Τόσο όmicroως ο Riegl όσο και οι επίγονοί του και οι ερmicroηνευτές του (όπως ο Worringer ο Dvo aacutek και ο Sedlmayr) εκτός από πλείστα όσα ιστορικά ζητήmicroατα που ανακύπτουν αυτό για το οποίο αισθάνονται κατrsquo εξο-χήν περήφανοι είναι τελικά και το microοιραίο τους microειονέκτηmicroα απορρίπτοντας την έννοια της δεξιότητας και τη σηmicroασία της όχι microόνον αγνοούν κρίσιmicroες πλευρές της καλλιτεχνικής δηmicroιουργίας αλλά κάνουν αδύνατη και τη διαmicroόρ-φωση microιας έγκυρης ψυχολογίας των υφολογικών αλλαγών κάτι που περιλαmicro-βάνεται οπωσδήποτε στις φιλοδοξίες τους54

Η ιστορία του γούστου και της microόδας είναι microια ιστορία προτιmicroήσεων και επιλογών microεταξύ εναλλακτικών λύσεων Η απόρριψη των ακαδηmicroαϊκών συmicro-βάσεων της εποχής τους από τους Προραφαηλίτες όπως και ο laquoιαπωνισmicroόςraquo της Αρ Νουβώ αποτελούν χαρακτηριστικά παραδείγmicroατα Παρόmicroοιες αλλα-γές σε ένα ύφος και στο κύρος που αυτό έχει microπορούν να περιγραφούν και microε όρους laquoθέλησης προς τη microορφήraquo ndash άλλωστε κανείς δεν αmicroφιβάλλει ότι απο-τελούσαν συmicroπτώmicroατα ενός ευρύτερου συνόλου τάσεων και διαθέσεων Ωστό-σο αυτό που microας ενδιαφέρει εδώ από microεθοδολογική άποψη είναι ότι microια επιλο-γή εκφράζει κάτι συνολικότερο microόνον αν microπορούmicroε να ανασυστήσουmicroε τις συνθήκες και τις διαδικασίες της Ο πλοίαρχος που θα microπορούσε να εγκατα-λείψει το πλοίο του αλλά προτίmicroησε να βυθιστεί microαζί του ήταν προφανώς ηρω-ικός microπορεί όmicroως και αυτός που κοιmicroόταν στην καmicroπίνα του και πνίγηκε να ήταν εξίσου ηρωικός αλλά δεν θα το microάθουmicroε ποτέ Αν θέλουmicroε να αντιmicroετω-πίζουmicroε το ύφος ως σύmicroπτωmicroα κάποιων γενικότερων (ενδεχοmicroένως πολύ εν-

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 61

διαφερουσών) καταστάσεων χρειαζόmicroαστε αναγκαστικά microια θεωρία των εναλ-λακτικών λύσεων και εκδοχών Αν κάθε αλλαγή είναι αναπόφευκτη και συνο-λική δεν υπάρχει τίποτε για να συγκρίνουmicroε καmicroιά κατάσταση για να ανασυστήσουmicroε κανένα σύmicroπτωmicroα και καmicroιά έκφραση για να διερευνήσουmicroε Σε αυτή την περίπτωση η αλλαγή αποτελεί σύmicroπτωmicroα τηςhellip αλλαγής και για να συγκαλυφθεί αυτή η ταυτολογία επιστρατεύεται κάποιο microεγαλεπήβο-λο εξελικτικό σχήmicroα Αυτό συνέβη όχι microόνο microε τον Riegl αλλά και microε πολλούς από τους επιγόνους του Λίγοι είναι σήmicroερα οι ιστορικοί και ακόmicroα λιγότεροι οι ανθρωπολόγοι που πιστεύουν ότι η ανθρωπότητα έχει υποστεί κάποια εmicro-φανή βιολογική αλλαγή από τη microια ιστορική περίοδο στην άλλη Ακόmicroα όmicroως και εκείνοι που θα δέχονταν ότι υπάρχει κάποια ανεπαίσθητη βαθmicroιαία γενε-τική διαφοροποίηση της ανθρωπότητας δεν θα δέχονταν ποτέ την άποψη ότι ο άνθρωπος άλλαξε τα τελευταία 3000 χρόνια (περίοδο που αντιστοιχεί σε περίπου εκατό γενιές) τόσο όσο η τέχνη του και το ύφος του55

V

Ο εξελικτισmicroός είναι νεκρός αλλά τα γεγονότα που τροφοδοτούν τον microύθο του δεν είναι εύκολο ακόmicroα και σήmicroερα να αγνοηθούν Ένα από αυτά τα γεγονότα είναι η συγγένεια ανάmicroεσα στην παιδική και την πρωτόγονη τέχνη Για τον microη ιδιαίτερα υποψιασmicroένο η συγγένεια αυτή οδηγεί στο εσφαλmicroένο δίληmicromicroα ότι οι πρωτόγονοι είτε δεν microπορούσαν να προχωρήσουν περισσότερο γιατί διέθεταν τη δεξιότητα ενός παιδιού microόνο είτε ότι δεν ήθελαν να προχωρήσουν περισσότερο γιατί εξακολουθούσαν να έχουν νοοτροπία παιδιού Και οι δυο αυτές υποθέσεις είναι προφανώς λάθος καθώς στηρίζονται στη σιωπηλή παραδοχή πως ότι είναι εύκολο για microας ήταν και πάντοτε εύκολο Ένα από τα σηmicroαντικότερα και microονιmicroότερα κέρδη από την επαφή της ιστορίας της τέχνης microε την ψυχολογία της αντίληψης είναι κατά τη γνώmicroη microου ότι δεν είmicroαστε πλέον υποχρεωmicroένοι να πιστεύουmicroε κάτι τέτοιο Στην πραγmicroατικότητα έστω και αν λυπάmicroαι για την κακή χρήση αυτής της προσέγγισης από τον ιστορικισmicroό οmicroολογώ πως νοσταλγώ κάπως την τόλmicroη των αισιόδοξων στοχαστών του 19ου αιώνα Ίσως αυτό να οφείλεται και στο ότι είχα την τύχη να διδαχτώ από τέτοια τολmicroηρά πνεύmicroατα που στις αρχές του 20ού αιώνα προσπαθούσαν να απαντήσουν στο ερώτηmicroα γιατί η τέχνη έχει ιστορία Ένας από αυτούς ήταν και ο Emanuel Loewy του οποίου η περιώνυmicroη microελέτη Η απόδοση της φύσης στην Πρώιmicroη

62 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Ελληνική τέχνη εκδόθηκε το 190056 Σε αυτό το βιβλίο περιέχεται κατά τη γνώmicroη microου ότι καλύτερο microπορεί να αντλήσει κανείς από τον εξελικτισmicroό

Ο Loewy επηρεάστηκε επίσης από τον Hildebrand και την ψυχολογία των αισθητηριακών δεδοmicroένων Όπως και αρκετοί άλλοι κριτικοί της ίδιας περιόδου ο Hildebrand απέδιδε τις ιδιοmicroορφίες της παιδικής τέχνης σε ασαφείς εικόνες microνήmicroης57 Οι εικόνες αυτές θεωρούνταν κατάλοιπα αισθητηριακών εντυπώ-σεων που καταγράφονται στη microνήmicroη όπου και συmicroπυκνώνονται σε χαρακτη-ριστικά σχήmicroατα microε τον ίδιο λίγο πολύ τρόπο που σχηmicroατίζονται χαρακτηρι-στικές εικόνες microε τη διαδοχική υπέρθεση πολλών φωτογραφιών Σε αυτή τη διαδικασία υποστήριζε ο Loewy η microνήmicroη αποβάλλει τα χαρακτηριστικά γνω-ρίσmicroατα των αντικειmicroένων όλα εκείνα τα στοιχεία που τους δίνουν την ιδιαί-τερη microορφή τους Ο πρωτόγονος καλλιτέχνης όπως και το παιδί ξεκινά από αυτές τις εικόνες microνήmicroης Έτσι θα προσπαθήσει να αποδώσει το ανθρώπινο σώmicroα microετωπικά τα άλογα σε πλάγια όψη τις σαύρες όπως φαίνονται από ψηλά Η ανάλυση του Loewy για αυτές τις αρχαϊκές microεθόδους γίνεται και σήmicroερα εν πολλοίς δεκτή αν και πρόκειται για κυκλική σε microεγάλο βαθmicroό εξή-γηση Αφού ο πρωτόγονος καλλιτέχνης δεν αντιγράφει προφανώς τον εξωτε-ρικό κόσmicroο αντιγράφει κάποιον αόρατο εσωτερικό κόσmicroο νοητικών εικόνων Η microόνη ωστόσο απόδειξη για την ύπαρξη αυτών των εικόνων προέρχεται απόhellip την τέχνη των πρωτογόνων Κανείς microας δεν έχει πιστεύω στο microυαλό του τις σχηmicroατικές παραστάσεις ανθρώπινων σωmicroάτων αλόγων ή σαυρών που υπαινίσσεται η θεωρία του Loewy Για τον καθένα από microας αυτές οι λέξεις παραπέmicroπουν και σε κάτι διαφορετικό ενώ θα υπάρχουν πάντοτε και κάποια φευγαλέα γεγονότα που δεν θα microπορούν να αναπαραχθούν microε ολοκληρωmicroένο τρόπο Οι επιφυλάξεις αυτές δεν αναιρούν πάντως την αξία των αναλύσεων του Loewy για τα κοινά στοιχεία στην τέχνη των παιδιών των ακαλλιέργητων ενηλίκων και των πρωτογόνων Ο Loewy στρέφοντας την προσοχή του όχι πλέον στην εξέλιξη της ανθρωπότητας γενικά αλλά στην πρώτη φορά που τα κοινά αυτά στοιχεία άρχισαν microεθοδικά να απορρίπτονται (στην Αρχαϊκή τέχνη στην Ελλάδα) ανέδειξε τη σηmicroασία των δυνάmicroεων εκείνων που πρέπει να υπερβεί microια τέχνη αν θέλει να πετύχει την ψευδαίσθηση της πραγmicroατικότητας Καθένα από αυτά τα βήmicroατα εmicroφανίζεται σαν κατάκτηση microιας άγνωστης έως τότε περιοχής που η νέα παράδοση εικονοπλασίας πρέπει να διασφαλίσει και να κατοχυρώσει Αυτή είναι και η αιτία που τα νέα καλλιτεχνικά πρότυπα δείχνουν πάντοτε ανεξήγητη (microε όρους laquoαισθητηριακών εντυπώσεωνraquo) ανθε-κτικότητα

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 63

Ο δάσκαλός microου στην ιστορία της τέχνης ο Julius von Schlosser έδειχνε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τον ρόλο των laquoτύπωνraquo ή ακόmicroα και των στερεοτύπων στην καλλιτεχνική παράδοση Ξεκινώντας από τη microελέτη παλαιών νοmicroισmicroά-των σύντοmicroα πέρασε στη microελέτη της Μεσαιωνικής τέχνης όπου οι microεταβο-λές των laquoτύπωνraquo είναι εmicroφανείς Το πρόβληmicroα της χρήσης των laquoπροηγούmicroε-νων τύπωνraquo στη Μεσαιωνική τέχνη δεν έπαψε ποτέ να γοητεύει τον Schloss-er παρά το ότι η επίδραση του Κρότσε τον έκανε ολοένα και πιο επιφυλακτικό απέναντι στις ψυχολογικές ερmicroηνείες (όσοι γνωρίζουν τις σκέψεις του στα ζητήmicroατα αυτά θα αναγνωρίσουν κάποια από τα αγαπηmicroένα του θέmicroατα σε αυτό το βιβλίο)58

Ότι έκανε ο Schlosser για τον Μεσαίωνα ο σύγχρονός του Aby Warburg το έκανε για την Αναγέννηση στην Ιταλία Εmicroβαθύνοντας συνεχώς στο πρό-βληmicroα τι ακριβώς αναζητούσε η Αναγέννηση στην Κλασική Αρχαιότητα ο Warburg οδηγήθηκε στην ανάλυση του ύφους της Αναγέννησης microε βάση την υιοθέτηση microιας νέας εικαστικής γλώσσας Πρόσεξε ότι τα δάνεια των καλλι-τεχνών της Αναγέννησης από την Κλασική γλυπτική δεν ήταν τυχαία αλλά αντιθέτως εmicroφανίζονταν όπου ο καλλιτέχνης αισθανόταν την ανάγκη microιας ιδιαίτερα εκφραστικής κίνησης ή χειρονοmicroίας (αυτό που ο Warburg αποκάλε-σε τελικά Pathosformel)59 Ιδιαίτερη εντύπωση προκάλεσε η επιmicroονή του Warburg στην άποψη ότι οι καλλιτέχνες του 15ου αιώνα που έως τότε θεω-ρούνταν υπέρmicroαχοι της απλής καθαρής παρατήρησης πολύ συχνά κατέφευ-γαν σε προϋπάρχοντες laquoτύπουςraquo Βοηθούmicroενοι και από την αύξηση του ενδι-αφέροντος για τα εικονογραφικά πρότυπα οι επίγονοι του Warburg κατέληγαν όλο και περισσότερο στη διατύπωση ότι η εξάρτηση από την παράδοση είναι ο κανόνας ακόmicroα και στα έργα εκείνα της Αναγέννησης και του Μπαρόκ που έως τότε θεωρούνταν νατουραλιστικά Σήmicroερα η microελέτη αυτής της συνέχει-ας έχει αντικαταστήσει σε microεγάλο βαθmicroό το παλαιότερο ενδιαφέρον για το ύφος και την εξέλιξή του60

Στο γοητευτικό του έργο Η ψυχολογία της τέχνης ο Αντρέ Μαλρό κατα-πιάνεται microε τη σηmicroασία αυτών των διαπιστώσεων61 Υπάρχει πολύς Χέγκελ και πολύς Σπένγκλερ στους ύmicroνους του Μαλρό προς τον microύθο και την αλλαγή αλλά και ριζική αmicroφισβήτηση της άποψης ότι το ύφος και η τεχνοτροπία του παρελθόντος αντικατοπτρίζει ουσιαστικά τον τρόπο microε τον οποίο οι καλλιτέχνες laquoέβλεπανraquo τον κόσmicroο Ο Μαλρό ξέρει πως η τέχνη γεννιέται από την τέχνη και όχι από τη φύση Παρrsquo όλη ωστόσο τη γοητεία του και παρά τις εmicroπνευ-σmicroένες ψυχολογικές του επισηmicroάνσεις το βιβλίο του Μαλρό δεν καταφέρνει να

64 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

microας δώσει αυτό που ο τίτλος του υπόσχεται microια ψυχολογία της τέχνης Εξα-κολουθούmicroε να microην έχουmicroε microια ικανοποιητική εξήγηση για το σκίτσο του Αλαίν [1] Ίσως όmicroως να είmicroαστε καλύτερα προετοιmicroασmicroένοι απrsquo ότι ο Riegl για να αποπειραθούmicroε microια τέτοια εξήγηση Γνωρίζουmicroε πλέον αρκετά για την επιρροή των συmicroβάσεων και τη δύναmicroη των παραδόσεων στα διάφορα γνωσιακά πεδία Οι ιστορικοί έχουν microελετήσει την επίδραση κάποιων προτύπων στον χρονικο-γράφο που επιδιώκει να καταγράψει τα πρόσφατα γεγονόταmiddot microελετητές της λογοτεχνίας όπως ο Ernst Robert Curtius έχουν επισηmicroάνει τον ρόλο των πα-ραδοσιακών κοινών τόπων στην ποίηση62 Είναι λοιπόν η ώρα να προσεγγίσει κανείς το πρόβληmicroα του ύφους και πάλι εξοπλισmicroένος όmicroως microε τις σχετικά πρόσφατες γνώσεις για τη δύναmicroη των παραδόσεων

Αντιλαmicroβάνοmicroαι ότι αυτή η εmicromicroονή στην ανθεκτικότητα των συmicroβάσεων στον ρόλο των laquoτύπωνraquo και των στερεοτύπων στην τέχνη θα συναντήσει την επιφυλακτικότητα όσων δεν έχουν δουλέψει σε αυτό το πεδίο Μια πάγια σχε-δόν κατηγορία κατά της ιστορίας της τέχνης είναι ότι επικεντρώνει το ενδια-φέρον της στην αναζήτηση επιδράσεων παραγνωρίζοντας έτσι το laquomicroυστήριοraquo της δηmicroιουργικότητας Όmicroως αυτό δεν είναι πάντοτε αλήθεια Όσο περισσό-τερο συνειδητοποιούmicroε την έντονη τάση του ανθρώπου να επαναλαmicroβάνει ότι έχει microάθει τόσο microεγαλύτερος είναι ο θαυmicroασmicroός microας για τα εξαιρετικά εκείνα άτοmicroα που καταφέρνουν να ξεφύγουν από αυτή την έmicroφυτη τάση και να ανοί-ξουν νέους δρόmicroους στους οποίους έρχονται και άλλοι να βαδίσουν

Παρrsquo όλα αυτά συχνά αναρωτιέmicroαι αν τα συmicroπεράσmicroατά microου προκύπτουν πράγmicroατι από τα δεδοmicroένα της ιστορίας της τέχνης αν η ανάγκη του τύπου της laquoφόρmicroουλαςraquo είναι τόσο καθολική όσο πιστεύω Σε ένα όmicroορφο απόσπα-σmicroα από τον Κουιντιλιανό γίνεται λόγος για τη δηmicroιουργικότητα του ανθρώ-πινου microυαλού microε τον καλλιτέχνη να αναφέρεται ως χαρακτηριστικό παράδειγ-microα laquoΠοιος καλλιτέχνης διδάχτηκε ποτέ να αναπαριστά όλα όσα υπάρχουν στη φύση hellipΠοιος τεχνίτης δεν έχει κατασκευάσει ένα σκεύος σε σχήmicroα που δεν έχει δει ποτέ τουraquo63

Πρόκειται σίγουρα για ενδιαφέρουσα παρατήρηση που όmicroως παραβλέπει το γεγονός ότι το νέο σκεύος θα ανήκει λίγο-πολύ στην ίδια οικογένεια microορφών microε αυτές που γνωρίζει ο τεχνίτης ότι η αναπαράσταση laquoόλων όσα υπάρχουν στη φύσηraquo εκ microέρους του θα συνδέεται πάντοτε microε τις αναπαραστάσεις εκείνες που οι δάσκαλοί του του κληροδότησαν64 Κανένας ιστορικός της τέχνης δεν microπορεί να υποτιmicroήσει την επίδραση του ύφους και πολύ λιγότερο βέβαια ο ιστορικός εκείνος που χαρτογραφεί τον microακρύ δρόmicroο προς την ψευδαίσθηση

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 65

VI

Για να απαντήσει κανείς σε αυτά τα κρίσιmicroα ερωτήmicroατα της επιστήmicroης microας δεν αρκεί πιστεύω να επαναλαmicroβάνει απλώς την παλαιά διάκριση σε laquoόρασηraquo και laquoγνώσηraquo ή να επιmicroένει πως κάθε αναπαράσταση γενικά βασίζεται σε συmicroβάσεις Πρέπει να αναλυθεί microέσα από νέο πρίσmicroα και microε ψυχολογικούς όρους τι ακριβώς περιλαmicroβάνει η διαδικασία της εικονοπλασίας και της ανά-γνωσης των εικόνων Σε αυτό ακριβώς το σηmicroείο εmicroφανίζεται ένα τεράστιο εmicroπόδιο Η απλή ψυχολογία στην οποία στηρίζονταν microε τόση σιγουριά ο Bar-ry και ο Ράσκιν ο Riegl και ο Loewy δεν υπάρχει πλέον για να microας καθοδη-γήσει Τα προβλήmicroατα που συνδέονται microε τη διαδικασία της αντίληψης είναι σήmicroερα τόσο microεγάλα και πολύπλοκα ώστε κανείς δεν θα microπορούσε να ισχυριστεί ότι τα αντιλαmicroβάνεται και τα κατέχει πλήρως

Ο Berenson microπορούσε να ξεκινά την περιήγησή του σε αυτά τα πεδία microε τη φράση laquoη ψυχολογία έχει διαπιστώσειhellipraquo Σήmicroερα λείπει από τα βιβλία που κυκλοφορούν αυτός ο τόνος της βεβαιότητας Ο J J Gibson λχ γράφει στην πολύ ενδιαφέρουσα microελέτη του Η αντίληψη του οπτικού κόσmicroου laquoΟι ση-microερινοί ψυχολόγοι δεν καταλαβαίνουν τι σηmicroαίνει να συλλαmicroβάνεις και να ερευ-νάς νέα χαρακτηριστικά του κόσmicroουraquo65 Ο D O Hebb στο γνωστό του βιβλίο Η οργάνωση της συmicroπεριφοράς φτάνει να υποστηρίξει πως laquoη αντίληψη του microεγέθους της φωτεινότητας και του τόνου microπορεί να ειπωθεί ότι προς το παρόν δεν ερmicroηνεύεται από καmicroιά θεωρίαraquo66 Η δυσκολία αυτή δεν περιορίζε-ται στα βασικά ζητήmicroατα Μιλώντας για τον απροσδόκητο τρόπο microε τον οποίο τα αλληλοεπικαλυπτόmicroενα χρώmicroατα microπορούν να επιδρούν το ένα στο άλλο ndashκάτι που ενδιαφέρει ιδιαίτερα τον ζωγράφοndash ο Ralph Μ Evans γράφει στο βιβλίο του Εισαγωγή στο χρώmicroα laquohellipώσπου να microπορέσουmicroε να εξηγήσουmicroε αυτά τα φαινόmicroενα χωρίς εξεζητηmicroένες υποθέσεις δεν microπορούmicroε να πούmicroε ότι καταλαβαίνουmicroε τον τρόπο microε τον οποίο λειτουργεί η οπτική διαδικασίαraquo67

Κάτω από αυτές τις συνθήκες ίσως είναι παράτολmicroο να επικαλεστούmicroε τα πορίσmicroατα ενός αβέβαιου πεδίου για να εξηγήσουmicroε τις αmicroφιβολίες microας και τις αβεβαιότητές microας Όmicroως η ενθάρρυνση για microια τέτοια απόπειρα προέρχεται ακριβώς από έναν microεγάλο πρωτοπόρο της ψυχολογίας της αντίληψης τον Wolfgang Koumlhler Στις παραδόσεις του microε τίτλο Η δυναmicroική στην ψυχολογία (1940) ο Koumlhler εκθειάζει τις αρετές της laquoκαταπάτησης ξένου εδάφους ως επιστηmicroονικής τεχνικήςraquo

laquoΟι ευτυχέστερες στιγmicroές στην ιστορία της γνώσης είναι όταν γεγονότα

66 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

που έως τότε θεωρούνταν εντελώς ιδιαίτερα συσχετίζονται ξαφνικά microε άλλα από πρώτη microατιά απόmicroακρα και φωτίζονται microε εντελώς νέο τρόπο Για να συmicroβεί κάτι τέτοιο στην ψυχολογία πρέπει να είmicroαστε πάντοτε πληροφορη-microένοι και για άλλα πράγmicroατα εκτός από το καθαυτό αντικείmicroενό microαςhellip Αν η σηmicroερινή κατάσταση της ψυχολογίας microάς προσφέρει έναν θαυmicroάσιο λόγο ndashή microάλλον microια έξοχη ευκαιρίαndash για να επεκτείνουmicroε την περιέργειά microας πέρα από το περιορισmicroένο microας πεδίο δεν θα έπρεπε να προσπαθούmicroε να αδράξουmicroε αυτή την ευκαιρίαraquo68

Ένας τουλάχιστον από τους οπαδούς του Koumlhler άδραξε πάντως την ευ-καιρία και αποτόλmicroησε το πέρασmicroα από την ψυχολογία στην τέχνη Το βιβλίο του Rudolf Arnheim Τέχνη και οπτική αντίληψη69 ασχολείται microε την εικόνα από τη σκοπιά της ψυχολογίας της ολικής microορφής (Gestalt) Η ανάγνωση αυτού του βιβλίου microού έχει προσφέρει πολλά Το κεφάλαιο για την τέχνη των παιδιών microού φάνηκε τόσο διδακτικό ώστε ένιωσα ndashmicroε ανακούφισηndash πως microπορώ πλέ-ον να σταmicroατήσω τις έρευνές microου σε αυτό το πολυσυζητηmicroένο πεδίο Από την άλλη το βιβλίο του Arnheim λέει λίγα πράγmicroατα για τον ιστορικό της τέχνης και το πρόβληmicroα του ύφους Ίσως ο συγγραφέας σπεύδει κάπως να ακολου-θήσει τον Riegl στην laquoαντικειmicroενικότητάraquo του να δικαιώσει τους πειραmicroατι-σmicroούς της τέχνης του 20ού αιώνα η οποία σε microεγάλο βαθmicroό θεωρεί το πρό-βληmicroα της ψευδαίσθησης απλή προκατάληψη των laquoφιλισταίωνraquo Το γεγονός ότι τα πρότυπα της πιστότητας και της αληθοφάνειας αλλάζουν από εποχή σε εποχή δίνει στον Arnheim την ελπίδα ότι laquomicroια νέα αλλαγή στο επίπεδο της πραγmicroατικότητας στην τέχνηraquo θα κάνει τα έργα του Πικάσσο του Μπρακ ή του Κλέε laquoνα microοιάζουν microε τα πράγmicroατα που αναπαριστούνraquo ndash αν αυτό αλη-θεύει δεν αποκλείεται στο microέλλον να δούmicroε διαφηmicroίσεις για microαντολίνα κανά-τες ή άλλα αντικείmicroενα που να κινούνται στο νέο αυτό laquoεπίπεδο πραγmicroατικό-τηταςraquo70

Το βιβλίο του W M Ivins Jr Χαρακτικά και οπτική επικοινωνία71 αποτε-λεί πικρό αντίδοτο σε αυτές τις πνευmicroατικές αναζητήσεις Κατά τον Ivins η ιστορία της αναπαράστασης microπορεί να ενταχθεί στη γενικότερη ιστορία της επιστήmicroης χωρίς καmicroιά αναφορά σε ζητήmicroατα αισθητικής

Σε αυτό το σηmicroείο θα ήθελα επίσης να microνηmicroονεύσω το βιβλίο του Anton Ehrenzweig Η ψυχανάλυση της καλλιτεχνικής όρασης και ακοής72 Η οξυδέρκεια και η τόλmicroη microε την οποία ο συγγραφέας προσπαθεί να εντάξει τα πορίσmicroατα της ψυχολογίας της Gestalt σε ένα σύστηmicroα φροϋδικών ιδεών αξίζει κάθε προ-σοχή και κάθε σεβασmicroό Ο Ehrenzweig δεν κάνει το λάθος να υποτιmicroήσει τις

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 67

δυνάmicroεις που έχει να αντιmicroετωπίσει ο επιστηmicroονικός νατουραλισmicroός στην τέ-χνη Μας δίνει ενδιαφέρουσες περιγραφές του οπτικού χάους που προσπαθεί να υποτάξει η τέχνη αλλά δεν αποφεύγει και αυτός κατά τη γνώmicroη microου την άρνηση να microελετήσει κάποια πειράmicroατα microε την αντικειmicroενική πραγmicroατικότη-τα όπως δεν αποφεύγει και την προσφυγή σε εξελικτικιστικές ερmicroηνείες

Τα τρία βιβλία που ανέφερα δείχνουν ότι εκκρεmicroούν κάποια προβλήmicroατα που ζητούν τις λύσεις τους Έχοντας ήδη προχωρήσει τη δουλειά microου όταν κυκλο-φόρησαν τα τρία βιβλία δεν microπορώ να ισχυριστώ πως οι κρίσεις microου για αυτά είναι ανεπηρέαστες Έτσι ή αλλιώς πιστεύω πως τα εν λόγω έργα δείχνουν ότι είναι πιεστική ανάγκη για τον ιστορικό του καλλιτεχνικού ύφους να διαβεί τα σύνορα που τον χωρίζουν από τον ψυχολόγο Ένα τέτοιο εγχείρηmicroα πιστεύω πως microπορεί να αποδώσει κάτι πολύ περισσότερο από microερικές microεmicroονωmicroένες περιπτώσεις ψυχολογικών πειραmicroάτων O ριζικός αναπροσανατολισmicroός κάθε παραδοσιακής ιδέας για τον ανθρώπινο νου δεν microπορεί να αφήσει ανεπηρέαστο τον ιστορικό της τέχνης Αυτός ο αναπροσανατολισmicroός είναι ndashέστω και έmicromicroε-σαndash φανερός στην αντιmicroετώπιση της παιδικής τέχνης από τον Arnheim κα-θώς και στις απόψεις του Ehrenzweig για την ασύνειδη αντίληψη ndash έστω και αν ο χαρακτήρας και η σηmicroασία ενός τέτοιου αναπροσανατολισmicroού συσκοτί-ζεται κάπως από την εmicromicroονή τους στις ιδέες και στην ορολογία microιας συγκε-κριmicroένης ψυχολογικής σχολής και θεωρίας Οι βασικοί όροι που χρησιmicroο- ποιούσαν microε εmicroπιστοσύνη καλλιτέχνες κριτικοί και ιστορικοί της τέχνης έχουν χάσει σε microεγάλο βαθmicroό το κύρος τους και την αξία τους Έννοιες όπως laquomicroίmicroη-ση της φύσηςraquo laquoεξιδανίκευσηraquo ή laquoαφαίρεσηraquo στηρίζονται στην παραδοχή ότι προηγούνται οι laquoαισθητηριακές εντυπώσειςraquo οι οποίες εν συνεχεία υπό-κεινται στην απαραίτητη επεξεργασία παραmicroορφώνονται ή γενικεύονται

Ο Κ Ρ Πόππερ αποκαλεί αυτές τις απόψεις laquoθεωρία του microυαλού-κουβάraquo ενός microυαλού δηλαδή όπου σωρεύονται τα laquoαισθητηριακά δεδοmicroέναraquo Έχοντας αποδείξει το αβάσιmicroο αυτής της βασικής παραδοχής στο πεδίο της επιστηmicroο-νικής microεθόδου και της θεωρίας της γνώσης ο Πόππερ επιmicroένει σε ότι αποκα-λεί laquoθεωρία του προβολέαraquo δίνοντας έmicroφαση στις δραστηριότητες του ζωντα-νού οργανισmicroού που δεν σταmicroατά ποτέ να εξετάζει και να ερευνά το περιβάλλον του73 Η γονιmicroότητα microιας τέτοιας προσέγγισης αρχίζει να γίνεται ολοένα και πιο αισθητή σε πολλούς τοmicroείς της ψυχολογίας Όσο και αν οι θεωρίες διαφέ-ρουν microεταξύ τους η έmicroφασή τους microετατοπίζεται σταθερά από τα ερεθίσmicroατα στην ανταπόκριση του οργανισmicroού ανταπόκριση που είναι αρχικά αόριστη και γενική για να γίνει σταδιακά πιο εξειδικευmicroένη και σύνθετη

68 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

laquoΗ πορεία της microάθησης είναι από το αόριστο προς το συγκεκριmicroένο και όχι από τις αισθήσεις προς την αντίληψηraquo γράφει ο J J Gibson74 Και ο L von Bertalanffy microιλώντας για τη θεωρητική βιολογία συmicroπληρώνει laquoΗ σύγχρονη έρευνα δείχνει ότι πιθανότατα υπάρχουν στην αρχή ανοργάνωτα και άmicroορφα σύνολα στο πλαίσιο των οποίων συντελείται βαθmicroιαία η διαφοροποίη-σηraquo75

Εύκολα θα microπορούσε κανείς να παραλληλίσει αυτές τις φράσεις microε τις από-ψεις του Πιαζέ για τη νοητική ανάπτυξη των παιδιών76 ή του Φρόυντ και των επιγόνων του για τη συναισθηmicroατική εξέλιξή τους77 Ακόmicroα και οι πρόσφατες microελέτες για το πώς laquomicroαθαίνουνraquo οι microηχανές δείχνουν προς την ίδια κατεύθυν-ση από το γενικό στο ειδικό78 Σε όσα ακολουθούν επιδίδοmicroαι microερικές φορές σε παρόmicroοιους παραλληλισmicroούς έστω και αν γνωρίζω τους κινδύνους που συνε-πάγονται αυτοί οι ερασιτεχνισmicroοί και το να microπαίνει κανείς laquoσε ξένα χωράφιαraquo Η προσέγγισή microου αυτή δικαιώνεται microόνο στο microέτρο που το βιβλίο microου θα αποδειχθεί χρήσιmicroο για την καθηmicroερινή δουλειά του ιστορικού της τέχνης ∆εν ήταν εύκολο να εντρυφήσω στο θέmicroα της ψευδαίσθησης χωρίς microια θεωρία της αντίληψης Σε αυτό ακριβώς το πεδίο ο τρόπος σκέψης που ανέφερα αποδεί-χθηκε εξαιρετικά χρήσιmicroος79 Το θεωρητικό microοντέλο αυτής της προσέγγισης που οι ρίζες του βρίσκονται στον Καντ διατυπώνεται microε τον πιο συστηmicroατικό και συνεκτικό τρόπο στο βιβλίο του Φ Α φον Χάγεκ Η αισθητηριακή τάξη80 Πάνω απrsquo όλα πάντως έχω επωφεληθεί από την εmicromicroονή του Πόππερ στον ρόλο της πρόβλεψης και των τεστ Στην ψυχολογία η προσέγγιση αυτή υιο-θετείται από τους Jerome S Bruner και Leo Postman που υποστηρίζουν ότι laquoόλες οι γνωστικές διεργασίες ανεξάρτητα αν παίρνουν τη microορφή αντιλήψεων σκέψεων ή ανακλήσεων αποτελούν ldquoυποθέσειςrdquo του οργανισmicroούhellip και απαι-τούν ldquoαπαντήσειςrdquo microε τη microορφή κάποιας παραπέρα εmicroπειρίας απαντήσεις που θα τις επιβεβαιώσουν ή θα τις καταρρίψουνraquo81

Σε αυτό το πλαίσιο ο Πόππερ έχει επισηmicroάνει πως οι επιβεβαιώσεις αυτών των laquoυποθέσεωνraquo δεν microπορούν παρά να είναι προσωρινές ενώ η απόρριψή τους οριστική82 ∆εν υπάρχει εποmicroένως αυστηρή διάκριση microεταξύ ψευδαίσθησης και αντίληψης Η αντίληψη χρησιmicroοποιεί όλα της τα microέσα για να ξεριζώσει τις επιβλαβείς ψευδαισθήσεις αλλά συχνά αποτυγχάνει να laquoαπορρίψειraquo microια εσφαλmicroένη υπόθεση ndash όταν λχ έχει να κάνει microε ιλουζιονιστικά έργα τέχνης

Πιστεύω βάσιmicroα πως microια τέτοια θεωρία laquoτης δοκιmicroής και του σφάλmicroατοςraquo για την αντίληψη θα microπορούσε να αποδειχθεί γόνιmicroη και για άλλους επιστη-microονικούς κλάδους εκτός από τον δικό microου αλλά δεν σκοπεύω να επιmicroείνω εδώ

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 69

ως προς αυτό Κύριο microέληmicroά microου είναι η ανάλυση της εικονοπλασίας ο τρόπος microε άλλα λόγια microε τον οποίο οι καλλιτέχνες ανακάλυψαν κάποια από αυτά τα microυστικά της όρασης microέσω laquoτης δηmicroιουργίας και της αναπαραγωγήςraquo Οι Αιγύπτιοι του Αλαίν [1] πριν microπορέσουν να δηmicroιουργήσουν microια ψευδαίσθηση της πραγmicroατικότητας έπρεπε να microάθουν όχι laquoνα αντιγράφουν ότι βλέπουνraquo αλλά να χειρίζονται κάποιους διφορούmicroενους κώδικες σηmicroείων στους οποίους οφείλουmicroε να στηριζόmicroαστε για τη σταθερή microας όραση ώσπου η εικόνα τους να γίνει ένα microε την πραγmicroατικότητα Με άλλα λόγια αντί να απαντήσουν στο δίληmicromicroα laquoκουνέλι ή πάπιαraquo έπρεπε να ανακαλύψουν το παιχνίδι laquoτελάρο ή φύσηraquo που παιζόταν microε ένα σύνολο γήινων χρωmicroάτων ικανών ndashαπό microακριά τουλάχιστονndash να καταλήξουν σε ψευδαίσθηση Καλλιτεχνικό ή όχι αυτό το παιχνίδι δεν microπορούσε παρά να είναι απόρροια πολλών διαδοχικών laquoδοκιmicroών και σφαλmicroάτωνraquo Ως πείραmicroα στο πλαίσιο microιας θεωρίας της αντίληψης η ιλουζιονιστική τέχνη παρουσιάζει ενδιαφέρον ακόmicroα και σε microια περίοδο η οποία την έχει εξοβελίσει για χάρη άλλων τρόπων έκφρασης

Με κίνδυνο να αποκαλύψω όλη την laquoπλοκήraquo από την αρχή δεν διστάζω να δηλώσω για τον βιαστικό αναγνώστη ή κριτικό ότι τα συmicroπεράσmicroατα που υπαινίσσοmicroαι εδώ εκτίθενται αναλυτικά στο Κεφάλαιο 9 του βιβλίου όπου και επανέρχονται κάποια από τα ζητήmicroατα που θίγω στην Εισαγωγή Κάθε βιβλίο που επικεντρώνεται σε ένα βασικό συmicroπέρασmicroα πρέπει να χτίζεται όπως microια αψίδα Η laquoκλείδαraquo θα είναι σαν να κρέmicroεται στον αέρα αν δεν υποστηρίζεται από τους άλλους αψιδόλιθους Όλα τα κεφάλαια αυτού του βιβλίου στρέφονται κατά κάποιον τρόπο προς το κέντρο του προβλήmicroατος αλλά και στηρίζονται από τον σκελετό του κτιρίου Τα όρια της microίmicroησης που προκύπτουν από το εκφραστικό microέσο και το laquoσχήmicroαraquo οι σχέσεις φόρmicroας και λειτουργίας στην εικονοπλασία και πάνω απrsquo όλα η σηmicroασία της συmicromicroετοχής του θεατή για τη διαλεύκανση των αmicroφισηmicroιών δικαιώνουν τελικά την τολmicroηρή πρόταση ότι η τέχνη έχει ιστορία επειδή οι ψευδαισθήσεις της τέχνης δεν είναι microόνον ο καρ-πός της ανάλυσης των φαινοmicroένων από τον καλλιτέχνη αλλά και τα απαραί-τητα εργαλεία για microια τέτοια ανάλυση Ελπίζω ότι ο αναγνώστης δεν θα κλείσει το βιβλίο σε αυτό το σηmicroείο αλλά θα microε ακολουθήσει στη δοκιmicroή και την εφαρmicroογή αυτής της προσέγγισης στη φυσιογνωmicroική έκφραση και ακό-microα παραπέρα έως τα όρια της αισθητικής αυτής της Γης της Επαγγελίας που microόνο φευγαλέα θα microπορέσει να τη δει από microακριά

Καταλαβαίνω πως οι microακροσκελείς αναφορές στις θεωρίες της αντίληψης είναι κάπως κουραστικές για τον αναγνώστη που θέλει να φτάνει πάντοτε στην

70 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

καρδιά αυτού που ονοmicroάζουmicroε τέχνη Ωστόσο πιστεύω πως προκειmicroένου να συζητηθούν τα ζωτικά προβλήmicroατα της τέχνης απαιτείται πάντοτε να ξεκα-θαρίσει το ευρύτερο τοπίο Αυτή microου η πεποίθηση ενισχύεται απrsquo όσα γράφει ο microακαρίτης φίλος microου Ernst Kris ndashmicroε τον οποίο συχνά συζητούσα όλα αυτά τα ζητήmicroαταndash στο βιβλίο του Ψυχαναλυτικές αναζητήσεις στην τέχνη83

laquoΈχουmicroε πλέον συνειδητοποιήσει ότι η τέχνη δεν παράγεται σε κενό αέρος ότι όλοι οι καλλιτέχνες έχουν προδρόmicroους και πρότυπα αποτελώντας όπως και οι επιστήmicroονες microέρη microιας παράδοσης και δουλεύοντας σε συγκεκριmicroένο πάντοτε πλαίσιο προβληmicroάτων Ο βαθmicroός στον οποίο ελέγχει κανείς τα εκ-φραστικά του microέσα και η ελευθερία ndashσε ορισmicroένες τουλάχιστον περιόδουςndash να τροποποιεί αυτό το αυστηρό πλαίσιο αποτελούν προφανώς microέρος microιας περίπλο-κης κλίmicroακας microε την οποία microετράmicroε την επιτυχία Η ψυχανάλυση από την πλευρά της λίγα πράγmicroατα έχει συνεισφέρει έως τώρα στην κατανόηση αυτού του πλαισίου Η ψυχολογία του καλλιτεχνικού ύφους δεν έχει γραφτεί ακόmicroηraquo

Το κενό που επισηmicroαίνει ο Kris δεν πρόκειται φυσικά να καλυφθεί microε τα κεφάλαια που ακολουθούν Το laquoαίνιγmicroα του ύφουςraquo microπορεί να απαντηθεί microόνον από την ψυχολογία της αναπαράστασης Υπάρχουν πάντοτε οι ανεξιχνίαστες πιέσεις της microόδας και τα microυστήρια του γούστου84 Αν όmicroως θέλουmicroε κάποτε να κατανοήσουmicroε τις επιπτώσεις αυτών των παραγόντων στην αναπαράστα-ση και κατrsquo επέκταση στην τέχνη πρέπει πρώτα να αναζητήσουmicroε microια απά-ντηση στα απλούστερα ερωτήmicroατα που θέτει το σκίτσο του Αλαίν

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 43

ακρίβεια Ο microαθητής εκπαιδεύεται βαθmicroιαία ώστε να microπορεί να διακρίνει την τεράστια διαφορά που χωρίζει τη δηmicroιουργική έmicroπνευση του microεγάλου καλλι-τέχνη από την απλή εικόνα microιας καρτ-ποστάλ ή microιας φωτογραφίας κοmicromicroένης από περιοδικό Με άλλα λόγια η αισθητική έχει απορρίψει κάθε ενασχόληση microε το πρόβληmicroα της περισσότερο ή λιγότερο πιστής αναπαράστασης Πρόκει-ται για απελευθέρωση από πολλές απόψεις και δεν νοmicroίζω ότι υπάρχει κανείς που θα ήθελε να ξαναγυρίσουmicroε στην παλιά σύγχυση Καθώς όmicroως ούτε ο ιστορικός της τέχνης ούτε ο κριτικός επιθυmicroεί να ασχολείται microε αυτό το πα-νάρχαιο πρόβληmicroα δηmicroιουργείται οπωσδήποτε ένα κενό τείνει να επικρατήσει η εντύπωση ότι το θέmicroα της ψευδαίσθησης όντας χωρίς ενδιαφέρον από καλ-λιτεχνική άποψη είναι και από ψυχολογική άποψη πολύ απλό3

∆εν είναι απαραίτητο να προσφύγουmicroε στην τέχνη για να δείξουmicroε πως η άποψη αυτή είναι εσφαλmicroένη Οποιοδήποτε εγχειρίδιο ψυχολογίας και αν ανοί-ξουmicroε είναι γεmicroάτο από παραδείγmicroατα που δείχνουν πόσο περίπλοκα είναι αυ-τά τα ζητήmicroατα Την εικόνα [2] από το εβδοmicroαδιαίο χιουmicroοριστικό έντυπο Die Fliegenden Blaumltter (Τα Ιπτάmicroενα Φύλλα) microπορούmicroε να τη δούmicroε είτε σαν κουνέλι είτε σαν πάπια Ασφαλώς δεν έχουmicroε την ψευ-δαίσθηση ότι πρόκειται για laquoπραγmicroατικόraquo κουνέλι ή πά-πια4 Αυτό που βλέπουmicroε στο χαρτί δεν θυmicroίζει καν ζώο Και όmicroως δεν microπορεί κανείς να αmicroφισβητήσει πως το σχέδιο laquomicroεταmicroορφώνεταιraquo καθώς το ράmicroφος της πάπιας microετατρέπεται σε αυτιά του κουνελιού και microια σχεδόν αδι-όρατη γραmicromicroή στο κεφάλι της πάπιας αναβαθmicroίζεται σε στόmicroα του κουνελιού Αν ξαναδιαβάσουmicroε το σχέδιο σαν πάπια η γραmicromicroή αυτή τραβά άραγε πε-ρισσότερο την προσοχή microας Για να απαντήσουmicroε σε αυτό το ερώτηmicroα θα πρέπει να δούmicroε τι laquoπραγmicroατικά υπάρχειraquo να αποσυνδέσουmicroε το σχέδιο από την ερmicroηνεία του Σύντοmicroα ωστόσο διαπιστώνουmicroε πως κάτι τέτοιο δεν είναι δυνατόν Μπορούmicroε βέβαια τώρα να περνάmicroε microε microεγαλύτερη ταχύτητα από τη microια laquoανάγνωσηraquo στην άλλη Μπορούmicroε επίσης να θυmicroόmicroαστε το κουνέλι όταν βλέπουmicroε την πάπια Όmicroως όσο και αν εξοικειωθούmicroε microε την εικόνα διαπιστώνουmicroε πως παραmicroένει πάντοτε αδύνατον να πετύχουmicroε τη διπλή ταυτόχρονη ανάγνωση Όπως θα διαπιστώσουmicroε η ψευδαίσθηση είναι δύσκο-λο να περιγραφεί ή να αναλυθεί Όσο και αν έχουmicroε επίγνωση ότι κάθε εmicroπειρία πρέπει να είναι microια ψευδαίσθηση δεν microπορούmicroε να δούmicroε microε τη στενή έννοια του όρου τον εαυτό microας σε κατάσταση ψευδαίσθησης

Αν ο αναγνώστης βρίσκει αυτόν τον ισχυρισmicroό κάπως αινιγmicroατικό υπάρχει

2 Κουνέλι ή πάπια

44 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

πάντοτε ένα laquoόργανο ψευδαίσθησηςraquo πολύ οικείο σε όλους microας που microπορεί να τον επιβεβαιώσει ο καθρέφτης του microπάνιου Αναφέροmicroαι ειδικότερα στο microπά-νιο γιατί το πείραmicroα που προτείνω πετυχαίνει καλύτερα αν ο καθρέφτης είναι λίγο θολωmicroένος από ατmicroούς Είναι πράγmicroατι γοητευτικό από την άποψη της ιλουζιονιστικής αναπαράστασης να παρατηρήσει κανείς το κεφάλι του στον καθρέφτη καθαρίζοντας τους ατmicroούς από την επιφάνειά του Μόνον όταν κάνουmicroε κάτι τέτοιο συνειδητοποιούmicroε πόσο microικρή είναι η εικόνα που microας δίνει την ψευδαίσθηση ότι βλέπουmicroε τον εαυτό microας laquoπρόσωπο microε πρόσωποraquo Για την ακρίβεια είναι η microισή απrsquo ότι το κεφάλι microας ∆εν θέλω να κουράσω τον αναγνώστη microε γεωmicroετρικές αποδείξεις του γεγονότος αν και το πράγmicroα είναι αρκετά απλό αφού ο καθρέφτης βρίσκεται πάντα στη microέση της απόστασης που microε χωρίζει από το είδωλό microου το κεφάλι που βλέπω θα είναι το microισό σε microέγεθος από το πραγmicroατικό5 Παρrsquo όλες ωστόσο αυτές τις αποδείξεις και παρά τη γεωmicroετρία ο ισχυρισmicroός microου θα γίνεται πάντοτε δεκτός microε ειλικρινή δυσπιστία Ακόmicroα και εγώ θα συνεχίσω να επιmicroένω ότι βλέπω το κεφάλι microου σε φυσικό microέγεθος όταν ξυρίζοmicroαι και ότι το microέγεθος στην επιφάνεια του κα-θρέφτη δεν είναι παρά οπτασία ∆εν microπορείς να laquoχρησιmicroοποιείςraquo microια ψευδαί-σθηση και να την παρατηρείς ταυτόχρονα

Τα έργα τέχνης δεν είναι καθρέφτες αλλά έχουν κοινή microε τους καθρέφτες τη φευγαλέα microαγεία της microεταmicroόρφωσης που είναι δύσκολο να περιγραφεί microε λόγια Μια πραγmicroατική αυθεντία της ενδοσκόπησης όπως ο Kenneth Clark έχει περιγράψει πολύ γλαφυρά πώς απέτυχε όταν προσπάθησε να laquoκαταγρά-ψειraquo microια ψευδαίσθηση Παρατηρώντας ένα αριστούργηmicroα του Βελάσκεθ προ-σπάθησε να εντοπίσει τι ακριβώς συνέβαινε και οι απλές πινελιές χρώmicroατος στο τελάρο microετατρέπονταν σε όραmicroα microιας microεταmicroορφωmicroένης πραγmicroατικότητας καθώς έκανε microικρά βήmicroατα προς τα πίσω6 Όσο όmicroως και αν microετακινούνταν πίσω microπρος δεν microπόρεσε ποτέ να έχει δύο οπτικές εικόνες ταυτόχρονα και εποmicroένως να απαντήσει στο πρόβληmicroα που τον απασχολούσε Στο παράδειγmicroα του Kenneth Clark τα ζητήmicroατα αισθητικής και ψυχολογίας αλληλοδιαπλέ-κονται microε εξαιρετικά λεπτοφυή τρόπο άγνωστο φυσικά στα εγχειρίδια ψυχο-λογίας Συχνά σε αυτό το βιβλίο θεώρησα βολικό να αποσυνδέσω τη συζήτηση για τα οπτικά φαινόmicroενα από τη συζήτηση για τα έργα τέχνης Ξέρω ότι ενίο-τε αυτό δηmicroιουργεί την εντύπωση πως δεν αποδίδω στα έργα τέχνης τον απα-ραίτητο σεβασmicroό αλλά ελπίζω ότι συmicroβαίνει το αντίθετο ακριβώς

Έστω και αν η αναπαράσταση δεν είναι πάντοτε τέχνη αυτό δεν την κάνει λιγότερο microυστηριώδη Θυmicroάmicroαι πολύ καλά ότι η δύναmicroη και η microαγεία της

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 45

εικονοπλασίας microού αποκαλύφθηκε για πρώτη φορά όχι βέβαια από τον Βελά-σκεθ αλλά από ένα παιχνίδι σχεδιάσmicroατος που έmicroαθα από το Αναγνωστικό microου Μια microικρή οmicroοιοκαταληξία έλεγε πώς microπορείς να σχεδιάσεις έναν κύκλο που να παριστάνει ένα καρβέλι ψωmicroί (τα καρβέλια ήταν ολοστρόγγυλα στη Βιέννη όπου ζούσα τότε) microια καmicroπύλη πάνω από τον κύκλο microπορούσε να microε-τατρέψει το καρβέλι σε τσάντα για τα ψώνια δύο microικρά τριγωνάκια στο χε-ρούλι της την περιόριζαν σε απλό πουγκί για χρήmicroατα και microε την προσθήκη microιας ουράς είχες microπροστά σου microια γάτα [3] Εκείνο που microε είχε συναρπάσει ήταν η δύναmicroη της laquomicroεταmicroόρφωσηςraquo Η ουρά κατέστρεφε το πουγκί και δη-microιουργούσε τη γάτα δεν microπορούσες να έχεις το ένα χωρίς να εξαλείψεις το

άλλο Στον βαθmicroό που απέχουmicroε πολύ από το να κατανοήσουmicroε εις βάθος αυ-τή τη διαδικασία πώς microπορεί να ελπίζουmicroε κάτι τέτοιο όταν βρισκόmicroαστε microπροστά σε έναν Βελάσκεθ

Όταν άρχιζα τις έρευνές microου δεν φανταζόmicroουν πόσο microακριά θα microε οδηγήσει το θέmicroα της ψευδαίσθησης Το microόνο που microπορώ να συστήσω στον αναγνώστη ο οποίος θέλει να microε ακολουθήσει σε αυτή την laquoεξερεύνησηraquo είναι να ασκηθεί στο παιχνίδι της αυτοπαρατήρησης όχι τόσο σε σχέση microε τα microουσεία όσο στην καθηmicroερινή του επαφή microε κάθε είδους εικόνες ndash από την αίθουσα αναmicroο-νής του γιατρού microέχρι και την ώρα που στέκεται όρθιος στο λεωφορείο Όσα βλέπει στους χώρους αυτούς δεν microπορούν οπωσδήποτε να καταταγούν στα έργα τέχνης αν και δεν αποκλείεται να είναι πιο λειτουργικά και σηmicroαντικά από κάποια κακοmicroοίρικα έργα τέχνης που απλώς πιθηκίζουν τα ευρήmicroατα και τις τεχνικές επινοήσεις του Βελάσκεθ

Εξετάζοντας το έργο ζωγράφων που υπήρξαν microεγάλοι καλλιτέχνες αλλά και microεγάλοι ιλουζιονιστές δεν είναι πάντα εύκολο να ξεχωρίσει κανείς τη microε-λέτη της τέχνης από τη microελέτη της ψευδαίσθησης Αισθάνοmicroαι πάντως την ανάγκη να δηλώσω ξεκάθαρα πως το βιβλίο αυτό δεν αποτελεί ρητή ή συγκα-λυmicromicroένη συνηγορία υπέρ της χρήσης ιλουζιονιστικών τεχνασmicroάτων στη ζω-

3 Πώς να σχεδιάσετε microια γάτα

46 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

γραφική της εποχής microας Θεωρώ και εγώ βέβαια γεγονός ότι οι επινοήσεις και τα εφέ τα σχετικά microε την αναπαράσταση που αποτελούσαν τη δόξα ορι-σmicroένων παλαιών ζωγράφων αποτελούν πλέον κοινοτοπίες Πιστεύω ωστόσο ότι υπάρχει κίνδυνος να χάσουmicroε την επαφή microας microε τους microεγάλους ∆ασκάλους του παρελθόντος αν δεχτούmicroε τη θεωρία ndashπου είναι της microόδαςndash πως αυτά τα ζητήmicroατα δεν είχαν καmicroιά σχέση microε την τέχνη Ο λόγος για τον οποίο η ανα-παράσταση της φύσης microπορεί σήmicroερα να θεωρείται τετριmicromicroένη οφείλει να απασχολεί ιδιαίτερα τον ιστορικό της τέχνης7 Ποτέ κατά το παρελθόν η ει-κόνα δεν ήταν τόσο φτηνή ndashmicroε κάθε έννοια του όρουndash όσο στην εποχή microας Ζούmicroε περικυκλωmicroένοι από αφίσες και διαφηmicroίσεις από κόmicroικ και εικονογρα-φηmicroένα έντυπα Στην οθόνη της τηλεόρασης και στον κινηmicroατογράφο στα γραmicromicroατόσηmicroα και στη συσκευασία των προϊόντων αναπαριστώνται όψεις της πραγmicroατικότητας Η ζωγραφική διδάσκεται στο σχολείο και ασκείται στο σπίτι για λόγους θεραπευτικούς ή απλώς για να περνάει η ώρα Ένας microέτριος σηmicroερινός ερασιτέχνης ζωγράφος είναι σε θέση να χρησιmicroοποιεί τεχνικές και τεχνάσmicroατα που θα φαίνονταν microαγικά στον Τζόττο Ακόmicroα και οι χονδροειδείς παραστάσεις που συναντάmicroε σε ένα κουτί από κόρνφλεϊκς θα άφηναν άφωνους τους συγχρόνους του Τζόττο ∆εν ξέρω αν κάποιοι συmicroπεραίνουν από αυτό ότι το κουτί των κόρνφλεϊκς είναι ανώτερο από τον Τζόττο εγώ πάντως δεν ανή-κω σε αυτούς Απλώς πιστεύω πως ο θρίαmicroβος και η εκλαΐκευση της αναπα-ραστασιακής δεξιότητας θέτουν κάποια προβλήmicroατα για τον κριτικό και τον ιστορικό της τέχνης

Οι Έλληνες έλεγαν ότι η απαρχή της γνώσης βρίσκεται στην έννοια του θαυmicroαστού και ότι αν πάψουmicroε να θαυmicroάζουmicroε κινδυνεύουmicroε να πάψουmicroε να γνωρίζουmicroε Αυτό που κυρίως επιδιώκω εδώ είναι να αποκαταστήσω την αί-σθησή microας του θαυmicroαστού microέσω της ικανότητας του ανθρώπου να παράγει microε φόρmicroες γραmicromicroές σκιές ή χρώmicroατα αυτά τα γεmicroάτα microυστήριο φαντάσmicroα-τα της πραγmicroατικότητας που αποκαλούmicroε laquoεικόνεςraquo Γράφει ο Πλάτων στον Σοφιστή laquoΆραγες δεν θα πούmicroε πως κατασκευάζει από τη microια microεριά ένα πραγ-microατικό σπίτι microε την οικοδοmicroική και από την άλλη microεριά ένrsquo άλλο microε τη ζωγρα-φική καmicroωmicroένο σαν ένα είδος όνειρο ανθρώπινο για ξυπνητούςraquo8 Πρόκειται ίσως για την καλύτερη περιγραφή της έννοιας του θαυmicroαστού στην τέχνη ndash η αξία της δεν microειώνεται από το γεγονός ότι πολλές από αυτές τις ονειροφαντα-σίες εmicroείς τις εξοβελίζουmicroε από το πεδίο της τέχνης ως απλά υποκατάστατα ονείρων (κόmicroικ πιν-απ γκερλς) Ακόmicroα και αυτά τα laquoκατώτεραraquo είδη εικόνων microπορούν αν αξιοποιηθούν σωστά να αποτελέσουν έναυσmicroα για σκέψη Όπως

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 47

ακριβώς η microελέτη της ποίησης παραmicroένει ελλιπής χωρίς κάποια γνώση της γλώσσας της πεζογραφίας έτσι και η microελέτη της τέχνης θα συmicroπληρώνεται πιστεύω όλο και περισσότερο από την εmicroβάθυνση στη γλώσσα των εικόνων Ήδη η εικονολογία ανιχνεύει την αλληγορική και συmicroβολική λειτουργία των εικόνων τη σχέση τους microε ότι θα microπορούσε να ονοmicroαστεί laquoαόρατος κόσmicroος των ιδεώνraquo9 Ο τρόπος microε τον οποίο η γλώσσα της τέχνης αναφέρεται στον ορατό κόσmicroο είναι τόσο προφανής αλλά και τόσο microυστηριώδης ταυτόχρονα ώστε παραmicroένει σχεδόν άγνωστος ndash microε εξαίρεση τους ίδιους τους καλλιτέχνες που microπορούν να χρησιmicroοποιούν αυτή τη γλώσσα χωρίς πάντοτε να τη γνωρί-ζουν από γραmicromicroατική και σηmicroειολογική άποψη10

Τα βιβλία καλλιτεχνών και καθηγητών της τέχνης που προορίζονται για τους σπουδαστές αλλά και για τους απλούς φιλότεχνους περιέχουν πολλές πρακτικές γνώσεις και οδηγίες11 Μη όντας ο ίδιος καλλιτέχνης δεν σκοπεύω να επεκταθώ σε τεχνικά ζητήmicroατα που υπερβαίνουν τις ανάγκες της επιχει-ρηmicroατολογίας microου Θα ήmicroουν πάντως ευτυχής αν κάθε κεφάλαιο αυτού του βιβλίου ήταν και ένα υποστήριγmicroα της τόσο αναγκαίας γέφυρας ανάmicroεσα στην ιστορία της τέχνης και στον καλλιτέχνη microε τα προβλήmicroατά του Το ζητούmicroε-νο είναι να συζητήσουmicroε ορισmicroένα προβλήmicroατα σε microια γλώσσα κατανοητή στους ιστορικούς της τέχνης στους καλλιτέχνες και ndashγιατί όχιndash σε όσους microελετούν επιστηmicroονικά το ζήτηmicroα της αντίληψης

III

Ο αναγνώστης που θέλει να περάσει κατευθείαν laquoστο ζουmicroίraquo καλά θα κάνει να πάει από εδώ κατευθείαν στο Κεφάλαιο 1 Υπάρχει ωστόσο microια παλαιά πα-ράδοση (τόσο παλαιά όσο ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης) που επιτάσσει πριν κάποιος ασχοληθεί microε ένα φιλοσοφικό πρόβληmicroα και προτείνει νέες λύσεις να παραθέτει πρώτα microια κριτική επισκόπηση της ιστορίας του προβλήmicroατος Στα υπόλοιπα microέρη αυτής της Εισαγωγής θα αναφερθώ λοιπόν σύντοmicroα στην εξέλιξη των απόψεων για το καλλιτεχνικό ύφος και θα εξηγήσω πώς η ιστορία της αναπαράστασης στην τέχνη συναρθρώθηκε βαθmicroιαία όλο και περισσότερο microε την ψυχολογία της αντίληψης Το τελευταίο microέρος ειδικότερα είναι αφιε-ρωmicroένο στην κατάσταση που επικρατεί σήmicroερα και στη διάταξη της ύλης αυτού του βιβλίου

Η λέξη στιλ (ύφος τεχνοτροπία) προέρχεται από το stilus το όργανο γραφής

48 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

των Ρωmicroαίων οι οποίοι χρησιmicroοποιούσαν τον όρο και microε την έννοια της laquoρέ-ουσας καλής πέναςraquo όπως θα λέγαmicroε σήmicroερα12 Η κλασική παιδεία στηρι-ζόταν στην ικανότητα του σπουδαστή να εκφράζεται και να πείθει γιrsquo αυτό και οι δάσκαλοι της ρητορικής έδιναν πάντοτε microεγάλη έmicroφαση στα ζητήmicroατα ύφους Οι απόψεις των δασκάλων αυτών πλούσιες καθώς ήταν σε ιδέες για την τέχνη και την έκφραση γενικότερα άσκησαν σηmicroαντική και παρατετα-microένη επίδραση στην κριτική13 Οι προσπάθειές τους επικεντρώνονταν συνήθως στο να αναλύσουν τις ψυχολογικές επιπτώσεις των ποικίλων υφολογικών ευ-ρηmicroάτων και παραδόσεων microε επακόλουθο τη διαmicroόρφωση microιας πλούσιας ορο-λογίας για την περιγραφή των laquoεκφραστικών κατηγοριώνraquo (κοmicroψό microεγαλο-πρεπές ποmicroπώδες συγκαταβατικό κά)14 Χωρίς αυτούς οι διάφοροι προσ-διορισmicroοί του ύφους ίσως να microην είχαν ποτέ επεκταθεί στις εικαστικές τέχνες15

Αναζητώντας γλαφυρούς χαρακτηρισmicroούς για το ύφος οι συγγραφείς που ασχολήθηκαν microε τη ρητορική συνήθιζαν να κάνουν παραλληλισmicroούς microε τη ζωγραφική και τη γλυπτική16 Ο Κουιντιλιανός λχ προκειmicroένου να περιγρά-ψει την εmicroφάνιση της λατινικής ρητορικής τέχνης και την εξέλιξή της από την τραχιά ορmicroητικότητα στην εξευγενισmicroένη κοmicroψότητα παραθέτει microια σύντοmicroη ιστορία της τέχνης από την laquoακαmicroψίαraquo της Αρχαϊκής γλυπτικής έως τη laquoγλυκύτηταraquo και την laquoαπαλότηταraquo των microεγάλων καλλιτεχνών του 4ου αι-ώνα πΧ17 Όσο και αν είναι γοητευτικές αυτές οι αναδροmicroές χαρακτηρίζονται συχνά από σύγχυση την οποία microάς έχουν κληροδοτήσει Τα προβλήmicroατα της έκφρασης σπανίως είναι ανεξάρτητα από τα προβλήmicroατα της καλλιτεχνικής δεξιότητας Εκείνο που εmicroφανίζεται ως πρόοδος από την άποψη του χειρισmicroού ενός microέσου microπορεί ιδωmicroένο από microια άλλη οπτική γωνία να θεωρείται κενή περιεχοmicroένου δεξιοτεχνία Στις συγκρούσεις ανάmicroεσα στις διάφορες σχολές ρητορικής χρησιmicroοποιούνται συχνά παρόmicroοια laquoηθικού χαρακτήραraquo επιχειρή-microατα Η ασιατική microεγαλοστοmicroία αποδοκιmicroάζεται ως ένδειξη ηθικής παρακ-microής ενώ η επάνοδος σε αmicroιγώς αττικό λεξιλόγιο χαιρετίζεται ως ηθική νίκη18 Σε ένα δοκίmicroιο του Σενέκα ο εκφυλισmicroός του ύφους από τον Μαικήνα στιγmicroα-τίζεται ως φαινόmicroενο microιας διεφθαρmicroένης κοινωνίας για την οποία η επιτήδευ-ση και οι δυσνόητες φράσεις έχουν microεγαλύτερη αξία απrsquo ότι η σαφήνεια και η διαύγεια των νοηmicroάτων19 Υπήρχε όmicroως και ο αντίλογος Σε έναν διάλογό του περί ρητορικής ο Τάκιτος αντικρούει τις Ιερεmicroιάδες της εποχής του που κα-ταδίκαζαν το laquomicroοντέρνοraquo ύφος20 Οι καιροί αλλάζουν υποστηρίζει και microαζί τους αλλάζουν και τα αυτιά microαςmiddot απαιτούmicroε νέο ύφος στους λόγους που εκφω-νούνται

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 49

Αυτή η αναφορά στις συνθήκες της εποχής και στη διαφοροποίηση που επέρχεται στα laquoαυτιάraquo είναι ίσως η πρώτη ndashφευγαλέα έστωndash επαφή ανάmicroε-σα στην ψυχολογία του ύφους και την ψυχολογία της αντίληψης Άλλη ανά-λογη αναφορά στα κείmicroενα της αρχαιότητας για την τέχνη εγώ τουλάχιστον δεν έχω υπόψη microου Όχι ότι η αρχαιότητα αγνοούσε τη σηmicroασία της δεξιότη-τας του καλλιτέχνη για την ψυχολογία της αντίληψης Σε έναν από τους φι-λοσοφικούς διαλόγους του Κικέρωνα τα Ακαδηmicroαϊκά γίνεται λόγος για την αισθητηριακή αντίληψη ως πηγή γνώσης Στον σκεπτικιστή που αmicroφισβητεί τη δυνατότητα οποιασδήποτε γνώσης υπενθυmicroίζεται η οξύτητα και η τελει-ότητα της όρασής microας laquoΠόσα πράγmicroατα που εmicroείς δεν βλέπουmicroε τα βλέπουν οι ζωγράφοι microέσα από τις σκιές και τις προβολέςraquo αναφωνεί ένας συνοmicroιλη-τής ndash για να του υπενθυmicroίσουν βέβαια σύντοmicroα ότι το επιχείρηmicroά του απο-δεικνύει απλώς πόσο κακή θα πρέπει να είναι η όραση του microέσου Ρωmicroαίου αφού ελάχιστοι από τους ζωγράφους είναι Ρωmicroαίοι21

Τίποτε ωστόσο δεν δείχνει ότι η Κλασική Αρχαιότητα είχε πλήρη συνεί-δηση των επιπτώσεων αυτής της επισήmicroανσης Το ερώτηmicroα που τίθεται πα-ραmicroένει πάντοτε αναπάντητο Η ικανότητα των καλλιτεχνών να microιmicroούνται την πραγmicroατικότητα οφείλεται στο ότι laquoβλέπουν περισσότεραraquo απrsquo ότι ο microέσος άνθρωπος ή αντιστρόφως βλέπουν περισσότερα γιατί έχουν το χάρισmicroα και την ικανότητα της microίmicroησης22 Και οι δυο απόψεις έχουν υπέρ τους κάποια επιχειρήmicroατα που προέρχονται από κοινές σε όλους microας εmicroπειρίες Προφανώς οι καλλιτέχνες microαθαίνουν παρατηρώντας επίmicroονα τη φύση αλλά βέβαια ποτέ η παρατήρηση και microόνο δεν είναι αρκετή για να γίνει κάποιος καλλιτέχνης Κατά την αρχαιότητα η αξιοποίηση της ψευδαίσθησης στην τέχνη ήταν τό-σο πρόσφατο επίτευγmicroα ώστε η συζήτηση για τη ζωγραφική και τη γλυπτι-κή έτεινε αναπόφευκτα να επικεντρώνεται στο θέmicroα της microίmicroησης Έτσι ο Πλίνιος διηγείται την ιστορία της γλυπτικής και της ζωγραφικής σαν microια ιστορία επινοήσεων και ανακαλύψεων αποδίδοντας σε συγκεκριmicroένους καλ-λιτέχνες τα διαδοχικά επιτεύγmicroατα ως προς την απόδοση της φύσης ο Πο-λύγνωτος ήταν ο πρώτος που ζωγράφισε microορφές microε ανοιχτό το στόmicroα και microε δόντια ο γλύπτης Πυθαγόρας ο πρώτος που έδωσε στα έργα του φλέβες και νεύρα ο ζωγράφος Νικίας ο πρώτος που προσπάθησε να αποδώσει το φως και τη σκιά23 Στην Αναγέννηση ο Βαζάρι περιέγραψε την πορεία της τέχνης από τον 13ο έως τον 16ο αιώνα δίνοντας επίσης έmicroφαση στη συνεισφορά συγκε-κριmicroένων καλλιτεχνών στην υπόθεση της αναπαράστασης24 Κατά τον Βα-ζάρι η τέχνη αναδύθηκε από τις ταπεινές απαρχές της στα όρια της τελειό-

50 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

τητας γιατί κάποιες microεγαλοφυΐες όπως ο Τζόττο έθεσαν τα θεmicroέλια στα οποία έχτισαν οι άλλοι Έτσι για τον microυστηριώδη Στέφανο (ντα Βερόνα) διαβάζουmicroε laquoΑν και οι προσπάθειές του για απόδοση των microορφών microε προοπτική βράχυνση παρουσιάζουν σοβαρές αδυναmicroίεςhellip λόγω δυσκολιών του στην εκτέλεση ωστό-σο όντας ο πρώτος που ερεύνησε αυτές τις δυσκολίες είναι πολύ πιο αξιοmicroνη-microόνευτος απrsquo ότι εκείνοι που τον ακολούθησαν microε ένα πιο microεθοδικό και πειθαρ-χηmicroένο ύφοςraquo25 Με άλλα λόγια ο Βαζάρι αντιmicroετώπιζε την ανακάλυψη των microεθόδων αναπαράστασης σαν τόσο microεγάλο και δύσκολο συλλογικό εγχείρηmicroα ώστε να είναι απαραίτητος ένας κάποιος laquoκαταmicroερισmicroός εργασίαςraquo Για τον Ταντέο Γκάντι γράφει laquoΟ Ταντέο υιοθέτησε την τεχνοτροπία του Τζόττο αλλά δεν τη βελτίωσε σηmicroαντικά παρά microόνον ως προς το χρώmicroα που έγινε πιο ζωηρό και πιο διαυγές Ο Τζόττο είχε δώσει τόσο microεγάλη σηmicroασία στο να βελτιώσει άλλες πλευρές της τέχνης της ζωγραφικής ώστε στα χρώmicroατά του ήταν απλώς επαρκής Έτσι ο Ταντέο που είχε ήδη γνωρίσει και αφοmicroοιώσει τα επιτεύγmicroατα του Τζόττο είχε την άνεση να προσθέσει τη δική του συmicroβο-λή βελτιώνοντας το χρώmicroαraquo26

Ελπίζω να αποδείξω microε όσα θα ακολουθήσουν ότι η άποψη αυτή δεν είναι σε καmicroιά περίπτωση τόσο αφελής όσο φαίνεται ορισmicroένες φορές Φαίνεται αφελής microόνο και microόνο επειδή ο Βαζάρι δεν microπορούσε να αποσυνδέσει την ιδέα της καλλιτεχνικής επινόησης και ανακάλυψης από τη microίmicroηση της φύσης Η αντίφαση αυτή είναι ιδιαίτερα φανερή σε όσα αναφέρει ο Βαζάρι για τον Μα-ζάτσο στον οποίο αποδίδει την ανακάλυψη ότι laquoη ζωγραφική δεν είναι τίποτε άλλο παρά απεικόνιση όλων των ζωντανών πραγmicroάτων της φύσης microέσω του σχεδίου και του χρώmicroατος τα οποία επίσης προέρχονται από την ίδια τη φύ-σηraquo Λχ ο Μαζάτσο laquoσυνήθιζε να αποδίδει τα ρούχα microε λίγες πτυχώσεις να πέφτουν αρκετά ελεύθερα όπως ακριβώς είναι στο φυσικό τουςmiddot η συνήθειά του αυτή αποδείχθηκε πολύ χρήσιmicroη για τους microεταγενέστερους καλλιτέχνες και εποmicroένως αξίζει να του πιστώσει κανείς την ανακάλυψή τηςraquo27

∆ικαιολογηmicroένα ο αναγνώστης θα microπορούσε να αναρωτηθεί τι ήταν αυτό που εmicroπόδιζε τους ζωγράφους πριν από τον Μαζάτσο να αποδώσουν το φυσικό ελεύθερο laquoπέσιmicroοraquo των ρούχων Η διατύπωση αυτού του ερωτήmicroατος και οι πρώτες προσπάθειες να απαντηθεί συνδέονται ακόmicroα και σήmicroερα microε την ακα-δηmicroαϊκή παράδοση στη διδασκαλία της τέχνης

Το ερώτηmicroα τι σηmicroαίνει laquoπαρατηρώ τη φύσηraquo ndashαυτό που σήmicroερα ονοmicroά-ζεται ψυχολογία της αντίληψηςndash πρωτοεmicroφανίστηκε microε τη microορφή πρακτικού προβλήmicroατος στη διδασκαλία της τέχνης Ο ακαδηmicroαϊκός δάσκαλος που επι-

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 51

ζητούσε την ακρίβεια της αναπαράστασης ανακάλυπτε ndashόπως ανακαλύπτου-microε και εmicroείς σήmicroεραndash ότι οι δυσκολίες των microαθητών του οφείλονταν στην ανικανότητά τους όχι microόνο να αντιγράψουν αλλά και να laquoδουνraquo τη φύση Στις αρχές του 18ου αιώνα ο Jonathan Richardson παρατηρούσε σχετικά laquohellipΚανείς δεν βλέπει πώς είναι τα πράγmicroατα αν δεν ξέρει πώς πρέπει να είναι Το ότι το αξίωmicroα αυτό ισχύει γίνεται φανερό αν δει κανείς το ακαδηmicroαϊκό σχέδιο κάποιου που αγνοεί τη δοmicroή του ανθρώπινου σώmicroατος των αρθρώσεων και της ανατοmicroίας γενικά σε αντιπαραβολή microε το σχέδιο κάποιου που γνωρίζει και καταλαβαίνει πολύ καλά όλα αυτάhellip Και οι δυο βλέπουν το ίδιο πράγmicroα αλλά microε διαφορετικό ο καθένας microάτιraquo28

Τέτοιου τύπου παρατηρήσεις δεν απείχαν πολύ από την άποψη ότι οι αλλα-γές στο ύφος όπως τις είχε περιγράψει ο Βαζάρι δεν οφείλονταν microόνο σε αυ-ξηmicroένη δεξιότητα αλλά και σε διαφορετικούς τρόπους να βλέπει κανείς τον κόσmicroο Ήδη από τον 18ο αιώνα σε microια από τις παραδόσεις του στη Βασιλική Ακαδηmicroία ο ακαδηmicroαϊκός δάσκαλος James Barry απορούσε για την πληρο-φορία του Βαζάρι ότι την Παναγία Ρουτσελλάι του Τσιmicroαmicroπούε (σήmicroερα απο-δίδεται στον Ντούτσο) τη θεωρούσαν αριστούργηmicroα τον 13ο αιώνα [4] laquoΟι microεγάλες αδυναmicroίες αυτού του έργου του Τσιmicroαmicroπούεraquo έλεγε ο Barry laquoθα microπορούσαν να κάνουν κάποιον να πιστέψει πως ο καλλιτέχνης δεν είχε ουσια-στικά εικόνα της φύσης όταν το ζωγράφισε Η microίmicroηση ωστόσο στην παλαι-ότερη τέχνη θυmicroίζει τη σχετική διαδικασία στα παιδιά τίποτε δεν είναι ορατό ακόmicroα και στον καθρέφτη αν δεν είναι από πριν γνωστό και ζητούmicroενο Οι άπειρες διαφορές microεταξύ των περιόδων γνώσης και άγνοιας δείχνουν σε ποιο βαθmicroό η επέκταση ή περιστολή του οπτικού microας πεδίου εξαρτάται από αρκε-τούς άλλους παράγοντες πέρα από τη φυσική microας όραση Οι άνθρωποι σε δι-άφορες εποχές έβλεπαν και θαύmicroαζαν περιορισmicroένα επειδή γνώριζαν περιορι-σmicroέναraquo29

Κάτω και από την επίδραση των νέων επιστηmicroονικών δεδοmicroένων για την όραση και την παρατήρηση τα ζητήmicroατα αυτά απασχολούσαν πολύ τους καλλιτέχνες των αρχών του 19ου αιώνα laquoΗ τέχνη να διαβάζεις τη φύσηraquo έλεγε ο Κόνσταmicroπλ microε το γνωστό γλαφυρό του ύφος laquoείναι κάτι που πρέπει κανείς να το microάθει microε τον ίδιο τρόπο που microαθαίνει και την τέχνη να διαβάζει τα ιερογλυφικά των Αιγυπτίωνraquo30 Πρόκειται για microια κατrsquo εξοχήν αιχmicroηρή πα-ρατήρηση αν λάβει κανείς υπόψη ότι δεν απευθύνεται τόσο στους άλλους καλλιτέχνες όσο στο κοινό Το συmicroπέρασmicroα στο οποίο καταλήγει ο Κόν-σταmicroπλ είναι ότι το κοινό δεν έχει δικαίωmicroα να κρίνει την πιστότητα ή microη ενός

52 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

πίνακα γιατί η οπτική του συσκοτίζεται από άγνοια και προκαταλήψεις Το 1843 ο Ράσκιν έγραψε το έργο του Σύγχρονοι ζωγράφοι για να υπερασπιστεί τον Τέρνερ microε βάση αυτήν ακριβώς την άποψη Η πραγmicroατεία του Ράσκιν είναι ίσως η τελευταία και πειστικότερη απόπειρα να ερmicroηνευτεί η ιστορία της τέχνης microε βάση την πορεία προς την εικαστική αλήθεια σύmicroφωνα microε την πα-ράδοση του Πλίνιου και του Βαζάρι31 Ο Τέρνερ είναι ανώτερος από τον Κλοντ

4 Παναγία Ρουτσελλάι περ 1285

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 53

Λορραίν ή τον Καναλέττο υποστηρίζει ο Ράσκιν γιατί είναι φανερό πως γνω-ρίζει περισσότερα απrsquo ότι εκείνοι για τη φύση και τα οπτικά εφέ Αυτή όmicroως η αλήθεια της φύσης laquoδεν είναι ευδιάκριτη στις ακαλλιέργητες αισθήσειςraquo Αν ο κριτικός αναλύσει τη δοmicroή των κυmicroάτων και του συννεφιασmicroένου ουρανού των βράχων και της βλάστησης θα αναγνωρίσει τελικά πως ο Τέρνερ είναι πάντοτε σωστός Η πρόοδος της τέχνης microετατρέπεται έτσι σε αγώνα κατά των προκαταλήψεων της παράδοσης Είναι αργή επειδή είναι δύσκολο να αποσυνδέσουmicroε αυτό που πραγmicroατικά βλέπουmicroε από αυτό που απλώς γνωρί-ζουmicroε να ανακτήσουmicroε microε άλλα λόγια το laquoαθώο microάτιraquo (ο Ράσκιν έκανε ευρύ-τερα γνωστό τον όρο) που απαιτείται

Χωρίς να το γνωρίζει ο Ράσκιν προσέφερε έτσι το εκρηκτικό microείγmicroα που θα τίναζε στον αέρα το οικοδόmicroηmicroα της ακαδηmicroαϊκής τέχνης και διδασκαλίας Για τον Barry laquoη απλή επάνοδος στη φυσική microας όρασηraquo δεν ήταν σε θέση να δώσει τίποτε καλύτερο από την Παναγία Ρουτσελλάι Για τον Ράσκιν και τους επιγόνους του στόχος του καλλιτέχνη έπρεπε να είναι η επάνοδος στην άδολη αλήθεια της φυσικής όρασης Οι ανακαλύψεις των ιmicroπρεσιονιστών και οι ζωηρές συζητήσεις που αυτές προκάλεσαν αύξησαν το ενδιαφέρον των καλ-λιτεχνών και των κριτικών για τα laquomicroυστήριαraquo της αντίληψης Είχαν άραγε δίκιο οι ιmicroπρεσιονιστές όταν ισχυρίζονταν ότι έβλεπαν τον κόσmicroο όπως τον ζωγράφιζαν ότι αναπαρήγαν laquoτην εικόνα στον αmicroφιβληστροειδήraquo Αυτός ήταν ο στόχος προς τον οποίο έτεινε ολόκληρη η ιστορία της τέχνης Θα έλυνε τε-λικά η ψυχολογία της αντίληψης τα προβλήmicroατα του καλλιτέχνη

IV

Η σχετική συζήτηση αποκάλυψε αυτό που ήταν αναπόφευκτο να αποκαλύψει η επιστήmicroη είναι ουδέτερη και ο καλλιτέχνης αν θέλει να επικαλείται τα πο-ρίσmicroατά της πρέπει να διακινδυνεύσει Η διάκριση ανάmicroεσα στο τι πραγmicroατι-κά βλέπουmicroε και τι νοητικά συmicroπεραίνουmicroε είναι τόσο παλιά όσο και η συζή-τηση για την ανθρώπινη αντίληψη Ο Πλίνιος συmicroπυκνώνει τις σχετικές από-ψεις της Κλασικής Αρχαιότητας όταν γράφει ότι laquoο νους είναι το πραγmicroατικό όργανο όρασης και παρατήρησης τα microάτια λειτουργούν σαν σκεύος που υπο-δέχεται και microεταβιβάζει το ορατό microέρος όσων συνειδητοποιούmicroεraquo32 Ο Πτολε-microαίος αφιερώνει αρκετά αποσπάσmicroατα από τα Οπτικά του (περ 150 microΧ) στον ρόλο που διαδραmicroατίζει η κρίση στη διαδικασία της όρασης33 Ο microεγαλύ-

54 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

τερος Άραβας microελετητής του θέmicroατος ο Αλχάζεν (πέθ 1038) δίδαξε στη microεσαιωνική ∆ύση τη διάκριση microεταξύ αίσθησης γνώσης και συνεπαγωγής που αποτελούν όλες στοιχεία της αντίληψης laquoΤίποτε απrsquo όσα βλέπουmicroεraquo λέει laquoδεν γίνεται αντιληπτό microόνο microε την αίσθηση της όρασης εκτός από το φως και τα χρώmicroαταraquo34 Τα προβλήmicroατα που έθετε αυτή η παράδοση επα-νήλθαν στο προσκήνιο όταν ο Τζον Λοκ αρνήθηκε την ύπαρξη σύmicroφυτων εν-νοιών και ισχυρίστηκε ότι όλες microας οι γνώσεις αποκτώνται microέσω των αισθή-σεων Αν όmicroως το microάτι αντιδρά microόνο στο φως και στα χρώmicroατα από πού προέρχεται η γνώση microας για την τρίτη διάσταση Στο έργο του Νέα θεωρία της όρασης που εκδόθηκε το 1709 ο Μπέρκλεϋ επανήλθε στο πρόβληmicroα για να καταλήξει στο συmicroπέρασmicroα ότι η γνώση microας του χώρου και του όγκου δεν microπορεί να αποκτηθεί παρά microόνο microέσω της αίσθησης της αφής και της κίνησης Αυτή η αναφορά σε laquoαισθητηριακά δεδοmicroέναraquo που ξεκίνησε microε τους Άγγλους εmicroπειριστές εξακολουθούσε να κυριαρχεί στις ψυχολογικές έρευνες έως τον 19ο αιώνα οπότε και αναπτύχθηκε η επιστήmicroη της οπτικής από τον Χέλmicro-χολτς και άλλους Ούτε όmicroως ο Μπέρκλεϋ ούτε ο Χέλmicroχολτς έκαναν το λάθος να microπερδέψουν την όραση microε την οπτική εντύπωση Αντιθέτως η διάκριση ανάmicroεσα σε ότι ονοmicroάζουmicroε συχνά laquoεντύπωσηraquo ndashτην απλή καταγραφή των ερεθισmicroάτωνndash και τη νοητική διεργασία της αντίληψης που κατά τον Χέλ-microχολτς στηρίζεται στην laquoασύνειδη συνεπαγωγήraquo αποτελούσε κοινό τόπο για την ψυχολογία του 19ου αιώνα35

∆εν ήταν λοιπόν δύσκολο να αντικρουστούν τα ψυχολογικά επιχειρήmicroατα των ιmicroπρεσιονιστών ότι οι πίνακές τους έδειχναν τον κόσmicroο laquoόπως πραγmicroα-τικά τον βλέπουmicroεraquo microε εξίσου ισχυρά ψυχολογικά επιχειρήmicroατα για την εξάρ-τηση της παραδοσιακής τέχνης από τις νοητικές διεργασίες Στην πορεία αυτής της διαmicroάχης που άρχισε γύρω στα τέλη του 19ου αιώνα η γενική και βολική έννοια της microίmicroησης κατέρρευσε αφήνοντας καλλιτέχνες και κριτικούς σε σύγχυση

Σηmicroαντικός από αυτή την άποψη είναι ο ρόλος ορισmicroένων Γερmicroανών στο-χαστών Ένας από αυτούς ο Konrad Fiedler επέmicroενε πως σε αντίθεση microε ότι ισχυρίζονταν οι ιmicroπρεσιονιστές laquoακόmicroα και η πιο απλή αισθητηριακή εντύπωση που microοιάζει microε πρώτη ύλη των νοητικών διεργασιών είναι ήδη ένα νοητικό γεγονός ενώ αυτό που ονοmicroάζεται εξωτερικός κόσmicroος είναι στην πραγmicroατικότητα προϊόν σύνθετων ψυχολογικών διαδικασιώνraquo36

Ένας φίλος του Fiedler ο νεοκλασικός γλύπτης Adolf von Hildebrand επιχείρησε να αναλύσει αυτές τις διαδικασίες στο βιβλιαράκι του microε τίτλο Το

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 55

πρόβληmicroα της microορφής στις εικαστικές τέχνες που εκδόθηκε το 1893 και προκά-λεσε το ζωηρό ενδιαφέρον microιας ολόκληρης γενιάς37 Ο Hildebrand αmicroφισβή-τησε επίσης τα ιδεώδη του επιστηmicroονικού νατουραλισmicroού επικαλούmicroενος την ψυχολογία της αντίληψης Αν επιχειρήσουmicroε να αναλύσουmicroε τις νοητικές microας εικόνες στα συστατικά τους στοιχεία θα δούmicroε ότι αποτελούνται από αισθη-τηριακά δεδοmicroένα που απορρέουν από την όραση αλλά και από αναmicroνήσεις αφής και κίνησης Μια σφαίρα λχ εmicroφανίζεται στο microάτι σαν επίπεδος δί-σκος η αφή είναι εκείνη που microας πληροφορεί για τις ιδιότητες του χώρου και του σχήmicroατος Κάθε απόπειρα του καλλιτέχνη να απεκδυθεί αυτές τις γνώσεις είναι microάταιη αφού χωρίς αυτές δεν αντιλαmicroβάνεται καν τον κόσmicroο Αποστολή του αντιθέτως είναι να laquoεπανορθώσειraquo την έλλειψη κίνησης του έργου του microέσω microιας εικόνας που να microεταδίδει όχι microόνον οπτικές αισθήσεις αλλά και τις απτικές εκείνες microνήmicroες που θα microας επιτρέψουν να ανασυγκροτήσουmicroε την τριδιάστατη φόρmicroα στο microυαλό microας

∆εν είναι ασφαλώς τυχαίο ότι η περίοδος κατά την οποία η συζήτηση αυτή βρισκόταν σε έξαρση ήταν και η περίοδος χειραφέτησης της τέχνης από την αρχαιογνωσία τη βιογραφία την αισθητική38 Θέmicroατα που έως τότε θεωρού-νταν ξεκαθαρισmicroένα άρχισαν να επανεκτιmicroώνται και να αντιmicroετωπίζονται microέσα από νέο πρίσmicroα Όταν το 1896 ο Bernard Berenson έγραψε το εmicroπνευ-σmicroένο δοκίmicroιό του για τους Φλωρεντινούς ζωγράφους ακολούθησε τις βασικές γραmicromicroές της ανάλυσης του Hildebrand39 Με το χάρισmicroά του για microεστές και επιγραmicromicroατικές φράσεις ο Berenson συνόψισε το βιβλίο του Hildebrand στη φράση laquoΟ ζωγράφος microπορεί να εκπληρώσει τους στόχους του microόνον προσδί-δοντας απτικές αξίες (tactile values) σε ερεθίσmicroατα του αmicroφιβληστροειδούςraquo Κατά τον Berenson η σηmicroασία και η προσοχή που δίνουmicroε στο έργο του Τζότ-το ή του Πολαγιουόλο οφείλεται στο ότι πέτυχαν αυτό ακριβώς

Τρία χρόνια αργότερα το 1899 ο Heinrich Woumllfflin δεν παρέλειψε να απο-τίσει φόρο τιmicroής στον Hildebrand στον πρόλογο του έργου του Η Κλασική τέχνη40 Το ιδεώδες της σαφήνειας και της αρmicroονικής διάταξης του χώρου που ο Woumllfflin εντοπίζει στα αριστουργήmicroατα του Ραφαήλ είναι εξίσου επηρεα-σmicroένο από τον Hildebrand όσο και η άποψη του Berenson για τον Τζόττο Ο Woumllfflin όmicroως διαπίστωσε ότι οι αναλυτικές κατηγορίες του Hildebrand ήταν κατάλληλες όχι microόνον ως βοηθητικές για τη διατύπωση αξιολογικών κρίσεων αλλά και ως εργαλεία για την ανάλυση των ποικίλων τρόπων ανα-παράστασης Οι δυο πόλοι γύρω από τους οποίους στρέφεται το θεmicroελιώδες έργο του Βασικές έννοιες της ιστορίας της τέχνης41 η σαφήνεια της Αναγέννησης

56 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

και το πληθωρικό στοιχείο του Μπαρόκ οφείλουν επίσης πολλά στις απόψεις του Hildebrand Ο Woumllfflin ήταν αυτός που επέβαλε τον όρο laquoιστορία της όρασηςraquo στην ιστορία της τέχνης αλλά και εκείνος ο οποίος προειδοποίησε για τους κινδύνους που συνεπάγεται το να δίνει κανείς σε αυτή τη microεταφορά microεγαλύτερη αξία απrsquo όση πραγmicroατικά έχει Ο ίδιος δεν έκανε ποτέ το σφάλmicroα να microπερδέψει την απλή περιγραφή microε την ερmicroηνεία Παρά το ότι γνώριζε όσο λίγοι ιστορικοί της τέχνης το πρόβληmicroα που θέτει η ίδια η ύπαρξη των διαφο-ρετικών τρόπων αναπαράστασης χάρη και στην αυτοσυγκράτηση που είχε κληρονοmicroήσει από τον microεγάλο του πρόγονο τον Jakob Burckhardt ποτέ δεν επιδόθηκε σε αόριστες υποθέσεις για τους απώτερους λόγους των ιστορικών αλλαγών

Το βάρος εποmicroένως να συνδυάσει τις απόψεις του Hildebrand microε τη microελέ-τη της καλλιτεχνικής εξέλιξης έπεσε στον τρίτο από τους πατέρες της laquoιστο-ρίας του καλλιτεχνικού ύφουςraquo τον Alois Riegl Φιλοδοξία του Riegl ήταν να καταστήσει την ιστορία της τέχνης επιστηmicroονικά αξιοσέβαστη απαλλάσσο-ντάς την από τα υποκειmicroενικά αξιολογικά ιδεώδη Σε αυτή του την προσέγγι-ση τον βοήθησε και η επαγγελmicroατική του απασχόληση σε microουσείο καλών και εφαρmicroοσmicroένων τεχνών Μελετώντας την ιστορία των διακοσmicroητικών τεχνών των κάθε είδους microορφότυπων και διακοσmicroητικών microοτίβων πείστηκε ότι οι απόψεις που κυριαρχούσαν έως τότε ήταν εντελώς ανεπαρκείς ndash τόσο η laquoυλι-κήraquo υπόθεση ότι το microορφότυπο ήταν άmicroεσα συνδεδεmicroένο microε την υφαντική και την καλαθοπλεκτική όσο και η laquoτεχνολογικήraquo υπόθεση ότι η δεξιότητα των χεριών είναι το παν Σε τελική ανάλυση τα διακοσmicroητικά microορφότυπα πολλών laquoπρωτόγονωνraquo φυλών microαρτυρούν και προϋποθέτουν εντυπωσιακή επιδεξιότη-τα των χεριών Αν το ύφος αλλάζει αυτό θα πρέπει εποmicroένως να οφείλεται στο ότι αλλάζουν οι στόχοι και οι προθέσεις Στο πρώτο του βιβλίο Το ζήτηmicroα του ύφους42 ο Riegl υποστήριξε ότι αυτά τα θέmicroατα microπορούν και πρέπει να εξετά-ζονται microε αmicroιγώς laquoαντικειmicroενικόraquo τρόπο χωρίς την παρεmicroβολή των υποκει-microενικών εννοιών της προόδου και της παρακmicroής Ως προς τα φυτικά διακο-σmicroητικά microοτίβα λχ υπάρχει κατά τον Riegl microια συνεχής παράδοση από τον αιγυπτιακό λωτό έως τα αραβουργήmicroατα Οι διαδοχικές αυτές αλλαγές και microετεξελίξεις όχι microόνον δεν είναι τυχαίες αλλά και εκφράζουν τον γενικότερο αναπροσανατολισmicroό των καλλιτεχνικών προθέσεων της laquoθέλησης προς τη microορφήraquo η οποία εκδηλώνεται από το microικρότερο ανθέmicroιο έως το πιο microνηmicroειώδες κτίριο Σε microια τέτοια προσέγγιση η έννοια της laquoπαρακmicroήςraquo δεν έχει πια κα-νένα νόηmicroα Αποστολή του ιστορικού είναι να εξηγεί και όχι να κρίνει

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 57

Ένας άλλος ιστορικός της τέχνης στη Βιέννη ο Franz Wickhoff επιχείρη-σε την ίδια ακριβώς εποχή να απαλλάξει microια ολόκληρη περίοδο από το στίγ-microα της παρακmicroής Το 1895 ο Wickhoff microε τη συνεργασία του Wilhelm Ritter von Hartel δηmicroοσίευσε ένα πολύτιmicroο χειρόγραφο της Ύστερης Αρχαιότητας το Vienna Genesis θέλοντας να αποδείξει πως το θεωρούmicroενο παρακmicroιακό και κατώτερο ύφος της ρωmicroαϊκής αυτοκρατορικής τέχνης αδικείται από τους χαρακτηρισmicroούς αυτούς όσο και τα πρόσφατα την εποχή εκείνη έργα των ιmicroπρεσιονιστών43 Η τέχνη των Ρωmicroαίων κατέληγε ο Wickhoff ήταν τόσο laquoπροοδευτικήraquo στο θέmicroα της οπτικής υποκειmicroενικότητας όσο και η τέχνη του τέλους του 19ου αιώνα

Ο Riegl βασίστηκε σε αυτή την ερmicroηνεία για να προχωρήσει σε microια ακόmicroα τολmicroηρή γενίκευση Το 1901 ξεκαθάρισε τη θέση του σε σχέση microε τις πολυ-συζητηmicroένες θεωρίες του Hildebrand44 Ο ιστορικός microπορούσε να δεχτεί την ψυχολογική ανάλυση του Hildebrand αλλά όχι και να συmicromicroεριστεί τις καλ-λιτεχνικές του προτιmicroήσεις Η αναφορά στην αφή δεν ήταν ούτε καλύτερη ούτε χειρότερη από την αναφορά στην όραση Έχοντας αναλάβει να δηmicroοσιεύ-σει αρχαιολογικά ευρήmicroατα από την περίοδο της Ύστερης Αρχαιότητας ο Riegl έγραψε το περιώνυmicroο βιβλίο του Υστερορωmicroαϊκές καλές και εφαρmicroοσmicroένες τέχνες45 την πιο φιλόδοξη ίσως προσπάθεια που έγινε ποτέ να ερmicroηνευτεί η πορεία της τέχνης microε βάση τις αλλαγές στον τρόπο αντίληψης της πραγmicroα-τικότητας

Πρόκειται για βιβλίο που δύσκολα διαβάζεται και συνοψίζεται Ο βασικός πάντως ισχυρισmicroός του Riegl είναι ότι η τέχνη της Αρχαιότητας ενδιαφερόταν πάντοτε για την απόδοση microάλλον microεmicroονωmicroένων αντικειmicroένων παρά του κόσmicroου στην απεραντοσύνη του Η πιο ακραία έκφανση αυτής της τάσης είναι η Αι-γυπτιακή τέχνη Εδώ τα πράγmicroατα αποδίδονται όπως τα αντιλαmicroβάνεται η αφή η πιο laquoαντικειmicroενικήraquo δηλαδή αίσθηση που αναφέρεται στο microόνιmicroο σχή-microα των πραγmicroάτων ανεξάρτητα από τη microεταβαλλόmicroενη οπτική γωνία Αυτός είναι ίσως και ο λόγος που οι Αιγύπτιοι απέφευγαν να αποδίδουν την τρίτη δι-άσταση αφού κάθε έννοια προοπτικής σηmicroαίνει και εισαγωγή ενός υποκειmicroε-νικού στοιχείου Το βήmicroα προς την τρίτη διάσταση έγινε microε τους Έλληνες Μόνον ωστόσο κατά την τρίτη και τελευταία περίοδο της τέχνης της Αρχαι-ότητας (στην Ύστερη Αρχαιότητα) αναπτύχθηκε ένας αmicroιγώς οπτικός τρόπος απόδοσης των αντικειmicroένων όπως αυτά φαίνονται από απόσταση Αυτή η πρόοδος εmicroφανίζεται παραδόξως στον σύγχρονο θεατή σαν οπισθοδρόmicroηση αφού τα σώmicroατα δείχνουν πλέον επίπεδα και άmicroορφα και αφού αποδίδονται

58 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

microόνο microεmicroονωmicroένα αντικείmicroενα αποκοmicromicroένα απrsquo ότι τα περιβάλλει σε ασαφώς σκιώδες ή χρυσό φόντο Και όmicroως στο πλαίσιο της παγκόσmicroιας ιστορίας η τέχνη της Ύστερης Αρχαιότητας δεν αποτελούσε παρακmicroή αλλά αναγκαία microεταβατική φάση Η εmicroφάνιση των γερmicroανικών φύλων στο προσκήνιο που ο Riegl τα θεωρούσε πιο επιρρεπή στην υποκειmicroενικότητα επέτρεψε στην τέχνη να συνεχίσει τους microετασχηmicroατισmicroούς της σε όλο και ανώτερο επίπεδο να πε-ράσει τελικά από την απτική αντίληψη του τριδιάστατου χώρου (Αναγέννηση) σε microια περαιτέρω ενίσχυση της εικαστικής υποκειmicroενικότητας (Μπαρόκ) και στον θρίαmicroβο των αmicroιγώς οπτικών ερεθισmicroάτων (Ιmicroπρεσιονισmicroός)46

laquoΚάθε ύφος αποσκοπεί στην πιστή απόδοση της φύσης και σε τίποτε άλλο

απλώς η αντίληψη που το κάθε ύφος έχει για τη φύση είναι διαφορετικήhellipraquo Η επιmicroονή microε την οποία ο Riegl προσπαθεί να αποδώσει όλες τις υφολογικές αλλαγές (στην αρχιτεκτονική τη γλυπτική τη ζωγραφική τη διακόσmicroηση) στην ίδια αρχή είναι συχνά αξιοθαύmicroαστη Αυτή όmicroως η προσκόλλησή του σε microία και microόνη ερmicroηνευτική αρχή τον παρέσυρε στην προεπιστηmicroονική συνή-θεια που συνοδεύει όλα τα microονιστικά ερmicroηνευτικά σχήmicroατα στην παγίδα της microυθοποίησης του όρου-κλειδί Η laquoθέληση προς τη microορφήraquo το Kunstwollen γίνεται έτσι laquoτο φάντασmicroα στη microηχανήraquo που οδηγεί τους τροχούς της καλ-λιτεχνικής εξέλιξης σύmicroφωνα microε κάποιους laquoαδήριτους νόmicroουςraquo Όπως γράφει και ο Meyer Schapiro οι ερmicroηνείες του Riegl laquohellipείναι ασαφείς και συχνά αυ-θαίρετες Κάθε σηmicroαντική φάση αντιστοιχεί σε microια φυλετική προδιάθεσηhellip Κάθε λαός παίζει έναν προδιαγεγραmicromicroένο ρόλο και αποσύρεται όταν τελειώσει η αποστολή τουhellipraquo47

Εύκολα αντιλαmicroβάνεται κανείς ότι παρόmicroοιες απόψεις για την ιστορία της τέχνης αποτελούν σε microεγάλο βαθmicroό αναβίωση των ροmicroαντικών εκείνων laquomicroυ-θολογιώνraquo που κορυφαία τους στιγmicroή αποτελεί η φιλοσοφία της ιστορίας του Χέγκελ Για την Κλασική Αρχαιότητα και την Αναγέννηση η ιστορία της τέχνης αντανακλούσε την πρόοδο στη χρήση του εκφραστικού microέσου Με αυτή την έννοια και οι ίδιες οι τέχνες αντιmicroετωπίζονταν microερικές φορές microε όρους παιδικής ηλικίας ωριmicroότητας και παρακmicroής48 Οι ροmicroαντικοί όmicroως είδαν την ιστορία γενικότερα σαν το microεγάλο έπος της ανέλιξης της ανθρωπότητας από την παιδική ηλικία στην ωριmicroότητα Η τέχνη αντιmicroετωπίστηκε σαν laquoέκφρα-ση της εποχήςraquo και σαν σύmicroπτωmicroα της φάσης στην οποία έχει φτάσει το Παγκόσmicroιο Πνεύmicroα σε κάθε συγκεκριmicroένη χρονική περίοδο49 Σε αυτό το πλαίσιο ο Γερmicroανός φυσικός Carl Gustav Carus προηγήθηκε ουσιαστικά του Riegl ερmicroηνεύοντας την ιστορία της τέχνης σαν πορεία από την αφή στην

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 59

όραση Συνηγορώντας υπέρ της αναγνώρισης της τοπιογραφίας ως της microε-γάλης τέχνης του microέλλοντος δεν δίστασε να επικαλεστεί τους νόmicroους της ιστορικής νοmicroοτέλειας laquoΣε κάθε οργανισmicroό η ανάπτυξη των αισθήσεων αρ-χίζει microε την αφή Οι πιο λεπτές αισθήσεις της ακοής και της όρασης εmicroφανί-ζονται microε την τελειοποίηση του οργανισmicroού Με τον ίδιο σχεδόν τρόπο η αν-θρωπότητα ξεκίνησε microε τη γλυπτική Ότι έφτιαχνε ο άνθρωπος έπρεπε να είναι συmicroπαγές ογκώδες απτό Γιrsquo αυτό και η ζωγραφικήhellip εmicroφανίζεται πάντοτε σε microεταγενέστερη φάσηhellip Η τοπιογραφίαhellip προϋποθέτει υψηλό επί-πεδο ανάπτυξηςraquo50

Έχω εξηγήσει σε άλλα microου κείmicroενα γιατί θεωρώ εξαιρετικά επικίνδυνο το να βασίζεται η ιστορία της τέχνης σε microυθολογικές ερmicroηνείες51 Η συνήθεια να microιλά κανείς microε έννοιες όπως laquoανθρωπότηταraquo laquoφυλέςraquo laquoεποχέςraquo κλπ εξα-σθενίζει την αντίσταση του microυαλού σε laquoολοκληρωτικέςraquo τάσεις και συνήθειες Για να φανεί ότι δεν υποστηρίζω κάτι τέτοιο αβασάνιστα θα microπορούσα να αναφέρω τα διδάγmicroατα που ο Hans Sedlmayr συνιστά στον αναγνώστη να βγάλει διαβάζοντας τον Riegl ndash για τα δοκίmicroια του οποίου έγραψε microια εισαγω-γή το 192752

Έχοντας εκθέσει ότι θεωρεί laquoπεmicroπτουσίαraquo της θεωρίας του Riegl ο Sedl-mayr περνά στην απαρίθmicroηση των εσφαλmicroένων απόψεων ορισmicroένων επιγόνων του οι οποίες θα πρέπει να απορριφθούν ως αβάσιmicroες Μια από αυτές τις από-ψεις είναι ότι laquomicroόνον τα άτοmicroα είναι πραγmicroατικά ενώ οι οmicroάδες και οι πνευ-microατικές κοινότητες αποτελούν απλώς αφηρηmicroένες έννοιεςraquo Κατά συνέπεια πρέπει επίσης να απορρίψουmicroε laquoτην πίστη στον ενιαίο και αmicroετάβλητο χαρα-κτήρα της ανθρώπινης φύσης και λογικήςraquo καθώς και την ιδέα ότι laquoη φύση παραmicroένει πάντοτε η ίδια και απλώς απεικονίζεται microε διάφορους τρόπουςraquo Τέλος πρέπει να αρνηθούmicroε την αιτιοκρατική ανάλυση της ιστορίας laquoπου αντιλαmicroβάνεται την ιστορική αλλαγή σαν αλυσίδα αιτίων και αποτελεσmicroά-τωνraquo Η laquoνοηmicroατοδοτηmicroένη αυτο-κίνηση του Πνεύmicroατος που οδηγεί σε αυ-θεντικά ιστορικά σύνολα γεγονότωνraquo είναι κάτι υπαρκτό

Τυχαίνει να είmicroαι φανατικός υπέρmicroαχος όλων εκείνων των laquoξεπερασmicroένωνraquo ιδεών τις οποίες ο Sedlmayr το 1927 παρακινούσε ένα εύπιστο κοινό να απορ-ρίψει συνηγορώντας παράλληλα υπέρ ενός ιστορικισmicroού έντονα επηρεασmicroένου από τον Σπένγκλερ Όπως γράφει και ο Κ Ρ Πόππερ στο βιβλίο του Η ένδεια του ιστορικισmicroού laquo∆εν συmicroπαθώ καθόλου αυτά τα ldquoπνεύmicroαταrdquo ούτε τα ιδεα-λιστικά τους πρωτότυπα ούτε τις διαλεκτικές και υλιστικές τους ενσαρκώ-σεις Αντίθετα αισθάνοmicroαι απόλυτα αλληλέγγυος microε όσους τα περιφρονούν

60 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Αισθάνοmicroαι ωστόσο ότι microαρτυρούν την ύπαρξη ενός κενού ενός χώρου που η κοινωνιολογία οφείλει να καλύψει microε κάτι πιο απτό όπως microια ανάλυση των προβληmicroάτων που τίθενται στο πλαίσιο microιας παράδοσηςraquo Το ύφος είναι κατά τη γνώmicroη microου microια από τις εκφάνσεις αυτών των παραδόσεων Στον βαθmicroό που δεν έχουmicroε κάποια καλύτερη ερmicroηνεία να προσφέρουmicroε η ύπαρξη οmicroοιό-microορφων τρόπων αναπαράστασης του κόσmicroου ωθεί προς την εύκολη εξήγηση ότι αυτή η ενότητα θα πρέπει να οφείλεται σε κάποιο υπερατοmicroικό πνεύmicroα το laquoπνεύmicroα της εποχήςraquo ή το laquoπνεύmicroα της φυλήςraquo53

∆εν αρνούmicroαι φυσικά ότι οι ιστορικοί όπως και όλοι οι microελετητές ανθρώπι-νων οmicroάδων ανακαλύπτουν συχνά κοινές στάσεις κοινές πεποιθήσεις ή κοινά γούστα που θα microπορούσαν να θεωρηθούν η κυρίαρχη (σε microια τάξη microια γενιά ένα έθνος) νοοτροπία και αντίληψη Ούτε βέβαια αmicroφισβητώ ότι οι αλλαγές στο διανοητικό κλίmicroα και το γούστο ή στη microόδα αντανακλούν κοινωνικές αλ-λαγές και ότι η διερεύνηση των σχέσεων αυτών microπορεί να παρουσιάζει σηmicroα-ντικό ενδιαφέρον Τόσο όmicroως ο Riegl όσο και οι επίγονοί του και οι ερmicroηνευτές του (όπως ο Worringer ο Dvo aacutek και ο Sedlmayr) εκτός από πλείστα όσα ιστορικά ζητήmicroατα που ανακύπτουν αυτό για το οποίο αισθάνονται κατrsquo εξο-χήν περήφανοι είναι τελικά και το microοιραίο τους microειονέκτηmicroα απορρίπτοντας την έννοια της δεξιότητας και τη σηmicroασία της όχι microόνον αγνοούν κρίσιmicroες πλευρές της καλλιτεχνικής δηmicroιουργίας αλλά κάνουν αδύνατη και τη διαmicroόρ-φωση microιας έγκυρης ψυχολογίας των υφολογικών αλλαγών κάτι που περιλαmicro-βάνεται οπωσδήποτε στις φιλοδοξίες τους54

Η ιστορία του γούστου και της microόδας είναι microια ιστορία προτιmicroήσεων και επιλογών microεταξύ εναλλακτικών λύσεων Η απόρριψη των ακαδηmicroαϊκών συmicro-βάσεων της εποχής τους από τους Προραφαηλίτες όπως και ο laquoιαπωνισmicroόςraquo της Αρ Νουβώ αποτελούν χαρακτηριστικά παραδείγmicroατα Παρόmicroοιες αλλα-γές σε ένα ύφος και στο κύρος που αυτό έχει microπορούν να περιγραφούν και microε όρους laquoθέλησης προς τη microορφήraquo ndash άλλωστε κανείς δεν αmicroφιβάλλει ότι απο-τελούσαν συmicroπτώmicroατα ενός ευρύτερου συνόλου τάσεων και διαθέσεων Ωστό-σο αυτό που microας ενδιαφέρει εδώ από microεθοδολογική άποψη είναι ότι microια επιλο-γή εκφράζει κάτι συνολικότερο microόνον αν microπορούmicroε να ανασυστήσουmicroε τις συνθήκες και τις διαδικασίες της Ο πλοίαρχος που θα microπορούσε να εγκατα-λείψει το πλοίο του αλλά προτίmicroησε να βυθιστεί microαζί του ήταν προφανώς ηρω-ικός microπορεί όmicroως και αυτός που κοιmicroόταν στην καmicroπίνα του και πνίγηκε να ήταν εξίσου ηρωικός αλλά δεν θα το microάθουmicroε ποτέ Αν θέλουmicroε να αντιmicroετω-πίζουmicroε το ύφος ως σύmicroπτωmicroα κάποιων γενικότερων (ενδεχοmicroένως πολύ εν-

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 61

διαφερουσών) καταστάσεων χρειαζόmicroαστε αναγκαστικά microια θεωρία των εναλ-λακτικών λύσεων και εκδοχών Αν κάθε αλλαγή είναι αναπόφευκτη και συνο-λική δεν υπάρχει τίποτε για να συγκρίνουmicroε καmicroιά κατάσταση για να ανασυστήσουmicroε κανένα σύmicroπτωmicroα και καmicroιά έκφραση για να διερευνήσουmicroε Σε αυτή την περίπτωση η αλλαγή αποτελεί σύmicroπτωmicroα τηςhellip αλλαγής και για να συγκαλυφθεί αυτή η ταυτολογία επιστρατεύεται κάποιο microεγαλεπήβο-λο εξελικτικό σχήmicroα Αυτό συνέβη όχι microόνο microε τον Riegl αλλά και microε πολλούς από τους επιγόνους του Λίγοι είναι σήmicroερα οι ιστορικοί και ακόmicroα λιγότεροι οι ανθρωπολόγοι που πιστεύουν ότι η ανθρωπότητα έχει υποστεί κάποια εmicro-φανή βιολογική αλλαγή από τη microια ιστορική περίοδο στην άλλη Ακόmicroα όmicroως και εκείνοι που θα δέχονταν ότι υπάρχει κάποια ανεπαίσθητη βαθmicroιαία γενε-τική διαφοροποίηση της ανθρωπότητας δεν θα δέχονταν ποτέ την άποψη ότι ο άνθρωπος άλλαξε τα τελευταία 3000 χρόνια (περίοδο που αντιστοιχεί σε περίπου εκατό γενιές) τόσο όσο η τέχνη του και το ύφος του55

V

Ο εξελικτισmicroός είναι νεκρός αλλά τα γεγονότα που τροφοδοτούν τον microύθο του δεν είναι εύκολο ακόmicroα και σήmicroερα να αγνοηθούν Ένα από αυτά τα γεγονότα είναι η συγγένεια ανάmicroεσα στην παιδική και την πρωτόγονη τέχνη Για τον microη ιδιαίτερα υποψιασmicroένο η συγγένεια αυτή οδηγεί στο εσφαλmicroένο δίληmicromicroα ότι οι πρωτόγονοι είτε δεν microπορούσαν να προχωρήσουν περισσότερο γιατί διέθεταν τη δεξιότητα ενός παιδιού microόνο είτε ότι δεν ήθελαν να προχωρήσουν περισσότερο γιατί εξακολουθούσαν να έχουν νοοτροπία παιδιού Και οι δυο αυτές υποθέσεις είναι προφανώς λάθος καθώς στηρίζονται στη σιωπηλή παραδοχή πως ότι είναι εύκολο για microας ήταν και πάντοτε εύκολο Ένα από τα σηmicroαντικότερα και microονιmicroότερα κέρδη από την επαφή της ιστορίας της τέχνης microε την ψυχολογία της αντίληψης είναι κατά τη γνώmicroη microου ότι δεν είmicroαστε πλέον υποχρεωmicroένοι να πιστεύουmicroε κάτι τέτοιο Στην πραγmicroατικότητα έστω και αν λυπάmicroαι για την κακή χρήση αυτής της προσέγγισης από τον ιστορικισmicroό οmicroολογώ πως νοσταλγώ κάπως την τόλmicroη των αισιόδοξων στοχαστών του 19ου αιώνα Ίσως αυτό να οφείλεται και στο ότι είχα την τύχη να διδαχτώ από τέτοια τολmicroηρά πνεύmicroατα που στις αρχές του 20ού αιώνα προσπαθούσαν να απαντήσουν στο ερώτηmicroα γιατί η τέχνη έχει ιστορία Ένας από αυτούς ήταν και ο Emanuel Loewy του οποίου η περιώνυmicroη microελέτη Η απόδοση της φύσης στην Πρώιmicroη

62 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Ελληνική τέχνη εκδόθηκε το 190056 Σε αυτό το βιβλίο περιέχεται κατά τη γνώmicroη microου ότι καλύτερο microπορεί να αντλήσει κανείς από τον εξελικτισmicroό

Ο Loewy επηρεάστηκε επίσης από τον Hildebrand και την ψυχολογία των αισθητηριακών δεδοmicroένων Όπως και αρκετοί άλλοι κριτικοί της ίδιας περιόδου ο Hildebrand απέδιδε τις ιδιοmicroορφίες της παιδικής τέχνης σε ασαφείς εικόνες microνήmicroης57 Οι εικόνες αυτές θεωρούνταν κατάλοιπα αισθητηριακών εντυπώ-σεων που καταγράφονται στη microνήmicroη όπου και συmicroπυκνώνονται σε χαρακτη-ριστικά σχήmicroατα microε τον ίδιο λίγο πολύ τρόπο που σχηmicroατίζονται χαρακτηρι-στικές εικόνες microε τη διαδοχική υπέρθεση πολλών φωτογραφιών Σε αυτή τη διαδικασία υποστήριζε ο Loewy η microνήmicroη αποβάλλει τα χαρακτηριστικά γνω-ρίσmicroατα των αντικειmicroένων όλα εκείνα τα στοιχεία που τους δίνουν την ιδιαί-τερη microορφή τους Ο πρωτόγονος καλλιτέχνης όπως και το παιδί ξεκινά από αυτές τις εικόνες microνήmicroης Έτσι θα προσπαθήσει να αποδώσει το ανθρώπινο σώmicroα microετωπικά τα άλογα σε πλάγια όψη τις σαύρες όπως φαίνονται από ψηλά Η ανάλυση του Loewy για αυτές τις αρχαϊκές microεθόδους γίνεται και σήmicroερα εν πολλοίς δεκτή αν και πρόκειται για κυκλική σε microεγάλο βαθmicroό εξή-γηση Αφού ο πρωτόγονος καλλιτέχνης δεν αντιγράφει προφανώς τον εξωτε-ρικό κόσmicroο αντιγράφει κάποιον αόρατο εσωτερικό κόσmicroο νοητικών εικόνων Η microόνη ωστόσο απόδειξη για την ύπαρξη αυτών των εικόνων προέρχεται απόhellip την τέχνη των πρωτογόνων Κανείς microας δεν έχει πιστεύω στο microυαλό του τις σχηmicroατικές παραστάσεις ανθρώπινων σωmicroάτων αλόγων ή σαυρών που υπαινίσσεται η θεωρία του Loewy Για τον καθένα από microας αυτές οι λέξεις παραπέmicroπουν και σε κάτι διαφορετικό ενώ θα υπάρχουν πάντοτε και κάποια φευγαλέα γεγονότα που δεν θα microπορούν να αναπαραχθούν microε ολοκληρωmicroένο τρόπο Οι επιφυλάξεις αυτές δεν αναιρούν πάντως την αξία των αναλύσεων του Loewy για τα κοινά στοιχεία στην τέχνη των παιδιών των ακαλλιέργητων ενηλίκων και των πρωτογόνων Ο Loewy στρέφοντας την προσοχή του όχι πλέον στην εξέλιξη της ανθρωπότητας γενικά αλλά στην πρώτη φορά που τα κοινά αυτά στοιχεία άρχισαν microεθοδικά να απορρίπτονται (στην Αρχαϊκή τέχνη στην Ελλάδα) ανέδειξε τη σηmicroασία των δυνάmicroεων εκείνων που πρέπει να υπερβεί microια τέχνη αν θέλει να πετύχει την ψευδαίσθηση της πραγmicroατικότητας Καθένα από αυτά τα βήmicroατα εmicroφανίζεται σαν κατάκτηση microιας άγνωστης έως τότε περιοχής που η νέα παράδοση εικονοπλασίας πρέπει να διασφαλίσει και να κατοχυρώσει Αυτή είναι και η αιτία που τα νέα καλλιτεχνικά πρότυπα δείχνουν πάντοτε ανεξήγητη (microε όρους laquoαισθητηριακών εντυπώσεωνraquo) ανθε-κτικότητα

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 63

Ο δάσκαλός microου στην ιστορία της τέχνης ο Julius von Schlosser έδειχνε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τον ρόλο των laquoτύπωνraquo ή ακόmicroα και των στερεοτύπων στην καλλιτεχνική παράδοση Ξεκινώντας από τη microελέτη παλαιών νοmicroισmicroά-των σύντοmicroα πέρασε στη microελέτη της Μεσαιωνικής τέχνης όπου οι microεταβο-λές των laquoτύπωνraquo είναι εmicroφανείς Το πρόβληmicroα της χρήσης των laquoπροηγούmicroε-νων τύπωνraquo στη Μεσαιωνική τέχνη δεν έπαψε ποτέ να γοητεύει τον Schloss-er παρά το ότι η επίδραση του Κρότσε τον έκανε ολοένα και πιο επιφυλακτικό απέναντι στις ψυχολογικές ερmicroηνείες (όσοι γνωρίζουν τις σκέψεις του στα ζητήmicroατα αυτά θα αναγνωρίσουν κάποια από τα αγαπηmicroένα του θέmicroατα σε αυτό το βιβλίο)58

Ότι έκανε ο Schlosser για τον Μεσαίωνα ο σύγχρονός του Aby Warburg το έκανε για την Αναγέννηση στην Ιταλία Εmicroβαθύνοντας συνεχώς στο πρό-βληmicroα τι ακριβώς αναζητούσε η Αναγέννηση στην Κλασική Αρχαιότητα ο Warburg οδηγήθηκε στην ανάλυση του ύφους της Αναγέννησης microε βάση την υιοθέτηση microιας νέας εικαστικής γλώσσας Πρόσεξε ότι τα δάνεια των καλλι-τεχνών της Αναγέννησης από την Κλασική γλυπτική δεν ήταν τυχαία αλλά αντιθέτως εmicroφανίζονταν όπου ο καλλιτέχνης αισθανόταν την ανάγκη microιας ιδιαίτερα εκφραστικής κίνησης ή χειρονοmicroίας (αυτό που ο Warburg αποκάλε-σε τελικά Pathosformel)59 Ιδιαίτερη εντύπωση προκάλεσε η επιmicroονή του Warburg στην άποψη ότι οι καλλιτέχνες του 15ου αιώνα που έως τότε θεω-ρούνταν υπέρmicroαχοι της απλής καθαρής παρατήρησης πολύ συχνά κατέφευ-γαν σε προϋπάρχοντες laquoτύπουςraquo Βοηθούmicroενοι και από την αύξηση του ενδι-αφέροντος για τα εικονογραφικά πρότυπα οι επίγονοι του Warburg κατέληγαν όλο και περισσότερο στη διατύπωση ότι η εξάρτηση από την παράδοση είναι ο κανόνας ακόmicroα και στα έργα εκείνα της Αναγέννησης και του Μπαρόκ που έως τότε θεωρούνταν νατουραλιστικά Σήmicroερα η microελέτη αυτής της συνέχει-ας έχει αντικαταστήσει σε microεγάλο βαθmicroό το παλαιότερο ενδιαφέρον για το ύφος και την εξέλιξή του60

Στο γοητευτικό του έργο Η ψυχολογία της τέχνης ο Αντρέ Μαλρό κατα-πιάνεται microε τη σηmicroασία αυτών των διαπιστώσεων61 Υπάρχει πολύς Χέγκελ και πολύς Σπένγκλερ στους ύmicroνους του Μαλρό προς τον microύθο και την αλλαγή αλλά και ριζική αmicroφισβήτηση της άποψης ότι το ύφος και η τεχνοτροπία του παρελθόντος αντικατοπτρίζει ουσιαστικά τον τρόπο microε τον οποίο οι καλλιτέχνες laquoέβλεπανraquo τον κόσmicroο Ο Μαλρό ξέρει πως η τέχνη γεννιέται από την τέχνη και όχι από τη φύση Παρrsquo όλη ωστόσο τη γοητεία του και παρά τις εmicroπνευ-σmicroένες ψυχολογικές του επισηmicroάνσεις το βιβλίο του Μαλρό δεν καταφέρνει να

64 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

microας δώσει αυτό που ο τίτλος του υπόσχεται microια ψυχολογία της τέχνης Εξα-κολουθούmicroε να microην έχουmicroε microια ικανοποιητική εξήγηση για το σκίτσο του Αλαίν [1] Ίσως όmicroως να είmicroαστε καλύτερα προετοιmicroασmicroένοι απrsquo ότι ο Riegl για να αποπειραθούmicroε microια τέτοια εξήγηση Γνωρίζουmicroε πλέον αρκετά για την επιρροή των συmicroβάσεων και τη δύναmicroη των παραδόσεων στα διάφορα γνωσιακά πεδία Οι ιστορικοί έχουν microελετήσει την επίδραση κάποιων προτύπων στον χρονικο-γράφο που επιδιώκει να καταγράψει τα πρόσφατα γεγονόταmiddot microελετητές της λογοτεχνίας όπως ο Ernst Robert Curtius έχουν επισηmicroάνει τον ρόλο των πα-ραδοσιακών κοινών τόπων στην ποίηση62 Είναι λοιπόν η ώρα να προσεγγίσει κανείς το πρόβληmicroα του ύφους και πάλι εξοπλισmicroένος όmicroως microε τις σχετικά πρόσφατες γνώσεις για τη δύναmicroη των παραδόσεων

Αντιλαmicroβάνοmicroαι ότι αυτή η εmicromicroονή στην ανθεκτικότητα των συmicroβάσεων στον ρόλο των laquoτύπωνraquo και των στερεοτύπων στην τέχνη θα συναντήσει την επιφυλακτικότητα όσων δεν έχουν δουλέψει σε αυτό το πεδίο Μια πάγια σχε-δόν κατηγορία κατά της ιστορίας της τέχνης είναι ότι επικεντρώνει το ενδια-φέρον της στην αναζήτηση επιδράσεων παραγνωρίζοντας έτσι το laquomicroυστήριοraquo της δηmicroιουργικότητας Όmicroως αυτό δεν είναι πάντοτε αλήθεια Όσο περισσό-τερο συνειδητοποιούmicroε την έντονη τάση του ανθρώπου να επαναλαmicroβάνει ότι έχει microάθει τόσο microεγαλύτερος είναι ο θαυmicroασmicroός microας για τα εξαιρετικά εκείνα άτοmicroα που καταφέρνουν να ξεφύγουν από αυτή την έmicroφυτη τάση και να ανοί-ξουν νέους δρόmicroους στους οποίους έρχονται και άλλοι να βαδίσουν

Παρrsquo όλα αυτά συχνά αναρωτιέmicroαι αν τα συmicroπεράσmicroατά microου προκύπτουν πράγmicroατι από τα δεδοmicroένα της ιστορίας της τέχνης αν η ανάγκη του τύπου της laquoφόρmicroουλαςraquo είναι τόσο καθολική όσο πιστεύω Σε ένα όmicroορφο απόσπα-σmicroα από τον Κουιντιλιανό γίνεται λόγος για τη δηmicroιουργικότητα του ανθρώ-πινου microυαλού microε τον καλλιτέχνη να αναφέρεται ως χαρακτηριστικό παράδειγ-microα laquoΠοιος καλλιτέχνης διδάχτηκε ποτέ να αναπαριστά όλα όσα υπάρχουν στη φύση hellipΠοιος τεχνίτης δεν έχει κατασκευάσει ένα σκεύος σε σχήmicroα που δεν έχει δει ποτέ τουraquo63

Πρόκειται σίγουρα για ενδιαφέρουσα παρατήρηση που όmicroως παραβλέπει το γεγονός ότι το νέο σκεύος θα ανήκει λίγο-πολύ στην ίδια οικογένεια microορφών microε αυτές που γνωρίζει ο τεχνίτης ότι η αναπαράσταση laquoόλων όσα υπάρχουν στη φύσηraquo εκ microέρους του θα συνδέεται πάντοτε microε τις αναπαραστάσεις εκείνες που οι δάσκαλοί του του κληροδότησαν64 Κανένας ιστορικός της τέχνης δεν microπορεί να υποτιmicroήσει την επίδραση του ύφους και πολύ λιγότερο βέβαια ο ιστορικός εκείνος που χαρτογραφεί τον microακρύ δρόmicroο προς την ψευδαίσθηση

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 65

VI

Για να απαντήσει κανείς σε αυτά τα κρίσιmicroα ερωτήmicroατα της επιστήmicroης microας δεν αρκεί πιστεύω να επαναλαmicroβάνει απλώς την παλαιά διάκριση σε laquoόρασηraquo και laquoγνώσηraquo ή να επιmicroένει πως κάθε αναπαράσταση γενικά βασίζεται σε συmicroβάσεις Πρέπει να αναλυθεί microέσα από νέο πρίσmicroα και microε ψυχολογικούς όρους τι ακριβώς περιλαmicroβάνει η διαδικασία της εικονοπλασίας και της ανά-γνωσης των εικόνων Σε αυτό ακριβώς το σηmicroείο εmicroφανίζεται ένα τεράστιο εmicroπόδιο Η απλή ψυχολογία στην οποία στηρίζονταν microε τόση σιγουριά ο Bar-ry και ο Ράσκιν ο Riegl και ο Loewy δεν υπάρχει πλέον για να microας καθοδη-γήσει Τα προβλήmicroατα που συνδέονται microε τη διαδικασία της αντίληψης είναι σήmicroερα τόσο microεγάλα και πολύπλοκα ώστε κανείς δεν θα microπορούσε να ισχυριστεί ότι τα αντιλαmicroβάνεται και τα κατέχει πλήρως

Ο Berenson microπορούσε να ξεκινά την περιήγησή του σε αυτά τα πεδία microε τη φράση laquoη ψυχολογία έχει διαπιστώσειhellipraquo Σήmicroερα λείπει από τα βιβλία που κυκλοφορούν αυτός ο τόνος της βεβαιότητας Ο J J Gibson λχ γράφει στην πολύ ενδιαφέρουσα microελέτη του Η αντίληψη του οπτικού κόσmicroου laquoΟι ση-microερινοί ψυχολόγοι δεν καταλαβαίνουν τι σηmicroαίνει να συλλαmicroβάνεις και να ερευ-νάς νέα χαρακτηριστικά του κόσmicroουraquo65 Ο D O Hebb στο γνωστό του βιβλίο Η οργάνωση της συmicroπεριφοράς φτάνει να υποστηρίξει πως laquoη αντίληψη του microεγέθους της φωτεινότητας και του τόνου microπορεί να ειπωθεί ότι προς το παρόν δεν ερmicroηνεύεται από καmicroιά θεωρίαraquo66 Η δυσκολία αυτή δεν περιορίζε-ται στα βασικά ζητήmicroατα Μιλώντας για τον απροσδόκητο τρόπο microε τον οποίο τα αλληλοεπικαλυπτόmicroενα χρώmicroατα microπορούν να επιδρούν το ένα στο άλλο ndashκάτι που ενδιαφέρει ιδιαίτερα τον ζωγράφοndash ο Ralph Μ Evans γράφει στο βιβλίο του Εισαγωγή στο χρώmicroα laquohellipώσπου να microπορέσουmicroε να εξηγήσουmicroε αυτά τα φαινόmicroενα χωρίς εξεζητηmicroένες υποθέσεις δεν microπορούmicroε να πούmicroε ότι καταλαβαίνουmicroε τον τρόπο microε τον οποίο λειτουργεί η οπτική διαδικασίαraquo67

Κάτω από αυτές τις συνθήκες ίσως είναι παράτολmicroο να επικαλεστούmicroε τα πορίσmicroατα ενός αβέβαιου πεδίου για να εξηγήσουmicroε τις αmicroφιβολίες microας και τις αβεβαιότητές microας Όmicroως η ενθάρρυνση για microια τέτοια απόπειρα προέρχεται ακριβώς από έναν microεγάλο πρωτοπόρο της ψυχολογίας της αντίληψης τον Wolfgang Koumlhler Στις παραδόσεις του microε τίτλο Η δυναmicroική στην ψυχολογία (1940) ο Koumlhler εκθειάζει τις αρετές της laquoκαταπάτησης ξένου εδάφους ως επιστηmicroονικής τεχνικήςraquo

laquoΟι ευτυχέστερες στιγmicroές στην ιστορία της γνώσης είναι όταν γεγονότα

66 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

που έως τότε θεωρούνταν εντελώς ιδιαίτερα συσχετίζονται ξαφνικά microε άλλα από πρώτη microατιά απόmicroακρα και φωτίζονται microε εντελώς νέο τρόπο Για να συmicroβεί κάτι τέτοιο στην ψυχολογία πρέπει να είmicroαστε πάντοτε πληροφορη-microένοι και για άλλα πράγmicroατα εκτός από το καθαυτό αντικείmicroενό microαςhellip Αν η σηmicroερινή κατάσταση της ψυχολογίας microάς προσφέρει έναν θαυmicroάσιο λόγο ndashή microάλλον microια έξοχη ευκαιρίαndash για να επεκτείνουmicroε την περιέργειά microας πέρα από το περιορισmicroένο microας πεδίο δεν θα έπρεπε να προσπαθούmicroε να αδράξουmicroε αυτή την ευκαιρίαraquo68

Ένας τουλάχιστον από τους οπαδούς του Koumlhler άδραξε πάντως την ευ-καιρία και αποτόλmicroησε το πέρασmicroα από την ψυχολογία στην τέχνη Το βιβλίο του Rudolf Arnheim Τέχνη και οπτική αντίληψη69 ασχολείται microε την εικόνα από τη σκοπιά της ψυχολογίας της ολικής microορφής (Gestalt) Η ανάγνωση αυτού του βιβλίου microού έχει προσφέρει πολλά Το κεφάλαιο για την τέχνη των παιδιών microού φάνηκε τόσο διδακτικό ώστε ένιωσα ndashmicroε ανακούφισηndash πως microπορώ πλέ-ον να σταmicroατήσω τις έρευνές microου σε αυτό το πολυσυζητηmicroένο πεδίο Από την άλλη το βιβλίο του Arnheim λέει λίγα πράγmicroατα για τον ιστορικό της τέχνης και το πρόβληmicroα του ύφους Ίσως ο συγγραφέας σπεύδει κάπως να ακολου-θήσει τον Riegl στην laquoαντικειmicroενικότητάraquo του να δικαιώσει τους πειραmicroατι-σmicroούς της τέχνης του 20ού αιώνα η οποία σε microεγάλο βαθmicroό θεωρεί το πρό-βληmicroα της ψευδαίσθησης απλή προκατάληψη των laquoφιλισταίωνraquo Το γεγονός ότι τα πρότυπα της πιστότητας και της αληθοφάνειας αλλάζουν από εποχή σε εποχή δίνει στον Arnheim την ελπίδα ότι laquomicroια νέα αλλαγή στο επίπεδο της πραγmicroατικότητας στην τέχνηraquo θα κάνει τα έργα του Πικάσσο του Μπρακ ή του Κλέε laquoνα microοιάζουν microε τα πράγmicroατα που αναπαριστούνraquo ndash αν αυτό αλη-θεύει δεν αποκλείεται στο microέλλον να δούmicroε διαφηmicroίσεις για microαντολίνα κανά-τες ή άλλα αντικείmicroενα που να κινούνται στο νέο αυτό laquoεπίπεδο πραγmicroατικό-τηταςraquo70

Το βιβλίο του W M Ivins Jr Χαρακτικά και οπτική επικοινωνία71 αποτε-λεί πικρό αντίδοτο σε αυτές τις πνευmicroατικές αναζητήσεις Κατά τον Ivins η ιστορία της αναπαράστασης microπορεί να ενταχθεί στη γενικότερη ιστορία της επιστήmicroης χωρίς καmicroιά αναφορά σε ζητήmicroατα αισθητικής

Σε αυτό το σηmicroείο θα ήθελα επίσης να microνηmicroονεύσω το βιβλίο του Anton Ehrenzweig Η ψυχανάλυση της καλλιτεχνικής όρασης και ακοής72 Η οξυδέρκεια και η τόλmicroη microε την οποία ο συγγραφέας προσπαθεί να εντάξει τα πορίσmicroατα της ψυχολογίας της Gestalt σε ένα σύστηmicroα φροϋδικών ιδεών αξίζει κάθε προ-σοχή και κάθε σεβασmicroό Ο Ehrenzweig δεν κάνει το λάθος να υποτιmicroήσει τις

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 67

δυνάmicroεις που έχει να αντιmicroετωπίσει ο επιστηmicroονικός νατουραλισmicroός στην τέ-χνη Μας δίνει ενδιαφέρουσες περιγραφές του οπτικού χάους που προσπαθεί να υποτάξει η τέχνη αλλά δεν αποφεύγει και αυτός κατά τη γνώmicroη microου την άρνηση να microελετήσει κάποια πειράmicroατα microε την αντικειmicroενική πραγmicroατικότη-τα όπως δεν αποφεύγει και την προσφυγή σε εξελικτικιστικές ερmicroηνείες

Τα τρία βιβλία που ανέφερα δείχνουν ότι εκκρεmicroούν κάποια προβλήmicroατα που ζητούν τις λύσεις τους Έχοντας ήδη προχωρήσει τη δουλειά microου όταν κυκλο-φόρησαν τα τρία βιβλία δεν microπορώ να ισχυριστώ πως οι κρίσεις microου για αυτά είναι ανεπηρέαστες Έτσι ή αλλιώς πιστεύω πως τα εν λόγω έργα δείχνουν ότι είναι πιεστική ανάγκη για τον ιστορικό του καλλιτεχνικού ύφους να διαβεί τα σύνορα που τον χωρίζουν από τον ψυχολόγο Ένα τέτοιο εγχείρηmicroα πιστεύω πως microπορεί να αποδώσει κάτι πολύ περισσότερο από microερικές microεmicroονωmicroένες περιπτώσεις ψυχολογικών πειραmicroάτων O ριζικός αναπροσανατολισmicroός κάθε παραδοσιακής ιδέας για τον ανθρώπινο νου δεν microπορεί να αφήσει ανεπηρέαστο τον ιστορικό της τέχνης Αυτός ο αναπροσανατολισmicroός είναι ndashέστω και έmicromicroε-σαndash φανερός στην αντιmicroετώπιση της παιδικής τέχνης από τον Arnheim κα-θώς και στις απόψεις του Ehrenzweig για την ασύνειδη αντίληψη ndash έστω και αν ο χαρακτήρας και η σηmicroασία ενός τέτοιου αναπροσανατολισmicroού συσκοτί-ζεται κάπως από την εmicromicroονή τους στις ιδέες και στην ορολογία microιας συγκε-κριmicroένης ψυχολογικής σχολής και θεωρίας Οι βασικοί όροι που χρησιmicroο- ποιούσαν microε εmicroπιστοσύνη καλλιτέχνες κριτικοί και ιστορικοί της τέχνης έχουν χάσει σε microεγάλο βαθmicroό το κύρος τους και την αξία τους Έννοιες όπως laquomicroίmicroη-ση της φύσηςraquo laquoεξιδανίκευσηraquo ή laquoαφαίρεσηraquo στηρίζονται στην παραδοχή ότι προηγούνται οι laquoαισθητηριακές εντυπώσειςraquo οι οποίες εν συνεχεία υπό-κεινται στην απαραίτητη επεξεργασία παραmicroορφώνονται ή γενικεύονται

Ο Κ Ρ Πόππερ αποκαλεί αυτές τις απόψεις laquoθεωρία του microυαλού-κουβάraquo ενός microυαλού δηλαδή όπου σωρεύονται τα laquoαισθητηριακά δεδοmicroέναraquo Έχοντας αποδείξει το αβάσιmicroο αυτής της βασικής παραδοχής στο πεδίο της επιστηmicroο-νικής microεθόδου και της θεωρίας της γνώσης ο Πόππερ επιmicroένει σε ότι αποκα-λεί laquoθεωρία του προβολέαraquo δίνοντας έmicroφαση στις δραστηριότητες του ζωντα-νού οργανισmicroού που δεν σταmicroατά ποτέ να εξετάζει και να ερευνά το περιβάλλον του73 Η γονιmicroότητα microιας τέτοιας προσέγγισης αρχίζει να γίνεται ολοένα και πιο αισθητή σε πολλούς τοmicroείς της ψυχολογίας Όσο και αν οι θεωρίες διαφέ-ρουν microεταξύ τους η έmicroφασή τους microετατοπίζεται σταθερά από τα ερεθίσmicroατα στην ανταπόκριση του οργανισmicroού ανταπόκριση που είναι αρχικά αόριστη και γενική για να γίνει σταδιακά πιο εξειδικευmicroένη και σύνθετη

68 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

laquoΗ πορεία της microάθησης είναι από το αόριστο προς το συγκεκριmicroένο και όχι από τις αισθήσεις προς την αντίληψηraquo γράφει ο J J Gibson74 Και ο L von Bertalanffy microιλώντας για τη θεωρητική βιολογία συmicroπληρώνει laquoΗ σύγχρονη έρευνα δείχνει ότι πιθανότατα υπάρχουν στην αρχή ανοργάνωτα και άmicroορφα σύνολα στο πλαίσιο των οποίων συντελείται βαθmicroιαία η διαφοροποίη-σηraquo75

Εύκολα θα microπορούσε κανείς να παραλληλίσει αυτές τις φράσεις microε τις από-ψεις του Πιαζέ για τη νοητική ανάπτυξη των παιδιών76 ή του Φρόυντ και των επιγόνων του για τη συναισθηmicroατική εξέλιξή τους77 Ακόmicroα και οι πρόσφατες microελέτες για το πώς laquomicroαθαίνουνraquo οι microηχανές δείχνουν προς την ίδια κατεύθυν-ση από το γενικό στο ειδικό78 Σε όσα ακολουθούν επιδίδοmicroαι microερικές φορές σε παρόmicroοιους παραλληλισmicroούς έστω και αν γνωρίζω τους κινδύνους που συνε-πάγονται αυτοί οι ερασιτεχνισmicroοί και το να microπαίνει κανείς laquoσε ξένα χωράφιαraquo Η προσέγγισή microου αυτή δικαιώνεται microόνο στο microέτρο που το βιβλίο microου θα αποδειχθεί χρήσιmicroο για την καθηmicroερινή δουλειά του ιστορικού της τέχνης ∆εν ήταν εύκολο να εντρυφήσω στο θέmicroα της ψευδαίσθησης χωρίς microια θεωρία της αντίληψης Σε αυτό ακριβώς το πεδίο ο τρόπος σκέψης που ανέφερα αποδεί-χθηκε εξαιρετικά χρήσιmicroος79 Το θεωρητικό microοντέλο αυτής της προσέγγισης που οι ρίζες του βρίσκονται στον Καντ διατυπώνεται microε τον πιο συστηmicroατικό και συνεκτικό τρόπο στο βιβλίο του Φ Α φον Χάγεκ Η αισθητηριακή τάξη80 Πάνω απrsquo όλα πάντως έχω επωφεληθεί από την εmicromicroονή του Πόππερ στον ρόλο της πρόβλεψης και των τεστ Στην ψυχολογία η προσέγγιση αυτή υιο-θετείται από τους Jerome S Bruner και Leo Postman που υποστηρίζουν ότι laquoόλες οι γνωστικές διεργασίες ανεξάρτητα αν παίρνουν τη microορφή αντιλήψεων σκέψεων ή ανακλήσεων αποτελούν ldquoυποθέσειςrdquo του οργανισmicroούhellip και απαι-τούν ldquoαπαντήσειςrdquo microε τη microορφή κάποιας παραπέρα εmicroπειρίας απαντήσεις που θα τις επιβεβαιώσουν ή θα τις καταρρίψουνraquo81

Σε αυτό το πλαίσιο ο Πόππερ έχει επισηmicroάνει πως οι επιβεβαιώσεις αυτών των laquoυποθέσεωνraquo δεν microπορούν παρά να είναι προσωρινές ενώ η απόρριψή τους οριστική82 ∆εν υπάρχει εποmicroένως αυστηρή διάκριση microεταξύ ψευδαίσθησης και αντίληψης Η αντίληψη χρησιmicroοποιεί όλα της τα microέσα για να ξεριζώσει τις επιβλαβείς ψευδαισθήσεις αλλά συχνά αποτυγχάνει να laquoαπορρίψειraquo microια εσφαλmicroένη υπόθεση ndash όταν λχ έχει να κάνει microε ιλουζιονιστικά έργα τέχνης

Πιστεύω βάσιmicroα πως microια τέτοια θεωρία laquoτης δοκιmicroής και του σφάλmicroατοςraquo για την αντίληψη θα microπορούσε να αποδειχθεί γόνιmicroη και για άλλους επιστη-microονικούς κλάδους εκτός από τον δικό microου αλλά δεν σκοπεύω να επιmicroείνω εδώ

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 69

ως προς αυτό Κύριο microέληmicroά microου είναι η ανάλυση της εικονοπλασίας ο τρόπος microε άλλα λόγια microε τον οποίο οι καλλιτέχνες ανακάλυψαν κάποια από αυτά τα microυστικά της όρασης microέσω laquoτης δηmicroιουργίας και της αναπαραγωγήςraquo Οι Αιγύπτιοι του Αλαίν [1] πριν microπορέσουν να δηmicroιουργήσουν microια ψευδαίσθηση της πραγmicroατικότητας έπρεπε να microάθουν όχι laquoνα αντιγράφουν ότι βλέπουνraquo αλλά να χειρίζονται κάποιους διφορούmicroενους κώδικες σηmicroείων στους οποίους οφείλουmicroε να στηριζόmicroαστε για τη σταθερή microας όραση ώσπου η εικόνα τους να γίνει ένα microε την πραγmicroατικότητα Με άλλα λόγια αντί να απαντήσουν στο δίληmicromicroα laquoκουνέλι ή πάπιαraquo έπρεπε να ανακαλύψουν το παιχνίδι laquoτελάρο ή φύσηraquo που παιζόταν microε ένα σύνολο γήινων χρωmicroάτων ικανών ndashαπό microακριά τουλάχιστονndash να καταλήξουν σε ψευδαίσθηση Καλλιτεχνικό ή όχι αυτό το παιχνίδι δεν microπορούσε παρά να είναι απόρροια πολλών διαδοχικών laquoδοκιmicroών και σφαλmicroάτωνraquo Ως πείραmicroα στο πλαίσιο microιας θεωρίας της αντίληψης η ιλουζιονιστική τέχνη παρουσιάζει ενδιαφέρον ακόmicroα και σε microια περίοδο η οποία την έχει εξοβελίσει για χάρη άλλων τρόπων έκφρασης

Με κίνδυνο να αποκαλύψω όλη την laquoπλοκήraquo από την αρχή δεν διστάζω να δηλώσω για τον βιαστικό αναγνώστη ή κριτικό ότι τα συmicroπεράσmicroατα που υπαινίσσοmicroαι εδώ εκτίθενται αναλυτικά στο Κεφάλαιο 9 του βιβλίου όπου και επανέρχονται κάποια από τα ζητήmicroατα που θίγω στην Εισαγωγή Κάθε βιβλίο που επικεντρώνεται σε ένα βασικό συmicroπέρασmicroα πρέπει να χτίζεται όπως microια αψίδα Η laquoκλείδαraquo θα είναι σαν να κρέmicroεται στον αέρα αν δεν υποστηρίζεται από τους άλλους αψιδόλιθους Όλα τα κεφάλαια αυτού του βιβλίου στρέφονται κατά κάποιον τρόπο προς το κέντρο του προβλήmicroατος αλλά και στηρίζονται από τον σκελετό του κτιρίου Τα όρια της microίmicroησης που προκύπτουν από το εκφραστικό microέσο και το laquoσχήmicroαraquo οι σχέσεις φόρmicroας και λειτουργίας στην εικονοπλασία και πάνω απrsquo όλα η σηmicroασία της συmicromicroετοχής του θεατή για τη διαλεύκανση των αmicroφισηmicroιών δικαιώνουν τελικά την τολmicroηρή πρόταση ότι η τέχνη έχει ιστορία επειδή οι ψευδαισθήσεις της τέχνης δεν είναι microόνον ο καρ-πός της ανάλυσης των φαινοmicroένων από τον καλλιτέχνη αλλά και τα απαραί-τητα εργαλεία για microια τέτοια ανάλυση Ελπίζω ότι ο αναγνώστης δεν θα κλείσει το βιβλίο σε αυτό το σηmicroείο αλλά θα microε ακολουθήσει στη δοκιmicroή και την εφαρmicroογή αυτής της προσέγγισης στη φυσιογνωmicroική έκφραση και ακό-microα παραπέρα έως τα όρια της αισθητικής αυτής της Γης της Επαγγελίας που microόνο φευγαλέα θα microπορέσει να τη δει από microακριά

Καταλαβαίνω πως οι microακροσκελείς αναφορές στις θεωρίες της αντίληψης είναι κάπως κουραστικές για τον αναγνώστη που θέλει να φτάνει πάντοτε στην

70 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

καρδιά αυτού που ονοmicroάζουmicroε τέχνη Ωστόσο πιστεύω πως προκειmicroένου να συζητηθούν τα ζωτικά προβλήmicroατα της τέχνης απαιτείται πάντοτε να ξεκα-θαρίσει το ευρύτερο τοπίο Αυτή microου η πεποίθηση ενισχύεται απrsquo όσα γράφει ο microακαρίτης φίλος microου Ernst Kris ndashmicroε τον οποίο συχνά συζητούσα όλα αυτά τα ζητήmicroαταndash στο βιβλίο του Ψυχαναλυτικές αναζητήσεις στην τέχνη83

laquoΈχουmicroε πλέον συνειδητοποιήσει ότι η τέχνη δεν παράγεται σε κενό αέρος ότι όλοι οι καλλιτέχνες έχουν προδρόmicroους και πρότυπα αποτελώντας όπως και οι επιστήmicroονες microέρη microιας παράδοσης και δουλεύοντας σε συγκεκριmicroένο πάντοτε πλαίσιο προβληmicroάτων Ο βαθmicroός στον οποίο ελέγχει κανείς τα εκ-φραστικά του microέσα και η ελευθερία ndashσε ορισmicroένες τουλάχιστον περιόδουςndash να τροποποιεί αυτό το αυστηρό πλαίσιο αποτελούν προφανώς microέρος microιας περίπλο-κης κλίmicroακας microε την οποία microετράmicroε την επιτυχία Η ψυχανάλυση από την πλευρά της λίγα πράγmicroατα έχει συνεισφέρει έως τώρα στην κατανόηση αυτού του πλαισίου Η ψυχολογία του καλλιτεχνικού ύφους δεν έχει γραφτεί ακόmicroηraquo

Το κενό που επισηmicroαίνει ο Kris δεν πρόκειται φυσικά να καλυφθεί microε τα κεφάλαια που ακολουθούν Το laquoαίνιγmicroα του ύφουςraquo microπορεί να απαντηθεί microόνον από την ψυχολογία της αναπαράστασης Υπάρχουν πάντοτε οι ανεξιχνίαστες πιέσεις της microόδας και τα microυστήρια του γούστου84 Αν όmicroως θέλουmicroε κάποτε να κατανοήσουmicroε τις επιπτώσεις αυτών των παραγόντων στην αναπαράστα-ση και κατrsquo επέκταση στην τέχνη πρέπει πρώτα να αναζητήσουmicroε microια απά-ντηση στα απλούστερα ερωτήmicroατα που θέτει το σκίτσο του Αλαίν

44 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

πάντοτε ένα laquoόργανο ψευδαίσθησηςraquo πολύ οικείο σε όλους microας που microπορεί να τον επιβεβαιώσει ο καθρέφτης του microπάνιου Αναφέροmicroαι ειδικότερα στο microπά-νιο γιατί το πείραmicroα που προτείνω πετυχαίνει καλύτερα αν ο καθρέφτης είναι λίγο θολωmicroένος από ατmicroούς Είναι πράγmicroατι γοητευτικό από την άποψη της ιλουζιονιστικής αναπαράστασης να παρατηρήσει κανείς το κεφάλι του στον καθρέφτη καθαρίζοντας τους ατmicroούς από την επιφάνειά του Μόνον όταν κάνουmicroε κάτι τέτοιο συνειδητοποιούmicroε πόσο microικρή είναι η εικόνα που microας δίνει την ψευδαίσθηση ότι βλέπουmicroε τον εαυτό microας laquoπρόσωπο microε πρόσωποraquo Για την ακρίβεια είναι η microισή απrsquo ότι το κεφάλι microας ∆εν θέλω να κουράσω τον αναγνώστη microε γεωmicroετρικές αποδείξεις του γεγονότος αν και το πράγmicroα είναι αρκετά απλό αφού ο καθρέφτης βρίσκεται πάντα στη microέση της απόστασης που microε χωρίζει από το είδωλό microου το κεφάλι που βλέπω θα είναι το microισό σε microέγεθος από το πραγmicroατικό5 Παρrsquo όλες ωστόσο αυτές τις αποδείξεις και παρά τη γεωmicroετρία ο ισχυρισmicroός microου θα γίνεται πάντοτε δεκτός microε ειλικρινή δυσπιστία Ακόmicroα και εγώ θα συνεχίσω να επιmicroένω ότι βλέπω το κεφάλι microου σε φυσικό microέγεθος όταν ξυρίζοmicroαι και ότι το microέγεθος στην επιφάνεια του κα-θρέφτη δεν είναι παρά οπτασία ∆εν microπορείς να laquoχρησιmicroοποιείςraquo microια ψευδαί-σθηση και να την παρατηρείς ταυτόχρονα

Τα έργα τέχνης δεν είναι καθρέφτες αλλά έχουν κοινή microε τους καθρέφτες τη φευγαλέα microαγεία της microεταmicroόρφωσης που είναι δύσκολο να περιγραφεί microε λόγια Μια πραγmicroατική αυθεντία της ενδοσκόπησης όπως ο Kenneth Clark έχει περιγράψει πολύ γλαφυρά πώς απέτυχε όταν προσπάθησε να laquoκαταγρά-ψειraquo microια ψευδαίσθηση Παρατηρώντας ένα αριστούργηmicroα του Βελάσκεθ προ-σπάθησε να εντοπίσει τι ακριβώς συνέβαινε και οι απλές πινελιές χρώmicroατος στο τελάρο microετατρέπονταν σε όραmicroα microιας microεταmicroορφωmicroένης πραγmicroατικότητας καθώς έκανε microικρά βήmicroατα προς τα πίσω6 Όσο όmicroως και αν microετακινούνταν πίσω microπρος δεν microπόρεσε ποτέ να έχει δύο οπτικές εικόνες ταυτόχρονα και εποmicroένως να απαντήσει στο πρόβληmicroα που τον απασχολούσε Στο παράδειγmicroα του Kenneth Clark τα ζητήmicroατα αισθητικής και ψυχολογίας αλληλοδιαπλέ-κονται microε εξαιρετικά λεπτοφυή τρόπο άγνωστο φυσικά στα εγχειρίδια ψυχο-λογίας Συχνά σε αυτό το βιβλίο θεώρησα βολικό να αποσυνδέσω τη συζήτηση για τα οπτικά φαινόmicroενα από τη συζήτηση για τα έργα τέχνης Ξέρω ότι ενίο-τε αυτό δηmicroιουργεί την εντύπωση πως δεν αποδίδω στα έργα τέχνης τον απα-ραίτητο σεβασmicroό αλλά ελπίζω ότι συmicroβαίνει το αντίθετο ακριβώς

Έστω και αν η αναπαράσταση δεν είναι πάντοτε τέχνη αυτό δεν την κάνει λιγότερο microυστηριώδη Θυmicroάmicroαι πολύ καλά ότι η δύναmicroη και η microαγεία της

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 45

εικονοπλασίας microού αποκαλύφθηκε για πρώτη φορά όχι βέβαια από τον Βελά-σκεθ αλλά από ένα παιχνίδι σχεδιάσmicroατος που έmicroαθα από το Αναγνωστικό microου Μια microικρή οmicroοιοκαταληξία έλεγε πώς microπορείς να σχεδιάσεις έναν κύκλο που να παριστάνει ένα καρβέλι ψωmicroί (τα καρβέλια ήταν ολοστρόγγυλα στη Βιέννη όπου ζούσα τότε) microια καmicroπύλη πάνω από τον κύκλο microπορούσε να microε-τατρέψει το καρβέλι σε τσάντα για τα ψώνια δύο microικρά τριγωνάκια στο χε-ρούλι της την περιόριζαν σε απλό πουγκί για χρήmicroατα και microε την προσθήκη microιας ουράς είχες microπροστά σου microια γάτα [3] Εκείνο που microε είχε συναρπάσει ήταν η δύναmicroη της laquomicroεταmicroόρφωσηςraquo Η ουρά κατέστρεφε το πουγκί και δη-microιουργούσε τη γάτα δεν microπορούσες να έχεις το ένα χωρίς να εξαλείψεις το

άλλο Στον βαθmicroό που απέχουmicroε πολύ από το να κατανοήσουmicroε εις βάθος αυ-τή τη διαδικασία πώς microπορεί να ελπίζουmicroε κάτι τέτοιο όταν βρισκόmicroαστε microπροστά σε έναν Βελάσκεθ

Όταν άρχιζα τις έρευνές microου δεν φανταζόmicroουν πόσο microακριά θα microε οδηγήσει το θέmicroα της ψευδαίσθησης Το microόνο που microπορώ να συστήσω στον αναγνώστη ο οποίος θέλει να microε ακολουθήσει σε αυτή την laquoεξερεύνησηraquo είναι να ασκηθεί στο παιχνίδι της αυτοπαρατήρησης όχι τόσο σε σχέση microε τα microουσεία όσο στην καθηmicroερινή του επαφή microε κάθε είδους εικόνες ndash από την αίθουσα αναmicroο-νής του γιατρού microέχρι και την ώρα που στέκεται όρθιος στο λεωφορείο Όσα βλέπει στους χώρους αυτούς δεν microπορούν οπωσδήποτε να καταταγούν στα έργα τέχνης αν και δεν αποκλείεται να είναι πιο λειτουργικά και σηmicroαντικά από κάποια κακοmicroοίρικα έργα τέχνης που απλώς πιθηκίζουν τα ευρήmicroατα και τις τεχνικές επινοήσεις του Βελάσκεθ

Εξετάζοντας το έργο ζωγράφων που υπήρξαν microεγάλοι καλλιτέχνες αλλά και microεγάλοι ιλουζιονιστές δεν είναι πάντα εύκολο να ξεχωρίσει κανείς τη microε-λέτη της τέχνης από τη microελέτη της ψευδαίσθησης Αισθάνοmicroαι πάντως την ανάγκη να δηλώσω ξεκάθαρα πως το βιβλίο αυτό δεν αποτελεί ρητή ή συγκα-λυmicromicroένη συνηγορία υπέρ της χρήσης ιλουζιονιστικών τεχνασmicroάτων στη ζω-

3 Πώς να σχεδιάσετε microια γάτα

46 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

γραφική της εποχής microας Θεωρώ και εγώ βέβαια γεγονός ότι οι επινοήσεις και τα εφέ τα σχετικά microε την αναπαράσταση που αποτελούσαν τη δόξα ορι-σmicroένων παλαιών ζωγράφων αποτελούν πλέον κοινοτοπίες Πιστεύω ωστόσο ότι υπάρχει κίνδυνος να χάσουmicroε την επαφή microας microε τους microεγάλους ∆ασκάλους του παρελθόντος αν δεχτούmicroε τη θεωρία ndashπου είναι της microόδαςndash πως αυτά τα ζητήmicroατα δεν είχαν καmicroιά σχέση microε την τέχνη Ο λόγος για τον οποίο η ανα-παράσταση της φύσης microπορεί σήmicroερα να θεωρείται τετριmicromicroένη οφείλει να απασχολεί ιδιαίτερα τον ιστορικό της τέχνης7 Ποτέ κατά το παρελθόν η ει-κόνα δεν ήταν τόσο φτηνή ndashmicroε κάθε έννοια του όρουndash όσο στην εποχή microας Ζούmicroε περικυκλωmicroένοι από αφίσες και διαφηmicroίσεις από κόmicroικ και εικονογρα-φηmicroένα έντυπα Στην οθόνη της τηλεόρασης και στον κινηmicroατογράφο στα γραmicromicroατόσηmicroα και στη συσκευασία των προϊόντων αναπαριστώνται όψεις της πραγmicroατικότητας Η ζωγραφική διδάσκεται στο σχολείο και ασκείται στο σπίτι για λόγους θεραπευτικούς ή απλώς για να περνάει η ώρα Ένας microέτριος σηmicroερινός ερασιτέχνης ζωγράφος είναι σε θέση να χρησιmicroοποιεί τεχνικές και τεχνάσmicroατα που θα φαίνονταν microαγικά στον Τζόττο Ακόmicroα και οι χονδροειδείς παραστάσεις που συναντάmicroε σε ένα κουτί από κόρνφλεϊκς θα άφηναν άφωνους τους συγχρόνους του Τζόττο ∆εν ξέρω αν κάποιοι συmicroπεραίνουν από αυτό ότι το κουτί των κόρνφλεϊκς είναι ανώτερο από τον Τζόττο εγώ πάντως δεν ανή-κω σε αυτούς Απλώς πιστεύω πως ο θρίαmicroβος και η εκλαΐκευση της αναπα-ραστασιακής δεξιότητας θέτουν κάποια προβλήmicroατα για τον κριτικό και τον ιστορικό της τέχνης

Οι Έλληνες έλεγαν ότι η απαρχή της γνώσης βρίσκεται στην έννοια του θαυmicroαστού και ότι αν πάψουmicroε να θαυmicroάζουmicroε κινδυνεύουmicroε να πάψουmicroε να γνωρίζουmicroε Αυτό που κυρίως επιδιώκω εδώ είναι να αποκαταστήσω την αί-σθησή microας του θαυmicroαστού microέσω της ικανότητας του ανθρώπου να παράγει microε φόρmicroες γραmicromicroές σκιές ή χρώmicroατα αυτά τα γεmicroάτα microυστήριο φαντάσmicroα-τα της πραγmicroατικότητας που αποκαλούmicroε laquoεικόνεςraquo Γράφει ο Πλάτων στον Σοφιστή laquoΆραγες δεν θα πούmicroε πως κατασκευάζει από τη microια microεριά ένα πραγ-microατικό σπίτι microε την οικοδοmicroική και από την άλλη microεριά ένrsquo άλλο microε τη ζωγρα-φική καmicroωmicroένο σαν ένα είδος όνειρο ανθρώπινο για ξυπνητούςraquo8 Πρόκειται ίσως για την καλύτερη περιγραφή της έννοιας του θαυmicroαστού στην τέχνη ndash η αξία της δεν microειώνεται από το γεγονός ότι πολλές από αυτές τις ονειροφαντα-σίες εmicroείς τις εξοβελίζουmicroε από το πεδίο της τέχνης ως απλά υποκατάστατα ονείρων (κόmicroικ πιν-απ γκερλς) Ακόmicroα και αυτά τα laquoκατώτεραraquo είδη εικόνων microπορούν αν αξιοποιηθούν σωστά να αποτελέσουν έναυσmicroα για σκέψη Όπως

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 47

ακριβώς η microελέτη της ποίησης παραmicroένει ελλιπής χωρίς κάποια γνώση της γλώσσας της πεζογραφίας έτσι και η microελέτη της τέχνης θα συmicroπληρώνεται πιστεύω όλο και περισσότερο από την εmicroβάθυνση στη γλώσσα των εικόνων Ήδη η εικονολογία ανιχνεύει την αλληγορική και συmicroβολική λειτουργία των εικόνων τη σχέση τους microε ότι θα microπορούσε να ονοmicroαστεί laquoαόρατος κόσmicroος των ιδεώνraquo9 Ο τρόπος microε τον οποίο η γλώσσα της τέχνης αναφέρεται στον ορατό κόσmicroο είναι τόσο προφανής αλλά και τόσο microυστηριώδης ταυτόχρονα ώστε παραmicroένει σχεδόν άγνωστος ndash microε εξαίρεση τους ίδιους τους καλλιτέχνες που microπορούν να χρησιmicroοποιούν αυτή τη γλώσσα χωρίς πάντοτε να τη γνωρί-ζουν από γραmicromicroατική και σηmicroειολογική άποψη10

Τα βιβλία καλλιτεχνών και καθηγητών της τέχνης που προορίζονται για τους σπουδαστές αλλά και για τους απλούς φιλότεχνους περιέχουν πολλές πρακτικές γνώσεις και οδηγίες11 Μη όντας ο ίδιος καλλιτέχνης δεν σκοπεύω να επεκταθώ σε τεχνικά ζητήmicroατα που υπερβαίνουν τις ανάγκες της επιχει-ρηmicroατολογίας microου Θα ήmicroουν πάντως ευτυχής αν κάθε κεφάλαιο αυτού του βιβλίου ήταν και ένα υποστήριγmicroα της τόσο αναγκαίας γέφυρας ανάmicroεσα στην ιστορία της τέχνης και στον καλλιτέχνη microε τα προβλήmicroατά του Το ζητούmicroε-νο είναι να συζητήσουmicroε ορισmicroένα προβλήmicroατα σε microια γλώσσα κατανοητή στους ιστορικούς της τέχνης στους καλλιτέχνες και ndashγιατί όχιndash σε όσους microελετούν επιστηmicroονικά το ζήτηmicroα της αντίληψης

III

Ο αναγνώστης που θέλει να περάσει κατευθείαν laquoστο ζουmicroίraquo καλά θα κάνει να πάει από εδώ κατευθείαν στο Κεφάλαιο 1 Υπάρχει ωστόσο microια παλαιά πα-ράδοση (τόσο παλαιά όσο ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης) που επιτάσσει πριν κάποιος ασχοληθεί microε ένα φιλοσοφικό πρόβληmicroα και προτείνει νέες λύσεις να παραθέτει πρώτα microια κριτική επισκόπηση της ιστορίας του προβλήmicroατος Στα υπόλοιπα microέρη αυτής της Εισαγωγής θα αναφερθώ λοιπόν σύντοmicroα στην εξέλιξη των απόψεων για το καλλιτεχνικό ύφος και θα εξηγήσω πώς η ιστορία της αναπαράστασης στην τέχνη συναρθρώθηκε βαθmicroιαία όλο και περισσότερο microε την ψυχολογία της αντίληψης Το τελευταίο microέρος ειδικότερα είναι αφιε-ρωmicroένο στην κατάσταση που επικρατεί σήmicroερα και στη διάταξη της ύλης αυτού του βιβλίου

Η λέξη στιλ (ύφος τεχνοτροπία) προέρχεται από το stilus το όργανο γραφής

48 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

των Ρωmicroαίων οι οποίοι χρησιmicroοποιούσαν τον όρο και microε την έννοια της laquoρέ-ουσας καλής πέναςraquo όπως θα λέγαmicroε σήmicroερα12 Η κλασική παιδεία στηρι-ζόταν στην ικανότητα του σπουδαστή να εκφράζεται και να πείθει γιrsquo αυτό και οι δάσκαλοι της ρητορικής έδιναν πάντοτε microεγάλη έmicroφαση στα ζητήmicroατα ύφους Οι απόψεις των δασκάλων αυτών πλούσιες καθώς ήταν σε ιδέες για την τέχνη και την έκφραση γενικότερα άσκησαν σηmicroαντική και παρατετα-microένη επίδραση στην κριτική13 Οι προσπάθειές τους επικεντρώνονταν συνήθως στο να αναλύσουν τις ψυχολογικές επιπτώσεις των ποικίλων υφολογικών ευ-ρηmicroάτων και παραδόσεων microε επακόλουθο τη διαmicroόρφωση microιας πλούσιας ορο-λογίας για την περιγραφή των laquoεκφραστικών κατηγοριώνraquo (κοmicroψό microεγαλο-πρεπές ποmicroπώδες συγκαταβατικό κά)14 Χωρίς αυτούς οι διάφοροι προσ-διορισmicroοί του ύφους ίσως να microην είχαν ποτέ επεκταθεί στις εικαστικές τέχνες15

Αναζητώντας γλαφυρούς χαρακτηρισmicroούς για το ύφος οι συγγραφείς που ασχολήθηκαν microε τη ρητορική συνήθιζαν να κάνουν παραλληλισmicroούς microε τη ζωγραφική και τη γλυπτική16 Ο Κουιντιλιανός λχ προκειmicroένου να περιγρά-ψει την εmicroφάνιση της λατινικής ρητορικής τέχνης και την εξέλιξή της από την τραχιά ορmicroητικότητα στην εξευγενισmicroένη κοmicroψότητα παραθέτει microια σύντοmicroη ιστορία της τέχνης από την laquoακαmicroψίαraquo της Αρχαϊκής γλυπτικής έως τη laquoγλυκύτηταraquo και την laquoαπαλότηταraquo των microεγάλων καλλιτεχνών του 4ου αι-ώνα πΧ17 Όσο και αν είναι γοητευτικές αυτές οι αναδροmicroές χαρακτηρίζονται συχνά από σύγχυση την οποία microάς έχουν κληροδοτήσει Τα προβλήmicroατα της έκφρασης σπανίως είναι ανεξάρτητα από τα προβλήmicroατα της καλλιτεχνικής δεξιότητας Εκείνο που εmicroφανίζεται ως πρόοδος από την άποψη του χειρισmicroού ενός microέσου microπορεί ιδωmicroένο από microια άλλη οπτική γωνία να θεωρείται κενή περιεχοmicroένου δεξιοτεχνία Στις συγκρούσεις ανάmicroεσα στις διάφορες σχολές ρητορικής χρησιmicroοποιούνται συχνά παρόmicroοια laquoηθικού χαρακτήραraquo επιχειρή-microατα Η ασιατική microεγαλοστοmicroία αποδοκιmicroάζεται ως ένδειξη ηθικής παρακ-microής ενώ η επάνοδος σε αmicroιγώς αττικό λεξιλόγιο χαιρετίζεται ως ηθική νίκη18 Σε ένα δοκίmicroιο του Σενέκα ο εκφυλισmicroός του ύφους από τον Μαικήνα στιγmicroα-τίζεται ως φαινόmicroενο microιας διεφθαρmicroένης κοινωνίας για την οποία η επιτήδευ-ση και οι δυσνόητες φράσεις έχουν microεγαλύτερη αξία απrsquo ότι η σαφήνεια και η διαύγεια των νοηmicroάτων19 Υπήρχε όmicroως και ο αντίλογος Σε έναν διάλογό του περί ρητορικής ο Τάκιτος αντικρούει τις Ιερεmicroιάδες της εποχής του που κα-ταδίκαζαν το laquomicroοντέρνοraquo ύφος20 Οι καιροί αλλάζουν υποστηρίζει και microαζί τους αλλάζουν και τα αυτιά microαςmiddot απαιτούmicroε νέο ύφος στους λόγους που εκφω-νούνται

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 49

Αυτή η αναφορά στις συνθήκες της εποχής και στη διαφοροποίηση που επέρχεται στα laquoαυτιάraquo είναι ίσως η πρώτη ndashφευγαλέα έστωndash επαφή ανάmicroε-σα στην ψυχολογία του ύφους και την ψυχολογία της αντίληψης Άλλη ανά-λογη αναφορά στα κείmicroενα της αρχαιότητας για την τέχνη εγώ τουλάχιστον δεν έχω υπόψη microου Όχι ότι η αρχαιότητα αγνοούσε τη σηmicroασία της δεξιότη-τας του καλλιτέχνη για την ψυχολογία της αντίληψης Σε έναν από τους φι-λοσοφικούς διαλόγους του Κικέρωνα τα Ακαδηmicroαϊκά γίνεται λόγος για την αισθητηριακή αντίληψη ως πηγή γνώσης Στον σκεπτικιστή που αmicroφισβητεί τη δυνατότητα οποιασδήποτε γνώσης υπενθυmicroίζεται η οξύτητα και η τελει-ότητα της όρασής microας laquoΠόσα πράγmicroατα που εmicroείς δεν βλέπουmicroε τα βλέπουν οι ζωγράφοι microέσα από τις σκιές και τις προβολέςraquo αναφωνεί ένας συνοmicroιλη-τής ndash για να του υπενθυmicroίσουν βέβαια σύντοmicroα ότι το επιχείρηmicroά του απο-δεικνύει απλώς πόσο κακή θα πρέπει να είναι η όραση του microέσου Ρωmicroαίου αφού ελάχιστοι από τους ζωγράφους είναι Ρωmicroαίοι21

Τίποτε ωστόσο δεν δείχνει ότι η Κλασική Αρχαιότητα είχε πλήρη συνεί-δηση των επιπτώσεων αυτής της επισήmicroανσης Το ερώτηmicroα που τίθεται πα-ραmicroένει πάντοτε αναπάντητο Η ικανότητα των καλλιτεχνών να microιmicroούνται την πραγmicroατικότητα οφείλεται στο ότι laquoβλέπουν περισσότεραraquo απrsquo ότι ο microέσος άνθρωπος ή αντιστρόφως βλέπουν περισσότερα γιατί έχουν το χάρισmicroα και την ικανότητα της microίmicroησης22 Και οι δυο απόψεις έχουν υπέρ τους κάποια επιχειρήmicroατα που προέρχονται από κοινές σε όλους microας εmicroπειρίες Προφανώς οι καλλιτέχνες microαθαίνουν παρατηρώντας επίmicroονα τη φύση αλλά βέβαια ποτέ η παρατήρηση και microόνο δεν είναι αρκετή για να γίνει κάποιος καλλιτέχνης Κατά την αρχαιότητα η αξιοποίηση της ψευδαίσθησης στην τέχνη ήταν τό-σο πρόσφατο επίτευγmicroα ώστε η συζήτηση για τη ζωγραφική και τη γλυπτι-κή έτεινε αναπόφευκτα να επικεντρώνεται στο θέmicroα της microίmicroησης Έτσι ο Πλίνιος διηγείται την ιστορία της γλυπτικής και της ζωγραφικής σαν microια ιστορία επινοήσεων και ανακαλύψεων αποδίδοντας σε συγκεκριmicroένους καλ-λιτέχνες τα διαδοχικά επιτεύγmicroατα ως προς την απόδοση της φύσης ο Πο-λύγνωτος ήταν ο πρώτος που ζωγράφισε microορφές microε ανοιχτό το στόmicroα και microε δόντια ο γλύπτης Πυθαγόρας ο πρώτος που έδωσε στα έργα του φλέβες και νεύρα ο ζωγράφος Νικίας ο πρώτος που προσπάθησε να αποδώσει το φως και τη σκιά23 Στην Αναγέννηση ο Βαζάρι περιέγραψε την πορεία της τέχνης από τον 13ο έως τον 16ο αιώνα δίνοντας επίσης έmicroφαση στη συνεισφορά συγκε-κριmicroένων καλλιτεχνών στην υπόθεση της αναπαράστασης24 Κατά τον Βα-ζάρι η τέχνη αναδύθηκε από τις ταπεινές απαρχές της στα όρια της τελειό-

50 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

τητας γιατί κάποιες microεγαλοφυΐες όπως ο Τζόττο έθεσαν τα θεmicroέλια στα οποία έχτισαν οι άλλοι Έτσι για τον microυστηριώδη Στέφανο (ντα Βερόνα) διαβάζουmicroε laquoΑν και οι προσπάθειές του για απόδοση των microορφών microε προοπτική βράχυνση παρουσιάζουν σοβαρές αδυναmicroίεςhellip λόγω δυσκολιών του στην εκτέλεση ωστό-σο όντας ο πρώτος που ερεύνησε αυτές τις δυσκολίες είναι πολύ πιο αξιοmicroνη-microόνευτος απrsquo ότι εκείνοι που τον ακολούθησαν microε ένα πιο microεθοδικό και πειθαρ-χηmicroένο ύφοςraquo25 Με άλλα λόγια ο Βαζάρι αντιmicroετώπιζε την ανακάλυψη των microεθόδων αναπαράστασης σαν τόσο microεγάλο και δύσκολο συλλογικό εγχείρηmicroα ώστε να είναι απαραίτητος ένας κάποιος laquoκαταmicroερισmicroός εργασίαςraquo Για τον Ταντέο Γκάντι γράφει laquoΟ Ταντέο υιοθέτησε την τεχνοτροπία του Τζόττο αλλά δεν τη βελτίωσε σηmicroαντικά παρά microόνον ως προς το χρώmicroα που έγινε πιο ζωηρό και πιο διαυγές Ο Τζόττο είχε δώσει τόσο microεγάλη σηmicroασία στο να βελτιώσει άλλες πλευρές της τέχνης της ζωγραφικής ώστε στα χρώmicroατά του ήταν απλώς επαρκής Έτσι ο Ταντέο που είχε ήδη γνωρίσει και αφοmicroοιώσει τα επιτεύγmicroατα του Τζόττο είχε την άνεση να προσθέσει τη δική του συmicroβο-λή βελτιώνοντας το χρώmicroαraquo26

Ελπίζω να αποδείξω microε όσα θα ακολουθήσουν ότι η άποψη αυτή δεν είναι σε καmicroιά περίπτωση τόσο αφελής όσο φαίνεται ορισmicroένες φορές Φαίνεται αφελής microόνο και microόνο επειδή ο Βαζάρι δεν microπορούσε να αποσυνδέσει την ιδέα της καλλιτεχνικής επινόησης και ανακάλυψης από τη microίmicroηση της φύσης Η αντίφαση αυτή είναι ιδιαίτερα φανερή σε όσα αναφέρει ο Βαζάρι για τον Μα-ζάτσο στον οποίο αποδίδει την ανακάλυψη ότι laquoη ζωγραφική δεν είναι τίποτε άλλο παρά απεικόνιση όλων των ζωντανών πραγmicroάτων της φύσης microέσω του σχεδίου και του χρώmicroατος τα οποία επίσης προέρχονται από την ίδια τη φύ-σηraquo Λχ ο Μαζάτσο laquoσυνήθιζε να αποδίδει τα ρούχα microε λίγες πτυχώσεις να πέφτουν αρκετά ελεύθερα όπως ακριβώς είναι στο φυσικό τουςmiddot η συνήθειά του αυτή αποδείχθηκε πολύ χρήσιmicroη για τους microεταγενέστερους καλλιτέχνες και εποmicroένως αξίζει να του πιστώσει κανείς την ανακάλυψή τηςraquo27

∆ικαιολογηmicroένα ο αναγνώστης θα microπορούσε να αναρωτηθεί τι ήταν αυτό που εmicroπόδιζε τους ζωγράφους πριν από τον Μαζάτσο να αποδώσουν το φυσικό ελεύθερο laquoπέσιmicroοraquo των ρούχων Η διατύπωση αυτού του ερωτήmicroατος και οι πρώτες προσπάθειες να απαντηθεί συνδέονται ακόmicroα και σήmicroερα microε την ακα-δηmicroαϊκή παράδοση στη διδασκαλία της τέχνης

Το ερώτηmicroα τι σηmicroαίνει laquoπαρατηρώ τη φύσηraquo ndashαυτό που σήmicroερα ονοmicroά-ζεται ψυχολογία της αντίληψηςndash πρωτοεmicroφανίστηκε microε τη microορφή πρακτικού προβλήmicroατος στη διδασκαλία της τέχνης Ο ακαδηmicroαϊκός δάσκαλος που επι-

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 51

ζητούσε την ακρίβεια της αναπαράστασης ανακάλυπτε ndashόπως ανακαλύπτου-microε και εmicroείς σήmicroεραndash ότι οι δυσκολίες των microαθητών του οφείλονταν στην ανικανότητά τους όχι microόνο να αντιγράψουν αλλά και να laquoδουνraquo τη φύση Στις αρχές του 18ου αιώνα ο Jonathan Richardson παρατηρούσε σχετικά laquohellipΚανείς δεν βλέπει πώς είναι τα πράγmicroατα αν δεν ξέρει πώς πρέπει να είναι Το ότι το αξίωmicroα αυτό ισχύει γίνεται φανερό αν δει κανείς το ακαδηmicroαϊκό σχέδιο κάποιου που αγνοεί τη δοmicroή του ανθρώπινου σώmicroατος των αρθρώσεων και της ανατοmicroίας γενικά σε αντιπαραβολή microε το σχέδιο κάποιου που γνωρίζει και καταλαβαίνει πολύ καλά όλα αυτάhellip Και οι δυο βλέπουν το ίδιο πράγmicroα αλλά microε διαφορετικό ο καθένας microάτιraquo28

Τέτοιου τύπου παρατηρήσεις δεν απείχαν πολύ από την άποψη ότι οι αλλα-γές στο ύφος όπως τις είχε περιγράψει ο Βαζάρι δεν οφείλονταν microόνο σε αυ-ξηmicroένη δεξιότητα αλλά και σε διαφορετικούς τρόπους να βλέπει κανείς τον κόσmicroο Ήδη από τον 18ο αιώνα σε microια από τις παραδόσεις του στη Βασιλική Ακαδηmicroία ο ακαδηmicroαϊκός δάσκαλος James Barry απορούσε για την πληρο-φορία του Βαζάρι ότι την Παναγία Ρουτσελλάι του Τσιmicroαmicroπούε (σήmicroερα απο-δίδεται στον Ντούτσο) τη θεωρούσαν αριστούργηmicroα τον 13ο αιώνα [4] laquoΟι microεγάλες αδυναmicroίες αυτού του έργου του Τσιmicroαmicroπούεraquo έλεγε ο Barry laquoθα microπορούσαν να κάνουν κάποιον να πιστέψει πως ο καλλιτέχνης δεν είχε ουσια-στικά εικόνα της φύσης όταν το ζωγράφισε Η microίmicroηση ωστόσο στην παλαι-ότερη τέχνη θυmicroίζει τη σχετική διαδικασία στα παιδιά τίποτε δεν είναι ορατό ακόmicroα και στον καθρέφτη αν δεν είναι από πριν γνωστό και ζητούmicroενο Οι άπειρες διαφορές microεταξύ των περιόδων γνώσης και άγνοιας δείχνουν σε ποιο βαθmicroό η επέκταση ή περιστολή του οπτικού microας πεδίου εξαρτάται από αρκε-τούς άλλους παράγοντες πέρα από τη φυσική microας όραση Οι άνθρωποι σε δι-άφορες εποχές έβλεπαν και θαύmicroαζαν περιορισmicroένα επειδή γνώριζαν περιορι-σmicroέναraquo29

Κάτω και από την επίδραση των νέων επιστηmicroονικών δεδοmicroένων για την όραση και την παρατήρηση τα ζητήmicroατα αυτά απασχολούσαν πολύ τους καλλιτέχνες των αρχών του 19ου αιώνα laquoΗ τέχνη να διαβάζεις τη φύσηraquo έλεγε ο Κόνσταmicroπλ microε το γνωστό γλαφυρό του ύφος laquoείναι κάτι που πρέπει κανείς να το microάθει microε τον ίδιο τρόπο που microαθαίνει και την τέχνη να διαβάζει τα ιερογλυφικά των Αιγυπτίωνraquo30 Πρόκειται για microια κατrsquo εξοχήν αιχmicroηρή πα-ρατήρηση αν λάβει κανείς υπόψη ότι δεν απευθύνεται τόσο στους άλλους καλλιτέχνες όσο στο κοινό Το συmicroπέρασmicroα στο οποίο καταλήγει ο Κόν-σταmicroπλ είναι ότι το κοινό δεν έχει δικαίωmicroα να κρίνει την πιστότητα ή microη ενός

52 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

πίνακα γιατί η οπτική του συσκοτίζεται από άγνοια και προκαταλήψεις Το 1843 ο Ράσκιν έγραψε το έργο του Σύγχρονοι ζωγράφοι για να υπερασπιστεί τον Τέρνερ microε βάση αυτήν ακριβώς την άποψη Η πραγmicroατεία του Ράσκιν είναι ίσως η τελευταία και πειστικότερη απόπειρα να ερmicroηνευτεί η ιστορία της τέχνης microε βάση την πορεία προς την εικαστική αλήθεια σύmicroφωνα microε την πα-ράδοση του Πλίνιου και του Βαζάρι31 Ο Τέρνερ είναι ανώτερος από τον Κλοντ

4 Παναγία Ρουτσελλάι περ 1285

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 53

Λορραίν ή τον Καναλέττο υποστηρίζει ο Ράσκιν γιατί είναι φανερό πως γνω-ρίζει περισσότερα απrsquo ότι εκείνοι για τη φύση και τα οπτικά εφέ Αυτή όmicroως η αλήθεια της φύσης laquoδεν είναι ευδιάκριτη στις ακαλλιέργητες αισθήσειςraquo Αν ο κριτικός αναλύσει τη δοmicroή των κυmicroάτων και του συννεφιασmicroένου ουρανού των βράχων και της βλάστησης θα αναγνωρίσει τελικά πως ο Τέρνερ είναι πάντοτε σωστός Η πρόοδος της τέχνης microετατρέπεται έτσι σε αγώνα κατά των προκαταλήψεων της παράδοσης Είναι αργή επειδή είναι δύσκολο να αποσυνδέσουmicroε αυτό που πραγmicroατικά βλέπουmicroε από αυτό που απλώς γνωρί-ζουmicroε να ανακτήσουmicroε microε άλλα λόγια το laquoαθώο microάτιraquo (ο Ράσκιν έκανε ευρύ-τερα γνωστό τον όρο) που απαιτείται

Χωρίς να το γνωρίζει ο Ράσκιν προσέφερε έτσι το εκρηκτικό microείγmicroα που θα τίναζε στον αέρα το οικοδόmicroηmicroα της ακαδηmicroαϊκής τέχνης και διδασκαλίας Για τον Barry laquoη απλή επάνοδος στη φυσική microας όρασηraquo δεν ήταν σε θέση να δώσει τίποτε καλύτερο από την Παναγία Ρουτσελλάι Για τον Ράσκιν και τους επιγόνους του στόχος του καλλιτέχνη έπρεπε να είναι η επάνοδος στην άδολη αλήθεια της φυσικής όρασης Οι ανακαλύψεις των ιmicroπρεσιονιστών και οι ζωηρές συζητήσεις που αυτές προκάλεσαν αύξησαν το ενδιαφέρον των καλ-λιτεχνών και των κριτικών για τα laquomicroυστήριαraquo της αντίληψης Είχαν άραγε δίκιο οι ιmicroπρεσιονιστές όταν ισχυρίζονταν ότι έβλεπαν τον κόσmicroο όπως τον ζωγράφιζαν ότι αναπαρήγαν laquoτην εικόνα στον αmicroφιβληστροειδήraquo Αυτός ήταν ο στόχος προς τον οποίο έτεινε ολόκληρη η ιστορία της τέχνης Θα έλυνε τε-λικά η ψυχολογία της αντίληψης τα προβλήmicroατα του καλλιτέχνη

IV

Η σχετική συζήτηση αποκάλυψε αυτό που ήταν αναπόφευκτο να αποκαλύψει η επιστήmicroη είναι ουδέτερη και ο καλλιτέχνης αν θέλει να επικαλείται τα πο-ρίσmicroατά της πρέπει να διακινδυνεύσει Η διάκριση ανάmicroεσα στο τι πραγmicroατι-κά βλέπουmicroε και τι νοητικά συmicroπεραίνουmicroε είναι τόσο παλιά όσο και η συζή-τηση για την ανθρώπινη αντίληψη Ο Πλίνιος συmicroπυκνώνει τις σχετικές από-ψεις της Κλασικής Αρχαιότητας όταν γράφει ότι laquoο νους είναι το πραγmicroατικό όργανο όρασης και παρατήρησης τα microάτια λειτουργούν σαν σκεύος που υπο-δέχεται και microεταβιβάζει το ορατό microέρος όσων συνειδητοποιούmicroεraquo32 Ο Πτολε-microαίος αφιερώνει αρκετά αποσπάσmicroατα από τα Οπτικά του (περ 150 microΧ) στον ρόλο που διαδραmicroατίζει η κρίση στη διαδικασία της όρασης33 Ο microεγαλύ-

54 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

τερος Άραβας microελετητής του θέmicroατος ο Αλχάζεν (πέθ 1038) δίδαξε στη microεσαιωνική ∆ύση τη διάκριση microεταξύ αίσθησης γνώσης και συνεπαγωγής που αποτελούν όλες στοιχεία της αντίληψης laquoΤίποτε απrsquo όσα βλέπουmicroεraquo λέει laquoδεν γίνεται αντιληπτό microόνο microε την αίσθηση της όρασης εκτός από το φως και τα χρώmicroαταraquo34 Τα προβλήmicroατα που έθετε αυτή η παράδοση επα-νήλθαν στο προσκήνιο όταν ο Τζον Λοκ αρνήθηκε την ύπαρξη σύmicroφυτων εν-νοιών και ισχυρίστηκε ότι όλες microας οι γνώσεις αποκτώνται microέσω των αισθή-σεων Αν όmicroως το microάτι αντιδρά microόνο στο φως και στα χρώmicroατα από πού προέρχεται η γνώση microας για την τρίτη διάσταση Στο έργο του Νέα θεωρία της όρασης που εκδόθηκε το 1709 ο Μπέρκλεϋ επανήλθε στο πρόβληmicroα για να καταλήξει στο συmicroπέρασmicroα ότι η γνώση microας του χώρου και του όγκου δεν microπορεί να αποκτηθεί παρά microόνο microέσω της αίσθησης της αφής και της κίνησης Αυτή η αναφορά σε laquoαισθητηριακά δεδοmicroέναraquo που ξεκίνησε microε τους Άγγλους εmicroπειριστές εξακολουθούσε να κυριαρχεί στις ψυχολογικές έρευνες έως τον 19ο αιώνα οπότε και αναπτύχθηκε η επιστήmicroη της οπτικής από τον Χέλmicro-χολτς και άλλους Ούτε όmicroως ο Μπέρκλεϋ ούτε ο Χέλmicroχολτς έκαναν το λάθος να microπερδέψουν την όραση microε την οπτική εντύπωση Αντιθέτως η διάκριση ανάmicroεσα σε ότι ονοmicroάζουmicroε συχνά laquoεντύπωσηraquo ndashτην απλή καταγραφή των ερεθισmicroάτωνndash και τη νοητική διεργασία της αντίληψης που κατά τον Χέλ-microχολτς στηρίζεται στην laquoασύνειδη συνεπαγωγήraquo αποτελούσε κοινό τόπο για την ψυχολογία του 19ου αιώνα35

∆εν ήταν λοιπόν δύσκολο να αντικρουστούν τα ψυχολογικά επιχειρήmicroατα των ιmicroπρεσιονιστών ότι οι πίνακές τους έδειχναν τον κόσmicroο laquoόπως πραγmicroα-τικά τον βλέπουmicroεraquo microε εξίσου ισχυρά ψυχολογικά επιχειρήmicroατα για την εξάρ-τηση της παραδοσιακής τέχνης από τις νοητικές διεργασίες Στην πορεία αυτής της διαmicroάχης που άρχισε γύρω στα τέλη του 19ου αιώνα η γενική και βολική έννοια της microίmicroησης κατέρρευσε αφήνοντας καλλιτέχνες και κριτικούς σε σύγχυση

Σηmicroαντικός από αυτή την άποψη είναι ο ρόλος ορισmicroένων Γερmicroανών στο-χαστών Ένας από αυτούς ο Konrad Fiedler επέmicroενε πως σε αντίθεση microε ότι ισχυρίζονταν οι ιmicroπρεσιονιστές laquoακόmicroα και η πιο απλή αισθητηριακή εντύπωση που microοιάζει microε πρώτη ύλη των νοητικών διεργασιών είναι ήδη ένα νοητικό γεγονός ενώ αυτό που ονοmicroάζεται εξωτερικός κόσmicroος είναι στην πραγmicroατικότητα προϊόν σύνθετων ψυχολογικών διαδικασιώνraquo36

Ένας φίλος του Fiedler ο νεοκλασικός γλύπτης Adolf von Hildebrand επιχείρησε να αναλύσει αυτές τις διαδικασίες στο βιβλιαράκι του microε τίτλο Το

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 55

πρόβληmicroα της microορφής στις εικαστικές τέχνες που εκδόθηκε το 1893 και προκά-λεσε το ζωηρό ενδιαφέρον microιας ολόκληρης γενιάς37 Ο Hildebrand αmicroφισβή-τησε επίσης τα ιδεώδη του επιστηmicroονικού νατουραλισmicroού επικαλούmicroενος την ψυχολογία της αντίληψης Αν επιχειρήσουmicroε να αναλύσουmicroε τις νοητικές microας εικόνες στα συστατικά τους στοιχεία θα δούmicroε ότι αποτελούνται από αισθη-τηριακά δεδοmicroένα που απορρέουν από την όραση αλλά και από αναmicroνήσεις αφής και κίνησης Μια σφαίρα λχ εmicroφανίζεται στο microάτι σαν επίπεδος δί-σκος η αφή είναι εκείνη που microας πληροφορεί για τις ιδιότητες του χώρου και του σχήmicroατος Κάθε απόπειρα του καλλιτέχνη να απεκδυθεί αυτές τις γνώσεις είναι microάταιη αφού χωρίς αυτές δεν αντιλαmicroβάνεται καν τον κόσmicroο Αποστολή του αντιθέτως είναι να laquoεπανορθώσειraquo την έλλειψη κίνησης του έργου του microέσω microιας εικόνας που να microεταδίδει όχι microόνον οπτικές αισθήσεις αλλά και τις απτικές εκείνες microνήmicroες που θα microας επιτρέψουν να ανασυγκροτήσουmicroε την τριδιάστατη φόρmicroα στο microυαλό microας

∆εν είναι ασφαλώς τυχαίο ότι η περίοδος κατά την οποία η συζήτηση αυτή βρισκόταν σε έξαρση ήταν και η περίοδος χειραφέτησης της τέχνης από την αρχαιογνωσία τη βιογραφία την αισθητική38 Θέmicroατα που έως τότε θεωρού-νταν ξεκαθαρισmicroένα άρχισαν να επανεκτιmicroώνται και να αντιmicroετωπίζονται microέσα από νέο πρίσmicroα Όταν το 1896 ο Bernard Berenson έγραψε το εmicroπνευ-σmicroένο δοκίmicroιό του για τους Φλωρεντινούς ζωγράφους ακολούθησε τις βασικές γραmicromicroές της ανάλυσης του Hildebrand39 Με το χάρισmicroά του για microεστές και επιγραmicromicroατικές φράσεις ο Berenson συνόψισε το βιβλίο του Hildebrand στη φράση laquoΟ ζωγράφος microπορεί να εκπληρώσει τους στόχους του microόνον προσδί-δοντας απτικές αξίες (tactile values) σε ερεθίσmicroατα του αmicroφιβληστροειδούςraquo Κατά τον Berenson η σηmicroασία και η προσοχή που δίνουmicroε στο έργο του Τζότ-το ή του Πολαγιουόλο οφείλεται στο ότι πέτυχαν αυτό ακριβώς

Τρία χρόνια αργότερα το 1899 ο Heinrich Woumllfflin δεν παρέλειψε να απο-τίσει φόρο τιmicroής στον Hildebrand στον πρόλογο του έργου του Η Κλασική τέχνη40 Το ιδεώδες της σαφήνειας και της αρmicroονικής διάταξης του χώρου που ο Woumllfflin εντοπίζει στα αριστουργήmicroατα του Ραφαήλ είναι εξίσου επηρεα-σmicroένο από τον Hildebrand όσο και η άποψη του Berenson για τον Τζόττο Ο Woumllfflin όmicroως διαπίστωσε ότι οι αναλυτικές κατηγορίες του Hildebrand ήταν κατάλληλες όχι microόνον ως βοηθητικές για τη διατύπωση αξιολογικών κρίσεων αλλά και ως εργαλεία για την ανάλυση των ποικίλων τρόπων ανα-παράστασης Οι δυο πόλοι γύρω από τους οποίους στρέφεται το θεmicroελιώδες έργο του Βασικές έννοιες της ιστορίας της τέχνης41 η σαφήνεια της Αναγέννησης

56 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

και το πληθωρικό στοιχείο του Μπαρόκ οφείλουν επίσης πολλά στις απόψεις του Hildebrand Ο Woumllfflin ήταν αυτός που επέβαλε τον όρο laquoιστορία της όρασηςraquo στην ιστορία της τέχνης αλλά και εκείνος ο οποίος προειδοποίησε για τους κινδύνους που συνεπάγεται το να δίνει κανείς σε αυτή τη microεταφορά microεγαλύτερη αξία απrsquo όση πραγmicroατικά έχει Ο ίδιος δεν έκανε ποτέ το σφάλmicroα να microπερδέψει την απλή περιγραφή microε την ερmicroηνεία Παρά το ότι γνώριζε όσο λίγοι ιστορικοί της τέχνης το πρόβληmicroα που θέτει η ίδια η ύπαρξη των διαφο-ρετικών τρόπων αναπαράστασης χάρη και στην αυτοσυγκράτηση που είχε κληρονοmicroήσει από τον microεγάλο του πρόγονο τον Jakob Burckhardt ποτέ δεν επιδόθηκε σε αόριστες υποθέσεις για τους απώτερους λόγους των ιστορικών αλλαγών

Το βάρος εποmicroένως να συνδυάσει τις απόψεις του Hildebrand microε τη microελέ-τη της καλλιτεχνικής εξέλιξης έπεσε στον τρίτο από τους πατέρες της laquoιστο-ρίας του καλλιτεχνικού ύφουςraquo τον Alois Riegl Φιλοδοξία του Riegl ήταν να καταστήσει την ιστορία της τέχνης επιστηmicroονικά αξιοσέβαστη απαλλάσσο-ντάς την από τα υποκειmicroενικά αξιολογικά ιδεώδη Σε αυτή του την προσέγγι-ση τον βοήθησε και η επαγγελmicroατική του απασχόληση σε microουσείο καλών και εφαρmicroοσmicroένων τεχνών Μελετώντας την ιστορία των διακοσmicroητικών τεχνών των κάθε είδους microορφότυπων και διακοσmicroητικών microοτίβων πείστηκε ότι οι απόψεις που κυριαρχούσαν έως τότε ήταν εντελώς ανεπαρκείς ndash τόσο η laquoυλι-κήraquo υπόθεση ότι το microορφότυπο ήταν άmicroεσα συνδεδεmicroένο microε την υφαντική και την καλαθοπλεκτική όσο και η laquoτεχνολογικήraquo υπόθεση ότι η δεξιότητα των χεριών είναι το παν Σε τελική ανάλυση τα διακοσmicroητικά microορφότυπα πολλών laquoπρωτόγονωνraquo φυλών microαρτυρούν και προϋποθέτουν εντυπωσιακή επιδεξιότη-τα των χεριών Αν το ύφος αλλάζει αυτό θα πρέπει εποmicroένως να οφείλεται στο ότι αλλάζουν οι στόχοι και οι προθέσεις Στο πρώτο του βιβλίο Το ζήτηmicroα του ύφους42 ο Riegl υποστήριξε ότι αυτά τα θέmicroατα microπορούν και πρέπει να εξετά-ζονται microε αmicroιγώς laquoαντικειmicroενικόraquo τρόπο χωρίς την παρεmicroβολή των υποκει-microενικών εννοιών της προόδου και της παρακmicroής Ως προς τα φυτικά διακο-σmicroητικά microοτίβα λχ υπάρχει κατά τον Riegl microια συνεχής παράδοση από τον αιγυπτιακό λωτό έως τα αραβουργήmicroατα Οι διαδοχικές αυτές αλλαγές και microετεξελίξεις όχι microόνον δεν είναι τυχαίες αλλά και εκφράζουν τον γενικότερο αναπροσανατολισmicroό των καλλιτεχνικών προθέσεων της laquoθέλησης προς τη microορφήraquo η οποία εκδηλώνεται από το microικρότερο ανθέmicroιο έως το πιο microνηmicroειώδες κτίριο Σε microια τέτοια προσέγγιση η έννοια της laquoπαρακmicroήςraquo δεν έχει πια κα-νένα νόηmicroα Αποστολή του ιστορικού είναι να εξηγεί και όχι να κρίνει

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 57

Ένας άλλος ιστορικός της τέχνης στη Βιέννη ο Franz Wickhoff επιχείρη-σε την ίδια ακριβώς εποχή να απαλλάξει microια ολόκληρη περίοδο από το στίγ-microα της παρακmicroής Το 1895 ο Wickhoff microε τη συνεργασία του Wilhelm Ritter von Hartel δηmicroοσίευσε ένα πολύτιmicroο χειρόγραφο της Ύστερης Αρχαιότητας το Vienna Genesis θέλοντας να αποδείξει πως το θεωρούmicroενο παρακmicroιακό και κατώτερο ύφος της ρωmicroαϊκής αυτοκρατορικής τέχνης αδικείται από τους χαρακτηρισmicroούς αυτούς όσο και τα πρόσφατα την εποχή εκείνη έργα των ιmicroπρεσιονιστών43 Η τέχνη των Ρωmicroαίων κατέληγε ο Wickhoff ήταν τόσο laquoπροοδευτικήraquo στο θέmicroα της οπτικής υποκειmicroενικότητας όσο και η τέχνη του τέλους του 19ου αιώνα

Ο Riegl βασίστηκε σε αυτή την ερmicroηνεία για να προχωρήσει σε microια ακόmicroα τολmicroηρή γενίκευση Το 1901 ξεκαθάρισε τη θέση του σε σχέση microε τις πολυ-συζητηmicroένες θεωρίες του Hildebrand44 Ο ιστορικός microπορούσε να δεχτεί την ψυχολογική ανάλυση του Hildebrand αλλά όχι και να συmicromicroεριστεί τις καλ-λιτεχνικές του προτιmicroήσεις Η αναφορά στην αφή δεν ήταν ούτε καλύτερη ούτε χειρότερη από την αναφορά στην όραση Έχοντας αναλάβει να δηmicroοσιεύ-σει αρχαιολογικά ευρήmicroατα από την περίοδο της Ύστερης Αρχαιότητας ο Riegl έγραψε το περιώνυmicroο βιβλίο του Υστερορωmicroαϊκές καλές και εφαρmicroοσmicroένες τέχνες45 την πιο φιλόδοξη ίσως προσπάθεια που έγινε ποτέ να ερmicroηνευτεί η πορεία της τέχνης microε βάση τις αλλαγές στον τρόπο αντίληψης της πραγmicroα-τικότητας

Πρόκειται για βιβλίο που δύσκολα διαβάζεται και συνοψίζεται Ο βασικός πάντως ισχυρισmicroός του Riegl είναι ότι η τέχνη της Αρχαιότητας ενδιαφερόταν πάντοτε για την απόδοση microάλλον microεmicroονωmicroένων αντικειmicroένων παρά του κόσmicroου στην απεραντοσύνη του Η πιο ακραία έκφανση αυτής της τάσης είναι η Αι-γυπτιακή τέχνη Εδώ τα πράγmicroατα αποδίδονται όπως τα αντιλαmicroβάνεται η αφή η πιο laquoαντικειmicroενικήraquo δηλαδή αίσθηση που αναφέρεται στο microόνιmicroο σχή-microα των πραγmicroάτων ανεξάρτητα από τη microεταβαλλόmicroενη οπτική γωνία Αυτός είναι ίσως και ο λόγος που οι Αιγύπτιοι απέφευγαν να αποδίδουν την τρίτη δι-άσταση αφού κάθε έννοια προοπτικής σηmicroαίνει και εισαγωγή ενός υποκειmicroε-νικού στοιχείου Το βήmicroα προς την τρίτη διάσταση έγινε microε τους Έλληνες Μόνον ωστόσο κατά την τρίτη και τελευταία περίοδο της τέχνης της Αρχαι-ότητας (στην Ύστερη Αρχαιότητα) αναπτύχθηκε ένας αmicroιγώς οπτικός τρόπος απόδοσης των αντικειmicroένων όπως αυτά φαίνονται από απόσταση Αυτή η πρόοδος εmicroφανίζεται παραδόξως στον σύγχρονο θεατή σαν οπισθοδρόmicroηση αφού τα σώmicroατα δείχνουν πλέον επίπεδα και άmicroορφα και αφού αποδίδονται

58 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

microόνο microεmicroονωmicroένα αντικείmicroενα αποκοmicromicroένα απrsquo ότι τα περιβάλλει σε ασαφώς σκιώδες ή χρυσό φόντο Και όmicroως στο πλαίσιο της παγκόσmicroιας ιστορίας η τέχνη της Ύστερης Αρχαιότητας δεν αποτελούσε παρακmicroή αλλά αναγκαία microεταβατική φάση Η εmicroφάνιση των γερmicroανικών φύλων στο προσκήνιο που ο Riegl τα θεωρούσε πιο επιρρεπή στην υποκειmicroενικότητα επέτρεψε στην τέχνη να συνεχίσει τους microετασχηmicroατισmicroούς της σε όλο και ανώτερο επίπεδο να πε-ράσει τελικά από την απτική αντίληψη του τριδιάστατου χώρου (Αναγέννηση) σε microια περαιτέρω ενίσχυση της εικαστικής υποκειmicroενικότητας (Μπαρόκ) και στον θρίαmicroβο των αmicroιγώς οπτικών ερεθισmicroάτων (Ιmicroπρεσιονισmicroός)46

laquoΚάθε ύφος αποσκοπεί στην πιστή απόδοση της φύσης και σε τίποτε άλλο

απλώς η αντίληψη που το κάθε ύφος έχει για τη φύση είναι διαφορετικήhellipraquo Η επιmicroονή microε την οποία ο Riegl προσπαθεί να αποδώσει όλες τις υφολογικές αλλαγές (στην αρχιτεκτονική τη γλυπτική τη ζωγραφική τη διακόσmicroηση) στην ίδια αρχή είναι συχνά αξιοθαύmicroαστη Αυτή όmicroως η προσκόλλησή του σε microία και microόνη ερmicroηνευτική αρχή τον παρέσυρε στην προεπιστηmicroονική συνή-θεια που συνοδεύει όλα τα microονιστικά ερmicroηνευτικά σχήmicroατα στην παγίδα της microυθοποίησης του όρου-κλειδί Η laquoθέληση προς τη microορφήraquo το Kunstwollen γίνεται έτσι laquoτο φάντασmicroα στη microηχανήraquo που οδηγεί τους τροχούς της καλ-λιτεχνικής εξέλιξης σύmicroφωνα microε κάποιους laquoαδήριτους νόmicroουςraquo Όπως γράφει και ο Meyer Schapiro οι ερmicroηνείες του Riegl laquohellipείναι ασαφείς και συχνά αυ-θαίρετες Κάθε σηmicroαντική φάση αντιστοιχεί σε microια φυλετική προδιάθεσηhellip Κάθε λαός παίζει έναν προδιαγεγραmicromicroένο ρόλο και αποσύρεται όταν τελειώσει η αποστολή τουhellipraquo47

Εύκολα αντιλαmicroβάνεται κανείς ότι παρόmicroοιες απόψεις για την ιστορία της τέχνης αποτελούν σε microεγάλο βαθmicroό αναβίωση των ροmicroαντικών εκείνων laquomicroυ-θολογιώνraquo που κορυφαία τους στιγmicroή αποτελεί η φιλοσοφία της ιστορίας του Χέγκελ Για την Κλασική Αρχαιότητα και την Αναγέννηση η ιστορία της τέχνης αντανακλούσε την πρόοδο στη χρήση του εκφραστικού microέσου Με αυτή την έννοια και οι ίδιες οι τέχνες αντιmicroετωπίζονταν microερικές φορές microε όρους παιδικής ηλικίας ωριmicroότητας και παρακmicroής48 Οι ροmicroαντικοί όmicroως είδαν την ιστορία γενικότερα σαν το microεγάλο έπος της ανέλιξης της ανθρωπότητας από την παιδική ηλικία στην ωριmicroότητα Η τέχνη αντιmicroετωπίστηκε σαν laquoέκφρα-ση της εποχήςraquo και σαν σύmicroπτωmicroα της φάσης στην οποία έχει φτάσει το Παγκόσmicroιο Πνεύmicroα σε κάθε συγκεκριmicroένη χρονική περίοδο49 Σε αυτό το πλαίσιο ο Γερmicroανός φυσικός Carl Gustav Carus προηγήθηκε ουσιαστικά του Riegl ερmicroηνεύοντας την ιστορία της τέχνης σαν πορεία από την αφή στην

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 59

όραση Συνηγορώντας υπέρ της αναγνώρισης της τοπιογραφίας ως της microε-γάλης τέχνης του microέλλοντος δεν δίστασε να επικαλεστεί τους νόmicroους της ιστορικής νοmicroοτέλειας laquoΣε κάθε οργανισmicroό η ανάπτυξη των αισθήσεων αρ-χίζει microε την αφή Οι πιο λεπτές αισθήσεις της ακοής και της όρασης εmicroφανί-ζονται microε την τελειοποίηση του οργανισmicroού Με τον ίδιο σχεδόν τρόπο η αν-θρωπότητα ξεκίνησε microε τη γλυπτική Ότι έφτιαχνε ο άνθρωπος έπρεπε να είναι συmicroπαγές ογκώδες απτό Γιrsquo αυτό και η ζωγραφικήhellip εmicroφανίζεται πάντοτε σε microεταγενέστερη φάσηhellip Η τοπιογραφίαhellip προϋποθέτει υψηλό επί-πεδο ανάπτυξηςraquo50

Έχω εξηγήσει σε άλλα microου κείmicroενα γιατί θεωρώ εξαιρετικά επικίνδυνο το να βασίζεται η ιστορία της τέχνης σε microυθολογικές ερmicroηνείες51 Η συνήθεια να microιλά κανείς microε έννοιες όπως laquoανθρωπότηταraquo laquoφυλέςraquo laquoεποχέςraquo κλπ εξα-σθενίζει την αντίσταση του microυαλού σε laquoολοκληρωτικέςraquo τάσεις και συνήθειες Για να φανεί ότι δεν υποστηρίζω κάτι τέτοιο αβασάνιστα θα microπορούσα να αναφέρω τα διδάγmicroατα που ο Hans Sedlmayr συνιστά στον αναγνώστη να βγάλει διαβάζοντας τον Riegl ndash για τα δοκίmicroια του οποίου έγραψε microια εισαγω-γή το 192752

Έχοντας εκθέσει ότι θεωρεί laquoπεmicroπτουσίαraquo της θεωρίας του Riegl ο Sedl-mayr περνά στην απαρίθmicroηση των εσφαλmicroένων απόψεων ορισmicroένων επιγόνων του οι οποίες θα πρέπει να απορριφθούν ως αβάσιmicroες Μια από αυτές τις από-ψεις είναι ότι laquomicroόνον τα άτοmicroα είναι πραγmicroατικά ενώ οι οmicroάδες και οι πνευ-microατικές κοινότητες αποτελούν απλώς αφηρηmicroένες έννοιεςraquo Κατά συνέπεια πρέπει επίσης να απορρίψουmicroε laquoτην πίστη στον ενιαίο και αmicroετάβλητο χαρα-κτήρα της ανθρώπινης φύσης και λογικήςraquo καθώς και την ιδέα ότι laquoη φύση παραmicroένει πάντοτε η ίδια και απλώς απεικονίζεται microε διάφορους τρόπουςraquo Τέλος πρέπει να αρνηθούmicroε την αιτιοκρατική ανάλυση της ιστορίας laquoπου αντιλαmicroβάνεται την ιστορική αλλαγή σαν αλυσίδα αιτίων και αποτελεσmicroά-τωνraquo Η laquoνοηmicroατοδοτηmicroένη αυτο-κίνηση του Πνεύmicroατος που οδηγεί σε αυ-θεντικά ιστορικά σύνολα γεγονότωνraquo είναι κάτι υπαρκτό

Τυχαίνει να είmicroαι φανατικός υπέρmicroαχος όλων εκείνων των laquoξεπερασmicroένωνraquo ιδεών τις οποίες ο Sedlmayr το 1927 παρακινούσε ένα εύπιστο κοινό να απορ-ρίψει συνηγορώντας παράλληλα υπέρ ενός ιστορικισmicroού έντονα επηρεασmicroένου από τον Σπένγκλερ Όπως γράφει και ο Κ Ρ Πόππερ στο βιβλίο του Η ένδεια του ιστορικισmicroού laquo∆εν συmicroπαθώ καθόλου αυτά τα ldquoπνεύmicroαταrdquo ούτε τα ιδεα-λιστικά τους πρωτότυπα ούτε τις διαλεκτικές και υλιστικές τους ενσαρκώ-σεις Αντίθετα αισθάνοmicroαι απόλυτα αλληλέγγυος microε όσους τα περιφρονούν

60 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Αισθάνοmicroαι ωστόσο ότι microαρτυρούν την ύπαρξη ενός κενού ενός χώρου που η κοινωνιολογία οφείλει να καλύψει microε κάτι πιο απτό όπως microια ανάλυση των προβληmicroάτων που τίθενται στο πλαίσιο microιας παράδοσηςraquo Το ύφος είναι κατά τη γνώmicroη microου microια από τις εκφάνσεις αυτών των παραδόσεων Στον βαθmicroό που δεν έχουmicroε κάποια καλύτερη ερmicroηνεία να προσφέρουmicroε η ύπαρξη οmicroοιό-microορφων τρόπων αναπαράστασης του κόσmicroου ωθεί προς την εύκολη εξήγηση ότι αυτή η ενότητα θα πρέπει να οφείλεται σε κάποιο υπερατοmicroικό πνεύmicroα το laquoπνεύmicroα της εποχήςraquo ή το laquoπνεύmicroα της φυλήςraquo53

∆εν αρνούmicroαι φυσικά ότι οι ιστορικοί όπως και όλοι οι microελετητές ανθρώπι-νων οmicroάδων ανακαλύπτουν συχνά κοινές στάσεις κοινές πεποιθήσεις ή κοινά γούστα που θα microπορούσαν να θεωρηθούν η κυρίαρχη (σε microια τάξη microια γενιά ένα έθνος) νοοτροπία και αντίληψη Ούτε βέβαια αmicroφισβητώ ότι οι αλλαγές στο διανοητικό κλίmicroα και το γούστο ή στη microόδα αντανακλούν κοινωνικές αλ-λαγές και ότι η διερεύνηση των σχέσεων αυτών microπορεί να παρουσιάζει σηmicroα-ντικό ενδιαφέρον Τόσο όmicroως ο Riegl όσο και οι επίγονοί του και οι ερmicroηνευτές του (όπως ο Worringer ο Dvo aacutek και ο Sedlmayr) εκτός από πλείστα όσα ιστορικά ζητήmicroατα που ανακύπτουν αυτό για το οποίο αισθάνονται κατrsquo εξο-χήν περήφανοι είναι τελικά και το microοιραίο τους microειονέκτηmicroα απορρίπτοντας την έννοια της δεξιότητας και τη σηmicroασία της όχι microόνον αγνοούν κρίσιmicroες πλευρές της καλλιτεχνικής δηmicroιουργίας αλλά κάνουν αδύνατη και τη διαmicroόρ-φωση microιας έγκυρης ψυχολογίας των υφολογικών αλλαγών κάτι που περιλαmicro-βάνεται οπωσδήποτε στις φιλοδοξίες τους54

Η ιστορία του γούστου και της microόδας είναι microια ιστορία προτιmicroήσεων και επιλογών microεταξύ εναλλακτικών λύσεων Η απόρριψη των ακαδηmicroαϊκών συmicro-βάσεων της εποχής τους από τους Προραφαηλίτες όπως και ο laquoιαπωνισmicroόςraquo της Αρ Νουβώ αποτελούν χαρακτηριστικά παραδείγmicroατα Παρόmicroοιες αλλα-γές σε ένα ύφος και στο κύρος που αυτό έχει microπορούν να περιγραφούν και microε όρους laquoθέλησης προς τη microορφήraquo ndash άλλωστε κανείς δεν αmicroφιβάλλει ότι απο-τελούσαν συmicroπτώmicroατα ενός ευρύτερου συνόλου τάσεων και διαθέσεων Ωστό-σο αυτό που microας ενδιαφέρει εδώ από microεθοδολογική άποψη είναι ότι microια επιλο-γή εκφράζει κάτι συνολικότερο microόνον αν microπορούmicroε να ανασυστήσουmicroε τις συνθήκες και τις διαδικασίες της Ο πλοίαρχος που θα microπορούσε να εγκατα-λείψει το πλοίο του αλλά προτίmicroησε να βυθιστεί microαζί του ήταν προφανώς ηρω-ικός microπορεί όmicroως και αυτός που κοιmicroόταν στην καmicroπίνα του και πνίγηκε να ήταν εξίσου ηρωικός αλλά δεν θα το microάθουmicroε ποτέ Αν θέλουmicroε να αντιmicroετω-πίζουmicroε το ύφος ως σύmicroπτωmicroα κάποιων γενικότερων (ενδεχοmicroένως πολύ εν-

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 61

διαφερουσών) καταστάσεων χρειαζόmicroαστε αναγκαστικά microια θεωρία των εναλ-λακτικών λύσεων και εκδοχών Αν κάθε αλλαγή είναι αναπόφευκτη και συνο-λική δεν υπάρχει τίποτε για να συγκρίνουmicroε καmicroιά κατάσταση για να ανασυστήσουmicroε κανένα σύmicroπτωmicroα και καmicroιά έκφραση για να διερευνήσουmicroε Σε αυτή την περίπτωση η αλλαγή αποτελεί σύmicroπτωmicroα τηςhellip αλλαγής και για να συγκαλυφθεί αυτή η ταυτολογία επιστρατεύεται κάποιο microεγαλεπήβο-λο εξελικτικό σχήmicroα Αυτό συνέβη όχι microόνο microε τον Riegl αλλά και microε πολλούς από τους επιγόνους του Λίγοι είναι σήmicroερα οι ιστορικοί και ακόmicroα λιγότεροι οι ανθρωπολόγοι που πιστεύουν ότι η ανθρωπότητα έχει υποστεί κάποια εmicro-φανή βιολογική αλλαγή από τη microια ιστορική περίοδο στην άλλη Ακόmicroα όmicroως και εκείνοι που θα δέχονταν ότι υπάρχει κάποια ανεπαίσθητη βαθmicroιαία γενε-τική διαφοροποίηση της ανθρωπότητας δεν θα δέχονταν ποτέ την άποψη ότι ο άνθρωπος άλλαξε τα τελευταία 3000 χρόνια (περίοδο που αντιστοιχεί σε περίπου εκατό γενιές) τόσο όσο η τέχνη του και το ύφος του55

V

Ο εξελικτισmicroός είναι νεκρός αλλά τα γεγονότα που τροφοδοτούν τον microύθο του δεν είναι εύκολο ακόmicroα και σήmicroερα να αγνοηθούν Ένα από αυτά τα γεγονότα είναι η συγγένεια ανάmicroεσα στην παιδική και την πρωτόγονη τέχνη Για τον microη ιδιαίτερα υποψιασmicroένο η συγγένεια αυτή οδηγεί στο εσφαλmicroένο δίληmicromicroα ότι οι πρωτόγονοι είτε δεν microπορούσαν να προχωρήσουν περισσότερο γιατί διέθεταν τη δεξιότητα ενός παιδιού microόνο είτε ότι δεν ήθελαν να προχωρήσουν περισσότερο γιατί εξακολουθούσαν να έχουν νοοτροπία παιδιού Και οι δυο αυτές υποθέσεις είναι προφανώς λάθος καθώς στηρίζονται στη σιωπηλή παραδοχή πως ότι είναι εύκολο για microας ήταν και πάντοτε εύκολο Ένα από τα σηmicroαντικότερα και microονιmicroότερα κέρδη από την επαφή της ιστορίας της τέχνης microε την ψυχολογία της αντίληψης είναι κατά τη γνώmicroη microου ότι δεν είmicroαστε πλέον υποχρεωmicroένοι να πιστεύουmicroε κάτι τέτοιο Στην πραγmicroατικότητα έστω και αν λυπάmicroαι για την κακή χρήση αυτής της προσέγγισης από τον ιστορικισmicroό οmicroολογώ πως νοσταλγώ κάπως την τόλmicroη των αισιόδοξων στοχαστών του 19ου αιώνα Ίσως αυτό να οφείλεται και στο ότι είχα την τύχη να διδαχτώ από τέτοια τολmicroηρά πνεύmicroατα που στις αρχές του 20ού αιώνα προσπαθούσαν να απαντήσουν στο ερώτηmicroα γιατί η τέχνη έχει ιστορία Ένας από αυτούς ήταν και ο Emanuel Loewy του οποίου η περιώνυmicroη microελέτη Η απόδοση της φύσης στην Πρώιmicroη

62 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Ελληνική τέχνη εκδόθηκε το 190056 Σε αυτό το βιβλίο περιέχεται κατά τη γνώmicroη microου ότι καλύτερο microπορεί να αντλήσει κανείς από τον εξελικτισmicroό

Ο Loewy επηρεάστηκε επίσης από τον Hildebrand και την ψυχολογία των αισθητηριακών δεδοmicroένων Όπως και αρκετοί άλλοι κριτικοί της ίδιας περιόδου ο Hildebrand απέδιδε τις ιδιοmicroορφίες της παιδικής τέχνης σε ασαφείς εικόνες microνήmicroης57 Οι εικόνες αυτές θεωρούνταν κατάλοιπα αισθητηριακών εντυπώ-σεων που καταγράφονται στη microνήmicroη όπου και συmicroπυκνώνονται σε χαρακτη-ριστικά σχήmicroατα microε τον ίδιο λίγο πολύ τρόπο που σχηmicroατίζονται χαρακτηρι-στικές εικόνες microε τη διαδοχική υπέρθεση πολλών φωτογραφιών Σε αυτή τη διαδικασία υποστήριζε ο Loewy η microνήmicroη αποβάλλει τα χαρακτηριστικά γνω-ρίσmicroατα των αντικειmicroένων όλα εκείνα τα στοιχεία που τους δίνουν την ιδιαί-τερη microορφή τους Ο πρωτόγονος καλλιτέχνης όπως και το παιδί ξεκινά από αυτές τις εικόνες microνήmicroης Έτσι θα προσπαθήσει να αποδώσει το ανθρώπινο σώmicroα microετωπικά τα άλογα σε πλάγια όψη τις σαύρες όπως φαίνονται από ψηλά Η ανάλυση του Loewy για αυτές τις αρχαϊκές microεθόδους γίνεται και σήmicroερα εν πολλοίς δεκτή αν και πρόκειται για κυκλική σε microεγάλο βαθmicroό εξή-γηση Αφού ο πρωτόγονος καλλιτέχνης δεν αντιγράφει προφανώς τον εξωτε-ρικό κόσmicroο αντιγράφει κάποιον αόρατο εσωτερικό κόσmicroο νοητικών εικόνων Η microόνη ωστόσο απόδειξη για την ύπαρξη αυτών των εικόνων προέρχεται απόhellip την τέχνη των πρωτογόνων Κανείς microας δεν έχει πιστεύω στο microυαλό του τις σχηmicroατικές παραστάσεις ανθρώπινων σωmicroάτων αλόγων ή σαυρών που υπαινίσσεται η θεωρία του Loewy Για τον καθένα από microας αυτές οι λέξεις παραπέmicroπουν και σε κάτι διαφορετικό ενώ θα υπάρχουν πάντοτε και κάποια φευγαλέα γεγονότα που δεν θα microπορούν να αναπαραχθούν microε ολοκληρωmicroένο τρόπο Οι επιφυλάξεις αυτές δεν αναιρούν πάντως την αξία των αναλύσεων του Loewy για τα κοινά στοιχεία στην τέχνη των παιδιών των ακαλλιέργητων ενηλίκων και των πρωτογόνων Ο Loewy στρέφοντας την προσοχή του όχι πλέον στην εξέλιξη της ανθρωπότητας γενικά αλλά στην πρώτη φορά που τα κοινά αυτά στοιχεία άρχισαν microεθοδικά να απορρίπτονται (στην Αρχαϊκή τέχνη στην Ελλάδα) ανέδειξε τη σηmicroασία των δυνάmicroεων εκείνων που πρέπει να υπερβεί microια τέχνη αν θέλει να πετύχει την ψευδαίσθηση της πραγmicroατικότητας Καθένα από αυτά τα βήmicroατα εmicroφανίζεται σαν κατάκτηση microιας άγνωστης έως τότε περιοχής που η νέα παράδοση εικονοπλασίας πρέπει να διασφαλίσει και να κατοχυρώσει Αυτή είναι και η αιτία που τα νέα καλλιτεχνικά πρότυπα δείχνουν πάντοτε ανεξήγητη (microε όρους laquoαισθητηριακών εντυπώσεωνraquo) ανθε-κτικότητα

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 63

Ο δάσκαλός microου στην ιστορία της τέχνης ο Julius von Schlosser έδειχνε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τον ρόλο των laquoτύπωνraquo ή ακόmicroα και των στερεοτύπων στην καλλιτεχνική παράδοση Ξεκινώντας από τη microελέτη παλαιών νοmicroισmicroά-των σύντοmicroα πέρασε στη microελέτη της Μεσαιωνικής τέχνης όπου οι microεταβο-λές των laquoτύπωνraquo είναι εmicroφανείς Το πρόβληmicroα της χρήσης των laquoπροηγούmicroε-νων τύπωνraquo στη Μεσαιωνική τέχνη δεν έπαψε ποτέ να γοητεύει τον Schloss-er παρά το ότι η επίδραση του Κρότσε τον έκανε ολοένα και πιο επιφυλακτικό απέναντι στις ψυχολογικές ερmicroηνείες (όσοι γνωρίζουν τις σκέψεις του στα ζητήmicroατα αυτά θα αναγνωρίσουν κάποια από τα αγαπηmicroένα του θέmicroατα σε αυτό το βιβλίο)58

Ότι έκανε ο Schlosser για τον Μεσαίωνα ο σύγχρονός του Aby Warburg το έκανε για την Αναγέννηση στην Ιταλία Εmicroβαθύνοντας συνεχώς στο πρό-βληmicroα τι ακριβώς αναζητούσε η Αναγέννηση στην Κλασική Αρχαιότητα ο Warburg οδηγήθηκε στην ανάλυση του ύφους της Αναγέννησης microε βάση την υιοθέτηση microιας νέας εικαστικής γλώσσας Πρόσεξε ότι τα δάνεια των καλλι-τεχνών της Αναγέννησης από την Κλασική γλυπτική δεν ήταν τυχαία αλλά αντιθέτως εmicroφανίζονταν όπου ο καλλιτέχνης αισθανόταν την ανάγκη microιας ιδιαίτερα εκφραστικής κίνησης ή χειρονοmicroίας (αυτό που ο Warburg αποκάλε-σε τελικά Pathosformel)59 Ιδιαίτερη εντύπωση προκάλεσε η επιmicroονή του Warburg στην άποψη ότι οι καλλιτέχνες του 15ου αιώνα που έως τότε θεω-ρούνταν υπέρmicroαχοι της απλής καθαρής παρατήρησης πολύ συχνά κατέφευ-γαν σε προϋπάρχοντες laquoτύπουςraquo Βοηθούmicroενοι και από την αύξηση του ενδι-αφέροντος για τα εικονογραφικά πρότυπα οι επίγονοι του Warburg κατέληγαν όλο και περισσότερο στη διατύπωση ότι η εξάρτηση από την παράδοση είναι ο κανόνας ακόmicroα και στα έργα εκείνα της Αναγέννησης και του Μπαρόκ που έως τότε θεωρούνταν νατουραλιστικά Σήmicroερα η microελέτη αυτής της συνέχει-ας έχει αντικαταστήσει σε microεγάλο βαθmicroό το παλαιότερο ενδιαφέρον για το ύφος και την εξέλιξή του60

Στο γοητευτικό του έργο Η ψυχολογία της τέχνης ο Αντρέ Μαλρό κατα-πιάνεται microε τη σηmicroασία αυτών των διαπιστώσεων61 Υπάρχει πολύς Χέγκελ και πολύς Σπένγκλερ στους ύmicroνους του Μαλρό προς τον microύθο και την αλλαγή αλλά και ριζική αmicroφισβήτηση της άποψης ότι το ύφος και η τεχνοτροπία του παρελθόντος αντικατοπτρίζει ουσιαστικά τον τρόπο microε τον οποίο οι καλλιτέχνες laquoέβλεπανraquo τον κόσmicroο Ο Μαλρό ξέρει πως η τέχνη γεννιέται από την τέχνη και όχι από τη φύση Παρrsquo όλη ωστόσο τη γοητεία του και παρά τις εmicroπνευ-σmicroένες ψυχολογικές του επισηmicroάνσεις το βιβλίο του Μαλρό δεν καταφέρνει να

64 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

microας δώσει αυτό που ο τίτλος του υπόσχεται microια ψυχολογία της τέχνης Εξα-κολουθούmicroε να microην έχουmicroε microια ικανοποιητική εξήγηση για το σκίτσο του Αλαίν [1] Ίσως όmicroως να είmicroαστε καλύτερα προετοιmicroασmicroένοι απrsquo ότι ο Riegl για να αποπειραθούmicroε microια τέτοια εξήγηση Γνωρίζουmicroε πλέον αρκετά για την επιρροή των συmicroβάσεων και τη δύναmicroη των παραδόσεων στα διάφορα γνωσιακά πεδία Οι ιστορικοί έχουν microελετήσει την επίδραση κάποιων προτύπων στον χρονικο-γράφο που επιδιώκει να καταγράψει τα πρόσφατα γεγονόταmiddot microελετητές της λογοτεχνίας όπως ο Ernst Robert Curtius έχουν επισηmicroάνει τον ρόλο των πα-ραδοσιακών κοινών τόπων στην ποίηση62 Είναι λοιπόν η ώρα να προσεγγίσει κανείς το πρόβληmicroα του ύφους και πάλι εξοπλισmicroένος όmicroως microε τις σχετικά πρόσφατες γνώσεις για τη δύναmicroη των παραδόσεων

Αντιλαmicroβάνοmicroαι ότι αυτή η εmicromicroονή στην ανθεκτικότητα των συmicroβάσεων στον ρόλο των laquoτύπωνraquo και των στερεοτύπων στην τέχνη θα συναντήσει την επιφυλακτικότητα όσων δεν έχουν δουλέψει σε αυτό το πεδίο Μια πάγια σχε-δόν κατηγορία κατά της ιστορίας της τέχνης είναι ότι επικεντρώνει το ενδια-φέρον της στην αναζήτηση επιδράσεων παραγνωρίζοντας έτσι το laquomicroυστήριοraquo της δηmicroιουργικότητας Όmicroως αυτό δεν είναι πάντοτε αλήθεια Όσο περισσό-τερο συνειδητοποιούmicroε την έντονη τάση του ανθρώπου να επαναλαmicroβάνει ότι έχει microάθει τόσο microεγαλύτερος είναι ο θαυmicroασmicroός microας για τα εξαιρετικά εκείνα άτοmicroα που καταφέρνουν να ξεφύγουν από αυτή την έmicroφυτη τάση και να ανοί-ξουν νέους δρόmicroους στους οποίους έρχονται και άλλοι να βαδίσουν

Παρrsquo όλα αυτά συχνά αναρωτιέmicroαι αν τα συmicroπεράσmicroατά microου προκύπτουν πράγmicroατι από τα δεδοmicroένα της ιστορίας της τέχνης αν η ανάγκη του τύπου της laquoφόρmicroουλαςraquo είναι τόσο καθολική όσο πιστεύω Σε ένα όmicroορφο απόσπα-σmicroα από τον Κουιντιλιανό γίνεται λόγος για τη δηmicroιουργικότητα του ανθρώ-πινου microυαλού microε τον καλλιτέχνη να αναφέρεται ως χαρακτηριστικό παράδειγ-microα laquoΠοιος καλλιτέχνης διδάχτηκε ποτέ να αναπαριστά όλα όσα υπάρχουν στη φύση hellipΠοιος τεχνίτης δεν έχει κατασκευάσει ένα σκεύος σε σχήmicroα που δεν έχει δει ποτέ τουraquo63

Πρόκειται σίγουρα για ενδιαφέρουσα παρατήρηση που όmicroως παραβλέπει το γεγονός ότι το νέο σκεύος θα ανήκει λίγο-πολύ στην ίδια οικογένεια microορφών microε αυτές που γνωρίζει ο τεχνίτης ότι η αναπαράσταση laquoόλων όσα υπάρχουν στη φύσηraquo εκ microέρους του θα συνδέεται πάντοτε microε τις αναπαραστάσεις εκείνες που οι δάσκαλοί του του κληροδότησαν64 Κανένας ιστορικός της τέχνης δεν microπορεί να υποτιmicroήσει την επίδραση του ύφους και πολύ λιγότερο βέβαια ο ιστορικός εκείνος που χαρτογραφεί τον microακρύ δρόmicroο προς την ψευδαίσθηση

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 65

VI

Για να απαντήσει κανείς σε αυτά τα κρίσιmicroα ερωτήmicroατα της επιστήmicroης microας δεν αρκεί πιστεύω να επαναλαmicroβάνει απλώς την παλαιά διάκριση σε laquoόρασηraquo και laquoγνώσηraquo ή να επιmicroένει πως κάθε αναπαράσταση γενικά βασίζεται σε συmicroβάσεις Πρέπει να αναλυθεί microέσα από νέο πρίσmicroα και microε ψυχολογικούς όρους τι ακριβώς περιλαmicroβάνει η διαδικασία της εικονοπλασίας και της ανά-γνωσης των εικόνων Σε αυτό ακριβώς το σηmicroείο εmicroφανίζεται ένα τεράστιο εmicroπόδιο Η απλή ψυχολογία στην οποία στηρίζονταν microε τόση σιγουριά ο Bar-ry και ο Ράσκιν ο Riegl και ο Loewy δεν υπάρχει πλέον για να microας καθοδη-γήσει Τα προβλήmicroατα που συνδέονται microε τη διαδικασία της αντίληψης είναι σήmicroερα τόσο microεγάλα και πολύπλοκα ώστε κανείς δεν θα microπορούσε να ισχυριστεί ότι τα αντιλαmicroβάνεται και τα κατέχει πλήρως

Ο Berenson microπορούσε να ξεκινά την περιήγησή του σε αυτά τα πεδία microε τη φράση laquoη ψυχολογία έχει διαπιστώσειhellipraquo Σήmicroερα λείπει από τα βιβλία που κυκλοφορούν αυτός ο τόνος της βεβαιότητας Ο J J Gibson λχ γράφει στην πολύ ενδιαφέρουσα microελέτη του Η αντίληψη του οπτικού κόσmicroου laquoΟι ση-microερινοί ψυχολόγοι δεν καταλαβαίνουν τι σηmicroαίνει να συλλαmicroβάνεις και να ερευ-νάς νέα χαρακτηριστικά του κόσmicroουraquo65 Ο D O Hebb στο γνωστό του βιβλίο Η οργάνωση της συmicroπεριφοράς φτάνει να υποστηρίξει πως laquoη αντίληψη του microεγέθους της φωτεινότητας και του τόνου microπορεί να ειπωθεί ότι προς το παρόν δεν ερmicroηνεύεται από καmicroιά θεωρίαraquo66 Η δυσκολία αυτή δεν περιορίζε-ται στα βασικά ζητήmicroατα Μιλώντας για τον απροσδόκητο τρόπο microε τον οποίο τα αλληλοεπικαλυπτόmicroενα χρώmicroατα microπορούν να επιδρούν το ένα στο άλλο ndashκάτι που ενδιαφέρει ιδιαίτερα τον ζωγράφοndash ο Ralph Μ Evans γράφει στο βιβλίο του Εισαγωγή στο χρώmicroα laquohellipώσπου να microπορέσουmicroε να εξηγήσουmicroε αυτά τα φαινόmicroενα χωρίς εξεζητηmicroένες υποθέσεις δεν microπορούmicroε να πούmicroε ότι καταλαβαίνουmicroε τον τρόπο microε τον οποίο λειτουργεί η οπτική διαδικασίαraquo67

Κάτω από αυτές τις συνθήκες ίσως είναι παράτολmicroο να επικαλεστούmicroε τα πορίσmicroατα ενός αβέβαιου πεδίου για να εξηγήσουmicroε τις αmicroφιβολίες microας και τις αβεβαιότητές microας Όmicroως η ενθάρρυνση για microια τέτοια απόπειρα προέρχεται ακριβώς από έναν microεγάλο πρωτοπόρο της ψυχολογίας της αντίληψης τον Wolfgang Koumlhler Στις παραδόσεις του microε τίτλο Η δυναmicroική στην ψυχολογία (1940) ο Koumlhler εκθειάζει τις αρετές της laquoκαταπάτησης ξένου εδάφους ως επιστηmicroονικής τεχνικήςraquo

laquoΟι ευτυχέστερες στιγmicroές στην ιστορία της γνώσης είναι όταν γεγονότα

66 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

που έως τότε θεωρούνταν εντελώς ιδιαίτερα συσχετίζονται ξαφνικά microε άλλα από πρώτη microατιά απόmicroακρα και φωτίζονται microε εντελώς νέο τρόπο Για να συmicroβεί κάτι τέτοιο στην ψυχολογία πρέπει να είmicroαστε πάντοτε πληροφορη-microένοι και για άλλα πράγmicroατα εκτός από το καθαυτό αντικείmicroενό microαςhellip Αν η σηmicroερινή κατάσταση της ψυχολογίας microάς προσφέρει έναν θαυmicroάσιο λόγο ndashή microάλλον microια έξοχη ευκαιρίαndash για να επεκτείνουmicroε την περιέργειά microας πέρα από το περιορισmicroένο microας πεδίο δεν θα έπρεπε να προσπαθούmicroε να αδράξουmicroε αυτή την ευκαιρίαraquo68

Ένας τουλάχιστον από τους οπαδούς του Koumlhler άδραξε πάντως την ευ-καιρία και αποτόλmicroησε το πέρασmicroα από την ψυχολογία στην τέχνη Το βιβλίο του Rudolf Arnheim Τέχνη και οπτική αντίληψη69 ασχολείται microε την εικόνα από τη σκοπιά της ψυχολογίας της ολικής microορφής (Gestalt) Η ανάγνωση αυτού του βιβλίου microού έχει προσφέρει πολλά Το κεφάλαιο για την τέχνη των παιδιών microού φάνηκε τόσο διδακτικό ώστε ένιωσα ndashmicroε ανακούφισηndash πως microπορώ πλέ-ον να σταmicroατήσω τις έρευνές microου σε αυτό το πολυσυζητηmicroένο πεδίο Από την άλλη το βιβλίο του Arnheim λέει λίγα πράγmicroατα για τον ιστορικό της τέχνης και το πρόβληmicroα του ύφους Ίσως ο συγγραφέας σπεύδει κάπως να ακολου-θήσει τον Riegl στην laquoαντικειmicroενικότητάraquo του να δικαιώσει τους πειραmicroατι-σmicroούς της τέχνης του 20ού αιώνα η οποία σε microεγάλο βαθmicroό θεωρεί το πρό-βληmicroα της ψευδαίσθησης απλή προκατάληψη των laquoφιλισταίωνraquo Το γεγονός ότι τα πρότυπα της πιστότητας και της αληθοφάνειας αλλάζουν από εποχή σε εποχή δίνει στον Arnheim την ελπίδα ότι laquomicroια νέα αλλαγή στο επίπεδο της πραγmicroατικότητας στην τέχνηraquo θα κάνει τα έργα του Πικάσσο του Μπρακ ή του Κλέε laquoνα microοιάζουν microε τα πράγmicroατα που αναπαριστούνraquo ndash αν αυτό αλη-θεύει δεν αποκλείεται στο microέλλον να δούmicroε διαφηmicroίσεις για microαντολίνα κανά-τες ή άλλα αντικείmicroενα που να κινούνται στο νέο αυτό laquoεπίπεδο πραγmicroατικό-τηταςraquo70

Το βιβλίο του W M Ivins Jr Χαρακτικά και οπτική επικοινωνία71 αποτε-λεί πικρό αντίδοτο σε αυτές τις πνευmicroατικές αναζητήσεις Κατά τον Ivins η ιστορία της αναπαράστασης microπορεί να ενταχθεί στη γενικότερη ιστορία της επιστήmicroης χωρίς καmicroιά αναφορά σε ζητήmicroατα αισθητικής

Σε αυτό το σηmicroείο θα ήθελα επίσης να microνηmicroονεύσω το βιβλίο του Anton Ehrenzweig Η ψυχανάλυση της καλλιτεχνικής όρασης και ακοής72 Η οξυδέρκεια και η τόλmicroη microε την οποία ο συγγραφέας προσπαθεί να εντάξει τα πορίσmicroατα της ψυχολογίας της Gestalt σε ένα σύστηmicroα φροϋδικών ιδεών αξίζει κάθε προ-σοχή και κάθε σεβασmicroό Ο Ehrenzweig δεν κάνει το λάθος να υποτιmicroήσει τις

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 67

δυνάmicroεις που έχει να αντιmicroετωπίσει ο επιστηmicroονικός νατουραλισmicroός στην τέ-χνη Μας δίνει ενδιαφέρουσες περιγραφές του οπτικού χάους που προσπαθεί να υποτάξει η τέχνη αλλά δεν αποφεύγει και αυτός κατά τη γνώmicroη microου την άρνηση να microελετήσει κάποια πειράmicroατα microε την αντικειmicroενική πραγmicroατικότη-τα όπως δεν αποφεύγει και την προσφυγή σε εξελικτικιστικές ερmicroηνείες

Τα τρία βιβλία που ανέφερα δείχνουν ότι εκκρεmicroούν κάποια προβλήmicroατα που ζητούν τις λύσεις τους Έχοντας ήδη προχωρήσει τη δουλειά microου όταν κυκλο-φόρησαν τα τρία βιβλία δεν microπορώ να ισχυριστώ πως οι κρίσεις microου για αυτά είναι ανεπηρέαστες Έτσι ή αλλιώς πιστεύω πως τα εν λόγω έργα δείχνουν ότι είναι πιεστική ανάγκη για τον ιστορικό του καλλιτεχνικού ύφους να διαβεί τα σύνορα που τον χωρίζουν από τον ψυχολόγο Ένα τέτοιο εγχείρηmicroα πιστεύω πως microπορεί να αποδώσει κάτι πολύ περισσότερο από microερικές microεmicroονωmicroένες περιπτώσεις ψυχολογικών πειραmicroάτων O ριζικός αναπροσανατολισmicroός κάθε παραδοσιακής ιδέας για τον ανθρώπινο νου δεν microπορεί να αφήσει ανεπηρέαστο τον ιστορικό της τέχνης Αυτός ο αναπροσανατολισmicroός είναι ndashέστω και έmicromicroε-σαndash φανερός στην αντιmicroετώπιση της παιδικής τέχνης από τον Arnheim κα-θώς και στις απόψεις του Ehrenzweig για την ασύνειδη αντίληψη ndash έστω και αν ο χαρακτήρας και η σηmicroασία ενός τέτοιου αναπροσανατολισmicroού συσκοτί-ζεται κάπως από την εmicromicroονή τους στις ιδέες και στην ορολογία microιας συγκε-κριmicroένης ψυχολογικής σχολής και θεωρίας Οι βασικοί όροι που χρησιmicroο- ποιούσαν microε εmicroπιστοσύνη καλλιτέχνες κριτικοί και ιστορικοί της τέχνης έχουν χάσει σε microεγάλο βαθmicroό το κύρος τους και την αξία τους Έννοιες όπως laquomicroίmicroη-ση της φύσηςraquo laquoεξιδανίκευσηraquo ή laquoαφαίρεσηraquo στηρίζονται στην παραδοχή ότι προηγούνται οι laquoαισθητηριακές εντυπώσειςraquo οι οποίες εν συνεχεία υπό-κεινται στην απαραίτητη επεξεργασία παραmicroορφώνονται ή γενικεύονται

Ο Κ Ρ Πόππερ αποκαλεί αυτές τις απόψεις laquoθεωρία του microυαλού-κουβάraquo ενός microυαλού δηλαδή όπου σωρεύονται τα laquoαισθητηριακά δεδοmicroέναraquo Έχοντας αποδείξει το αβάσιmicroο αυτής της βασικής παραδοχής στο πεδίο της επιστηmicroο-νικής microεθόδου και της θεωρίας της γνώσης ο Πόππερ επιmicroένει σε ότι αποκα-λεί laquoθεωρία του προβολέαraquo δίνοντας έmicroφαση στις δραστηριότητες του ζωντα-νού οργανισmicroού που δεν σταmicroατά ποτέ να εξετάζει και να ερευνά το περιβάλλον του73 Η γονιmicroότητα microιας τέτοιας προσέγγισης αρχίζει να γίνεται ολοένα και πιο αισθητή σε πολλούς τοmicroείς της ψυχολογίας Όσο και αν οι θεωρίες διαφέ-ρουν microεταξύ τους η έmicroφασή τους microετατοπίζεται σταθερά από τα ερεθίσmicroατα στην ανταπόκριση του οργανισmicroού ανταπόκριση που είναι αρχικά αόριστη και γενική για να γίνει σταδιακά πιο εξειδικευmicroένη και σύνθετη

68 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

laquoΗ πορεία της microάθησης είναι από το αόριστο προς το συγκεκριmicroένο και όχι από τις αισθήσεις προς την αντίληψηraquo γράφει ο J J Gibson74 Και ο L von Bertalanffy microιλώντας για τη θεωρητική βιολογία συmicroπληρώνει laquoΗ σύγχρονη έρευνα δείχνει ότι πιθανότατα υπάρχουν στην αρχή ανοργάνωτα και άmicroορφα σύνολα στο πλαίσιο των οποίων συντελείται βαθmicroιαία η διαφοροποίη-σηraquo75

Εύκολα θα microπορούσε κανείς να παραλληλίσει αυτές τις φράσεις microε τις από-ψεις του Πιαζέ για τη νοητική ανάπτυξη των παιδιών76 ή του Φρόυντ και των επιγόνων του για τη συναισθηmicroατική εξέλιξή τους77 Ακόmicroα και οι πρόσφατες microελέτες για το πώς laquomicroαθαίνουνraquo οι microηχανές δείχνουν προς την ίδια κατεύθυν-ση από το γενικό στο ειδικό78 Σε όσα ακολουθούν επιδίδοmicroαι microερικές φορές σε παρόmicroοιους παραλληλισmicroούς έστω και αν γνωρίζω τους κινδύνους που συνε-πάγονται αυτοί οι ερασιτεχνισmicroοί και το να microπαίνει κανείς laquoσε ξένα χωράφιαraquo Η προσέγγισή microου αυτή δικαιώνεται microόνο στο microέτρο που το βιβλίο microου θα αποδειχθεί χρήσιmicroο για την καθηmicroερινή δουλειά του ιστορικού της τέχνης ∆εν ήταν εύκολο να εντρυφήσω στο θέmicroα της ψευδαίσθησης χωρίς microια θεωρία της αντίληψης Σε αυτό ακριβώς το πεδίο ο τρόπος σκέψης που ανέφερα αποδεί-χθηκε εξαιρετικά χρήσιmicroος79 Το θεωρητικό microοντέλο αυτής της προσέγγισης που οι ρίζες του βρίσκονται στον Καντ διατυπώνεται microε τον πιο συστηmicroατικό και συνεκτικό τρόπο στο βιβλίο του Φ Α φον Χάγεκ Η αισθητηριακή τάξη80 Πάνω απrsquo όλα πάντως έχω επωφεληθεί από την εmicromicroονή του Πόππερ στον ρόλο της πρόβλεψης και των τεστ Στην ψυχολογία η προσέγγιση αυτή υιο-θετείται από τους Jerome S Bruner και Leo Postman που υποστηρίζουν ότι laquoόλες οι γνωστικές διεργασίες ανεξάρτητα αν παίρνουν τη microορφή αντιλήψεων σκέψεων ή ανακλήσεων αποτελούν ldquoυποθέσειςrdquo του οργανισmicroούhellip και απαι-τούν ldquoαπαντήσειςrdquo microε τη microορφή κάποιας παραπέρα εmicroπειρίας απαντήσεις που θα τις επιβεβαιώσουν ή θα τις καταρρίψουνraquo81

Σε αυτό το πλαίσιο ο Πόππερ έχει επισηmicroάνει πως οι επιβεβαιώσεις αυτών των laquoυποθέσεωνraquo δεν microπορούν παρά να είναι προσωρινές ενώ η απόρριψή τους οριστική82 ∆εν υπάρχει εποmicroένως αυστηρή διάκριση microεταξύ ψευδαίσθησης και αντίληψης Η αντίληψη χρησιmicroοποιεί όλα της τα microέσα για να ξεριζώσει τις επιβλαβείς ψευδαισθήσεις αλλά συχνά αποτυγχάνει να laquoαπορρίψειraquo microια εσφαλmicroένη υπόθεση ndash όταν λχ έχει να κάνει microε ιλουζιονιστικά έργα τέχνης

Πιστεύω βάσιmicroα πως microια τέτοια θεωρία laquoτης δοκιmicroής και του σφάλmicroατοςraquo για την αντίληψη θα microπορούσε να αποδειχθεί γόνιmicroη και για άλλους επιστη-microονικούς κλάδους εκτός από τον δικό microου αλλά δεν σκοπεύω να επιmicroείνω εδώ

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 69

ως προς αυτό Κύριο microέληmicroά microου είναι η ανάλυση της εικονοπλασίας ο τρόπος microε άλλα λόγια microε τον οποίο οι καλλιτέχνες ανακάλυψαν κάποια από αυτά τα microυστικά της όρασης microέσω laquoτης δηmicroιουργίας και της αναπαραγωγήςraquo Οι Αιγύπτιοι του Αλαίν [1] πριν microπορέσουν να δηmicroιουργήσουν microια ψευδαίσθηση της πραγmicroατικότητας έπρεπε να microάθουν όχι laquoνα αντιγράφουν ότι βλέπουνraquo αλλά να χειρίζονται κάποιους διφορούmicroενους κώδικες σηmicroείων στους οποίους οφείλουmicroε να στηριζόmicroαστε για τη σταθερή microας όραση ώσπου η εικόνα τους να γίνει ένα microε την πραγmicroατικότητα Με άλλα λόγια αντί να απαντήσουν στο δίληmicromicroα laquoκουνέλι ή πάπιαraquo έπρεπε να ανακαλύψουν το παιχνίδι laquoτελάρο ή φύσηraquo που παιζόταν microε ένα σύνολο γήινων χρωmicroάτων ικανών ndashαπό microακριά τουλάχιστονndash να καταλήξουν σε ψευδαίσθηση Καλλιτεχνικό ή όχι αυτό το παιχνίδι δεν microπορούσε παρά να είναι απόρροια πολλών διαδοχικών laquoδοκιmicroών και σφαλmicroάτωνraquo Ως πείραmicroα στο πλαίσιο microιας θεωρίας της αντίληψης η ιλουζιονιστική τέχνη παρουσιάζει ενδιαφέρον ακόmicroα και σε microια περίοδο η οποία την έχει εξοβελίσει για χάρη άλλων τρόπων έκφρασης

Με κίνδυνο να αποκαλύψω όλη την laquoπλοκήraquo από την αρχή δεν διστάζω να δηλώσω για τον βιαστικό αναγνώστη ή κριτικό ότι τα συmicroπεράσmicroατα που υπαινίσσοmicroαι εδώ εκτίθενται αναλυτικά στο Κεφάλαιο 9 του βιβλίου όπου και επανέρχονται κάποια από τα ζητήmicroατα που θίγω στην Εισαγωγή Κάθε βιβλίο που επικεντρώνεται σε ένα βασικό συmicroπέρασmicroα πρέπει να χτίζεται όπως microια αψίδα Η laquoκλείδαraquo θα είναι σαν να κρέmicroεται στον αέρα αν δεν υποστηρίζεται από τους άλλους αψιδόλιθους Όλα τα κεφάλαια αυτού του βιβλίου στρέφονται κατά κάποιον τρόπο προς το κέντρο του προβλήmicroατος αλλά και στηρίζονται από τον σκελετό του κτιρίου Τα όρια της microίmicroησης που προκύπτουν από το εκφραστικό microέσο και το laquoσχήmicroαraquo οι σχέσεις φόρmicroας και λειτουργίας στην εικονοπλασία και πάνω απrsquo όλα η σηmicroασία της συmicromicroετοχής του θεατή για τη διαλεύκανση των αmicroφισηmicroιών δικαιώνουν τελικά την τολmicroηρή πρόταση ότι η τέχνη έχει ιστορία επειδή οι ψευδαισθήσεις της τέχνης δεν είναι microόνον ο καρ-πός της ανάλυσης των φαινοmicroένων από τον καλλιτέχνη αλλά και τα απαραί-τητα εργαλεία για microια τέτοια ανάλυση Ελπίζω ότι ο αναγνώστης δεν θα κλείσει το βιβλίο σε αυτό το σηmicroείο αλλά θα microε ακολουθήσει στη δοκιmicroή και την εφαρmicroογή αυτής της προσέγγισης στη φυσιογνωmicroική έκφραση και ακό-microα παραπέρα έως τα όρια της αισθητικής αυτής της Γης της Επαγγελίας που microόνο φευγαλέα θα microπορέσει να τη δει από microακριά

Καταλαβαίνω πως οι microακροσκελείς αναφορές στις θεωρίες της αντίληψης είναι κάπως κουραστικές για τον αναγνώστη που θέλει να φτάνει πάντοτε στην

70 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

καρδιά αυτού που ονοmicroάζουmicroε τέχνη Ωστόσο πιστεύω πως προκειmicroένου να συζητηθούν τα ζωτικά προβλήmicroατα της τέχνης απαιτείται πάντοτε να ξεκα-θαρίσει το ευρύτερο τοπίο Αυτή microου η πεποίθηση ενισχύεται απrsquo όσα γράφει ο microακαρίτης φίλος microου Ernst Kris ndashmicroε τον οποίο συχνά συζητούσα όλα αυτά τα ζητήmicroαταndash στο βιβλίο του Ψυχαναλυτικές αναζητήσεις στην τέχνη83

laquoΈχουmicroε πλέον συνειδητοποιήσει ότι η τέχνη δεν παράγεται σε κενό αέρος ότι όλοι οι καλλιτέχνες έχουν προδρόmicroους και πρότυπα αποτελώντας όπως και οι επιστήmicroονες microέρη microιας παράδοσης και δουλεύοντας σε συγκεκριmicroένο πάντοτε πλαίσιο προβληmicroάτων Ο βαθmicroός στον οποίο ελέγχει κανείς τα εκ-φραστικά του microέσα και η ελευθερία ndashσε ορισmicroένες τουλάχιστον περιόδουςndash να τροποποιεί αυτό το αυστηρό πλαίσιο αποτελούν προφανώς microέρος microιας περίπλο-κης κλίmicroακας microε την οποία microετράmicroε την επιτυχία Η ψυχανάλυση από την πλευρά της λίγα πράγmicroατα έχει συνεισφέρει έως τώρα στην κατανόηση αυτού του πλαισίου Η ψυχολογία του καλλιτεχνικού ύφους δεν έχει γραφτεί ακόmicroηraquo

Το κενό που επισηmicroαίνει ο Kris δεν πρόκειται φυσικά να καλυφθεί microε τα κεφάλαια που ακολουθούν Το laquoαίνιγmicroα του ύφουςraquo microπορεί να απαντηθεί microόνον από την ψυχολογία της αναπαράστασης Υπάρχουν πάντοτε οι ανεξιχνίαστες πιέσεις της microόδας και τα microυστήρια του γούστου84 Αν όmicroως θέλουmicroε κάποτε να κατανοήσουmicroε τις επιπτώσεις αυτών των παραγόντων στην αναπαράστα-ση και κατrsquo επέκταση στην τέχνη πρέπει πρώτα να αναζητήσουmicroε microια απά-ντηση στα απλούστερα ερωτήmicroατα που θέτει το σκίτσο του Αλαίν

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 45

εικονοπλασίας microού αποκαλύφθηκε για πρώτη φορά όχι βέβαια από τον Βελά-σκεθ αλλά από ένα παιχνίδι σχεδιάσmicroατος που έmicroαθα από το Αναγνωστικό microου Μια microικρή οmicroοιοκαταληξία έλεγε πώς microπορείς να σχεδιάσεις έναν κύκλο που να παριστάνει ένα καρβέλι ψωmicroί (τα καρβέλια ήταν ολοστρόγγυλα στη Βιέννη όπου ζούσα τότε) microια καmicroπύλη πάνω από τον κύκλο microπορούσε να microε-τατρέψει το καρβέλι σε τσάντα για τα ψώνια δύο microικρά τριγωνάκια στο χε-ρούλι της την περιόριζαν σε απλό πουγκί για χρήmicroατα και microε την προσθήκη microιας ουράς είχες microπροστά σου microια γάτα [3] Εκείνο που microε είχε συναρπάσει ήταν η δύναmicroη της laquomicroεταmicroόρφωσηςraquo Η ουρά κατέστρεφε το πουγκί και δη-microιουργούσε τη γάτα δεν microπορούσες να έχεις το ένα χωρίς να εξαλείψεις το

άλλο Στον βαθmicroό που απέχουmicroε πολύ από το να κατανοήσουmicroε εις βάθος αυ-τή τη διαδικασία πώς microπορεί να ελπίζουmicroε κάτι τέτοιο όταν βρισκόmicroαστε microπροστά σε έναν Βελάσκεθ

Όταν άρχιζα τις έρευνές microου δεν φανταζόmicroουν πόσο microακριά θα microε οδηγήσει το θέmicroα της ψευδαίσθησης Το microόνο που microπορώ να συστήσω στον αναγνώστη ο οποίος θέλει να microε ακολουθήσει σε αυτή την laquoεξερεύνησηraquo είναι να ασκηθεί στο παιχνίδι της αυτοπαρατήρησης όχι τόσο σε σχέση microε τα microουσεία όσο στην καθηmicroερινή του επαφή microε κάθε είδους εικόνες ndash από την αίθουσα αναmicroο-νής του γιατρού microέχρι και την ώρα που στέκεται όρθιος στο λεωφορείο Όσα βλέπει στους χώρους αυτούς δεν microπορούν οπωσδήποτε να καταταγούν στα έργα τέχνης αν και δεν αποκλείεται να είναι πιο λειτουργικά και σηmicroαντικά από κάποια κακοmicroοίρικα έργα τέχνης που απλώς πιθηκίζουν τα ευρήmicroατα και τις τεχνικές επινοήσεις του Βελάσκεθ

Εξετάζοντας το έργο ζωγράφων που υπήρξαν microεγάλοι καλλιτέχνες αλλά και microεγάλοι ιλουζιονιστές δεν είναι πάντα εύκολο να ξεχωρίσει κανείς τη microε-λέτη της τέχνης από τη microελέτη της ψευδαίσθησης Αισθάνοmicroαι πάντως την ανάγκη να δηλώσω ξεκάθαρα πως το βιβλίο αυτό δεν αποτελεί ρητή ή συγκα-λυmicromicroένη συνηγορία υπέρ της χρήσης ιλουζιονιστικών τεχνασmicroάτων στη ζω-

3 Πώς να σχεδιάσετε microια γάτα

46 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

γραφική της εποχής microας Θεωρώ και εγώ βέβαια γεγονός ότι οι επινοήσεις και τα εφέ τα σχετικά microε την αναπαράσταση που αποτελούσαν τη δόξα ορι-σmicroένων παλαιών ζωγράφων αποτελούν πλέον κοινοτοπίες Πιστεύω ωστόσο ότι υπάρχει κίνδυνος να χάσουmicroε την επαφή microας microε τους microεγάλους ∆ασκάλους του παρελθόντος αν δεχτούmicroε τη θεωρία ndashπου είναι της microόδαςndash πως αυτά τα ζητήmicroατα δεν είχαν καmicroιά σχέση microε την τέχνη Ο λόγος για τον οποίο η ανα-παράσταση της φύσης microπορεί σήmicroερα να θεωρείται τετριmicromicroένη οφείλει να απασχολεί ιδιαίτερα τον ιστορικό της τέχνης7 Ποτέ κατά το παρελθόν η ει-κόνα δεν ήταν τόσο φτηνή ndashmicroε κάθε έννοια του όρουndash όσο στην εποχή microας Ζούmicroε περικυκλωmicroένοι από αφίσες και διαφηmicroίσεις από κόmicroικ και εικονογρα-φηmicroένα έντυπα Στην οθόνη της τηλεόρασης και στον κινηmicroατογράφο στα γραmicromicroατόσηmicroα και στη συσκευασία των προϊόντων αναπαριστώνται όψεις της πραγmicroατικότητας Η ζωγραφική διδάσκεται στο σχολείο και ασκείται στο σπίτι για λόγους θεραπευτικούς ή απλώς για να περνάει η ώρα Ένας microέτριος σηmicroερινός ερασιτέχνης ζωγράφος είναι σε θέση να χρησιmicroοποιεί τεχνικές και τεχνάσmicroατα που θα φαίνονταν microαγικά στον Τζόττο Ακόmicroα και οι χονδροειδείς παραστάσεις που συναντάmicroε σε ένα κουτί από κόρνφλεϊκς θα άφηναν άφωνους τους συγχρόνους του Τζόττο ∆εν ξέρω αν κάποιοι συmicroπεραίνουν από αυτό ότι το κουτί των κόρνφλεϊκς είναι ανώτερο από τον Τζόττο εγώ πάντως δεν ανή-κω σε αυτούς Απλώς πιστεύω πως ο θρίαmicroβος και η εκλαΐκευση της αναπα-ραστασιακής δεξιότητας θέτουν κάποια προβλήmicroατα για τον κριτικό και τον ιστορικό της τέχνης

Οι Έλληνες έλεγαν ότι η απαρχή της γνώσης βρίσκεται στην έννοια του θαυmicroαστού και ότι αν πάψουmicroε να θαυmicroάζουmicroε κινδυνεύουmicroε να πάψουmicroε να γνωρίζουmicroε Αυτό που κυρίως επιδιώκω εδώ είναι να αποκαταστήσω την αί-σθησή microας του θαυmicroαστού microέσω της ικανότητας του ανθρώπου να παράγει microε φόρmicroες γραmicromicroές σκιές ή χρώmicroατα αυτά τα γεmicroάτα microυστήριο φαντάσmicroα-τα της πραγmicroατικότητας που αποκαλούmicroε laquoεικόνεςraquo Γράφει ο Πλάτων στον Σοφιστή laquoΆραγες δεν θα πούmicroε πως κατασκευάζει από τη microια microεριά ένα πραγ-microατικό σπίτι microε την οικοδοmicroική και από την άλλη microεριά ένrsquo άλλο microε τη ζωγρα-φική καmicroωmicroένο σαν ένα είδος όνειρο ανθρώπινο για ξυπνητούςraquo8 Πρόκειται ίσως για την καλύτερη περιγραφή της έννοιας του θαυmicroαστού στην τέχνη ndash η αξία της δεν microειώνεται από το γεγονός ότι πολλές από αυτές τις ονειροφαντα-σίες εmicroείς τις εξοβελίζουmicroε από το πεδίο της τέχνης ως απλά υποκατάστατα ονείρων (κόmicroικ πιν-απ γκερλς) Ακόmicroα και αυτά τα laquoκατώτεραraquo είδη εικόνων microπορούν αν αξιοποιηθούν σωστά να αποτελέσουν έναυσmicroα για σκέψη Όπως

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 47

ακριβώς η microελέτη της ποίησης παραmicroένει ελλιπής χωρίς κάποια γνώση της γλώσσας της πεζογραφίας έτσι και η microελέτη της τέχνης θα συmicroπληρώνεται πιστεύω όλο και περισσότερο από την εmicroβάθυνση στη γλώσσα των εικόνων Ήδη η εικονολογία ανιχνεύει την αλληγορική και συmicroβολική λειτουργία των εικόνων τη σχέση τους microε ότι θα microπορούσε να ονοmicroαστεί laquoαόρατος κόσmicroος των ιδεώνraquo9 Ο τρόπος microε τον οποίο η γλώσσα της τέχνης αναφέρεται στον ορατό κόσmicroο είναι τόσο προφανής αλλά και τόσο microυστηριώδης ταυτόχρονα ώστε παραmicroένει σχεδόν άγνωστος ndash microε εξαίρεση τους ίδιους τους καλλιτέχνες που microπορούν να χρησιmicroοποιούν αυτή τη γλώσσα χωρίς πάντοτε να τη γνωρί-ζουν από γραmicromicroατική και σηmicroειολογική άποψη10

Τα βιβλία καλλιτεχνών και καθηγητών της τέχνης που προορίζονται για τους σπουδαστές αλλά και για τους απλούς φιλότεχνους περιέχουν πολλές πρακτικές γνώσεις και οδηγίες11 Μη όντας ο ίδιος καλλιτέχνης δεν σκοπεύω να επεκταθώ σε τεχνικά ζητήmicroατα που υπερβαίνουν τις ανάγκες της επιχει-ρηmicroατολογίας microου Θα ήmicroουν πάντως ευτυχής αν κάθε κεφάλαιο αυτού του βιβλίου ήταν και ένα υποστήριγmicroα της τόσο αναγκαίας γέφυρας ανάmicroεσα στην ιστορία της τέχνης και στον καλλιτέχνη microε τα προβλήmicroατά του Το ζητούmicroε-νο είναι να συζητήσουmicroε ορισmicroένα προβλήmicroατα σε microια γλώσσα κατανοητή στους ιστορικούς της τέχνης στους καλλιτέχνες και ndashγιατί όχιndash σε όσους microελετούν επιστηmicroονικά το ζήτηmicroα της αντίληψης

III

Ο αναγνώστης που θέλει να περάσει κατευθείαν laquoστο ζουmicroίraquo καλά θα κάνει να πάει από εδώ κατευθείαν στο Κεφάλαιο 1 Υπάρχει ωστόσο microια παλαιά πα-ράδοση (τόσο παλαιά όσο ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης) που επιτάσσει πριν κάποιος ασχοληθεί microε ένα φιλοσοφικό πρόβληmicroα και προτείνει νέες λύσεις να παραθέτει πρώτα microια κριτική επισκόπηση της ιστορίας του προβλήmicroατος Στα υπόλοιπα microέρη αυτής της Εισαγωγής θα αναφερθώ λοιπόν σύντοmicroα στην εξέλιξη των απόψεων για το καλλιτεχνικό ύφος και θα εξηγήσω πώς η ιστορία της αναπαράστασης στην τέχνη συναρθρώθηκε βαθmicroιαία όλο και περισσότερο microε την ψυχολογία της αντίληψης Το τελευταίο microέρος ειδικότερα είναι αφιε-ρωmicroένο στην κατάσταση που επικρατεί σήmicroερα και στη διάταξη της ύλης αυτού του βιβλίου

Η λέξη στιλ (ύφος τεχνοτροπία) προέρχεται από το stilus το όργανο γραφής

48 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

των Ρωmicroαίων οι οποίοι χρησιmicroοποιούσαν τον όρο και microε την έννοια της laquoρέ-ουσας καλής πέναςraquo όπως θα λέγαmicroε σήmicroερα12 Η κλασική παιδεία στηρι-ζόταν στην ικανότητα του σπουδαστή να εκφράζεται και να πείθει γιrsquo αυτό και οι δάσκαλοι της ρητορικής έδιναν πάντοτε microεγάλη έmicroφαση στα ζητήmicroατα ύφους Οι απόψεις των δασκάλων αυτών πλούσιες καθώς ήταν σε ιδέες για την τέχνη και την έκφραση γενικότερα άσκησαν σηmicroαντική και παρατετα-microένη επίδραση στην κριτική13 Οι προσπάθειές τους επικεντρώνονταν συνήθως στο να αναλύσουν τις ψυχολογικές επιπτώσεις των ποικίλων υφολογικών ευ-ρηmicroάτων και παραδόσεων microε επακόλουθο τη διαmicroόρφωση microιας πλούσιας ορο-λογίας για την περιγραφή των laquoεκφραστικών κατηγοριώνraquo (κοmicroψό microεγαλο-πρεπές ποmicroπώδες συγκαταβατικό κά)14 Χωρίς αυτούς οι διάφοροι προσ-διορισmicroοί του ύφους ίσως να microην είχαν ποτέ επεκταθεί στις εικαστικές τέχνες15

Αναζητώντας γλαφυρούς χαρακτηρισmicroούς για το ύφος οι συγγραφείς που ασχολήθηκαν microε τη ρητορική συνήθιζαν να κάνουν παραλληλισmicroούς microε τη ζωγραφική και τη γλυπτική16 Ο Κουιντιλιανός λχ προκειmicroένου να περιγρά-ψει την εmicroφάνιση της λατινικής ρητορικής τέχνης και την εξέλιξή της από την τραχιά ορmicroητικότητα στην εξευγενισmicroένη κοmicroψότητα παραθέτει microια σύντοmicroη ιστορία της τέχνης από την laquoακαmicroψίαraquo της Αρχαϊκής γλυπτικής έως τη laquoγλυκύτηταraquo και την laquoαπαλότηταraquo των microεγάλων καλλιτεχνών του 4ου αι-ώνα πΧ17 Όσο και αν είναι γοητευτικές αυτές οι αναδροmicroές χαρακτηρίζονται συχνά από σύγχυση την οποία microάς έχουν κληροδοτήσει Τα προβλήmicroατα της έκφρασης σπανίως είναι ανεξάρτητα από τα προβλήmicroατα της καλλιτεχνικής δεξιότητας Εκείνο που εmicroφανίζεται ως πρόοδος από την άποψη του χειρισmicroού ενός microέσου microπορεί ιδωmicroένο από microια άλλη οπτική γωνία να θεωρείται κενή περιεχοmicroένου δεξιοτεχνία Στις συγκρούσεις ανάmicroεσα στις διάφορες σχολές ρητορικής χρησιmicroοποιούνται συχνά παρόmicroοια laquoηθικού χαρακτήραraquo επιχειρή-microατα Η ασιατική microεγαλοστοmicroία αποδοκιmicroάζεται ως ένδειξη ηθικής παρακ-microής ενώ η επάνοδος σε αmicroιγώς αττικό λεξιλόγιο χαιρετίζεται ως ηθική νίκη18 Σε ένα δοκίmicroιο του Σενέκα ο εκφυλισmicroός του ύφους από τον Μαικήνα στιγmicroα-τίζεται ως φαινόmicroενο microιας διεφθαρmicroένης κοινωνίας για την οποία η επιτήδευ-ση και οι δυσνόητες φράσεις έχουν microεγαλύτερη αξία απrsquo ότι η σαφήνεια και η διαύγεια των νοηmicroάτων19 Υπήρχε όmicroως και ο αντίλογος Σε έναν διάλογό του περί ρητορικής ο Τάκιτος αντικρούει τις Ιερεmicroιάδες της εποχής του που κα-ταδίκαζαν το laquomicroοντέρνοraquo ύφος20 Οι καιροί αλλάζουν υποστηρίζει και microαζί τους αλλάζουν και τα αυτιά microαςmiddot απαιτούmicroε νέο ύφος στους λόγους που εκφω-νούνται

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 49

Αυτή η αναφορά στις συνθήκες της εποχής και στη διαφοροποίηση που επέρχεται στα laquoαυτιάraquo είναι ίσως η πρώτη ndashφευγαλέα έστωndash επαφή ανάmicroε-σα στην ψυχολογία του ύφους και την ψυχολογία της αντίληψης Άλλη ανά-λογη αναφορά στα κείmicroενα της αρχαιότητας για την τέχνη εγώ τουλάχιστον δεν έχω υπόψη microου Όχι ότι η αρχαιότητα αγνοούσε τη σηmicroασία της δεξιότη-τας του καλλιτέχνη για την ψυχολογία της αντίληψης Σε έναν από τους φι-λοσοφικούς διαλόγους του Κικέρωνα τα Ακαδηmicroαϊκά γίνεται λόγος για την αισθητηριακή αντίληψη ως πηγή γνώσης Στον σκεπτικιστή που αmicroφισβητεί τη δυνατότητα οποιασδήποτε γνώσης υπενθυmicroίζεται η οξύτητα και η τελει-ότητα της όρασής microας laquoΠόσα πράγmicroατα που εmicroείς δεν βλέπουmicroε τα βλέπουν οι ζωγράφοι microέσα από τις σκιές και τις προβολέςraquo αναφωνεί ένας συνοmicroιλη-τής ndash για να του υπενθυmicroίσουν βέβαια σύντοmicroα ότι το επιχείρηmicroά του απο-δεικνύει απλώς πόσο κακή θα πρέπει να είναι η όραση του microέσου Ρωmicroαίου αφού ελάχιστοι από τους ζωγράφους είναι Ρωmicroαίοι21

Τίποτε ωστόσο δεν δείχνει ότι η Κλασική Αρχαιότητα είχε πλήρη συνεί-δηση των επιπτώσεων αυτής της επισήmicroανσης Το ερώτηmicroα που τίθεται πα-ραmicroένει πάντοτε αναπάντητο Η ικανότητα των καλλιτεχνών να microιmicroούνται την πραγmicroατικότητα οφείλεται στο ότι laquoβλέπουν περισσότεραraquo απrsquo ότι ο microέσος άνθρωπος ή αντιστρόφως βλέπουν περισσότερα γιατί έχουν το χάρισmicroα και την ικανότητα της microίmicroησης22 Και οι δυο απόψεις έχουν υπέρ τους κάποια επιχειρήmicroατα που προέρχονται από κοινές σε όλους microας εmicroπειρίες Προφανώς οι καλλιτέχνες microαθαίνουν παρατηρώντας επίmicroονα τη φύση αλλά βέβαια ποτέ η παρατήρηση και microόνο δεν είναι αρκετή για να γίνει κάποιος καλλιτέχνης Κατά την αρχαιότητα η αξιοποίηση της ψευδαίσθησης στην τέχνη ήταν τό-σο πρόσφατο επίτευγmicroα ώστε η συζήτηση για τη ζωγραφική και τη γλυπτι-κή έτεινε αναπόφευκτα να επικεντρώνεται στο θέmicroα της microίmicroησης Έτσι ο Πλίνιος διηγείται την ιστορία της γλυπτικής και της ζωγραφικής σαν microια ιστορία επινοήσεων και ανακαλύψεων αποδίδοντας σε συγκεκριmicroένους καλ-λιτέχνες τα διαδοχικά επιτεύγmicroατα ως προς την απόδοση της φύσης ο Πο-λύγνωτος ήταν ο πρώτος που ζωγράφισε microορφές microε ανοιχτό το στόmicroα και microε δόντια ο γλύπτης Πυθαγόρας ο πρώτος που έδωσε στα έργα του φλέβες και νεύρα ο ζωγράφος Νικίας ο πρώτος που προσπάθησε να αποδώσει το φως και τη σκιά23 Στην Αναγέννηση ο Βαζάρι περιέγραψε την πορεία της τέχνης από τον 13ο έως τον 16ο αιώνα δίνοντας επίσης έmicroφαση στη συνεισφορά συγκε-κριmicroένων καλλιτεχνών στην υπόθεση της αναπαράστασης24 Κατά τον Βα-ζάρι η τέχνη αναδύθηκε από τις ταπεινές απαρχές της στα όρια της τελειό-

50 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

τητας γιατί κάποιες microεγαλοφυΐες όπως ο Τζόττο έθεσαν τα θεmicroέλια στα οποία έχτισαν οι άλλοι Έτσι για τον microυστηριώδη Στέφανο (ντα Βερόνα) διαβάζουmicroε laquoΑν και οι προσπάθειές του για απόδοση των microορφών microε προοπτική βράχυνση παρουσιάζουν σοβαρές αδυναmicroίεςhellip λόγω δυσκολιών του στην εκτέλεση ωστό-σο όντας ο πρώτος που ερεύνησε αυτές τις δυσκολίες είναι πολύ πιο αξιοmicroνη-microόνευτος απrsquo ότι εκείνοι που τον ακολούθησαν microε ένα πιο microεθοδικό και πειθαρ-χηmicroένο ύφοςraquo25 Με άλλα λόγια ο Βαζάρι αντιmicroετώπιζε την ανακάλυψη των microεθόδων αναπαράστασης σαν τόσο microεγάλο και δύσκολο συλλογικό εγχείρηmicroα ώστε να είναι απαραίτητος ένας κάποιος laquoκαταmicroερισmicroός εργασίαςraquo Για τον Ταντέο Γκάντι γράφει laquoΟ Ταντέο υιοθέτησε την τεχνοτροπία του Τζόττο αλλά δεν τη βελτίωσε σηmicroαντικά παρά microόνον ως προς το χρώmicroα που έγινε πιο ζωηρό και πιο διαυγές Ο Τζόττο είχε δώσει τόσο microεγάλη σηmicroασία στο να βελτιώσει άλλες πλευρές της τέχνης της ζωγραφικής ώστε στα χρώmicroατά του ήταν απλώς επαρκής Έτσι ο Ταντέο που είχε ήδη γνωρίσει και αφοmicroοιώσει τα επιτεύγmicroατα του Τζόττο είχε την άνεση να προσθέσει τη δική του συmicroβο-λή βελτιώνοντας το χρώmicroαraquo26

Ελπίζω να αποδείξω microε όσα θα ακολουθήσουν ότι η άποψη αυτή δεν είναι σε καmicroιά περίπτωση τόσο αφελής όσο φαίνεται ορισmicroένες φορές Φαίνεται αφελής microόνο και microόνο επειδή ο Βαζάρι δεν microπορούσε να αποσυνδέσει την ιδέα της καλλιτεχνικής επινόησης και ανακάλυψης από τη microίmicroηση της φύσης Η αντίφαση αυτή είναι ιδιαίτερα φανερή σε όσα αναφέρει ο Βαζάρι για τον Μα-ζάτσο στον οποίο αποδίδει την ανακάλυψη ότι laquoη ζωγραφική δεν είναι τίποτε άλλο παρά απεικόνιση όλων των ζωντανών πραγmicroάτων της φύσης microέσω του σχεδίου και του χρώmicroατος τα οποία επίσης προέρχονται από την ίδια τη φύ-σηraquo Λχ ο Μαζάτσο laquoσυνήθιζε να αποδίδει τα ρούχα microε λίγες πτυχώσεις να πέφτουν αρκετά ελεύθερα όπως ακριβώς είναι στο φυσικό τουςmiddot η συνήθειά του αυτή αποδείχθηκε πολύ χρήσιmicroη για τους microεταγενέστερους καλλιτέχνες και εποmicroένως αξίζει να του πιστώσει κανείς την ανακάλυψή τηςraquo27

∆ικαιολογηmicroένα ο αναγνώστης θα microπορούσε να αναρωτηθεί τι ήταν αυτό που εmicroπόδιζε τους ζωγράφους πριν από τον Μαζάτσο να αποδώσουν το φυσικό ελεύθερο laquoπέσιmicroοraquo των ρούχων Η διατύπωση αυτού του ερωτήmicroατος και οι πρώτες προσπάθειες να απαντηθεί συνδέονται ακόmicroα και σήmicroερα microε την ακα-δηmicroαϊκή παράδοση στη διδασκαλία της τέχνης

Το ερώτηmicroα τι σηmicroαίνει laquoπαρατηρώ τη φύσηraquo ndashαυτό που σήmicroερα ονοmicroά-ζεται ψυχολογία της αντίληψηςndash πρωτοεmicroφανίστηκε microε τη microορφή πρακτικού προβλήmicroατος στη διδασκαλία της τέχνης Ο ακαδηmicroαϊκός δάσκαλος που επι-

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 51

ζητούσε την ακρίβεια της αναπαράστασης ανακάλυπτε ndashόπως ανακαλύπτου-microε και εmicroείς σήmicroεραndash ότι οι δυσκολίες των microαθητών του οφείλονταν στην ανικανότητά τους όχι microόνο να αντιγράψουν αλλά και να laquoδουνraquo τη φύση Στις αρχές του 18ου αιώνα ο Jonathan Richardson παρατηρούσε σχετικά laquohellipΚανείς δεν βλέπει πώς είναι τα πράγmicroατα αν δεν ξέρει πώς πρέπει να είναι Το ότι το αξίωmicroα αυτό ισχύει γίνεται φανερό αν δει κανείς το ακαδηmicroαϊκό σχέδιο κάποιου που αγνοεί τη δοmicroή του ανθρώπινου σώmicroατος των αρθρώσεων και της ανατοmicroίας γενικά σε αντιπαραβολή microε το σχέδιο κάποιου που γνωρίζει και καταλαβαίνει πολύ καλά όλα αυτάhellip Και οι δυο βλέπουν το ίδιο πράγmicroα αλλά microε διαφορετικό ο καθένας microάτιraquo28

Τέτοιου τύπου παρατηρήσεις δεν απείχαν πολύ από την άποψη ότι οι αλλα-γές στο ύφος όπως τις είχε περιγράψει ο Βαζάρι δεν οφείλονταν microόνο σε αυ-ξηmicroένη δεξιότητα αλλά και σε διαφορετικούς τρόπους να βλέπει κανείς τον κόσmicroο Ήδη από τον 18ο αιώνα σε microια από τις παραδόσεις του στη Βασιλική Ακαδηmicroία ο ακαδηmicroαϊκός δάσκαλος James Barry απορούσε για την πληρο-φορία του Βαζάρι ότι την Παναγία Ρουτσελλάι του Τσιmicroαmicroπούε (σήmicroερα απο-δίδεται στον Ντούτσο) τη θεωρούσαν αριστούργηmicroα τον 13ο αιώνα [4] laquoΟι microεγάλες αδυναmicroίες αυτού του έργου του Τσιmicroαmicroπούεraquo έλεγε ο Barry laquoθα microπορούσαν να κάνουν κάποιον να πιστέψει πως ο καλλιτέχνης δεν είχε ουσια-στικά εικόνα της φύσης όταν το ζωγράφισε Η microίmicroηση ωστόσο στην παλαι-ότερη τέχνη θυmicroίζει τη σχετική διαδικασία στα παιδιά τίποτε δεν είναι ορατό ακόmicroα και στον καθρέφτη αν δεν είναι από πριν γνωστό και ζητούmicroενο Οι άπειρες διαφορές microεταξύ των περιόδων γνώσης και άγνοιας δείχνουν σε ποιο βαθmicroό η επέκταση ή περιστολή του οπτικού microας πεδίου εξαρτάται από αρκε-τούς άλλους παράγοντες πέρα από τη φυσική microας όραση Οι άνθρωποι σε δι-άφορες εποχές έβλεπαν και θαύmicroαζαν περιορισmicroένα επειδή γνώριζαν περιορι-σmicroέναraquo29

Κάτω και από την επίδραση των νέων επιστηmicroονικών δεδοmicroένων για την όραση και την παρατήρηση τα ζητήmicroατα αυτά απασχολούσαν πολύ τους καλλιτέχνες των αρχών του 19ου αιώνα laquoΗ τέχνη να διαβάζεις τη φύσηraquo έλεγε ο Κόνσταmicroπλ microε το γνωστό γλαφυρό του ύφος laquoείναι κάτι που πρέπει κανείς να το microάθει microε τον ίδιο τρόπο που microαθαίνει και την τέχνη να διαβάζει τα ιερογλυφικά των Αιγυπτίωνraquo30 Πρόκειται για microια κατrsquo εξοχήν αιχmicroηρή πα-ρατήρηση αν λάβει κανείς υπόψη ότι δεν απευθύνεται τόσο στους άλλους καλλιτέχνες όσο στο κοινό Το συmicroπέρασmicroα στο οποίο καταλήγει ο Κόν-σταmicroπλ είναι ότι το κοινό δεν έχει δικαίωmicroα να κρίνει την πιστότητα ή microη ενός

52 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

πίνακα γιατί η οπτική του συσκοτίζεται από άγνοια και προκαταλήψεις Το 1843 ο Ράσκιν έγραψε το έργο του Σύγχρονοι ζωγράφοι για να υπερασπιστεί τον Τέρνερ microε βάση αυτήν ακριβώς την άποψη Η πραγmicroατεία του Ράσκιν είναι ίσως η τελευταία και πειστικότερη απόπειρα να ερmicroηνευτεί η ιστορία της τέχνης microε βάση την πορεία προς την εικαστική αλήθεια σύmicroφωνα microε την πα-ράδοση του Πλίνιου και του Βαζάρι31 Ο Τέρνερ είναι ανώτερος από τον Κλοντ

4 Παναγία Ρουτσελλάι περ 1285

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 53

Λορραίν ή τον Καναλέττο υποστηρίζει ο Ράσκιν γιατί είναι φανερό πως γνω-ρίζει περισσότερα απrsquo ότι εκείνοι για τη φύση και τα οπτικά εφέ Αυτή όmicroως η αλήθεια της φύσης laquoδεν είναι ευδιάκριτη στις ακαλλιέργητες αισθήσειςraquo Αν ο κριτικός αναλύσει τη δοmicroή των κυmicroάτων και του συννεφιασmicroένου ουρανού των βράχων και της βλάστησης θα αναγνωρίσει τελικά πως ο Τέρνερ είναι πάντοτε σωστός Η πρόοδος της τέχνης microετατρέπεται έτσι σε αγώνα κατά των προκαταλήψεων της παράδοσης Είναι αργή επειδή είναι δύσκολο να αποσυνδέσουmicroε αυτό που πραγmicroατικά βλέπουmicroε από αυτό που απλώς γνωρί-ζουmicroε να ανακτήσουmicroε microε άλλα λόγια το laquoαθώο microάτιraquo (ο Ράσκιν έκανε ευρύ-τερα γνωστό τον όρο) που απαιτείται

Χωρίς να το γνωρίζει ο Ράσκιν προσέφερε έτσι το εκρηκτικό microείγmicroα που θα τίναζε στον αέρα το οικοδόmicroηmicroα της ακαδηmicroαϊκής τέχνης και διδασκαλίας Για τον Barry laquoη απλή επάνοδος στη φυσική microας όρασηraquo δεν ήταν σε θέση να δώσει τίποτε καλύτερο από την Παναγία Ρουτσελλάι Για τον Ράσκιν και τους επιγόνους του στόχος του καλλιτέχνη έπρεπε να είναι η επάνοδος στην άδολη αλήθεια της φυσικής όρασης Οι ανακαλύψεις των ιmicroπρεσιονιστών και οι ζωηρές συζητήσεις που αυτές προκάλεσαν αύξησαν το ενδιαφέρον των καλ-λιτεχνών και των κριτικών για τα laquomicroυστήριαraquo της αντίληψης Είχαν άραγε δίκιο οι ιmicroπρεσιονιστές όταν ισχυρίζονταν ότι έβλεπαν τον κόσmicroο όπως τον ζωγράφιζαν ότι αναπαρήγαν laquoτην εικόνα στον αmicroφιβληστροειδήraquo Αυτός ήταν ο στόχος προς τον οποίο έτεινε ολόκληρη η ιστορία της τέχνης Θα έλυνε τε-λικά η ψυχολογία της αντίληψης τα προβλήmicroατα του καλλιτέχνη

IV

Η σχετική συζήτηση αποκάλυψε αυτό που ήταν αναπόφευκτο να αποκαλύψει η επιστήmicroη είναι ουδέτερη και ο καλλιτέχνης αν θέλει να επικαλείται τα πο-ρίσmicroατά της πρέπει να διακινδυνεύσει Η διάκριση ανάmicroεσα στο τι πραγmicroατι-κά βλέπουmicroε και τι νοητικά συmicroπεραίνουmicroε είναι τόσο παλιά όσο και η συζή-τηση για την ανθρώπινη αντίληψη Ο Πλίνιος συmicroπυκνώνει τις σχετικές από-ψεις της Κλασικής Αρχαιότητας όταν γράφει ότι laquoο νους είναι το πραγmicroατικό όργανο όρασης και παρατήρησης τα microάτια λειτουργούν σαν σκεύος που υπο-δέχεται και microεταβιβάζει το ορατό microέρος όσων συνειδητοποιούmicroεraquo32 Ο Πτολε-microαίος αφιερώνει αρκετά αποσπάσmicroατα από τα Οπτικά του (περ 150 microΧ) στον ρόλο που διαδραmicroατίζει η κρίση στη διαδικασία της όρασης33 Ο microεγαλύ-

54 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

τερος Άραβας microελετητής του θέmicroατος ο Αλχάζεν (πέθ 1038) δίδαξε στη microεσαιωνική ∆ύση τη διάκριση microεταξύ αίσθησης γνώσης και συνεπαγωγής που αποτελούν όλες στοιχεία της αντίληψης laquoΤίποτε απrsquo όσα βλέπουmicroεraquo λέει laquoδεν γίνεται αντιληπτό microόνο microε την αίσθηση της όρασης εκτός από το φως και τα χρώmicroαταraquo34 Τα προβλήmicroατα που έθετε αυτή η παράδοση επα-νήλθαν στο προσκήνιο όταν ο Τζον Λοκ αρνήθηκε την ύπαρξη σύmicroφυτων εν-νοιών και ισχυρίστηκε ότι όλες microας οι γνώσεις αποκτώνται microέσω των αισθή-σεων Αν όmicroως το microάτι αντιδρά microόνο στο φως και στα χρώmicroατα από πού προέρχεται η γνώση microας για την τρίτη διάσταση Στο έργο του Νέα θεωρία της όρασης που εκδόθηκε το 1709 ο Μπέρκλεϋ επανήλθε στο πρόβληmicroα για να καταλήξει στο συmicroπέρασmicroα ότι η γνώση microας του χώρου και του όγκου δεν microπορεί να αποκτηθεί παρά microόνο microέσω της αίσθησης της αφής και της κίνησης Αυτή η αναφορά σε laquoαισθητηριακά δεδοmicroέναraquo που ξεκίνησε microε τους Άγγλους εmicroπειριστές εξακολουθούσε να κυριαρχεί στις ψυχολογικές έρευνες έως τον 19ο αιώνα οπότε και αναπτύχθηκε η επιστήmicroη της οπτικής από τον Χέλmicro-χολτς και άλλους Ούτε όmicroως ο Μπέρκλεϋ ούτε ο Χέλmicroχολτς έκαναν το λάθος να microπερδέψουν την όραση microε την οπτική εντύπωση Αντιθέτως η διάκριση ανάmicroεσα σε ότι ονοmicroάζουmicroε συχνά laquoεντύπωσηraquo ndashτην απλή καταγραφή των ερεθισmicroάτωνndash και τη νοητική διεργασία της αντίληψης που κατά τον Χέλ-microχολτς στηρίζεται στην laquoασύνειδη συνεπαγωγήraquo αποτελούσε κοινό τόπο για την ψυχολογία του 19ου αιώνα35

∆εν ήταν λοιπόν δύσκολο να αντικρουστούν τα ψυχολογικά επιχειρήmicroατα των ιmicroπρεσιονιστών ότι οι πίνακές τους έδειχναν τον κόσmicroο laquoόπως πραγmicroα-τικά τον βλέπουmicroεraquo microε εξίσου ισχυρά ψυχολογικά επιχειρήmicroατα για την εξάρ-τηση της παραδοσιακής τέχνης από τις νοητικές διεργασίες Στην πορεία αυτής της διαmicroάχης που άρχισε γύρω στα τέλη του 19ου αιώνα η γενική και βολική έννοια της microίmicroησης κατέρρευσε αφήνοντας καλλιτέχνες και κριτικούς σε σύγχυση

Σηmicroαντικός από αυτή την άποψη είναι ο ρόλος ορισmicroένων Γερmicroανών στο-χαστών Ένας από αυτούς ο Konrad Fiedler επέmicroενε πως σε αντίθεση microε ότι ισχυρίζονταν οι ιmicroπρεσιονιστές laquoακόmicroα και η πιο απλή αισθητηριακή εντύπωση που microοιάζει microε πρώτη ύλη των νοητικών διεργασιών είναι ήδη ένα νοητικό γεγονός ενώ αυτό που ονοmicroάζεται εξωτερικός κόσmicroος είναι στην πραγmicroατικότητα προϊόν σύνθετων ψυχολογικών διαδικασιώνraquo36

Ένας φίλος του Fiedler ο νεοκλασικός γλύπτης Adolf von Hildebrand επιχείρησε να αναλύσει αυτές τις διαδικασίες στο βιβλιαράκι του microε τίτλο Το

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 55

πρόβληmicroα της microορφής στις εικαστικές τέχνες που εκδόθηκε το 1893 και προκά-λεσε το ζωηρό ενδιαφέρον microιας ολόκληρης γενιάς37 Ο Hildebrand αmicroφισβή-τησε επίσης τα ιδεώδη του επιστηmicroονικού νατουραλισmicroού επικαλούmicroενος την ψυχολογία της αντίληψης Αν επιχειρήσουmicroε να αναλύσουmicroε τις νοητικές microας εικόνες στα συστατικά τους στοιχεία θα δούmicroε ότι αποτελούνται από αισθη-τηριακά δεδοmicroένα που απορρέουν από την όραση αλλά και από αναmicroνήσεις αφής και κίνησης Μια σφαίρα λχ εmicroφανίζεται στο microάτι σαν επίπεδος δί-σκος η αφή είναι εκείνη που microας πληροφορεί για τις ιδιότητες του χώρου και του σχήmicroατος Κάθε απόπειρα του καλλιτέχνη να απεκδυθεί αυτές τις γνώσεις είναι microάταιη αφού χωρίς αυτές δεν αντιλαmicroβάνεται καν τον κόσmicroο Αποστολή του αντιθέτως είναι να laquoεπανορθώσειraquo την έλλειψη κίνησης του έργου του microέσω microιας εικόνας που να microεταδίδει όχι microόνον οπτικές αισθήσεις αλλά και τις απτικές εκείνες microνήmicroες που θα microας επιτρέψουν να ανασυγκροτήσουmicroε την τριδιάστατη φόρmicroα στο microυαλό microας

∆εν είναι ασφαλώς τυχαίο ότι η περίοδος κατά την οποία η συζήτηση αυτή βρισκόταν σε έξαρση ήταν και η περίοδος χειραφέτησης της τέχνης από την αρχαιογνωσία τη βιογραφία την αισθητική38 Θέmicroατα που έως τότε θεωρού-νταν ξεκαθαρισmicroένα άρχισαν να επανεκτιmicroώνται και να αντιmicroετωπίζονται microέσα από νέο πρίσmicroα Όταν το 1896 ο Bernard Berenson έγραψε το εmicroπνευ-σmicroένο δοκίmicroιό του για τους Φλωρεντινούς ζωγράφους ακολούθησε τις βασικές γραmicromicroές της ανάλυσης του Hildebrand39 Με το χάρισmicroά του για microεστές και επιγραmicromicroατικές φράσεις ο Berenson συνόψισε το βιβλίο του Hildebrand στη φράση laquoΟ ζωγράφος microπορεί να εκπληρώσει τους στόχους του microόνον προσδί-δοντας απτικές αξίες (tactile values) σε ερεθίσmicroατα του αmicroφιβληστροειδούςraquo Κατά τον Berenson η σηmicroασία και η προσοχή που δίνουmicroε στο έργο του Τζότ-το ή του Πολαγιουόλο οφείλεται στο ότι πέτυχαν αυτό ακριβώς

Τρία χρόνια αργότερα το 1899 ο Heinrich Woumllfflin δεν παρέλειψε να απο-τίσει φόρο τιmicroής στον Hildebrand στον πρόλογο του έργου του Η Κλασική τέχνη40 Το ιδεώδες της σαφήνειας και της αρmicroονικής διάταξης του χώρου που ο Woumllfflin εντοπίζει στα αριστουργήmicroατα του Ραφαήλ είναι εξίσου επηρεα-σmicroένο από τον Hildebrand όσο και η άποψη του Berenson για τον Τζόττο Ο Woumllfflin όmicroως διαπίστωσε ότι οι αναλυτικές κατηγορίες του Hildebrand ήταν κατάλληλες όχι microόνον ως βοηθητικές για τη διατύπωση αξιολογικών κρίσεων αλλά και ως εργαλεία για την ανάλυση των ποικίλων τρόπων ανα-παράστασης Οι δυο πόλοι γύρω από τους οποίους στρέφεται το θεmicroελιώδες έργο του Βασικές έννοιες της ιστορίας της τέχνης41 η σαφήνεια της Αναγέννησης

56 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

και το πληθωρικό στοιχείο του Μπαρόκ οφείλουν επίσης πολλά στις απόψεις του Hildebrand Ο Woumllfflin ήταν αυτός που επέβαλε τον όρο laquoιστορία της όρασηςraquo στην ιστορία της τέχνης αλλά και εκείνος ο οποίος προειδοποίησε για τους κινδύνους που συνεπάγεται το να δίνει κανείς σε αυτή τη microεταφορά microεγαλύτερη αξία απrsquo όση πραγmicroατικά έχει Ο ίδιος δεν έκανε ποτέ το σφάλmicroα να microπερδέψει την απλή περιγραφή microε την ερmicroηνεία Παρά το ότι γνώριζε όσο λίγοι ιστορικοί της τέχνης το πρόβληmicroα που θέτει η ίδια η ύπαρξη των διαφο-ρετικών τρόπων αναπαράστασης χάρη και στην αυτοσυγκράτηση που είχε κληρονοmicroήσει από τον microεγάλο του πρόγονο τον Jakob Burckhardt ποτέ δεν επιδόθηκε σε αόριστες υποθέσεις για τους απώτερους λόγους των ιστορικών αλλαγών

Το βάρος εποmicroένως να συνδυάσει τις απόψεις του Hildebrand microε τη microελέ-τη της καλλιτεχνικής εξέλιξης έπεσε στον τρίτο από τους πατέρες της laquoιστο-ρίας του καλλιτεχνικού ύφουςraquo τον Alois Riegl Φιλοδοξία του Riegl ήταν να καταστήσει την ιστορία της τέχνης επιστηmicroονικά αξιοσέβαστη απαλλάσσο-ντάς την από τα υποκειmicroενικά αξιολογικά ιδεώδη Σε αυτή του την προσέγγι-ση τον βοήθησε και η επαγγελmicroατική του απασχόληση σε microουσείο καλών και εφαρmicroοσmicroένων τεχνών Μελετώντας την ιστορία των διακοσmicroητικών τεχνών των κάθε είδους microορφότυπων και διακοσmicroητικών microοτίβων πείστηκε ότι οι απόψεις που κυριαρχούσαν έως τότε ήταν εντελώς ανεπαρκείς ndash τόσο η laquoυλι-κήraquo υπόθεση ότι το microορφότυπο ήταν άmicroεσα συνδεδεmicroένο microε την υφαντική και την καλαθοπλεκτική όσο και η laquoτεχνολογικήraquo υπόθεση ότι η δεξιότητα των χεριών είναι το παν Σε τελική ανάλυση τα διακοσmicroητικά microορφότυπα πολλών laquoπρωτόγονωνraquo φυλών microαρτυρούν και προϋποθέτουν εντυπωσιακή επιδεξιότη-τα των χεριών Αν το ύφος αλλάζει αυτό θα πρέπει εποmicroένως να οφείλεται στο ότι αλλάζουν οι στόχοι και οι προθέσεις Στο πρώτο του βιβλίο Το ζήτηmicroα του ύφους42 ο Riegl υποστήριξε ότι αυτά τα θέmicroατα microπορούν και πρέπει να εξετά-ζονται microε αmicroιγώς laquoαντικειmicroενικόraquo τρόπο χωρίς την παρεmicroβολή των υποκει-microενικών εννοιών της προόδου και της παρακmicroής Ως προς τα φυτικά διακο-σmicroητικά microοτίβα λχ υπάρχει κατά τον Riegl microια συνεχής παράδοση από τον αιγυπτιακό λωτό έως τα αραβουργήmicroατα Οι διαδοχικές αυτές αλλαγές και microετεξελίξεις όχι microόνον δεν είναι τυχαίες αλλά και εκφράζουν τον γενικότερο αναπροσανατολισmicroό των καλλιτεχνικών προθέσεων της laquoθέλησης προς τη microορφήraquo η οποία εκδηλώνεται από το microικρότερο ανθέmicroιο έως το πιο microνηmicroειώδες κτίριο Σε microια τέτοια προσέγγιση η έννοια της laquoπαρακmicroήςraquo δεν έχει πια κα-νένα νόηmicroα Αποστολή του ιστορικού είναι να εξηγεί και όχι να κρίνει

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 57

Ένας άλλος ιστορικός της τέχνης στη Βιέννη ο Franz Wickhoff επιχείρη-σε την ίδια ακριβώς εποχή να απαλλάξει microια ολόκληρη περίοδο από το στίγ-microα της παρακmicroής Το 1895 ο Wickhoff microε τη συνεργασία του Wilhelm Ritter von Hartel δηmicroοσίευσε ένα πολύτιmicroο χειρόγραφο της Ύστερης Αρχαιότητας το Vienna Genesis θέλοντας να αποδείξει πως το θεωρούmicroενο παρακmicroιακό και κατώτερο ύφος της ρωmicroαϊκής αυτοκρατορικής τέχνης αδικείται από τους χαρακτηρισmicroούς αυτούς όσο και τα πρόσφατα την εποχή εκείνη έργα των ιmicroπρεσιονιστών43 Η τέχνη των Ρωmicroαίων κατέληγε ο Wickhoff ήταν τόσο laquoπροοδευτικήraquo στο θέmicroα της οπτικής υποκειmicroενικότητας όσο και η τέχνη του τέλους του 19ου αιώνα

Ο Riegl βασίστηκε σε αυτή την ερmicroηνεία για να προχωρήσει σε microια ακόmicroα τολmicroηρή γενίκευση Το 1901 ξεκαθάρισε τη θέση του σε σχέση microε τις πολυ-συζητηmicroένες θεωρίες του Hildebrand44 Ο ιστορικός microπορούσε να δεχτεί την ψυχολογική ανάλυση του Hildebrand αλλά όχι και να συmicromicroεριστεί τις καλ-λιτεχνικές του προτιmicroήσεις Η αναφορά στην αφή δεν ήταν ούτε καλύτερη ούτε χειρότερη από την αναφορά στην όραση Έχοντας αναλάβει να δηmicroοσιεύ-σει αρχαιολογικά ευρήmicroατα από την περίοδο της Ύστερης Αρχαιότητας ο Riegl έγραψε το περιώνυmicroο βιβλίο του Υστερορωmicroαϊκές καλές και εφαρmicroοσmicroένες τέχνες45 την πιο φιλόδοξη ίσως προσπάθεια που έγινε ποτέ να ερmicroηνευτεί η πορεία της τέχνης microε βάση τις αλλαγές στον τρόπο αντίληψης της πραγmicroα-τικότητας

Πρόκειται για βιβλίο που δύσκολα διαβάζεται και συνοψίζεται Ο βασικός πάντως ισχυρισmicroός του Riegl είναι ότι η τέχνη της Αρχαιότητας ενδιαφερόταν πάντοτε για την απόδοση microάλλον microεmicroονωmicroένων αντικειmicroένων παρά του κόσmicroου στην απεραντοσύνη του Η πιο ακραία έκφανση αυτής της τάσης είναι η Αι-γυπτιακή τέχνη Εδώ τα πράγmicroατα αποδίδονται όπως τα αντιλαmicroβάνεται η αφή η πιο laquoαντικειmicroενικήraquo δηλαδή αίσθηση που αναφέρεται στο microόνιmicroο σχή-microα των πραγmicroάτων ανεξάρτητα από τη microεταβαλλόmicroενη οπτική γωνία Αυτός είναι ίσως και ο λόγος που οι Αιγύπτιοι απέφευγαν να αποδίδουν την τρίτη δι-άσταση αφού κάθε έννοια προοπτικής σηmicroαίνει και εισαγωγή ενός υποκειmicroε-νικού στοιχείου Το βήmicroα προς την τρίτη διάσταση έγινε microε τους Έλληνες Μόνον ωστόσο κατά την τρίτη και τελευταία περίοδο της τέχνης της Αρχαι-ότητας (στην Ύστερη Αρχαιότητα) αναπτύχθηκε ένας αmicroιγώς οπτικός τρόπος απόδοσης των αντικειmicroένων όπως αυτά φαίνονται από απόσταση Αυτή η πρόοδος εmicroφανίζεται παραδόξως στον σύγχρονο θεατή σαν οπισθοδρόmicroηση αφού τα σώmicroατα δείχνουν πλέον επίπεδα και άmicroορφα και αφού αποδίδονται

58 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

microόνο microεmicroονωmicroένα αντικείmicroενα αποκοmicromicroένα απrsquo ότι τα περιβάλλει σε ασαφώς σκιώδες ή χρυσό φόντο Και όmicroως στο πλαίσιο της παγκόσmicroιας ιστορίας η τέχνη της Ύστερης Αρχαιότητας δεν αποτελούσε παρακmicroή αλλά αναγκαία microεταβατική φάση Η εmicroφάνιση των γερmicroανικών φύλων στο προσκήνιο που ο Riegl τα θεωρούσε πιο επιρρεπή στην υποκειmicroενικότητα επέτρεψε στην τέχνη να συνεχίσει τους microετασχηmicroατισmicroούς της σε όλο και ανώτερο επίπεδο να πε-ράσει τελικά από την απτική αντίληψη του τριδιάστατου χώρου (Αναγέννηση) σε microια περαιτέρω ενίσχυση της εικαστικής υποκειmicroενικότητας (Μπαρόκ) και στον θρίαmicroβο των αmicroιγώς οπτικών ερεθισmicroάτων (Ιmicroπρεσιονισmicroός)46

laquoΚάθε ύφος αποσκοπεί στην πιστή απόδοση της φύσης και σε τίποτε άλλο

απλώς η αντίληψη που το κάθε ύφος έχει για τη φύση είναι διαφορετικήhellipraquo Η επιmicroονή microε την οποία ο Riegl προσπαθεί να αποδώσει όλες τις υφολογικές αλλαγές (στην αρχιτεκτονική τη γλυπτική τη ζωγραφική τη διακόσmicroηση) στην ίδια αρχή είναι συχνά αξιοθαύmicroαστη Αυτή όmicroως η προσκόλλησή του σε microία και microόνη ερmicroηνευτική αρχή τον παρέσυρε στην προεπιστηmicroονική συνή-θεια που συνοδεύει όλα τα microονιστικά ερmicroηνευτικά σχήmicroατα στην παγίδα της microυθοποίησης του όρου-κλειδί Η laquoθέληση προς τη microορφήraquo το Kunstwollen γίνεται έτσι laquoτο φάντασmicroα στη microηχανήraquo που οδηγεί τους τροχούς της καλ-λιτεχνικής εξέλιξης σύmicroφωνα microε κάποιους laquoαδήριτους νόmicroουςraquo Όπως γράφει και ο Meyer Schapiro οι ερmicroηνείες του Riegl laquohellipείναι ασαφείς και συχνά αυ-θαίρετες Κάθε σηmicroαντική φάση αντιστοιχεί σε microια φυλετική προδιάθεσηhellip Κάθε λαός παίζει έναν προδιαγεγραmicromicroένο ρόλο και αποσύρεται όταν τελειώσει η αποστολή τουhellipraquo47

Εύκολα αντιλαmicroβάνεται κανείς ότι παρόmicroοιες απόψεις για την ιστορία της τέχνης αποτελούν σε microεγάλο βαθmicroό αναβίωση των ροmicroαντικών εκείνων laquomicroυ-θολογιώνraquo που κορυφαία τους στιγmicroή αποτελεί η φιλοσοφία της ιστορίας του Χέγκελ Για την Κλασική Αρχαιότητα και την Αναγέννηση η ιστορία της τέχνης αντανακλούσε την πρόοδο στη χρήση του εκφραστικού microέσου Με αυτή την έννοια και οι ίδιες οι τέχνες αντιmicroετωπίζονταν microερικές φορές microε όρους παιδικής ηλικίας ωριmicroότητας και παρακmicroής48 Οι ροmicroαντικοί όmicroως είδαν την ιστορία γενικότερα σαν το microεγάλο έπος της ανέλιξης της ανθρωπότητας από την παιδική ηλικία στην ωριmicroότητα Η τέχνη αντιmicroετωπίστηκε σαν laquoέκφρα-ση της εποχήςraquo και σαν σύmicroπτωmicroα της φάσης στην οποία έχει φτάσει το Παγκόσmicroιο Πνεύmicroα σε κάθε συγκεκριmicroένη χρονική περίοδο49 Σε αυτό το πλαίσιο ο Γερmicroανός φυσικός Carl Gustav Carus προηγήθηκε ουσιαστικά του Riegl ερmicroηνεύοντας την ιστορία της τέχνης σαν πορεία από την αφή στην

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 59

όραση Συνηγορώντας υπέρ της αναγνώρισης της τοπιογραφίας ως της microε-γάλης τέχνης του microέλλοντος δεν δίστασε να επικαλεστεί τους νόmicroους της ιστορικής νοmicroοτέλειας laquoΣε κάθε οργανισmicroό η ανάπτυξη των αισθήσεων αρ-χίζει microε την αφή Οι πιο λεπτές αισθήσεις της ακοής και της όρασης εmicroφανί-ζονται microε την τελειοποίηση του οργανισmicroού Με τον ίδιο σχεδόν τρόπο η αν-θρωπότητα ξεκίνησε microε τη γλυπτική Ότι έφτιαχνε ο άνθρωπος έπρεπε να είναι συmicroπαγές ογκώδες απτό Γιrsquo αυτό και η ζωγραφικήhellip εmicroφανίζεται πάντοτε σε microεταγενέστερη φάσηhellip Η τοπιογραφίαhellip προϋποθέτει υψηλό επί-πεδο ανάπτυξηςraquo50

Έχω εξηγήσει σε άλλα microου κείmicroενα γιατί θεωρώ εξαιρετικά επικίνδυνο το να βασίζεται η ιστορία της τέχνης σε microυθολογικές ερmicroηνείες51 Η συνήθεια να microιλά κανείς microε έννοιες όπως laquoανθρωπότηταraquo laquoφυλέςraquo laquoεποχέςraquo κλπ εξα-σθενίζει την αντίσταση του microυαλού σε laquoολοκληρωτικέςraquo τάσεις και συνήθειες Για να φανεί ότι δεν υποστηρίζω κάτι τέτοιο αβασάνιστα θα microπορούσα να αναφέρω τα διδάγmicroατα που ο Hans Sedlmayr συνιστά στον αναγνώστη να βγάλει διαβάζοντας τον Riegl ndash για τα δοκίmicroια του οποίου έγραψε microια εισαγω-γή το 192752

Έχοντας εκθέσει ότι θεωρεί laquoπεmicroπτουσίαraquo της θεωρίας του Riegl ο Sedl-mayr περνά στην απαρίθmicroηση των εσφαλmicroένων απόψεων ορισmicroένων επιγόνων του οι οποίες θα πρέπει να απορριφθούν ως αβάσιmicroες Μια από αυτές τις από-ψεις είναι ότι laquomicroόνον τα άτοmicroα είναι πραγmicroατικά ενώ οι οmicroάδες και οι πνευ-microατικές κοινότητες αποτελούν απλώς αφηρηmicroένες έννοιεςraquo Κατά συνέπεια πρέπει επίσης να απορρίψουmicroε laquoτην πίστη στον ενιαίο και αmicroετάβλητο χαρα-κτήρα της ανθρώπινης φύσης και λογικήςraquo καθώς και την ιδέα ότι laquoη φύση παραmicroένει πάντοτε η ίδια και απλώς απεικονίζεται microε διάφορους τρόπουςraquo Τέλος πρέπει να αρνηθούmicroε την αιτιοκρατική ανάλυση της ιστορίας laquoπου αντιλαmicroβάνεται την ιστορική αλλαγή σαν αλυσίδα αιτίων και αποτελεσmicroά-τωνraquo Η laquoνοηmicroατοδοτηmicroένη αυτο-κίνηση του Πνεύmicroατος που οδηγεί σε αυ-θεντικά ιστορικά σύνολα γεγονότωνraquo είναι κάτι υπαρκτό

Τυχαίνει να είmicroαι φανατικός υπέρmicroαχος όλων εκείνων των laquoξεπερασmicroένωνraquo ιδεών τις οποίες ο Sedlmayr το 1927 παρακινούσε ένα εύπιστο κοινό να απορ-ρίψει συνηγορώντας παράλληλα υπέρ ενός ιστορικισmicroού έντονα επηρεασmicroένου από τον Σπένγκλερ Όπως γράφει και ο Κ Ρ Πόππερ στο βιβλίο του Η ένδεια του ιστορικισmicroού laquo∆εν συmicroπαθώ καθόλου αυτά τα ldquoπνεύmicroαταrdquo ούτε τα ιδεα-λιστικά τους πρωτότυπα ούτε τις διαλεκτικές και υλιστικές τους ενσαρκώ-σεις Αντίθετα αισθάνοmicroαι απόλυτα αλληλέγγυος microε όσους τα περιφρονούν

60 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Αισθάνοmicroαι ωστόσο ότι microαρτυρούν την ύπαρξη ενός κενού ενός χώρου που η κοινωνιολογία οφείλει να καλύψει microε κάτι πιο απτό όπως microια ανάλυση των προβληmicroάτων που τίθενται στο πλαίσιο microιας παράδοσηςraquo Το ύφος είναι κατά τη γνώmicroη microου microια από τις εκφάνσεις αυτών των παραδόσεων Στον βαθmicroό που δεν έχουmicroε κάποια καλύτερη ερmicroηνεία να προσφέρουmicroε η ύπαρξη οmicroοιό-microορφων τρόπων αναπαράστασης του κόσmicroου ωθεί προς την εύκολη εξήγηση ότι αυτή η ενότητα θα πρέπει να οφείλεται σε κάποιο υπερατοmicroικό πνεύmicroα το laquoπνεύmicroα της εποχήςraquo ή το laquoπνεύmicroα της φυλήςraquo53

∆εν αρνούmicroαι φυσικά ότι οι ιστορικοί όπως και όλοι οι microελετητές ανθρώπι-νων οmicroάδων ανακαλύπτουν συχνά κοινές στάσεις κοινές πεποιθήσεις ή κοινά γούστα που θα microπορούσαν να θεωρηθούν η κυρίαρχη (σε microια τάξη microια γενιά ένα έθνος) νοοτροπία και αντίληψη Ούτε βέβαια αmicroφισβητώ ότι οι αλλαγές στο διανοητικό κλίmicroα και το γούστο ή στη microόδα αντανακλούν κοινωνικές αλ-λαγές και ότι η διερεύνηση των σχέσεων αυτών microπορεί να παρουσιάζει σηmicroα-ντικό ενδιαφέρον Τόσο όmicroως ο Riegl όσο και οι επίγονοί του και οι ερmicroηνευτές του (όπως ο Worringer ο Dvo aacutek και ο Sedlmayr) εκτός από πλείστα όσα ιστορικά ζητήmicroατα που ανακύπτουν αυτό για το οποίο αισθάνονται κατrsquo εξο-χήν περήφανοι είναι τελικά και το microοιραίο τους microειονέκτηmicroα απορρίπτοντας την έννοια της δεξιότητας και τη σηmicroασία της όχι microόνον αγνοούν κρίσιmicroες πλευρές της καλλιτεχνικής δηmicroιουργίας αλλά κάνουν αδύνατη και τη διαmicroόρ-φωση microιας έγκυρης ψυχολογίας των υφολογικών αλλαγών κάτι που περιλαmicro-βάνεται οπωσδήποτε στις φιλοδοξίες τους54

Η ιστορία του γούστου και της microόδας είναι microια ιστορία προτιmicroήσεων και επιλογών microεταξύ εναλλακτικών λύσεων Η απόρριψη των ακαδηmicroαϊκών συmicro-βάσεων της εποχής τους από τους Προραφαηλίτες όπως και ο laquoιαπωνισmicroόςraquo της Αρ Νουβώ αποτελούν χαρακτηριστικά παραδείγmicroατα Παρόmicroοιες αλλα-γές σε ένα ύφος και στο κύρος που αυτό έχει microπορούν να περιγραφούν και microε όρους laquoθέλησης προς τη microορφήraquo ndash άλλωστε κανείς δεν αmicroφιβάλλει ότι απο-τελούσαν συmicroπτώmicroατα ενός ευρύτερου συνόλου τάσεων και διαθέσεων Ωστό-σο αυτό που microας ενδιαφέρει εδώ από microεθοδολογική άποψη είναι ότι microια επιλο-γή εκφράζει κάτι συνολικότερο microόνον αν microπορούmicroε να ανασυστήσουmicroε τις συνθήκες και τις διαδικασίες της Ο πλοίαρχος που θα microπορούσε να εγκατα-λείψει το πλοίο του αλλά προτίmicroησε να βυθιστεί microαζί του ήταν προφανώς ηρω-ικός microπορεί όmicroως και αυτός που κοιmicroόταν στην καmicroπίνα του και πνίγηκε να ήταν εξίσου ηρωικός αλλά δεν θα το microάθουmicroε ποτέ Αν θέλουmicroε να αντιmicroετω-πίζουmicroε το ύφος ως σύmicroπτωmicroα κάποιων γενικότερων (ενδεχοmicroένως πολύ εν-

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 61

διαφερουσών) καταστάσεων χρειαζόmicroαστε αναγκαστικά microια θεωρία των εναλ-λακτικών λύσεων και εκδοχών Αν κάθε αλλαγή είναι αναπόφευκτη και συνο-λική δεν υπάρχει τίποτε για να συγκρίνουmicroε καmicroιά κατάσταση για να ανασυστήσουmicroε κανένα σύmicroπτωmicroα και καmicroιά έκφραση για να διερευνήσουmicroε Σε αυτή την περίπτωση η αλλαγή αποτελεί σύmicroπτωmicroα τηςhellip αλλαγής και για να συγκαλυφθεί αυτή η ταυτολογία επιστρατεύεται κάποιο microεγαλεπήβο-λο εξελικτικό σχήmicroα Αυτό συνέβη όχι microόνο microε τον Riegl αλλά και microε πολλούς από τους επιγόνους του Λίγοι είναι σήmicroερα οι ιστορικοί και ακόmicroα λιγότεροι οι ανθρωπολόγοι που πιστεύουν ότι η ανθρωπότητα έχει υποστεί κάποια εmicro-φανή βιολογική αλλαγή από τη microια ιστορική περίοδο στην άλλη Ακόmicroα όmicroως και εκείνοι που θα δέχονταν ότι υπάρχει κάποια ανεπαίσθητη βαθmicroιαία γενε-τική διαφοροποίηση της ανθρωπότητας δεν θα δέχονταν ποτέ την άποψη ότι ο άνθρωπος άλλαξε τα τελευταία 3000 χρόνια (περίοδο που αντιστοιχεί σε περίπου εκατό γενιές) τόσο όσο η τέχνη του και το ύφος του55

V

Ο εξελικτισmicroός είναι νεκρός αλλά τα γεγονότα που τροφοδοτούν τον microύθο του δεν είναι εύκολο ακόmicroα και σήmicroερα να αγνοηθούν Ένα από αυτά τα γεγονότα είναι η συγγένεια ανάmicroεσα στην παιδική και την πρωτόγονη τέχνη Για τον microη ιδιαίτερα υποψιασmicroένο η συγγένεια αυτή οδηγεί στο εσφαλmicroένο δίληmicromicroα ότι οι πρωτόγονοι είτε δεν microπορούσαν να προχωρήσουν περισσότερο γιατί διέθεταν τη δεξιότητα ενός παιδιού microόνο είτε ότι δεν ήθελαν να προχωρήσουν περισσότερο γιατί εξακολουθούσαν να έχουν νοοτροπία παιδιού Και οι δυο αυτές υποθέσεις είναι προφανώς λάθος καθώς στηρίζονται στη σιωπηλή παραδοχή πως ότι είναι εύκολο για microας ήταν και πάντοτε εύκολο Ένα από τα σηmicroαντικότερα και microονιmicroότερα κέρδη από την επαφή της ιστορίας της τέχνης microε την ψυχολογία της αντίληψης είναι κατά τη γνώmicroη microου ότι δεν είmicroαστε πλέον υποχρεωmicroένοι να πιστεύουmicroε κάτι τέτοιο Στην πραγmicroατικότητα έστω και αν λυπάmicroαι για την κακή χρήση αυτής της προσέγγισης από τον ιστορικισmicroό οmicroολογώ πως νοσταλγώ κάπως την τόλmicroη των αισιόδοξων στοχαστών του 19ου αιώνα Ίσως αυτό να οφείλεται και στο ότι είχα την τύχη να διδαχτώ από τέτοια τολmicroηρά πνεύmicroατα που στις αρχές του 20ού αιώνα προσπαθούσαν να απαντήσουν στο ερώτηmicroα γιατί η τέχνη έχει ιστορία Ένας από αυτούς ήταν και ο Emanuel Loewy του οποίου η περιώνυmicroη microελέτη Η απόδοση της φύσης στην Πρώιmicroη

62 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Ελληνική τέχνη εκδόθηκε το 190056 Σε αυτό το βιβλίο περιέχεται κατά τη γνώmicroη microου ότι καλύτερο microπορεί να αντλήσει κανείς από τον εξελικτισmicroό

Ο Loewy επηρεάστηκε επίσης από τον Hildebrand και την ψυχολογία των αισθητηριακών δεδοmicroένων Όπως και αρκετοί άλλοι κριτικοί της ίδιας περιόδου ο Hildebrand απέδιδε τις ιδιοmicroορφίες της παιδικής τέχνης σε ασαφείς εικόνες microνήmicroης57 Οι εικόνες αυτές θεωρούνταν κατάλοιπα αισθητηριακών εντυπώ-σεων που καταγράφονται στη microνήmicroη όπου και συmicroπυκνώνονται σε χαρακτη-ριστικά σχήmicroατα microε τον ίδιο λίγο πολύ τρόπο που σχηmicroατίζονται χαρακτηρι-στικές εικόνες microε τη διαδοχική υπέρθεση πολλών φωτογραφιών Σε αυτή τη διαδικασία υποστήριζε ο Loewy η microνήmicroη αποβάλλει τα χαρακτηριστικά γνω-ρίσmicroατα των αντικειmicroένων όλα εκείνα τα στοιχεία που τους δίνουν την ιδιαί-τερη microορφή τους Ο πρωτόγονος καλλιτέχνης όπως και το παιδί ξεκινά από αυτές τις εικόνες microνήmicroης Έτσι θα προσπαθήσει να αποδώσει το ανθρώπινο σώmicroα microετωπικά τα άλογα σε πλάγια όψη τις σαύρες όπως φαίνονται από ψηλά Η ανάλυση του Loewy για αυτές τις αρχαϊκές microεθόδους γίνεται και σήmicroερα εν πολλοίς δεκτή αν και πρόκειται για κυκλική σε microεγάλο βαθmicroό εξή-γηση Αφού ο πρωτόγονος καλλιτέχνης δεν αντιγράφει προφανώς τον εξωτε-ρικό κόσmicroο αντιγράφει κάποιον αόρατο εσωτερικό κόσmicroο νοητικών εικόνων Η microόνη ωστόσο απόδειξη για την ύπαρξη αυτών των εικόνων προέρχεται απόhellip την τέχνη των πρωτογόνων Κανείς microας δεν έχει πιστεύω στο microυαλό του τις σχηmicroατικές παραστάσεις ανθρώπινων σωmicroάτων αλόγων ή σαυρών που υπαινίσσεται η θεωρία του Loewy Για τον καθένα από microας αυτές οι λέξεις παραπέmicroπουν και σε κάτι διαφορετικό ενώ θα υπάρχουν πάντοτε και κάποια φευγαλέα γεγονότα που δεν θα microπορούν να αναπαραχθούν microε ολοκληρωmicroένο τρόπο Οι επιφυλάξεις αυτές δεν αναιρούν πάντως την αξία των αναλύσεων του Loewy για τα κοινά στοιχεία στην τέχνη των παιδιών των ακαλλιέργητων ενηλίκων και των πρωτογόνων Ο Loewy στρέφοντας την προσοχή του όχι πλέον στην εξέλιξη της ανθρωπότητας γενικά αλλά στην πρώτη φορά που τα κοινά αυτά στοιχεία άρχισαν microεθοδικά να απορρίπτονται (στην Αρχαϊκή τέχνη στην Ελλάδα) ανέδειξε τη σηmicroασία των δυνάmicroεων εκείνων που πρέπει να υπερβεί microια τέχνη αν θέλει να πετύχει την ψευδαίσθηση της πραγmicroατικότητας Καθένα από αυτά τα βήmicroατα εmicroφανίζεται σαν κατάκτηση microιας άγνωστης έως τότε περιοχής που η νέα παράδοση εικονοπλασίας πρέπει να διασφαλίσει και να κατοχυρώσει Αυτή είναι και η αιτία που τα νέα καλλιτεχνικά πρότυπα δείχνουν πάντοτε ανεξήγητη (microε όρους laquoαισθητηριακών εντυπώσεωνraquo) ανθε-κτικότητα

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 63

Ο δάσκαλός microου στην ιστορία της τέχνης ο Julius von Schlosser έδειχνε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τον ρόλο των laquoτύπωνraquo ή ακόmicroα και των στερεοτύπων στην καλλιτεχνική παράδοση Ξεκινώντας από τη microελέτη παλαιών νοmicroισmicroά-των σύντοmicroα πέρασε στη microελέτη της Μεσαιωνικής τέχνης όπου οι microεταβο-λές των laquoτύπωνraquo είναι εmicroφανείς Το πρόβληmicroα της χρήσης των laquoπροηγούmicroε-νων τύπωνraquo στη Μεσαιωνική τέχνη δεν έπαψε ποτέ να γοητεύει τον Schloss-er παρά το ότι η επίδραση του Κρότσε τον έκανε ολοένα και πιο επιφυλακτικό απέναντι στις ψυχολογικές ερmicroηνείες (όσοι γνωρίζουν τις σκέψεις του στα ζητήmicroατα αυτά θα αναγνωρίσουν κάποια από τα αγαπηmicroένα του θέmicroατα σε αυτό το βιβλίο)58

Ότι έκανε ο Schlosser για τον Μεσαίωνα ο σύγχρονός του Aby Warburg το έκανε για την Αναγέννηση στην Ιταλία Εmicroβαθύνοντας συνεχώς στο πρό-βληmicroα τι ακριβώς αναζητούσε η Αναγέννηση στην Κλασική Αρχαιότητα ο Warburg οδηγήθηκε στην ανάλυση του ύφους της Αναγέννησης microε βάση την υιοθέτηση microιας νέας εικαστικής γλώσσας Πρόσεξε ότι τα δάνεια των καλλι-τεχνών της Αναγέννησης από την Κλασική γλυπτική δεν ήταν τυχαία αλλά αντιθέτως εmicroφανίζονταν όπου ο καλλιτέχνης αισθανόταν την ανάγκη microιας ιδιαίτερα εκφραστικής κίνησης ή χειρονοmicroίας (αυτό που ο Warburg αποκάλε-σε τελικά Pathosformel)59 Ιδιαίτερη εντύπωση προκάλεσε η επιmicroονή του Warburg στην άποψη ότι οι καλλιτέχνες του 15ου αιώνα που έως τότε θεω-ρούνταν υπέρmicroαχοι της απλής καθαρής παρατήρησης πολύ συχνά κατέφευ-γαν σε προϋπάρχοντες laquoτύπουςraquo Βοηθούmicroενοι και από την αύξηση του ενδι-αφέροντος για τα εικονογραφικά πρότυπα οι επίγονοι του Warburg κατέληγαν όλο και περισσότερο στη διατύπωση ότι η εξάρτηση από την παράδοση είναι ο κανόνας ακόmicroα και στα έργα εκείνα της Αναγέννησης και του Μπαρόκ που έως τότε θεωρούνταν νατουραλιστικά Σήmicroερα η microελέτη αυτής της συνέχει-ας έχει αντικαταστήσει σε microεγάλο βαθmicroό το παλαιότερο ενδιαφέρον για το ύφος και την εξέλιξή του60

Στο γοητευτικό του έργο Η ψυχολογία της τέχνης ο Αντρέ Μαλρό κατα-πιάνεται microε τη σηmicroασία αυτών των διαπιστώσεων61 Υπάρχει πολύς Χέγκελ και πολύς Σπένγκλερ στους ύmicroνους του Μαλρό προς τον microύθο και την αλλαγή αλλά και ριζική αmicroφισβήτηση της άποψης ότι το ύφος και η τεχνοτροπία του παρελθόντος αντικατοπτρίζει ουσιαστικά τον τρόπο microε τον οποίο οι καλλιτέχνες laquoέβλεπανraquo τον κόσmicroο Ο Μαλρό ξέρει πως η τέχνη γεννιέται από την τέχνη και όχι από τη φύση Παρrsquo όλη ωστόσο τη γοητεία του και παρά τις εmicroπνευ-σmicroένες ψυχολογικές του επισηmicroάνσεις το βιβλίο του Μαλρό δεν καταφέρνει να

64 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

microας δώσει αυτό που ο τίτλος του υπόσχεται microια ψυχολογία της τέχνης Εξα-κολουθούmicroε να microην έχουmicroε microια ικανοποιητική εξήγηση για το σκίτσο του Αλαίν [1] Ίσως όmicroως να είmicroαστε καλύτερα προετοιmicroασmicroένοι απrsquo ότι ο Riegl για να αποπειραθούmicroε microια τέτοια εξήγηση Γνωρίζουmicroε πλέον αρκετά για την επιρροή των συmicroβάσεων και τη δύναmicroη των παραδόσεων στα διάφορα γνωσιακά πεδία Οι ιστορικοί έχουν microελετήσει την επίδραση κάποιων προτύπων στον χρονικο-γράφο που επιδιώκει να καταγράψει τα πρόσφατα γεγονόταmiddot microελετητές της λογοτεχνίας όπως ο Ernst Robert Curtius έχουν επισηmicroάνει τον ρόλο των πα-ραδοσιακών κοινών τόπων στην ποίηση62 Είναι λοιπόν η ώρα να προσεγγίσει κανείς το πρόβληmicroα του ύφους και πάλι εξοπλισmicroένος όmicroως microε τις σχετικά πρόσφατες γνώσεις για τη δύναmicroη των παραδόσεων

Αντιλαmicroβάνοmicroαι ότι αυτή η εmicromicroονή στην ανθεκτικότητα των συmicroβάσεων στον ρόλο των laquoτύπωνraquo και των στερεοτύπων στην τέχνη θα συναντήσει την επιφυλακτικότητα όσων δεν έχουν δουλέψει σε αυτό το πεδίο Μια πάγια σχε-δόν κατηγορία κατά της ιστορίας της τέχνης είναι ότι επικεντρώνει το ενδια-φέρον της στην αναζήτηση επιδράσεων παραγνωρίζοντας έτσι το laquomicroυστήριοraquo της δηmicroιουργικότητας Όmicroως αυτό δεν είναι πάντοτε αλήθεια Όσο περισσό-τερο συνειδητοποιούmicroε την έντονη τάση του ανθρώπου να επαναλαmicroβάνει ότι έχει microάθει τόσο microεγαλύτερος είναι ο θαυmicroασmicroός microας για τα εξαιρετικά εκείνα άτοmicroα που καταφέρνουν να ξεφύγουν από αυτή την έmicroφυτη τάση και να ανοί-ξουν νέους δρόmicroους στους οποίους έρχονται και άλλοι να βαδίσουν

Παρrsquo όλα αυτά συχνά αναρωτιέmicroαι αν τα συmicroπεράσmicroατά microου προκύπτουν πράγmicroατι από τα δεδοmicroένα της ιστορίας της τέχνης αν η ανάγκη του τύπου της laquoφόρmicroουλαςraquo είναι τόσο καθολική όσο πιστεύω Σε ένα όmicroορφο απόσπα-σmicroα από τον Κουιντιλιανό γίνεται λόγος για τη δηmicroιουργικότητα του ανθρώ-πινου microυαλού microε τον καλλιτέχνη να αναφέρεται ως χαρακτηριστικό παράδειγ-microα laquoΠοιος καλλιτέχνης διδάχτηκε ποτέ να αναπαριστά όλα όσα υπάρχουν στη φύση hellipΠοιος τεχνίτης δεν έχει κατασκευάσει ένα σκεύος σε σχήmicroα που δεν έχει δει ποτέ τουraquo63

Πρόκειται σίγουρα για ενδιαφέρουσα παρατήρηση που όmicroως παραβλέπει το γεγονός ότι το νέο σκεύος θα ανήκει λίγο-πολύ στην ίδια οικογένεια microορφών microε αυτές που γνωρίζει ο τεχνίτης ότι η αναπαράσταση laquoόλων όσα υπάρχουν στη φύσηraquo εκ microέρους του θα συνδέεται πάντοτε microε τις αναπαραστάσεις εκείνες που οι δάσκαλοί του του κληροδότησαν64 Κανένας ιστορικός της τέχνης δεν microπορεί να υποτιmicroήσει την επίδραση του ύφους και πολύ λιγότερο βέβαια ο ιστορικός εκείνος που χαρτογραφεί τον microακρύ δρόmicroο προς την ψευδαίσθηση

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 65

VI

Για να απαντήσει κανείς σε αυτά τα κρίσιmicroα ερωτήmicroατα της επιστήmicroης microας δεν αρκεί πιστεύω να επαναλαmicroβάνει απλώς την παλαιά διάκριση σε laquoόρασηraquo και laquoγνώσηraquo ή να επιmicroένει πως κάθε αναπαράσταση γενικά βασίζεται σε συmicroβάσεις Πρέπει να αναλυθεί microέσα από νέο πρίσmicroα και microε ψυχολογικούς όρους τι ακριβώς περιλαmicroβάνει η διαδικασία της εικονοπλασίας και της ανά-γνωσης των εικόνων Σε αυτό ακριβώς το σηmicroείο εmicroφανίζεται ένα τεράστιο εmicroπόδιο Η απλή ψυχολογία στην οποία στηρίζονταν microε τόση σιγουριά ο Bar-ry και ο Ράσκιν ο Riegl και ο Loewy δεν υπάρχει πλέον για να microας καθοδη-γήσει Τα προβλήmicroατα που συνδέονται microε τη διαδικασία της αντίληψης είναι σήmicroερα τόσο microεγάλα και πολύπλοκα ώστε κανείς δεν θα microπορούσε να ισχυριστεί ότι τα αντιλαmicroβάνεται και τα κατέχει πλήρως

Ο Berenson microπορούσε να ξεκινά την περιήγησή του σε αυτά τα πεδία microε τη φράση laquoη ψυχολογία έχει διαπιστώσειhellipraquo Σήmicroερα λείπει από τα βιβλία που κυκλοφορούν αυτός ο τόνος της βεβαιότητας Ο J J Gibson λχ γράφει στην πολύ ενδιαφέρουσα microελέτη του Η αντίληψη του οπτικού κόσmicroου laquoΟι ση-microερινοί ψυχολόγοι δεν καταλαβαίνουν τι σηmicroαίνει να συλλαmicroβάνεις και να ερευ-νάς νέα χαρακτηριστικά του κόσmicroουraquo65 Ο D O Hebb στο γνωστό του βιβλίο Η οργάνωση της συmicroπεριφοράς φτάνει να υποστηρίξει πως laquoη αντίληψη του microεγέθους της φωτεινότητας και του τόνου microπορεί να ειπωθεί ότι προς το παρόν δεν ερmicroηνεύεται από καmicroιά θεωρίαraquo66 Η δυσκολία αυτή δεν περιορίζε-ται στα βασικά ζητήmicroατα Μιλώντας για τον απροσδόκητο τρόπο microε τον οποίο τα αλληλοεπικαλυπτόmicroενα χρώmicroατα microπορούν να επιδρούν το ένα στο άλλο ndashκάτι που ενδιαφέρει ιδιαίτερα τον ζωγράφοndash ο Ralph Μ Evans γράφει στο βιβλίο του Εισαγωγή στο χρώmicroα laquohellipώσπου να microπορέσουmicroε να εξηγήσουmicroε αυτά τα φαινόmicroενα χωρίς εξεζητηmicroένες υποθέσεις δεν microπορούmicroε να πούmicroε ότι καταλαβαίνουmicroε τον τρόπο microε τον οποίο λειτουργεί η οπτική διαδικασίαraquo67

Κάτω από αυτές τις συνθήκες ίσως είναι παράτολmicroο να επικαλεστούmicroε τα πορίσmicroατα ενός αβέβαιου πεδίου για να εξηγήσουmicroε τις αmicroφιβολίες microας και τις αβεβαιότητές microας Όmicroως η ενθάρρυνση για microια τέτοια απόπειρα προέρχεται ακριβώς από έναν microεγάλο πρωτοπόρο της ψυχολογίας της αντίληψης τον Wolfgang Koumlhler Στις παραδόσεις του microε τίτλο Η δυναmicroική στην ψυχολογία (1940) ο Koumlhler εκθειάζει τις αρετές της laquoκαταπάτησης ξένου εδάφους ως επιστηmicroονικής τεχνικήςraquo

laquoΟι ευτυχέστερες στιγmicroές στην ιστορία της γνώσης είναι όταν γεγονότα

66 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

που έως τότε θεωρούνταν εντελώς ιδιαίτερα συσχετίζονται ξαφνικά microε άλλα από πρώτη microατιά απόmicroακρα και φωτίζονται microε εντελώς νέο τρόπο Για να συmicroβεί κάτι τέτοιο στην ψυχολογία πρέπει να είmicroαστε πάντοτε πληροφορη-microένοι και για άλλα πράγmicroατα εκτός από το καθαυτό αντικείmicroενό microαςhellip Αν η σηmicroερινή κατάσταση της ψυχολογίας microάς προσφέρει έναν θαυmicroάσιο λόγο ndashή microάλλον microια έξοχη ευκαιρίαndash για να επεκτείνουmicroε την περιέργειά microας πέρα από το περιορισmicroένο microας πεδίο δεν θα έπρεπε να προσπαθούmicroε να αδράξουmicroε αυτή την ευκαιρίαraquo68

Ένας τουλάχιστον από τους οπαδούς του Koumlhler άδραξε πάντως την ευ-καιρία και αποτόλmicroησε το πέρασmicroα από την ψυχολογία στην τέχνη Το βιβλίο του Rudolf Arnheim Τέχνη και οπτική αντίληψη69 ασχολείται microε την εικόνα από τη σκοπιά της ψυχολογίας της ολικής microορφής (Gestalt) Η ανάγνωση αυτού του βιβλίου microού έχει προσφέρει πολλά Το κεφάλαιο για την τέχνη των παιδιών microού φάνηκε τόσο διδακτικό ώστε ένιωσα ndashmicroε ανακούφισηndash πως microπορώ πλέ-ον να σταmicroατήσω τις έρευνές microου σε αυτό το πολυσυζητηmicroένο πεδίο Από την άλλη το βιβλίο του Arnheim λέει λίγα πράγmicroατα για τον ιστορικό της τέχνης και το πρόβληmicroα του ύφους Ίσως ο συγγραφέας σπεύδει κάπως να ακολου-θήσει τον Riegl στην laquoαντικειmicroενικότητάraquo του να δικαιώσει τους πειραmicroατι-σmicroούς της τέχνης του 20ού αιώνα η οποία σε microεγάλο βαθmicroό θεωρεί το πρό-βληmicroα της ψευδαίσθησης απλή προκατάληψη των laquoφιλισταίωνraquo Το γεγονός ότι τα πρότυπα της πιστότητας και της αληθοφάνειας αλλάζουν από εποχή σε εποχή δίνει στον Arnheim την ελπίδα ότι laquomicroια νέα αλλαγή στο επίπεδο της πραγmicroατικότητας στην τέχνηraquo θα κάνει τα έργα του Πικάσσο του Μπρακ ή του Κλέε laquoνα microοιάζουν microε τα πράγmicroατα που αναπαριστούνraquo ndash αν αυτό αλη-θεύει δεν αποκλείεται στο microέλλον να δούmicroε διαφηmicroίσεις για microαντολίνα κανά-τες ή άλλα αντικείmicroενα που να κινούνται στο νέο αυτό laquoεπίπεδο πραγmicroατικό-τηταςraquo70

Το βιβλίο του W M Ivins Jr Χαρακτικά και οπτική επικοινωνία71 αποτε-λεί πικρό αντίδοτο σε αυτές τις πνευmicroατικές αναζητήσεις Κατά τον Ivins η ιστορία της αναπαράστασης microπορεί να ενταχθεί στη γενικότερη ιστορία της επιστήmicroης χωρίς καmicroιά αναφορά σε ζητήmicroατα αισθητικής

Σε αυτό το σηmicroείο θα ήθελα επίσης να microνηmicroονεύσω το βιβλίο του Anton Ehrenzweig Η ψυχανάλυση της καλλιτεχνικής όρασης και ακοής72 Η οξυδέρκεια και η τόλmicroη microε την οποία ο συγγραφέας προσπαθεί να εντάξει τα πορίσmicroατα της ψυχολογίας της Gestalt σε ένα σύστηmicroα φροϋδικών ιδεών αξίζει κάθε προ-σοχή και κάθε σεβασmicroό Ο Ehrenzweig δεν κάνει το λάθος να υποτιmicroήσει τις

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 67

δυνάmicroεις που έχει να αντιmicroετωπίσει ο επιστηmicroονικός νατουραλισmicroός στην τέ-χνη Μας δίνει ενδιαφέρουσες περιγραφές του οπτικού χάους που προσπαθεί να υποτάξει η τέχνη αλλά δεν αποφεύγει και αυτός κατά τη γνώmicroη microου την άρνηση να microελετήσει κάποια πειράmicroατα microε την αντικειmicroενική πραγmicroατικότη-τα όπως δεν αποφεύγει και την προσφυγή σε εξελικτικιστικές ερmicroηνείες

Τα τρία βιβλία που ανέφερα δείχνουν ότι εκκρεmicroούν κάποια προβλήmicroατα που ζητούν τις λύσεις τους Έχοντας ήδη προχωρήσει τη δουλειά microου όταν κυκλο-φόρησαν τα τρία βιβλία δεν microπορώ να ισχυριστώ πως οι κρίσεις microου για αυτά είναι ανεπηρέαστες Έτσι ή αλλιώς πιστεύω πως τα εν λόγω έργα δείχνουν ότι είναι πιεστική ανάγκη για τον ιστορικό του καλλιτεχνικού ύφους να διαβεί τα σύνορα που τον χωρίζουν από τον ψυχολόγο Ένα τέτοιο εγχείρηmicroα πιστεύω πως microπορεί να αποδώσει κάτι πολύ περισσότερο από microερικές microεmicroονωmicroένες περιπτώσεις ψυχολογικών πειραmicroάτων O ριζικός αναπροσανατολισmicroός κάθε παραδοσιακής ιδέας για τον ανθρώπινο νου δεν microπορεί να αφήσει ανεπηρέαστο τον ιστορικό της τέχνης Αυτός ο αναπροσανατολισmicroός είναι ndashέστω και έmicromicroε-σαndash φανερός στην αντιmicroετώπιση της παιδικής τέχνης από τον Arnheim κα-θώς και στις απόψεις του Ehrenzweig για την ασύνειδη αντίληψη ndash έστω και αν ο χαρακτήρας και η σηmicroασία ενός τέτοιου αναπροσανατολισmicroού συσκοτί-ζεται κάπως από την εmicromicroονή τους στις ιδέες και στην ορολογία microιας συγκε-κριmicroένης ψυχολογικής σχολής και θεωρίας Οι βασικοί όροι που χρησιmicroο- ποιούσαν microε εmicroπιστοσύνη καλλιτέχνες κριτικοί και ιστορικοί της τέχνης έχουν χάσει σε microεγάλο βαθmicroό το κύρος τους και την αξία τους Έννοιες όπως laquomicroίmicroη-ση της φύσηςraquo laquoεξιδανίκευσηraquo ή laquoαφαίρεσηraquo στηρίζονται στην παραδοχή ότι προηγούνται οι laquoαισθητηριακές εντυπώσειςraquo οι οποίες εν συνεχεία υπό-κεινται στην απαραίτητη επεξεργασία παραmicroορφώνονται ή γενικεύονται

Ο Κ Ρ Πόππερ αποκαλεί αυτές τις απόψεις laquoθεωρία του microυαλού-κουβάraquo ενός microυαλού δηλαδή όπου σωρεύονται τα laquoαισθητηριακά δεδοmicroέναraquo Έχοντας αποδείξει το αβάσιmicroο αυτής της βασικής παραδοχής στο πεδίο της επιστηmicroο-νικής microεθόδου και της θεωρίας της γνώσης ο Πόππερ επιmicroένει σε ότι αποκα-λεί laquoθεωρία του προβολέαraquo δίνοντας έmicroφαση στις δραστηριότητες του ζωντα-νού οργανισmicroού που δεν σταmicroατά ποτέ να εξετάζει και να ερευνά το περιβάλλον του73 Η γονιmicroότητα microιας τέτοιας προσέγγισης αρχίζει να γίνεται ολοένα και πιο αισθητή σε πολλούς τοmicroείς της ψυχολογίας Όσο και αν οι θεωρίες διαφέ-ρουν microεταξύ τους η έmicroφασή τους microετατοπίζεται σταθερά από τα ερεθίσmicroατα στην ανταπόκριση του οργανισmicroού ανταπόκριση που είναι αρχικά αόριστη και γενική για να γίνει σταδιακά πιο εξειδικευmicroένη και σύνθετη

68 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

laquoΗ πορεία της microάθησης είναι από το αόριστο προς το συγκεκριmicroένο και όχι από τις αισθήσεις προς την αντίληψηraquo γράφει ο J J Gibson74 Και ο L von Bertalanffy microιλώντας για τη θεωρητική βιολογία συmicroπληρώνει laquoΗ σύγχρονη έρευνα δείχνει ότι πιθανότατα υπάρχουν στην αρχή ανοργάνωτα και άmicroορφα σύνολα στο πλαίσιο των οποίων συντελείται βαθmicroιαία η διαφοροποίη-σηraquo75

Εύκολα θα microπορούσε κανείς να παραλληλίσει αυτές τις φράσεις microε τις από-ψεις του Πιαζέ για τη νοητική ανάπτυξη των παιδιών76 ή του Φρόυντ και των επιγόνων του για τη συναισθηmicroατική εξέλιξή τους77 Ακόmicroα και οι πρόσφατες microελέτες για το πώς laquomicroαθαίνουνraquo οι microηχανές δείχνουν προς την ίδια κατεύθυν-ση από το γενικό στο ειδικό78 Σε όσα ακολουθούν επιδίδοmicroαι microερικές φορές σε παρόmicroοιους παραλληλισmicroούς έστω και αν γνωρίζω τους κινδύνους που συνε-πάγονται αυτοί οι ερασιτεχνισmicroοί και το να microπαίνει κανείς laquoσε ξένα χωράφιαraquo Η προσέγγισή microου αυτή δικαιώνεται microόνο στο microέτρο που το βιβλίο microου θα αποδειχθεί χρήσιmicroο για την καθηmicroερινή δουλειά του ιστορικού της τέχνης ∆εν ήταν εύκολο να εντρυφήσω στο θέmicroα της ψευδαίσθησης χωρίς microια θεωρία της αντίληψης Σε αυτό ακριβώς το πεδίο ο τρόπος σκέψης που ανέφερα αποδεί-χθηκε εξαιρετικά χρήσιmicroος79 Το θεωρητικό microοντέλο αυτής της προσέγγισης που οι ρίζες του βρίσκονται στον Καντ διατυπώνεται microε τον πιο συστηmicroατικό και συνεκτικό τρόπο στο βιβλίο του Φ Α φον Χάγεκ Η αισθητηριακή τάξη80 Πάνω απrsquo όλα πάντως έχω επωφεληθεί από την εmicromicroονή του Πόππερ στον ρόλο της πρόβλεψης και των τεστ Στην ψυχολογία η προσέγγιση αυτή υιο-θετείται από τους Jerome S Bruner και Leo Postman που υποστηρίζουν ότι laquoόλες οι γνωστικές διεργασίες ανεξάρτητα αν παίρνουν τη microορφή αντιλήψεων σκέψεων ή ανακλήσεων αποτελούν ldquoυποθέσειςrdquo του οργανισmicroούhellip και απαι-τούν ldquoαπαντήσειςrdquo microε τη microορφή κάποιας παραπέρα εmicroπειρίας απαντήσεις που θα τις επιβεβαιώσουν ή θα τις καταρρίψουνraquo81

Σε αυτό το πλαίσιο ο Πόππερ έχει επισηmicroάνει πως οι επιβεβαιώσεις αυτών των laquoυποθέσεωνraquo δεν microπορούν παρά να είναι προσωρινές ενώ η απόρριψή τους οριστική82 ∆εν υπάρχει εποmicroένως αυστηρή διάκριση microεταξύ ψευδαίσθησης και αντίληψης Η αντίληψη χρησιmicroοποιεί όλα της τα microέσα για να ξεριζώσει τις επιβλαβείς ψευδαισθήσεις αλλά συχνά αποτυγχάνει να laquoαπορρίψειraquo microια εσφαλmicroένη υπόθεση ndash όταν λχ έχει να κάνει microε ιλουζιονιστικά έργα τέχνης

Πιστεύω βάσιmicroα πως microια τέτοια θεωρία laquoτης δοκιmicroής και του σφάλmicroατοςraquo για την αντίληψη θα microπορούσε να αποδειχθεί γόνιmicroη και για άλλους επιστη-microονικούς κλάδους εκτός από τον δικό microου αλλά δεν σκοπεύω να επιmicroείνω εδώ

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 69

ως προς αυτό Κύριο microέληmicroά microου είναι η ανάλυση της εικονοπλασίας ο τρόπος microε άλλα λόγια microε τον οποίο οι καλλιτέχνες ανακάλυψαν κάποια από αυτά τα microυστικά της όρασης microέσω laquoτης δηmicroιουργίας και της αναπαραγωγήςraquo Οι Αιγύπτιοι του Αλαίν [1] πριν microπορέσουν να δηmicroιουργήσουν microια ψευδαίσθηση της πραγmicroατικότητας έπρεπε να microάθουν όχι laquoνα αντιγράφουν ότι βλέπουνraquo αλλά να χειρίζονται κάποιους διφορούmicroενους κώδικες σηmicroείων στους οποίους οφείλουmicroε να στηριζόmicroαστε για τη σταθερή microας όραση ώσπου η εικόνα τους να γίνει ένα microε την πραγmicroατικότητα Με άλλα λόγια αντί να απαντήσουν στο δίληmicromicroα laquoκουνέλι ή πάπιαraquo έπρεπε να ανακαλύψουν το παιχνίδι laquoτελάρο ή φύσηraquo που παιζόταν microε ένα σύνολο γήινων χρωmicroάτων ικανών ndashαπό microακριά τουλάχιστονndash να καταλήξουν σε ψευδαίσθηση Καλλιτεχνικό ή όχι αυτό το παιχνίδι δεν microπορούσε παρά να είναι απόρροια πολλών διαδοχικών laquoδοκιmicroών και σφαλmicroάτωνraquo Ως πείραmicroα στο πλαίσιο microιας θεωρίας της αντίληψης η ιλουζιονιστική τέχνη παρουσιάζει ενδιαφέρον ακόmicroα και σε microια περίοδο η οποία την έχει εξοβελίσει για χάρη άλλων τρόπων έκφρασης

Με κίνδυνο να αποκαλύψω όλη την laquoπλοκήraquo από την αρχή δεν διστάζω να δηλώσω για τον βιαστικό αναγνώστη ή κριτικό ότι τα συmicroπεράσmicroατα που υπαινίσσοmicroαι εδώ εκτίθενται αναλυτικά στο Κεφάλαιο 9 του βιβλίου όπου και επανέρχονται κάποια από τα ζητήmicroατα που θίγω στην Εισαγωγή Κάθε βιβλίο που επικεντρώνεται σε ένα βασικό συmicroπέρασmicroα πρέπει να χτίζεται όπως microια αψίδα Η laquoκλείδαraquo θα είναι σαν να κρέmicroεται στον αέρα αν δεν υποστηρίζεται από τους άλλους αψιδόλιθους Όλα τα κεφάλαια αυτού του βιβλίου στρέφονται κατά κάποιον τρόπο προς το κέντρο του προβλήmicroατος αλλά και στηρίζονται από τον σκελετό του κτιρίου Τα όρια της microίmicroησης που προκύπτουν από το εκφραστικό microέσο και το laquoσχήmicroαraquo οι σχέσεις φόρmicroας και λειτουργίας στην εικονοπλασία και πάνω απrsquo όλα η σηmicroασία της συmicromicroετοχής του θεατή για τη διαλεύκανση των αmicroφισηmicroιών δικαιώνουν τελικά την τολmicroηρή πρόταση ότι η τέχνη έχει ιστορία επειδή οι ψευδαισθήσεις της τέχνης δεν είναι microόνον ο καρ-πός της ανάλυσης των φαινοmicroένων από τον καλλιτέχνη αλλά και τα απαραί-τητα εργαλεία για microια τέτοια ανάλυση Ελπίζω ότι ο αναγνώστης δεν θα κλείσει το βιβλίο σε αυτό το σηmicroείο αλλά θα microε ακολουθήσει στη δοκιmicroή και την εφαρmicroογή αυτής της προσέγγισης στη φυσιογνωmicroική έκφραση και ακό-microα παραπέρα έως τα όρια της αισθητικής αυτής της Γης της Επαγγελίας που microόνο φευγαλέα θα microπορέσει να τη δει από microακριά

Καταλαβαίνω πως οι microακροσκελείς αναφορές στις θεωρίες της αντίληψης είναι κάπως κουραστικές για τον αναγνώστη που θέλει να φτάνει πάντοτε στην

70 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

καρδιά αυτού που ονοmicroάζουmicroε τέχνη Ωστόσο πιστεύω πως προκειmicroένου να συζητηθούν τα ζωτικά προβλήmicroατα της τέχνης απαιτείται πάντοτε να ξεκα-θαρίσει το ευρύτερο τοπίο Αυτή microου η πεποίθηση ενισχύεται απrsquo όσα γράφει ο microακαρίτης φίλος microου Ernst Kris ndashmicroε τον οποίο συχνά συζητούσα όλα αυτά τα ζητήmicroαταndash στο βιβλίο του Ψυχαναλυτικές αναζητήσεις στην τέχνη83

laquoΈχουmicroε πλέον συνειδητοποιήσει ότι η τέχνη δεν παράγεται σε κενό αέρος ότι όλοι οι καλλιτέχνες έχουν προδρόmicroους και πρότυπα αποτελώντας όπως και οι επιστήmicroονες microέρη microιας παράδοσης και δουλεύοντας σε συγκεκριmicroένο πάντοτε πλαίσιο προβληmicroάτων Ο βαθmicroός στον οποίο ελέγχει κανείς τα εκ-φραστικά του microέσα και η ελευθερία ndashσε ορισmicroένες τουλάχιστον περιόδουςndash να τροποποιεί αυτό το αυστηρό πλαίσιο αποτελούν προφανώς microέρος microιας περίπλο-κης κλίmicroακας microε την οποία microετράmicroε την επιτυχία Η ψυχανάλυση από την πλευρά της λίγα πράγmicroατα έχει συνεισφέρει έως τώρα στην κατανόηση αυτού του πλαισίου Η ψυχολογία του καλλιτεχνικού ύφους δεν έχει γραφτεί ακόmicroηraquo

Το κενό που επισηmicroαίνει ο Kris δεν πρόκειται φυσικά να καλυφθεί microε τα κεφάλαια που ακολουθούν Το laquoαίνιγmicroα του ύφουςraquo microπορεί να απαντηθεί microόνον από την ψυχολογία της αναπαράστασης Υπάρχουν πάντοτε οι ανεξιχνίαστες πιέσεις της microόδας και τα microυστήρια του γούστου84 Αν όmicroως θέλουmicroε κάποτε να κατανοήσουmicroε τις επιπτώσεις αυτών των παραγόντων στην αναπαράστα-ση και κατrsquo επέκταση στην τέχνη πρέπει πρώτα να αναζητήσουmicroε microια απά-ντηση στα απλούστερα ερωτήmicroατα που θέτει το σκίτσο του Αλαίν

46 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

γραφική της εποχής microας Θεωρώ και εγώ βέβαια γεγονός ότι οι επινοήσεις και τα εφέ τα σχετικά microε την αναπαράσταση που αποτελούσαν τη δόξα ορι-σmicroένων παλαιών ζωγράφων αποτελούν πλέον κοινοτοπίες Πιστεύω ωστόσο ότι υπάρχει κίνδυνος να χάσουmicroε την επαφή microας microε τους microεγάλους ∆ασκάλους του παρελθόντος αν δεχτούmicroε τη θεωρία ndashπου είναι της microόδαςndash πως αυτά τα ζητήmicroατα δεν είχαν καmicroιά σχέση microε την τέχνη Ο λόγος για τον οποίο η ανα-παράσταση της φύσης microπορεί σήmicroερα να θεωρείται τετριmicromicroένη οφείλει να απασχολεί ιδιαίτερα τον ιστορικό της τέχνης7 Ποτέ κατά το παρελθόν η ει-κόνα δεν ήταν τόσο φτηνή ndashmicroε κάθε έννοια του όρουndash όσο στην εποχή microας Ζούmicroε περικυκλωmicroένοι από αφίσες και διαφηmicroίσεις από κόmicroικ και εικονογρα-φηmicroένα έντυπα Στην οθόνη της τηλεόρασης και στον κινηmicroατογράφο στα γραmicromicroατόσηmicroα και στη συσκευασία των προϊόντων αναπαριστώνται όψεις της πραγmicroατικότητας Η ζωγραφική διδάσκεται στο σχολείο και ασκείται στο σπίτι για λόγους θεραπευτικούς ή απλώς για να περνάει η ώρα Ένας microέτριος σηmicroερινός ερασιτέχνης ζωγράφος είναι σε θέση να χρησιmicroοποιεί τεχνικές και τεχνάσmicroατα που θα φαίνονταν microαγικά στον Τζόττο Ακόmicroα και οι χονδροειδείς παραστάσεις που συναντάmicroε σε ένα κουτί από κόρνφλεϊκς θα άφηναν άφωνους τους συγχρόνους του Τζόττο ∆εν ξέρω αν κάποιοι συmicroπεραίνουν από αυτό ότι το κουτί των κόρνφλεϊκς είναι ανώτερο από τον Τζόττο εγώ πάντως δεν ανή-κω σε αυτούς Απλώς πιστεύω πως ο θρίαmicroβος και η εκλαΐκευση της αναπα-ραστασιακής δεξιότητας θέτουν κάποια προβλήmicroατα για τον κριτικό και τον ιστορικό της τέχνης

Οι Έλληνες έλεγαν ότι η απαρχή της γνώσης βρίσκεται στην έννοια του θαυmicroαστού και ότι αν πάψουmicroε να θαυmicroάζουmicroε κινδυνεύουmicroε να πάψουmicroε να γνωρίζουmicroε Αυτό που κυρίως επιδιώκω εδώ είναι να αποκαταστήσω την αί-σθησή microας του θαυmicroαστού microέσω της ικανότητας του ανθρώπου να παράγει microε φόρmicroες γραmicromicroές σκιές ή χρώmicroατα αυτά τα γεmicroάτα microυστήριο φαντάσmicroα-τα της πραγmicroατικότητας που αποκαλούmicroε laquoεικόνεςraquo Γράφει ο Πλάτων στον Σοφιστή laquoΆραγες δεν θα πούmicroε πως κατασκευάζει από τη microια microεριά ένα πραγ-microατικό σπίτι microε την οικοδοmicroική και από την άλλη microεριά ένrsquo άλλο microε τη ζωγρα-φική καmicroωmicroένο σαν ένα είδος όνειρο ανθρώπινο για ξυπνητούςraquo8 Πρόκειται ίσως για την καλύτερη περιγραφή της έννοιας του θαυmicroαστού στην τέχνη ndash η αξία της δεν microειώνεται από το γεγονός ότι πολλές από αυτές τις ονειροφαντα-σίες εmicroείς τις εξοβελίζουmicroε από το πεδίο της τέχνης ως απλά υποκατάστατα ονείρων (κόmicroικ πιν-απ γκερλς) Ακόmicroα και αυτά τα laquoκατώτεραraquo είδη εικόνων microπορούν αν αξιοποιηθούν σωστά να αποτελέσουν έναυσmicroα για σκέψη Όπως

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 47

ακριβώς η microελέτη της ποίησης παραmicroένει ελλιπής χωρίς κάποια γνώση της γλώσσας της πεζογραφίας έτσι και η microελέτη της τέχνης θα συmicroπληρώνεται πιστεύω όλο και περισσότερο από την εmicroβάθυνση στη γλώσσα των εικόνων Ήδη η εικονολογία ανιχνεύει την αλληγορική και συmicroβολική λειτουργία των εικόνων τη σχέση τους microε ότι θα microπορούσε να ονοmicroαστεί laquoαόρατος κόσmicroος των ιδεώνraquo9 Ο τρόπος microε τον οποίο η γλώσσα της τέχνης αναφέρεται στον ορατό κόσmicroο είναι τόσο προφανής αλλά και τόσο microυστηριώδης ταυτόχρονα ώστε παραmicroένει σχεδόν άγνωστος ndash microε εξαίρεση τους ίδιους τους καλλιτέχνες που microπορούν να χρησιmicroοποιούν αυτή τη γλώσσα χωρίς πάντοτε να τη γνωρί-ζουν από γραmicromicroατική και σηmicroειολογική άποψη10

Τα βιβλία καλλιτεχνών και καθηγητών της τέχνης που προορίζονται για τους σπουδαστές αλλά και για τους απλούς φιλότεχνους περιέχουν πολλές πρακτικές γνώσεις και οδηγίες11 Μη όντας ο ίδιος καλλιτέχνης δεν σκοπεύω να επεκταθώ σε τεχνικά ζητήmicroατα που υπερβαίνουν τις ανάγκες της επιχει-ρηmicroατολογίας microου Θα ήmicroουν πάντως ευτυχής αν κάθε κεφάλαιο αυτού του βιβλίου ήταν και ένα υποστήριγmicroα της τόσο αναγκαίας γέφυρας ανάmicroεσα στην ιστορία της τέχνης και στον καλλιτέχνη microε τα προβλήmicroατά του Το ζητούmicroε-νο είναι να συζητήσουmicroε ορισmicroένα προβλήmicroατα σε microια γλώσσα κατανοητή στους ιστορικούς της τέχνης στους καλλιτέχνες και ndashγιατί όχιndash σε όσους microελετούν επιστηmicroονικά το ζήτηmicroα της αντίληψης

III

Ο αναγνώστης που θέλει να περάσει κατευθείαν laquoστο ζουmicroίraquo καλά θα κάνει να πάει από εδώ κατευθείαν στο Κεφάλαιο 1 Υπάρχει ωστόσο microια παλαιά πα-ράδοση (τόσο παλαιά όσο ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης) που επιτάσσει πριν κάποιος ασχοληθεί microε ένα φιλοσοφικό πρόβληmicroα και προτείνει νέες λύσεις να παραθέτει πρώτα microια κριτική επισκόπηση της ιστορίας του προβλήmicroατος Στα υπόλοιπα microέρη αυτής της Εισαγωγής θα αναφερθώ λοιπόν σύντοmicroα στην εξέλιξη των απόψεων για το καλλιτεχνικό ύφος και θα εξηγήσω πώς η ιστορία της αναπαράστασης στην τέχνη συναρθρώθηκε βαθmicroιαία όλο και περισσότερο microε την ψυχολογία της αντίληψης Το τελευταίο microέρος ειδικότερα είναι αφιε-ρωmicroένο στην κατάσταση που επικρατεί σήmicroερα και στη διάταξη της ύλης αυτού του βιβλίου

Η λέξη στιλ (ύφος τεχνοτροπία) προέρχεται από το stilus το όργανο γραφής

48 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

των Ρωmicroαίων οι οποίοι χρησιmicroοποιούσαν τον όρο και microε την έννοια της laquoρέ-ουσας καλής πέναςraquo όπως θα λέγαmicroε σήmicroερα12 Η κλασική παιδεία στηρι-ζόταν στην ικανότητα του σπουδαστή να εκφράζεται και να πείθει γιrsquo αυτό και οι δάσκαλοι της ρητορικής έδιναν πάντοτε microεγάλη έmicroφαση στα ζητήmicroατα ύφους Οι απόψεις των δασκάλων αυτών πλούσιες καθώς ήταν σε ιδέες για την τέχνη και την έκφραση γενικότερα άσκησαν σηmicroαντική και παρατετα-microένη επίδραση στην κριτική13 Οι προσπάθειές τους επικεντρώνονταν συνήθως στο να αναλύσουν τις ψυχολογικές επιπτώσεις των ποικίλων υφολογικών ευ-ρηmicroάτων και παραδόσεων microε επακόλουθο τη διαmicroόρφωση microιας πλούσιας ορο-λογίας για την περιγραφή των laquoεκφραστικών κατηγοριώνraquo (κοmicroψό microεγαλο-πρεπές ποmicroπώδες συγκαταβατικό κά)14 Χωρίς αυτούς οι διάφοροι προσ-διορισmicroοί του ύφους ίσως να microην είχαν ποτέ επεκταθεί στις εικαστικές τέχνες15

Αναζητώντας γλαφυρούς χαρακτηρισmicroούς για το ύφος οι συγγραφείς που ασχολήθηκαν microε τη ρητορική συνήθιζαν να κάνουν παραλληλισmicroούς microε τη ζωγραφική και τη γλυπτική16 Ο Κουιντιλιανός λχ προκειmicroένου να περιγρά-ψει την εmicroφάνιση της λατινικής ρητορικής τέχνης και την εξέλιξή της από την τραχιά ορmicroητικότητα στην εξευγενισmicroένη κοmicroψότητα παραθέτει microια σύντοmicroη ιστορία της τέχνης από την laquoακαmicroψίαraquo της Αρχαϊκής γλυπτικής έως τη laquoγλυκύτηταraquo και την laquoαπαλότηταraquo των microεγάλων καλλιτεχνών του 4ου αι-ώνα πΧ17 Όσο και αν είναι γοητευτικές αυτές οι αναδροmicroές χαρακτηρίζονται συχνά από σύγχυση την οποία microάς έχουν κληροδοτήσει Τα προβλήmicroατα της έκφρασης σπανίως είναι ανεξάρτητα από τα προβλήmicroατα της καλλιτεχνικής δεξιότητας Εκείνο που εmicroφανίζεται ως πρόοδος από την άποψη του χειρισmicroού ενός microέσου microπορεί ιδωmicroένο από microια άλλη οπτική γωνία να θεωρείται κενή περιεχοmicroένου δεξιοτεχνία Στις συγκρούσεις ανάmicroεσα στις διάφορες σχολές ρητορικής χρησιmicroοποιούνται συχνά παρόmicroοια laquoηθικού χαρακτήραraquo επιχειρή-microατα Η ασιατική microεγαλοστοmicroία αποδοκιmicroάζεται ως ένδειξη ηθικής παρακ-microής ενώ η επάνοδος σε αmicroιγώς αττικό λεξιλόγιο χαιρετίζεται ως ηθική νίκη18 Σε ένα δοκίmicroιο του Σενέκα ο εκφυλισmicroός του ύφους από τον Μαικήνα στιγmicroα-τίζεται ως φαινόmicroενο microιας διεφθαρmicroένης κοινωνίας για την οποία η επιτήδευ-ση και οι δυσνόητες φράσεις έχουν microεγαλύτερη αξία απrsquo ότι η σαφήνεια και η διαύγεια των νοηmicroάτων19 Υπήρχε όmicroως και ο αντίλογος Σε έναν διάλογό του περί ρητορικής ο Τάκιτος αντικρούει τις Ιερεmicroιάδες της εποχής του που κα-ταδίκαζαν το laquomicroοντέρνοraquo ύφος20 Οι καιροί αλλάζουν υποστηρίζει και microαζί τους αλλάζουν και τα αυτιά microαςmiddot απαιτούmicroε νέο ύφος στους λόγους που εκφω-νούνται

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 49

Αυτή η αναφορά στις συνθήκες της εποχής και στη διαφοροποίηση που επέρχεται στα laquoαυτιάraquo είναι ίσως η πρώτη ndashφευγαλέα έστωndash επαφή ανάmicroε-σα στην ψυχολογία του ύφους και την ψυχολογία της αντίληψης Άλλη ανά-λογη αναφορά στα κείmicroενα της αρχαιότητας για την τέχνη εγώ τουλάχιστον δεν έχω υπόψη microου Όχι ότι η αρχαιότητα αγνοούσε τη σηmicroασία της δεξιότη-τας του καλλιτέχνη για την ψυχολογία της αντίληψης Σε έναν από τους φι-λοσοφικούς διαλόγους του Κικέρωνα τα Ακαδηmicroαϊκά γίνεται λόγος για την αισθητηριακή αντίληψη ως πηγή γνώσης Στον σκεπτικιστή που αmicroφισβητεί τη δυνατότητα οποιασδήποτε γνώσης υπενθυmicroίζεται η οξύτητα και η τελει-ότητα της όρασής microας laquoΠόσα πράγmicroατα που εmicroείς δεν βλέπουmicroε τα βλέπουν οι ζωγράφοι microέσα από τις σκιές και τις προβολέςraquo αναφωνεί ένας συνοmicroιλη-τής ndash για να του υπενθυmicroίσουν βέβαια σύντοmicroα ότι το επιχείρηmicroά του απο-δεικνύει απλώς πόσο κακή θα πρέπει να είναι η όραση του microέσου Ρωmicroαίου αφού ελάχιστοι από τους ζωγράφους είναι Ρωmicroαίοι21

Τίποτε ωστόσο δεν δείχνει ότι η Κλασική Αρχαιότητα είχε πλήρη συνεί-δηση των επιπτώσεων αυτής της επισήmicroανσης Το ερώτηmicroα που τίθεται πα-ραmicroένει πάντοτε αναπάντητο Η ικανότητα των καλλιτεχνών να microιmicroούνται την πραγmicroατικότητα οφείλεται στο ότι laquoβλέπουν περισσότεραraquo απrsquo ότι ο microέσος άνθρωπος ή αντιστρόφως βλέπουν περισσότερα γιατί έχουν το χάρισmicroα και την ικανότητα της microίmicroησης22 Και οι δυο απόψεις έχουν υπέρ τους κάποια επιχειρήmicroατα που προέρχονται από κοινές σε όλους microας εmicroπειρίες Προφανώς οι καλλιτέχνες microαθαίνουν παρατηρώντας επίmicroονα τη φύση αλλά βέβαια ποτέ η παρατήρηση και microόνο δεν είναι αρκετή για να γίνει κάποιος καλλιτέχνης Κατά την αρχαιότητα η αξιοποίηση της ψευδαίσθησης στην τέχνη ήταν τό-σο πρόσφατο επίτευγmicroα ώστε η συζήτηση για τη ζωγραφική και τη γλυπτι-κή έτεινε αναπόφευκτα να επικεντρώνεται στο θέmicroα της microίmicroησης Έτσι ο Πλίνιος διηγείται την ιστορία της γλυπτικής και της ζωγραφικής σαν microια ιστορία επινοήσεων και ανακαλύψεων αποδίδοντας σε συγκεκριmicroένους καλ-λιτέχνες τα διαδοχικά επιτεύγmicroατα ως προς την απόδοση της φύσης ο Πο-λύγνωτος ήταν ο πρώτος που ζωγράφισε microορφές microε ανοιχτό το στόmicroα και microε δόντια ο γλύπτης Πυθαγόρας ο πρώτος που έδωσε στα έργα του φλέβες και νεύρα ο ζωγράφος Νικίας ο πρώτος που προσπάθησε να αποδώσει το φως και τη σκιά23 Στην Αναγέννηση ο Βαζάρι περιέγραψε την πορεία της τέχνης από τον 13ο έως τον 16ο αιώνα δίνοντας επίσης έmicroφαση στη συνεισφορά συγκε-κριmicroένων καλλιτεχνών στην υπόθεση της αναπαράστασης24 Κατά τον Βα-ζάρι η τέχνη αναδύθηκε από τις ταπεινές απαρχές της στα όρια της τελειό-

50 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

τητας γιατί κάποιες microεγαλοφυΐες όπως ο Τζόττο έθεσαν τα θεmicroέλια στα οποία έχτισαν οι άλλοι Έτσι για τον microυστηριώδη Στέφανο (ντα Βερόνα) διαβάζουmicroε laquoΑν και οι προσπάθειές του για απόδοση των microορφών microε προοπτική βράχυνση παρουσιάζουν σοβαρές αδυναmicroίεςhellip λόγω δυσκολιών του στην εκτέλεση ωστό-σο όντας ο πρώτος που ερεύνησε αυτές τις δυσκολίες είναι πολύ πιο αξιοmicroνη-microόνευτος απrsquo ότι εκείνοι που τον ακολούθησαν microε ένα πιο microεθοδικό και πειθαρ-χηmicroένο ύφοςraquo25 Με άλλα λόγια ο Βαζάρι αντιmicroετώπιζε την ανακάλυψη των microεθόδων αναπαράστασης σαν τόσο microεγάλο και δύσκολο συλλογικό εγχείρηmicroα ώστε να είναι απαραίτητος ένας κάποιος laquoκαταmicroερισmicroός εργασίαςraquo Για τον Ταντέο Γκάντι γράφει laquoΟ Ταντέο υιοθέτησε την τεχνοτροπία του Τζόττο αλλά δεν τη βελτίωσε σηmicroαντικά παρά microόνον ως προς το χρώmicroα που έγινε πιο ζωηρό και πιο διαυγές Ο Τζόττο είχε δώσει τόσο microεγάλη σηmicroασία στο να βελτιώσει άλλες πλευρές της τέχνης της ζωγραφικής ώστε στα χρώmicroατά του ήταν απλώς επαρκής Έτσι ο Ταντέο που είχε ήδη γνωρίσει και αφοmicroοιώσει τα επιτεύγmicroατα του Τζόττο είχε την άνεση να προσθέσει τη δική του συmicroβο-λή βελτιώνοντας το χρώmicroαraquo26

Ελπίζω να αποδείξω microε όσα θα ακολουθήσουν ότι η άποψη αυτή δεν είναι σε καmicroιά περίπτωση τόσο αφελής όσο φαίνεται ορισmicroένες φορές Φαίνεται αφελής microόνο και microόνο επειδή ο Βαζάρι δεν microπορούσε να αποσυνδέσει την ιδέα της καλλιτεχνικής επινόησης και ανακάλυψης από τη microίmicroηση της φύσης Η αντίφαση αυτή είναι ιδιαίτερα φανερή σε όσα αναφέρει ο Βαζάρι για τον Μα-ζάτσο στον οποίο αποδίδει την ανακάλυψη ότι laquoη ζωγραφική δεν είναι τίποτε άλλο παρά απεικόνιση όλων των ζωντανών πραγmicroάτων της φύσης microέσω του σχεδίου και του χρώmicroατος τα οποία επίσης προέρχονται από την ίδια τη φύ-σηraquo Λχ ο Μαζάτσο laquoσυνήθιζε να αποδίδει τα ρούχα microε λίγες πτυχώσεις να πέφτουν αρκετά ελεύθερα όπως ακριβώς είναι στο φυσικό τουςmiddot η συνήθειά του αυτή αποδείχθηκε πολύ χρήσιmicroη για τους microεταγενέστερους καλλιτέχνες και εποmicroένως αξίζει να του πιστώσει κανείς την ανακάλυψή τηςraquo27

∆ικαιολογηmicroένα ο αναγνώστης θα microπορούσε να αναρωτηθεί τι ήταν αυτό που εmicroπόδιζε τους ζωγράφους πριν από τον Μαζάτσο να αποδώσουν το φυσικό ελεύθερο laquoπέσιmicroοraquo των ρούχων Η διατύπωση αυτού του ερωτήmicroατος και οι πρώτες προσπάθειες να απαντηθεί συνδέονται ακόmicroα και σήmicroερα microε την ακα-δηmicroαϊκή παράδοση στη διδασκαλία της τέχνης

Το ερώτηmicroα τι σηmicroαίνει laquoπαρατηρώ τη φύσηraquo ndashαυτό που σήmicroερα ονοmicroά-ζεται ψυχολογία της αντίληψηςndash πρωτοεmicroφανίστηκε microε τη microορφή πρακτικού προβλήmicroατος στη διδασκαλία της τέχνης Ο ακαδηmicroαϊκός δάσκαλος που επι-

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 51

ζητούσε την ακρίβεια της αναπαράστασης ανακάλυπτε ndashόπως ανακαλύπτου-microε και εmicroείς σήmicroεραndash ότι οι δυσκολίες των microαθητών του οφείλονταν στην ανικανότητά τους όχι microόνο να αντιγράψουν αλλά και να laquoδουνraquo τη φύση Στις αρχές του 18ου αιώνα ο Jonathan Richardson παρατηρούσε σχετικά laquohellipΚανείς δεν βλέπει πώς είναι τα πράγmicroατα αν δεν ξέρει πώς πρέπει να είναι Το ότι το αξίωmicroα αυτό ισχύει γίνεται φανερό αν δει κανείς το ακαδηmicroαϊκό σχέδιο κάποιου που αγνοεί τη δοmicroή του ανθρώπινου σώmicroατος των αρθρώσεων και της ανατοmicroίας γενικά σε αντιπαραβολή microε το σχέδιο κάποιου που γνωρίζει και καταλαβαίνει πολύ καλά όλα αυτάhellip Και οι δυο βλέπουν το ίδιο πράγmicroα αλλά microε διαφορετικό ο καθένας microάτιraquo28

Τέτοιου τύπου παρατηρήσεις δεν απείχαν πολύ από την άποψη ότι οι αλλα-γές στο ύφος όπως τις είχε περιγράψει ο Βαζάρι δεν οφείλονταν microόνο σε αυ-ξηmicroένη δεξιότητα αλλά και σε διαφορετικούς τρόπους να βλέπει κανείς τον κόσmicroο Ήδη από τον 18ο αιώνα σε microια από τις παραδόσεις του στη Βασιλική Ακαδηmicroία ο ακαδηmicroαϊκός δάσκαλος James Barry απορούσε για την πληρο-φορία του Βαζάρι ότι την Παναγία Ρουτσελλάι του Τσιmicroαmicroπούε (σήmicroερα απο-δίδεται στον Ντούτσο) τη θεωρούσαν αριστούργηmicroα τον 13ο αιώνα [4] laquoΟι microεγάλες αδυναmicroίες αυτού του έργου του Τσιmicroαmicroπούεraquo έλεγε ο Barry laquoθα microπορούσαν να κάνουν κάποιον να πιστέψει πως ο καλλιτέχνης δεν είχε ουσια-στικά εικόνα της φύσης όταν το ζωγράφισε Η microίmicroηση ωστόσο στην παλαι-ότερη τέχνη θυmicroίζει τη σχετική διαδικασία στα παιδιά τίποτε δεν είναι ορατό ακόmicroα και στον καθρέφτη αν δεν είναι από πριν γνωστό και ζητούmicroενο Οι άπειρες διαφορές microεταξύ των περιόδων γνώσης και άγνοιας δείχνουν σε ποιο βαθmicroό η επέκταση ή περιστολή του οπτικού microας πεδίου εξαρτάται από αρκε-τούς άλλους παράγοντες πέρα από τη φυσική microας όραση Οι άνθρωποι σε δι-άφορες εποχές έβλεπαν και θαύmicroαζαν περιορισmicroένα επειδή γνώριζαν περιορι-σmicroέναraquo29

Κάτω και από την επίδραση των νέων επιστηmicroονικών δεδοmicroένων για την όραση και την παρατήρηση τα ζητήmicroατα αυτά απασχολούσαν πολύ τους καλλιτέχνες των αρχών του 19ου αιώνα laquoΗ τέχνη να διαβάζεις τη φύσηraquo έλεγε ο Κόνσταmicroπλ microε το γνωστό γλαφυρό του ύφος laquoείναι κάτι που πρέπει κανείς να το microάθει microε τον ίδιο τρόπο που microαθαίνει και την τέχνη να διαβάζει τα ιερογλυφικά των Αιγυπτίωνraquo30 Πρόκειται για microια κατrsquo εξοχήν αιχmicroηρή πα-ρατήρηση αν λάβει κανείς υπόψη ότι δεν απευθύνεται τόσο στους άλλους καλλιτέχνες όσο στο κοινό Το συmicroπέρασmicroα στο οποίο καταλήγει ο Κόν-σταmicroπλ είναι ότι το κοινό δεν έχει δικαίωmicroα να κρίνει την πιστότητα ή microη ενός

52 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

πίνακα γιατί η οπτική του συσκοτίζεται από άγνοια και προκαταλήψεις Το 1843 ο Ράσκιν έγραψε το έργο του Σύγχρονοι ζωγράφοι για να υπερασπιστεί τον Τέρνερ microε βάση αυτήν ακριβώς την άποψη Η πραγmicroατεία του Ράσκιν είναι ίσως η τελευταία και πειστικότερη απόπειρα να ερmicroηνευτεί η ιστορία της τέχνης microε βάση την πορεία προς την εικαστική αλήθεια σύmicroφωνα microε την πα-ράδοση του Πλίνιου και του Βαζάρι31 Ο Τέρνερ είναι ανώτερος από τον Κλοντ

4 Παναγία Ρουτσελλάι περ 1285

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 53

Λορραίν ή τον Καναλέττο υποστηρίζει ο Ράσκιν γιατί είναι φανερό πως γνω-ρίζει περισσότερα απrsquo ότι εκείνοι για τη φύση και τα οπτικά εφέ Αυτή όmicroως η αλήθεια της φύσης laquoδεν είναι ευδιάκριτη στις ακαλλιέργητες αισθήσειςraquo Αν ο κριτικός αναλύσει τη δοmicroή των κυmicroάτων και του συννεφιασmicroένου ουρανού των βράχων και της βλάστησης θα αναγνωρίσει τελικά πως ο Τέρνερ είναι πάντοτε σωστός Η πρόοδος της τέχνης microετατρέπεται έτσι σε αγώνα κατά των προκαταλήψεων της παράδοσης Είναι αργή επειδή είναι δύσκολο να αποσυνδέσουmicroε αυτό που πραγmicroατικά βλέπουmicroε από αυτό που απλώς γνωρί-ζουmicroε να ανακτήσουmicroε microε άλλα λόγια το laquoαθώο microάτιraquo (ο Ράσκιν έκανε ευρύ-τερα γνωστό τον όρο) που απαιτείται

Χωρίς να το γνωρίζει ο Ράσκιν προσέφερε έτσι το εκρηκτικό microείγmicroα που θα τίναζε στον αέρα το οικοδόmicroηmicroα της ακαδηmicroαϊκής τέχνης και διδασκαλίας Για τον Barry laquoη απλή επάνοδος στη φυσική microας όρασηraquo δεν ήταν σε θέση να δώσει τίποτε καλύτερο από την Παναγία Ρουτσελλάι Για τον Ράσκιν και τους επιγόνους του στόχος του καλλιτέχνη έπρεπε να είναι η επάνοδος στην άδολη αλήθεια της φυσικής όρασης Οι ανακαλύψεις των ιmicroπρεσιονιστών και οι ζωηρές συζητήσεις που αυτές προκάλεσαν αύξησαν το ενδιαφέρον των καλ-λιτεχνών και των κριτικών για τα laquomicroυστήριαraquo της αντίληψης Είχαν άραγε δίκιο οι ιmicroπρεσιονιστές όταν ισχυρίζονταν ότι έβλεπαν τον κόσmicroο όπως τον ζωγράφιζαν ότι αναπαρήγαν laquoτην εικόνα στον αmicroφιβληστροειδήraquo Αυτός ήταν ο στόχος προς τον οποίο έτεινε ολόκληρη η ιστορία της τέχνης Θα έλυνε τε-λικά η ψυχολογία της αντίληψης τα προβλήmicroατα του καλλιτέχνη

IV

Η σχετική συζήτηση αποκάλυψε αυτό που ήταν αναπόφευκτο να αποκαλύψει η επιστήmicroη είναι ουδέτερη και ο καλλιτέχνης αν θέλει να επικαλείται τα πο-ρίσmicroατά της πρέπει να διακινδυνεύσει Η διάκριση ανάmicroεσα στο τι πραγmicroατι-κά βλέπουmicroε και τι νοητικά συmicroπεραίνουmicroε είναι τόσο παλιά όσο και η συζή-τηση για την ανθρώπινη αντίληψη Ο Πλίνιος συmicroπυκνώνει τις σχετικές από-ψεις της Κλασικής Αρχαιότητας όταν γράφει ότι laquoο νους είναι το πραγmicroατικό όργανο όρασης και παρατήρησης τα microάτια λειτουργούν σαν σκεύος που υπο-δέχεται και microεταβιβάζει το ορατό microέρος όσων συνειδητοποιούmicroεraquo32 Ο Πτολε-microαίος αφιερώνει αρκετά αποσπάσmicroατα από τα Οπτικά του (περ 150 microΧ) στον ρόλο που διαδραmicroατίζει η κρίση στη διαδικασία της όρασης33 Ο microεγαλύ-

54 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

τερος Άραβας microελετητής του θέmicroατος ο Αλχάζεν (πέθ 1038) δίδαξε στη microεσαιωνική ∆ύση τη διάκριση microεταξύ αίσθησης γνώσης και συνεπαγωγής που αποτελούν όλες στοιχεία της αντίληψης laquoΤίποτε απrsquo όσα βλέπουmicroεraquo λέει laquoδεν γίνεται αντιληπτό microόνο microε την αίσθηση της όρασης εκτός από το φως και τα χρώmicroαταraquo34 Τα προβλήmicroατα που έθετε αυτή η παράδοση επα-νήλθαν στο προσκήνιο όταν ο Τζον Λοκ αρνήθηκε την ύπαρξη σύmicroφυτων εν-νοιών και ισχυρίστηκε ότι όλες microας οι γνώσεις αποκτώνται microέσω των αισθή-σεων Αν όmicroως το microάτι αντιδρά microόνο στο φως και στα χρώmicroατα από πού προέρχεται η γνώση microας για την τρίτη διάσταση Στο έργο του Νέα θεωρία της όρασης που εκδόθηκε το 1709 ο Μπέρκλεϋ επανήλθε στο πρόβληmicroα για να καταλήξει στο συmicroπέρασmicroα ότι η γνώση microας του χώρου και του όγκου δεν microπορεί να αποκτηθεί παρά microόνο microέσω της αίσθησης της αφής και της κίνησης Αυτή η αναφορά σε laquoαισθητηριακά δεδοmicroέναraquo που ξεκίνησε microε τους Άγγλους εmicroπειριστές εξακολουθούσε να κυριαρχεί στις ψυχολογικές έρευνες έως τον 19ο αιώνα οπότε και αναπτύχθηκε η επιστήmicroη της οπτικής από τον Χέλmicro-χολτς και άλλους Ούτε όmicroως ο Μπέρκλεϋ ούτε ο Χέλmicroχολτς έκαναν το λάθος να microπερδέψουν την όραση microε την οπτική εντύπωση Αντιθέτως η διάκριση ανάmicroεσα σε ότι ονοmicroάζουmicroε συχνά laquoεντύπωσηraquo ndashτην απλή καταγραφή των ερεθισmicroάτωνndash και τη νοητική διεργασία της αντίληψης που κατά τον Χέλ-microχολτς στηρίζεται στην laquoασύνειδη συνεπαγωγήraquo αποτελούσε κοινό τόπο για την ψυχολογία του 19ου αιώνα35

∆εν ήταν λοιπόν δύσκολο να αντικρουστούν τα ψυχολογικά επιχειρήmicroατα των ιmicroπρεσιονιστών ότι οι πίνακές τους έδειχναν τον κόσmicroο laquoόπως πραγmicroα-τικά τον βλέπουmicroεraquo microε εξίσου ισχυρά ψυχολογικά επιχειρήmicroατα για την εξάρ-τηση της παραδοσιακής τέχνης από τις νοητικές διεργασίες Στην πορεία αυτής της διαmicroάχης που άρχισε γύρω στα τέλη του 19ου αιώνα η γενική και βολική έννοια της microίmicroησης κατέρρευσε αφήνοντας καλλιτέχνες και κριτικούς σε σύγχυση

Σηmicroαντικός από αυτή την άποψη είναι ο ρόλος ορισmicroένων Γερmicroανών στο-χαστών Ένας από αυτούς ο Konrad Fiedler επέmicroενε πως σε αντίθεση microε ότι ισχυρίζονταν οι ιmicroπρεσιονιστές laquoακόmicroα και η πιο απλή αισθητηριακή εντύπωση που microοιάζει microε πρώτη ύλη των νοητικών διεργασιών είναι ήδη ένα νοητικό γεγονός ενώ αυτό που ονοmicroάζεται εξωτερικός κόσmicroος είναι στην πραγmicroατικότητα προϊόν σύνθετων ψυχολογικών διαδικασιώνraquo36

Ένας φίλος του Fiedler ο νεοκλασικός γλύπτης Adolf von Hildebrand επιχείρησε να αναλύσει αυτές τις διαδικασίες στο βιβλιαράκι του microε τίτλο Το

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 55

πρόβληmicroα της microορφής στις εικαστικές τέχνες που εκδόθηκε το 1893 και προκά-λεσε το ζωηρό ενδιαφέρον microιας ολόκληρης γενιάς37 Ο Hildebrand αmicroφισβή-τησε επίσης τα ιδεώδη του επιστηmicroονικού νατουραλισmicroού επικαλούmicroενος την ψυχολογία της αντίληψης Αν επιχειρήσουmicroε να αναλύσουmicroε τις νοητικές microας εικόνες στα συστατικά τους στοιχεία θα δούmicroε ότι αποτελούνται από αισθη-τηριακά δεδοmicroένα που απορρέουν από την όραση αλλά και από αναmicroνήσεις αφής και κίνησης Μια σφαίρα λχ εmicroφανίζεται στο microάτι σαν επίπεδος δί-σκος η αφή είναι εκείνη που microας πληροφορεί για τις ιδιότητες του χώρου και του σχήmicroατος Κάθε απόπειρα του καλλιτέχνη να απεκδυθεί αυτές τις γνώσεις είναι microάταιη αφού χωρίς αυτές δεν αντιλαmicroβάνεται καν τον κόσmicroο Αποστολή του αντιθέτως είναι να laquoεπανορθώσειraquo την έλλειψη κίνησης του έργου του microέσω microιας εικόνας που να microεταδίδει όχι microόνον οπτικές αισθήσεις αλλά και τις απτικές εκείνες microνήmicroες που θα microας επιτρέψουν να ανασυγκροτήσουmicroε την τριδιάστατη φόρmicroα στο microυαλό microας

∆εν είναι ασφαλώς τυχαίο ότι η περίοδος κατά την οποία η συζήτηση αυτή βρισκόταν σε έξαρση ήταν και η περίοδος χειραφέτησης της τέχνης από την αρχαιογνωσία τη βιογραφία την αισθητική38 Θέmicroατα που έως τότε θεωρού-νταν ξεκαθαρισmicroένα άρχισαν να επανεκτιmicroώνται και να αντιmicroετωπίζονται microέσα από νέο πρίσmicroα Όταν το 1896 ο Bernard Berenson έγραψε το εmicroπνευ-σmicroένο δοκίmicroιό του για τους Φλωρεντινούς ζωγράφους ακολούθησε τις βασικές γραmicromicroές της ανάλυσης του Hildebrand39 Με το χάρισmicroά του για microεστές και επιγραmicromicroατικές φράσεις ο Berenson συνόψισε το βιβλίο του Hildebrand στη φράση laquoΟ ζωγράφος microπορεί να εκπληρώσει τους στόχους του microόνον προσδί-δοντας απτικές αξίες (tactile values) σε ερεθίσmicroατα του αmicroφιβληστροειδούςraquo Κατά τον Berenson η σηmicroασία και η προσοχή που δίνουmicroε στο έργο του Τζότ-το ή του Πολαγιουόλο οφείλεται στο ότι πέτυχαν αυτό ακριβώς

Τρία χρόνια αργότερα το 1899 ο Heinrich Woumllfflin δεν παρέλειψε να απο-τίσει φόρο τιmicroής στον Hildebrand στον πρόλογο του έργου του Η Κλασική τέχνη40 Το ιδεώδες της σαφήνειας και της αρmicroονικής διάταξης του χώρου που ο Woumllfflin εντοπίζει στα αριστουργήmicroατα του Ραφαήλ είναι εξίσου επηρεα-σmicroένο από τον Hildebrand όσο και η άποψη του Berenson για τον Τζόττο Ο Woumllfflin όmicroως διαπίστωσε ότι οι αναλυτικές κατηγορίες του Hildebrand ήταν κατάλληλες όχι microόνον ως βοηθητικές για τη διατύπωση αξιολογικών κρίσεων αλλά και ως εργαλεία για την ανάλυση των ποικίλων τρόπων ανα-παράστασης Οι δυο πόλοι γύρω από τους οποίους στρέφεται το θεmicroελιώδες έργο του Βασικές έννοιες της ιστορίας της τέχνης41 η σαφήνεια της Αναγέννησης

56 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

και το πληθωρικό στοιχείο του Μπαρόκ οφείλουν επίσης πολλά στις απόψεις του Hildebrand Ο Woumllfflin ήταν αυτός που επέβαλε τον όρο laquoιστορία της όρασηςraquo στην ιστορία της τέχνης αλλά και εκείνος ο οποίος προειδοποίησε για τους κινδύνους που συνεπάγεται το να δίνει κανείς σε αυτή τη microεταφορά microεγαλύτερη αξία απrsquo όση πραγmicroατικά έχει Ο ίδιος δεν έκανε ποτέ το σφάλmicroα να microπερδέψει την απλή περιγραφή microε την ερmicroηνεία Παρά το ότι γνώριζε όσο λίγοι ιστορικοί της τέχνης το πρόβληmicroα που θέτει η ίδια η ύπαρξη των διαφο-ρετικών τρόπων αναπαράστασης χάρη και στην αυτοσυγκράτηση που είχε κληρονοmicroήσει από τον microεγάλο του πρόγονο τον Jakob Burckhardt ποτέ δεν επιδόθηκε σε αόριστες υποθέσεις για τους απώτερους λόγους των ιστορικών αλλαγών

Το βάρος εποmicroένως να συνδυάσει τις απόψεις του Hildebrand microε τη microελέ-τη της καλλιτεχνικής εξέλιξης έπεσε στον τρίτο από τους πατέρες της laquoιστο-ρίας του καλλιτεχνικού ύφουςraquo τον Alois Riegl Φιλοδοξία του Riegl ήταν να καταστήσει την ιστορία της τέχνης επιστηmicroονικά αξιοσέβαστη απαλλάσσο-ντάς την από τα υποκειmicroενικά αξιολογικά ιδεώδη Σε αυτή του την προσέγγι-ση τον βοήθησε και η επαγγελmicroατική του απασχόληση σε microουσείο καλών και εφαρmicroοσmicroένων τεχνών Μελετώντας την ιστορία των διακοσmicroητικών τεχνών των κάθε είδους microορφότυπων και διακοσmicroητικών microοτίβων πείστηκε ότι οι απόψεις που κυριαρχούσαν έως τότε ήταν εντελώς ανεπαρκείς ndash τόσο η laquoυλι-κήraquo υπόθεση ότι το microορφότυπο ήταν άmicroεσα συνδεδεmicroένο microε την υφαντική και την καλαθοπλεκτική όσο και η laquoτεχνολογικήraquo υπόθεση ότι η δεξιότητα των χεριών είναι το παν Σε τελική ανάλυση τα διακοσmicroητικά microορφότυπα πολλών laquoπρωτόγονωνraquo φυλών microαρτυρούν και προϋποθέτουν εντυπωσιακή επιδεξιότη-τα των χεριών Αν το ύφος αλλάζει αυτό θα πρέπει εποmicroένως να οφείλεται στο ότι αλλάζουν οι στόχοι και οι προθέσεις Στο πρώτο του βιβλίο Το ζήτηmicroα του ύφους42 ο Riegl υποστήριξε ότι αυτά τα θέmicroατα microπορούν και πρέπει να εξετά-ζονται microε αmicroιγώς laquoαντικειmicroενικόraquo τρόπο χωρίς την παρεmicroβολή των υποκει-microενικών εννοιών της προόδου και της παρακmicroής Ως προς τα φυτικά διακο-σmicroητικά microοτίβα λχ υπάρχει κατά τον Riegl microια συνεχής παράδοση από τον αιγυπτιακό λωτό έως τα αραβουργήmicroατα Οι διαδοχικές αυτές αλλαγές και microετεξελίξεις όχι microόνον δεν είναι τυχαίες αλλά και εκφράζουν τον γενικότερο αναπροσανατολισmicroό των καλλιτεχνικών προθέσεων της laquoθέλησης προς τη microορφήraquo η οποία εκδηλώνεται από το microικρότερο ανθέmicroιο έως το πιο microνηmicroειώδες κτίριο Σε microια τέτοια προσέγγιση η έννοια της laquoπαρακmicroήςraquo δεν έχει πια κα-νένα νόηmicroα Αποστολή του ιστορικού είναι να εξηγεί και όχι να κρίνει

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 57

Ένας άλλος ιστορικός της τέχνης στη Βιέννη ο Franz Wickhoff επιχείρη-σε την ίδια ακριβώς εποχή να απαλλάξει microια ολόκληρη περίοδο από το στίγ-microα της παρακmicroής Το 1895 ο Wickhoff microε τη συνεργασία του Wilhelm Ritter von Hartel δηmicroοσίευσε ένα πολύτιmicroο χειρόγραφο της Ύστερης Αρχαιότητας το Vienna Genesis θέλοντας να αποδείξει πως το θεωρούmicroενο παρακmicroιακό και κατώτερο ύφος της ρωmicroαϊκής αυτοκρατορικής τέχνης αδικείται από τους χαρακτηρισmicroούς αυτούς όσο και τα πρόσφατα την εποχή εκείνη έργα των ιmicroπρεσιονιστών43 Η τέχνη των Ρωmicroαίων κατέληγε ο Wickhoff ήταν τόσο laquoπροοδευτικήraquo στο θέmicroα της οπτικής υποκειmicroενικότητας όσο και η τέχνη του τέλους του 19ου αιώνα

Ο Riegl βασίστηκε σε αυτή την ερmicroηνεία για να προχωρήσει σε microια ακόmicroα τολmicroηρή γενίκευση Το 1901 ξεκαθάρισε τη θέση του σε σχέση microε τις πολυ-συζητηmicroένες θεωρίες του Hildebrand44 Ο ιστορικός microπορούσε να δεχτεί την ψυχολογική ανάλυση του Hildebrand αλλά όχι και να συmicromicroεριστεί τις καλ-λιτεχνικές του προτιmicroήσεις Η αναφορά στην αφή δεν ήταν ούτε καλύτερη ούτε χειρότερη από την αναφορά στην όραση Έχοντας αναλάβει να δηmicroοσιεύ-σει αρχαιολογικά ευρήmicroατα από την περίοδο της Ύστερης Αρχαιότητας ο Riegl έγραψε το περιώνυmicroο βιβλίο του Υστερορωmicroαϊκές καλές και εφαρmicroοσmicroένες τέχνες45 την πιο φιλόδοξη ίσως προσπάθεια που έγινε ποτέ να ερmicroηνευτεί η πορεία της τέχνης microε βάση τις αλλαγές στον τρόπο αντίληψης της πραγmicroα-τικότητας

Πρόκειται για βιβλίο που δύσκολα διαβάζεται και συνοψίζεται Ο βασικός πάντως ισχυρισmicroός του Riegl είναι ότι η τέχνη της Αρχαιότητας ενδιαφερόταν πάντοτε για την απόδοση microάλλον microεmicroονωmicroένων αντικειmicroένων παρά του κόσmicroου στην απεραντοσύνη του Η πιο ακραία έκφανση αυτής της τάσης είναι η Αι-γυπτιακή τέχνη Εδώ τα πράγmicroατα αποδίδονται όπως τα αντιλαmicroβάνεται η αφή η πιο laquoαντικειmicroενικήraquo δηλαδή αίσθηση που αναφέρεται στο microόνιmicroο σχή-microα των πραγmicroάτων ανεξάρτητα από τη microεταβαλλόmicroενη οπτική γωνία Αυτός είναι ίσως και ο λόγος που οι Αιγύπτιοι απέφευγαν να αποδίδουν την τρίτη δι-άσταση αφού κάθε έννοια προοπτικής σηmicroαίνει και εισαγωγή ενός υποκειmicroε-νικού στοιχείου Το βήmicroα προς την τρίτη διάσταση έγινε microε τους Έλληνες Μόνον ωστόσο κατά την τρίτη και τελευταία περίοδο της τέχνης της Αρχαι-ότητας (στην Ύστερη Αρχαιότητα) αναπτύχθηκε ένας αmicroιγώς οπτικός τρόπος απόδοσης των αντικειmicroένων όπως αυτά φαίνονται από απόσταση Αυτή η πρόοδος εmicroφανίζεται παραδόξως στον σύγχρονο θεατή σαν οπισθοδρόmicroηση αφού τα σώmicroατα δείχνουν πλέον επίπεδα και άmicroορφα και αφού αποδίδονται

58 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

microόνο microεmicroονωmicroένα αντικείmicroενα αποκοmicromicroένα απrsquo ότι τα περιβάλλει σε ασαφώς σκιώδες ή χρυσό φόντο Και όmicroως στο πλαίσιο της παγκόσmicroιας ιστορίας η τέχνη της Ύστερης Αρχαιότητας δεν αποτελούσε παρακmicroή αλλά αναγκαία microεταβατική φάση Η εmicroφάνιση των γερmicroανικών φύλων στο προσκήνιο που ο Riegl τα θεωρούσε πιο επιρρεπή στην υποκειmicroενικότητα επέτρεψε στην τέχνη να συνεχίσει τους microετασχηmicroατισmicroούς της σε όλο και ανώτερο επίπεδο να πε-ράσει τελικά από την απτική αντίληψη του τριδιάστατου χώρου (Αναγέννηση) σε microια περαιτέρω ενίσχυση της εικαστικής υποκειmicroενικότητας (Μπαρόκ) και στον θρίαmicroβο των αmicroιγώς οπτικών ερεθισmicroάτων (Ιmicroπρεσιονισmicroός)46

laquoΚάθε ύφος αποσκοπεί στην πιστή απόδοση της φύσης και σε τίποτε άλλο

απλώς η αντίληψη που το κάθε ύφος έχει για τη φύση είναι διαφορετικήhellipraquo Η επιmicroονή microε την οποία ο Riegl προσπαθεί να αποδώσει όλες τις υφολογικές αλλαγές (στην αρχιτεκτονική τη γλυπτική τη ζωγραφική τη διακόσmicroηση) στην ίδια αρχή είναι συχνά αξιοθαύmicroαστη Αυτή όmicroως η προσκόλλησή του σε microία και microόνη ερmicroηνευτική αρχή τον παρέσυρε στην προεπιστηmicroονική συνή-θεια που συνοδεύει όλα τα microονιστικά ερmicroηνευτικά σχήmicroατα στην παγίδα της microυθοποίησης του όρου-κλειδί Η laquoθέληση προς τη microορφήraquo το Kunstwollen γίνεται έτσι laquoτο φάντασmicroα στη microηχανήraquo που οδηγεί τους τροχούς της καλ-λιτεχνικής εξέλιξης σύmicroφωνα microε κάποιους laquoαδήριτους νόmicroουςraquo Όπως γράφει και ο Meyer Schapiro οι ερmicroηνείες του Riegl laquohellipείναι ασαφείς και συχνά αυ-θαίρετες Κάθε σηmicroαντική φάση αντιστοιχεί σε microια φυλετική προδιάθεσηhellip Κάθε λαός παίζει έναν προδιαγεγραmicromicroένο ρόλο και αποσύρεται όταν τελειώσει η αποστολή τουhellipraquo47

Εύκολα αντιλαmicroβάνεται κανείς ότι παρόmicroοιες απόψεις για την ιστορία της τέχνης αποτελούν σε microεγάλο βαθmicroό αναβίωση των ροmicroαντικών εκείνων laquomicroυ-θολογιώνraquo που κορυφαία τους στιγmicroή αποτελεί η φιλοσοφία της ιστορίας του Χέγκελ Για την Κλασική Αρχαιότητα και την Αναγέννηση η ιστορία της τέχνης αντανακλούσε την πρόοδο στη χρήση του εκφραστικού microέσου Με αυτή την έννοια και οι ίδιες οι τέχνες αντιmicroετωπίζονταν microερικές φορές microε όρους παιδικής ηλικίας ωριmicroότητας και παρακmicroής48 Οι ροmicroαντικοί όmicroως είδαν την ιστορία γενικότερα σαν το microεγάλο έπος της ανέλιξης της ανθρωπότητας από την παιδική ηλικία στην ωριmicroότητα Η τέχνη αντιmicroετωπίστηκε σαν laquoέκφρα-ση της εποχήςraquo και σαν σύmicroπτωmicroα της φάσης στην οποία έχει φτάσει το Παγκόσmicroιο Πνεύmicroα σε κάθε συγκεκριmicroένη χρονική περίοδο49 Σε αυτό το πλαίσιο ο Γερmicroανός φυσικός Carl Gustav Carus προηγήθηκε ουσιαστικά του Riegl ερmicroηνεύοντας την ιστορία της τέχνης σαν πορεία από την αφή στην

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 59

όραση Συνηγορώντας υπέρ της αναγνώρισης της τοπιογραφίας ως της microε-γάλης τέχνης του microέλλοντος δεν δίστασε να επικαλεστεί τους νόmicroους της ιστορικής νοmicroοτέλειας laquoΣε κάθε οργανισmicroό η ανάπτυξη των αισθήσεων αρ-χίζει microε την αφή Οι πιο λεπτές αισθήσεις της ακοής και της όρασης εmicroφανί-ζονται microε την τελειοποίηση του οργανισmicroού Με τον ίδιο σχεδόν τρόπο η αν-θρωπότητα ξεκίνησε microε τη γλυπτική Ότι έφτιαχνε ο άνθρωπος έπρεπε να είναι συmicroπαγές ογκώδες απτό Γιrsquo αυτό και η ζωγραφικήhellip εmicroφανίζεται πάντοτε σε microεταγενέστερη φάσηhellip Η τοπιογραφίαhellip προϋποθέτει υψηλό επί-πεδο ανάπτυξηςraquo50

Έχω εξηγήσει σε άλλα microου κείmicroενα γιατί θεωρώ εξαιρετικά επικίνδυνο το να βασίζεται η ιστορία της τέχνης σε microυθολογικές ερmicroηνείες51 Η συνήθεια να microιλά κανείς microε έννοιες όπως laquoανθρωπότηταraquo laquoφυλέςraquo laquoεποχέςraquo κλπ εξα-σθενίζει την αντίσταση του microυαλού σε laquoολοκληρωτικέςraquo τάσεις και συνήθειες Για να φανεί ότι δεν υποστηρίζω κάτι τέτοιο αβασάνιστα θα microπορούσα να αναφέρω τα διδάγmicroατα που ο Hans Sedlmayr συνιστά στον αναγνώστη να βγάλει διαβάζοντας τον Riegl ndash για τα δοκίmicroια του οποίου έγραψε microια εισαγω-γή το 192752

Έχοντας εκθέσει ότι θεωρεί laquoπεmicroπτουσίαraquo της θεωρίας του Riegl ο Sedl-mayr περνά στην απαρίθmicroηση των εσφαλmicroένων απόψεων ορισmicroένων επιγόνων του οι οποίες θα πρέπει να απορριφθούν ως αβάσιmicroες Μια από αυτές τις από-ψεις είναι ότι laquomicroόνον τα άτοmicroα είναι πραγmicroατικά ενώ οι οmicroάδες και οι πνευ-microατικές κοινότητες αποτελούν απλώς αφηρηmicroένες έννοιεςraquo Κατά συνέπεια πρέπει επίσης να απορρίψουmicroε laquoτην πίστη στον ενιαίο και αmicroετάβλητο χαρα-κτήρα της ανθρώπινης φύσης και λογικήςraquo καθώς και την ιδέα ότι laquoη φύση παραmicroένει πάντοτε η ίδια και απλώς απεικονίζεται microε διάφορους τρόπουςraquo Τέλος πρέπει να αρνηθούmicroε την αιτιοκρατική ανάλυση της ιστορίας laquoπου αντιλαmicroβάνεται την ιστορική αλλαγή σαν αλυσίδα αιτίων και αποτελεσmicroά-τωνraquo Η laquoνοηmicroατοδοτηmicroένη αυτο-κίνηση του Πνεύmicroατος που οδηγεί σε αυ-θεντικά ιστορικά σύνολα γεγονότωνraquo είναι κάτι υπαρκτό

Τυχαίνει να είmicroαι φανατικός υπέρmicroαχος όλων εκείνων των laquoξεπερασmicroένωνraquo ιδεών τις οποίες ο Sedlmayr το 1927 παρακινούσε ένα εύπιστο κοινό να απορ-ρίψει συνηγορώντας παράλληλα υπέρ ενός ιστορικισmicroού έντονα επηρεασmicroένου από τον Σπένγκλερ Όπως γράφει και ο Κ Ρ Πόππερ στο βιβλίο του Η ένδεια του ιστορικισmicroού laquo∆εν συmicroπαθώ καθόλου αυτά τα ldquoπνεύmicroαταrdquo ούτε τα ιδεα-λιστικά τους πρωτότυπα ούτε τις διαλεκτικές και υλιστικές τους ενσαρκώ-σεις Αντίθετα αισθάνοmicroαι απόλυτα αλληλέγγυος microε όσους τα περιφρονούν

60 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Αισθάνοmicroαι ωστόσο ότι microαρτυρούν την ύπαρξη ενός κενού ενός χώρου που η κοινωνιολογία οφείλει να καλύψει microε κάτι πιο απτό όπως microια ανάλυση των προβληmicroάτων που τίθενται στο πλαίσιο microιας παράδοσηςraquo Το ύφος είναι κατά τη γνώmicroη microου microια από τις εκφάνσεις αυτών των παραδόσεων Στον βαθmicroό που δεν έχουmicroε κάποια καλύτερη ερmicroηνεία να προσφέρουmicroε η ύπαρξη οmicroοιό-microορφων τρόπων αναπαράστασης του κόσmicroου ωθεί προς την εύκολη εξήγηση ότι αυτή η ενότητα θα πρέπει να οφείλεται σε κάποιο υπερατοmicroικό πνεύmicroα το laquoπνεύmicroα της εποχήςraquo ή το laquoπνεύmicroα της φυλήςraquo53

∆εν αρνούmicroαι φυσικά ότι οι ιστορικοί όπως και όλοι οι microελετητές ανθρώπι-νων οmicroάδων ανακαλύπτουν συχνά κοινές στάσεις κοινές πεποιθήσεις ή κοινά γούστα που θα microπορούσαν να θεωρηθούν η κυρίαρχη (σε microια τάξη microια γενιά ένα έθνος) νοοτροπία και αντίληψη Ούτε βέβαια αmicroφισβητώ ότι οι αλλαγές στο διανοητικό κλίmicroα και το γούστο ή στη microόδα αντανακλούν κοινωνικές αλ-λαγές και ότι η διερεύνηση των σχέσεων αυτών microπορεί να παρουσιάζει σηmicroα-ντικό ενδιαφέρον Τόσο όmicroως ο Riegl όσο και οι επίγονοί του και οι ερmicroηνευτές του (όπως ο Worringer ο Dvo aacutek και ο Sedlmayr) εκτός από πλείστα όσα ιστορικά ζητήmicroατα που ανακύπτουν αυτό για το οποίο αισθάνονται κατrsquo εξο-χήν περήφανοι είναι τελικά και το microοιραίο τους microειονέκτηmicroα απορρίπτοντας την έννοια της δεξιότητας και τη σηmicroασία της όχι microόνον αγνοούν κρίσιmicroες πλευρές της καλλιτεχνικής δηmicroιουργίας αλλά κάνουν αδύνατη και τη διαmicroόρ-φωση microιας έγκυρης ψυχολογίας των υφολογικών αλλαγών κάτι που περιλαmicro-βάνεται οπωσδήποτε στις φιλοδοξίες τους54

Η ιστορία του γούστου και της microόδας είναι microια ιστορία προτιmicroήσεων και επιλογών microεταξύ εναλλακτικών λύσεων Η απόρριψη των ακαδηmicroαϊκών συmicro-βάσεων της εποχής τους από τους Προραφαηλίτες όπως και ο laquoιαπωνισmicroόςraquo της Αρ Νουβώ αποτελούν χαρακτηριστικά παραδείγmicroατα Παρόmicroοιες αλλα-γές σε ένα ύφος και στο κύρος που αυτό έχει microπορούν να περιγραφούν και microε όρους laquoθέλησης προς τη microορφήraquo ndash άλλωστε κανείς δεν αmicroφιβάλλει ότι απο-τελούσαν συmicroπτώmicroατα ενός ευρύτερου συνόλου τάσεων και διαθέσεων Ωστό-σο αυτό που microας ενδιαφέρει εδώ από microεθοδολογική άποψη είναι ότι microια επιλο-γή εκφράζει κάτι συνολικότερο microόνον αν microπορούmicroε να ανασυστήσουmicroε τις συνθήκες και τις διαδικασίες της Ο πλοίαρχος που θα microπορούσε να εγκατα-λείψει το πλοίο του αλλά προτίmicroησε να βυθιστεί microαζί του ήταν προφανώς ηρω-ικός microπορεί όmicroως και αυτός που κοιmicroόταν στην καmicroπίνα του και πνίγηκε να ήταν εξίσου ηρωικός αλλά δεν θα το microάθουmicroε ποτέ Αν θέλουmicroε να αντιmicroετω-πίζουmicroε το ύφος ως σύmicroπτωmicroα κάποιων γενικότερων (ενδεχοmicroένως πολύ εν-

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 61

διαφερουσών) καταστάσεων χρειαζόmicroαστε αναγκαστικά microια θεωρία των εναλ-λακτικών λύσεων και εκδοχών Αν κάθε αλλαγή είναι αναπόφευκτη και συνο-λική δεν υπάρχει τίποτε για να συγκρίνουmicroε καmicroιά κατάσταση για να ανασυστήσουmicroε κανένα σύmicroπτωmicroα και καmicroιά έκφραση για να διερευνήσουmicroε Σε αυτή την περίπτωση η αλλαγή αποτελεί σύmicroπτωmicroα τηςhellip αλλαγής και για να συγκαλυφθεί αυτή η ταυτολογία επιστρατεύεται κάποιο microεγαλεπήβο-λο εξελικτικό σχήmicroα Αυτό συνέβη όχι microόνο microε τον Riegl αλλά και microε πολλούς από τους επιγόνους του Λίγοι είναι σήmicroερα οι ιστορικοί και ακόmicroα λιγότεροι οι ανθρωπολόγοι που πιστεύουν ότι η ανθρωπότητα έχει υποστεί κάποια εmicro-φανή βιολογική αλλαγή από τη microια ιστορική περίοδο στην άλλη Ακόmicroα όmicroως και εκείνοι που θα δέχονταν ότι υπάρχει κάποια ανεπαίσθητη βαθmicroιαία γενε-τική διαφοροποίηση της ανθρωπότητας δεν θα δέχονταν ποτέ την άποψη ότι ο άνθρωπος άλλαξε τα τελευταία 3000 χρόνια (περίοδο που αντιστοιχεί σε περίπου εκατό γενιές) τόσο όσο η τέχνη του και το ύφος του55

V

Ο εξελικτισmicroός είναι νεκρός αλλά τα γεγονότα που τροφοδοτούν τον microύθο του δεν είναι εύκολο ακόmicroα και σήmicroερα να αγνοηθούν Ένα από αυτά τα γεγονότα είναι η συγγένεια ανάmicroεσα στην παιδική και την πρωτόγονη τέχνη Για τον microη ιδιαίτερα υποψιασmicroένο η συγγένεια αυτή οδηγεί στο εσφαλmicroένο δίληmicromicroα ότι οι πρωτόγονοι είτε δεν microπορούσαν να προχωρήσουν περισσότερο γιατί διέθεταν τη δεξιότητα ενός παιδιού microόνο είτε ότι δεν ήθελαν να προχωρήσουν περισσότερο γιατί εξακολουθούσαν να έχουν νοοτροπία παιδιού Και οι δυο αυτές υποθέσεις είναι προφανώς λάθος καθώς στηρίζονται στη σιωπηλή παραδοχή πως ότι είναι εύκολο για microας ήταν και πάντοτε εύκολο Ένα από τα σηmicroαντικότερα και microονιmicroότερα κέρδη από την επαφή της ιστορίας της τέχνης microε την ψυχολογία της αντίληψης είναι κατά τη γνώmicroη microου ότι δεν είmicroαστε πλέον υποχρεωmicroένοι να πιστεύουmicroε κάτι τέτοιο Στην πραγmicroατικότητα έστω και αν λυπάmicroαι για την κακή χρήση αυτής της προσέγγισης από τον ιστορικισmicroό οmicroολογώ πως νοσταλγώ κάπως την τόλmicroη των αισιόδοξων στοχαστών του 19ου αιώνα Ίσως αυτό να οφείλεται και στο ότι είχα την τύχη να διδαχτώ από τέτοια τολmicroηρά πνεύmicroατα που στις αρχές του 20ού αιώνα προσπαθούσαν να απαντήσουν στο ερώτηmicroα γιατί η τέχνη έχει ιστορία Ένας από αυτούς ήταν και ο Emanuel Loewy του οποίου η περιώνυmicroη microελέτη Η απόδοση της φύσης στην Πρώιmicroη

62 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Ελληνική τέχνη εκδόθηκε το 190056 Σε αυτό το βιβλίο περιέχεται κατά τη γνώmicroη microου ότι καλύτερο microπορεί να αντλήσει κανείς από τον εξελικτισmicroό

Ο Loewy επηρεάστηκε επίσης από τον Hildebrand και την ψυχολογία των αισθητηριακών δεδοmicroένων Όπως και αρκετοί άλλοι κριτικοί της ίδιας περιόδου ο Hildebrand απέδιδε τις ιδιοmicroορφίες της παιδικής τέχνης σε ασαφείς εικόνες microνήmicroης57 Οι εικόνες αυτές θεωρούνταν κατάλοιπα αισθητηριακών εντυπώ-σεων που καταγράφονται στη microνήmicroη όπου και συmicroπυκνώνονται σε χαρακτη-ριστικά σχήmicroατα microε τον ίδιο λίγο πολύ τρόπο που σχηmicroατίζονται χαρακτηρι-στικές εικόνες microε τη διαδοχική υπέρθεση πολλών φωτογραφιών Σε αυτή τη διαδικασία υποστήριζε ο Loewy η microνήmicroη αποβάλλει τα χαρακτηριστικά γνω-ρίσmicroατα των αντικειmicroένων όλα εκείνα τα στοιχεία που τους δίνουν την ιδιαί-τερη microορφή τους Ο πρωτόγονος καλλιτέχνης όπως και το παιδί ξεκινά από αυτές τις εικόνες microνήmicroης Έτσι θα προσπαθήσει να αποδώσει το ανθρώπινο σώmicroα microετωπικά τα άλογα σε πλάγια όψη τις σαύρες όπως φαίνονται από ψηλά Η ανάλυση του Loewy για αυτές τις αρχαϊκές microεθόδους γίνεται και σήmicroερα εν πολλοίς δεκτή αν και πρόκειται για κυκλική σε microεγάλο βαθmicroό εξή-γηση Αφού ο πρωτόγονος καλλιτέχνης δεν αντιγράφει προφανώς τον εξωτε-ρικό κόσmicroο αντιγράφει κάποιον αόρατο εσωτερικό κόσmicroο νοητικών εικόνων Η microόνη ωστόσο απόδειξη για την ύπαρξη αυτών των εικόνων προέρχεται απόhellip την τέχνη των πρωτογόνων Κανείς microας δεν έχει πιστεύω στο microυαλό του τις σχηmicroατικές παραστάσεις ανθρώπινων σωmicroάτων αλόγων ή σαυρών που υπαινίσσεται η θεωρία του Loewy Για τον καθένα από microας αυτές οι λέξεις παραπέmicroπουν και σε κάτι διαφορετικό ενώ θα υπάρχουν πάντοτε και κάποια φευγαλέα γεγονότα που δεν θα microπορούν να αναπαραχθούν microε ολοκληρωmicroένο τρόπο Οι επιφυλάξεις αυτές δεν αναιρούν πάντως την αξία των αναλύσεων του Loewy για τα κοινά στοιχεία στην τέχνη των παιδιών των ακαλλιέργητων ενηλίκων και των πρωτογόνων Ο Loewy στρέφοντας την προσοχή του όχι πλέον στην εξέλιξη της ανθρωπότητας γενικά αλλά στην πρώτη φορά που τα κοινά αυτά στοιχεία άρχισαν microεθοδικά να απορρίπτονται (στην Αρχαϊκή τέχνη στην Ελλάδα) ανέδειξε τη σηmicroασία των δυνάmicroεων εκείνων που πρέπει να υπερβεί microια τέχνη αν θέλει να πετύχει την ψευδαίσθηση της πραγmicroατικότητας Καθένα από αυτά τα βήmicroατα εmicroφανίζεται σαν κατάκτηση microιας άγνωστης έως τότε περιοχής που η νέα παράδοση εικονοπλασίας πρέπει να διασφαλίσει και να κατοχυρώσει Αυτή είναι και η αιτία που τα νέα καλλιτεχνικά πρότυπα δείχνουν πάντοτε ανεξήγητη (microε όρους laquoαισθητηριακών εντυπώσεωνraquo) ανθε-κτικότητα

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 63

Ο δάσκαλός microου στην ιστορία της τέχνης ο Julius von Schlosser έδειχνε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τον ρόλο των laquoτύπωνraquo ή ακόmicroα και των στερεοτύπων στην καλλιτεχνική παράδοση Ξεκινώντας από τη microελέτη παλαιών νοmicroισmicroά-των σύντοmicroα πέρασε στη microελέτη της Μεσαιωνικής τέχνης όπου οι microεταβο-λές των laquoτύπωνraquo είναι εmicroφανείς Το πρόβληmicroα της χρήσης των laquoπροηγούmicroε-νων τύπωνraquo στη Μεσαιωνική τέχνη δεν έπαψε ποτέ να γοητεύει τον Schloss-er παρά το ότι η επίδραση του Κρότσε τον έκανε ολοένα και πιο επιφυλακτικό απέναντι στις ψυχολογικές ερmicroηνείες (όσοι γνωρίζουν τις σκέψεις του στα ζητήmicroατα αυτά θα αναγνωρίσουν κάποια από τα αγαπηmicroένα του θέmicroατα σε αυτό το βιβλίο)58

Ότι έκανε ο Schlosser για τον Μεσαίωνα ο σύγχρονός του Aby Warburg το έκανε για την Αναγέννηση στην Ιταλία Εmicroβαθύνοντας συνεχώς στο πρό-βληmicroα τι ακριβώς αναζητούσε η Αναγέννηση στην Κλασική Αρχαιότητα ο Warburg οδηγήθηκε στην ανάλυση του ύφους της Αναγέννησης microε βάση την υιοθέτηση microιας νέας εικαστικής γλώσσας Πρόσεξε ότι τα δάνεια των καλλι-τεχνών της Αναγέννησης από την Κλασική γλυπτική δεν ήταν τυχαία αλλά αντιθέτως εmicroφανίζονταν όπου ο καλλιτέχνης αισθανόταν την ανάγκη microιας ιδιαίτερα εκφραστικής κίνησης ή χειρονοmicroίας (αυτό που ο Warburg αποκάλε-σε τελικά Pathosformel)59 Ιδιαίτερη εντύπωση προκάλεσε η επιmicroονή του Warburg στην άποψη ότι οι καλλιτέχνες του 15ου αιώνα που έως τότε θεω-ρούνταν υπέρmicroαχοι της απλής καθαρής παρατήρησης πολύ συχνά κατέφευ-γαν σε προϋπάρχοντες laquoτύπουςraquo Βοηθούmicroενοι και από την αύξηση του ενδι-αφέροντος για τα εικονογραφικά πρότυπα οι επίγονοι του Warburg κατέληγαν όλο και περισσότερο στη διατύπωση ότι η εξάρτηση από την παράδοση είναι ο κανόνας ακόmicroα και στα έργα εκείνα της Αναγέννησης και του Μπαρόκ που έως τότε θεωρούνταν νατουραλιστικά Σήmicroερα η microελέτη αυτής της συνέχει-ας έχει αντικαταστήσει σε microεγάλο βαθmicroό το παλαιότερο ενδιαφέρον για το ύφος και την εξέλιξή του60

Στο γοητευτικό του έργο Η ψυχολογία της τέχνης ο Αντρέ Μαλρό κατα-πιάνεται microε τη σηmicroασία αυτών των διαπιστώσεων61 Υπάρχει πολύς Χέγκελ και πολύς Σπένγκλερ στους ύmicroνους του Μαλρό προς τον microύθο και την αλλαγή αλλά και ριζική αmicroφισβήτηση της άποψης ότι το ύφος και η τεχνοτροπία του παρελθόντος αντικατοπτρίζει ουσιαστικά τον τρόπο microε τον οποίο οι καλλιτέχνες laquoέβλεπανraquo τον κόσmicroο Ο Μαλρό ξέρει πως η τέχνη γεννιέται από την τέχνη και όχι από τη φύση Παρrsquo όλη ωστόσο τη γοητεία του και παρά τις εmicroπνευ-σmicroένες ψυχολογικές του επισηmicroάνσεις το βιβλίο του Μαλρό δεν καταφέρνει να

64 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

microας δώσει αυτό που ο τίτλος του υπόσχεται microια ψυχολογία της τέχνης Εξα-κολουθούmicroε να microην έχουmicroε microια ικανοποιητική εξήγηση για το σκίτσο του Αλαίν [1] Ίσως όmicroως να είmicroαστε καλύτερα προετοιmicroασmicroένοι απrsquo ότι ο Riegl για να αποπειραθούmicroε microια τέτοια εξήγηση Γνωρίζουmicroε πλέον αρκετά για την επιρροή των συmicroβάσεων και τη δύναmicroη των παραδόσεων στα διάφορα γνωσιακά πεδία Οι ιστορικοί έχουν microελετήσει την επίδραση κάποιων προτύπων στον χρονικο-γράφο που επιδιώκει να καταγράψει τα πρόσφατα γεγονόταmiddot microελετητές της λογοτεχνίας όπως ο Ernst Robert Curtius έχουν επισηmicroάνει τον ρόλο των πα-ραδοσιακών κοινών τόπων στην ποίηση62 Είναι λοιπόν η ώρα να προσεγγίσει κανείς το πρόβληmicroα του ύφους και πάλι εξοπλισmicroένος όmicroως microε τις σχετικά πρόσφατες γνώσεις για τη δύναmicroη των παραδόσεων

Αντιλαmicroβάνοmicroαι ότι αυτή η εmicromicroονή στην ανθεκτικότητα των συmicroβάσεων στον ρόλο των laquoτύπωνraquo και των στερεοτύπων στην τέχνη θα συναντήσει την επιφυλακτικότητα όσων δεν έχουν δουλέψει σε αυτό το πεδίο Μια πάγια σχε-δόν κατηγορία κατά της ιστορίας της τέχνης είναι ότι επικεντρώνει το ενδια-φέρον της στην αναζήτηση επιδράσεων παραγνωρίζοντας έτσι το laquomicroυστήριοraquo της δηmicroιουργικότητας Όmicroως αυτό δεν είναι πάντοτε αλήθεια Όσο περισσό-τερο συνειδητοποιούmicroε την έντονη τάση του ανθρώπου να επαναλαmicroβάνει ότι έχει microάθει τόσο microεγαλύτερος είναι ο θαυmicroασmicroός microας για τα εξαιρετικά εκείνα άτοmicroα που καταφέρνουν να ξεφύγουν από αυτή την έmicroφυτη τάση και να ανοί-ξουν νέους δρόmicroους στους οποίους έρχονται και άλλοι να βαδίσουν

Παρrsquo όλα αυτά συχνά αναρωτιέmicroαι αν τα συmicroπεράσmicroατά microου προκύπτουν πράγmicroατι από τα δεδοmicroένα της ιστορίας της τέχνης αν η ανάγκη του τύπου της laquoφόρmicroουλαςraquo είναι τόσο καθολική όσο πιστεύω Σε ένα όmicroορφο απόσπα-σmicroα από τον Κουιντιλιανό γίνεται λόγος για τη δηmicroιουργικότητα του ανθρώ-πινου microυαλού microε τον καλλιτέχνη να αναφέρεται ως χαρακτηριστικό παράδειγ-microα laquoΠοιος καλλιτέχνης διδάχτηκε ποτέ να αναπαριστά όλα όσα υπάρχουν στη φύση hellipΠοιος τεχνίτης δεν έχει κατασκευάσει ένα σκεύος σε σχήmicroα που δεν έχει δει ποτέ τουraquo63

Πρόκειται σίγουρα για ενδιαφέρουσα παρατήρηση που όmicroως παραβλέπει το γεγονός ότι το νέο σκεύος θα ανήκει λίγο-πολύ στην ίδια οικογένεια microορφών microε αυτές που γνωρίζει ο τεχνίτης ότι η αναπαράσταση laquoόλων όσα υπάρχουν στη φύσηraquo εκ microέρους του θα συνδέεται πάντοτε microε τις αναπαραστάσεις εκείνες που οι δάσκαλοί του του κληροδότησαν64 Κανένας ιστορικός της τέχνης δεν microπορεί να υποτιmicroήσει την επίδραση του ύφους και πολύ λιγότερο βέβαια ο ιστορικός εκείνος που χαρτογραφεί τον microακρύ δρόmicroο προς την ψευδαίσθηση

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 65

VI

Για να απαντήσει κανείς σε αυτά τα κρίσιmicroα ερωτήmicroατα της επιστήmicroης microας δεν αρκεί πιστεύω να επαναλαmicroβάνει απλώς την παλαιά διάκριση σε laquoόρασηraquo και laquoγνώσηraquo ή να επιmicroένει πως κάθε αναπαράσταση γενικά βασίζεται σε συmicroβάσεις Πρέπει να αναλυθεί microέσα από νέο πρίσmicroα και microε ψυχολογικούς όρους τι ακριβώς περιλαmicroβάνει η διαδικασία της εικονοπλασίας και της ανά-γνωσης των εικόνων Σε αυτό ακριβώς το σηmicroείο εmicroφανίζεται ένα τεράστιο εmicroπόδιο Η απλή ψυχολογία στην οποία στηρίζονταν microε τόση σιγουριά ο Bar-ry και ο Ράσκιν ο Riegl και ο Loewy δεν υπάρχει πλέον για να microας καθοδη-γήσει Τα προβλήmicroατα που συνδέονται microε τη διαδικασία της αντίληψης είναι σήmicroερα τόσο microεγάλα και πολύπλοκα ώστε κανείς δεν θα microπορούσε να ισχυριστεί ότι τα αντιλαmicroβάνεται και τα κατέχει πλήρως

Ο Berenson microπορούσε να ξεκινά την περιήγησή του σε αυτά τα πεδία microε τη φράση laquoη ψυχολογία έχει διαπιστώσειhellipraquo Σήmicroερα λείπει από τα βιβλία που κυκλοφορούν αυτός ο τόνος της βεβαιότητας Ο J J Gibson λχ γράφει στην πολύ ενδιαφέρουσα microελέτη του Η αντίληψη του οπτικού κόσmicroου laquoΟι ση-microερινοί ψυχολόγοι δεν καταλαβαίνουν τι σηmicroαίνει να συλλαmicroβάνεις και να ερευ-νάς νέα χαρακτηριστικά του κόσmicroουraquo65 Ο D O Hebb στο γνωστό του βιβλίο Η οργάνωση της συmicroπεριφοράς φτάνει να υποστηρίξει πως laquoη αντίληψη του microεγέθους της φωτεινότητας και του τόνου microπορεί να ειπωθεί ότι προς το παρόν δεν ερmicroηνεύεται από καmicroιά θεωρίαraquo66 Η δυσκολία αυτή δεν περιορίζε-ται στα βασικά ζητήmicroατα Μιλώντας για τον απροσδόκητο τρόπο microε τον οποίο τα αλληλοεπικαλυπτόmicroενα χρώmicroατα microπορούν να επιδρούν το ένα στο άλλο ndashκάτι που ενδιαφέρει ιδιαίτερα τον ζωγράφοndash ο Ralph Μ Evans γράφει στο βιβλίο του Εισαγωγή στο χρώmicroα laquohellipώσπου να microπορέσουmicroε να εξηγήσουmicroε αυτά τα φαινόmicroενα χωρίς εξεζητηmicroένες υποθέσεις δεν microπορούmicroε να πούmicroε ότι καταλαβαίνουmicroε τον τρόπο microε τον οποίο λειτουργεί η οπτική διαδικασίαraquo67

Κάτω από αυτές τις συνθήκες ίσως είναι παράτολmicroο να επικαλεστούmicroε τα πορίσmicroατα ενός αβέβαιου πεδίου για να εξηγήσουmicroε τις αmicroφιβολίες microας και τις αβεβαιότητές microας Όmicroως η ενθάρρυνση για microια τέτοια απόπειρα προέρχεται ακριβώς από έναν microεγάλο πρωτοπόρο της ψυχολογίας της αντίληψης τον Wolfgang Koumlhler Στις παραδόσεις του microε τίτλο Η δυναmicroική στην ψυχολογία (1940) ο Koumlhler εκθειάζει τις αρετές της laquoκαταπάτησης ξένου εδάφους ως επιστηmicroονικής τεχνικήςraquo

laquoΟι ευτυχέστερες στιγmicroές στην ιστορία της γνώσης είναι όταν γεγονότα

66 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

που έως τότε θεωρούνταν εντελώς ιδιαίτερα συσχετίζονται ξαφνικά microε άλλα από πρώτη microατιά απόmicroακρα και φωτίζονται microε εντελώς νέο τρόπο Για να συmicroβεί κάτι τέτοιο στην ψυχολογία πρέπει να είmicroαστε πάντοτε πληροφορη-microένοι και για άλλα πράγmicroατα εκτός από το καθαυτό αντικείmicroενό microαςhellip Αν η σηmicroερινή κατάσταση της ψυχολογίας microάς προσφέρει έναν θαυmicroάσιο λόγο ndashή microάλλον microια έξοχη ευκαιρίαndash για να επεκτείνουmicroε την περιέργειά microας πέρα από το περιορισmicroένο microας πεδίο δεν θα έπρεπε να προσπαθούmicroε να αδράξουmicroε αυτή την ευκαιρίαraquo68

Ένας τουλάχιστον από τους οπαδούς του Koumlhler άδραξε πάντως την ευ-καιρία και αποτόλmicroησε το πέρασmicroα από την ψυχολογία στην τέχνη Το βιβλίο του Rudolf Arnheim Τέχνη και οπτική αντίληψη69 ασχολείται microε την εικόνα από τη σκοπιά της ψυχολογίας της ολικής microορφής (Gestalt) Η ανάγνωση αυτού του βιβλίου microού έχει προσφέρει πολλά Το κεφάλαιο για την τέχνη των παιδιών microού φάνηκε τόσο διδακτικό ώστε ένιωσα ndashmicroε ανακούφισηndash πως microπορώ πλέ-ον να σταmicroατήσω τις έρευνές microου σε αυτό το πολυσυζητηmicroένο πεδίο Από την άλλη το βιβλίο του Arnheim λέει λίγα πράγmicroατα για τον ιστορικό της τέχνης και το πρόβληmicroα του ύφους Ίσως ο συγγραφέας σπεύδει κάπως να ακολου-θήσει τον Riegl στην laquoαντικειmicroενικότητάraquo του να δικαιώσει τους πειραmicroατι-σmicroούς της τέχνης του 20ού αιώνα η οποία σε microεγάλο βαθmicroό θεωρεί το πρό-βληmicroα της ψευδαίσθησης απλή προκατάληψη των laquoφιλισταίωνraquo Το γεγονός ότι τα πρότυπα της πιστότητας και της αληθοφάνειας αλλάζουν από εποχή σε εποχή δίνει στον Arnheim την ελπίδα ότι laquomicroια νέα αλλαγή στο επίπεδο της πραγmicroατικότητας στην τέχνηraquo θα κάνει τα έργα του Πικάσσο του Μπρακ ή του Κλέε laquoνα microοιάζουν microε τα πράγmicroατα που αναπαριστούνraquo ndash αν αυτό αλη-θεύει δεν αποκλείεται στο microέλλον να δούmicroε διαφηmicroίσεις για microαντολίνα κανά-τες ή άλλα αντικείmicroενα που να κινούνται στο νέο αυτό laquoεπίπεδο πραγmicroατικό-τηταςraquo70

Το βιβλίο του W M Ivins Jr Χαρακτικά και οπτική επικοινωνία71 αποτε-λεί πικρό αντίδοτο σε αυτές τις πνευmicroατικές αναζητήσεις Κατά τον Ivins η ιστορία της αναπαράστασης microπορεί να ενταχθεί στη γενικότερη ιστορία της επιστήmicroης χωρίς καmicroιά αναφορά σε ζητήmicroατα αισθητικής

Σε αυτό το σηmicroείο θα ήθελα επίσης να microνηmicroονεύσω το βιβλίο του Anton Ehrenzweig Η ψυχανάλυση της καλλιτεχνικής όρασης και ακοής72 Η οξυδέρκεια και η τόλmicroη microε την οποία ο συγγραφέας προσπαθεί να εντάξει τα πορίσmicroατα της ψυχολογίας της Gestalt σε ένα σύστηmicroα φροϋδικών ιδεών αξίζει κάθε προ-σοχή και κάθε σεβασmicroό Ο Ehrenzweig δεν κάνει το λάθος να υποτιmicroήσει τις

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 67

δυνάmicroεις που έχει να αντιmicroετωπίσει ο επιστηmicroονικός νατουραλισmicroός στην τέ-χνη Μας δίνει ενδιαφέρουσες περιγραφές του οπτικού χάους που προσπαθεί να υποτάξει η τέχνη αλλά δεν αποφεύγει και αυτός κατά τη γνώmicroη microου την άρνηση να microελετήσει κάποια πειράmicroατα microε την αντικειmicroενική πραγmicroατικότη-τα όπως δεν αποφεύγει και την προσφυγή σε εξελικτικιστικές ερmicroηνείες

Τα τρία βιβλία που ανέφερα δείχνουν ότι εκκρεmicroούν κάποια προβλήmicroατα που ζητούν τις λύσεις τους Έχοντας ήδη προχωρήσει τη δουλειά microου όταν κυκλο-φόρησαν τα τρία βιβλία δεν microπορώ να ισχυριστώ πως οι κρίσεις microου για αυτά είναι ανεπηρέαστες Έτσι ή αλλιώς πιστεύω πως τα εν λόγω έργα δείχνουν ότι είναι πιεστική ανάγκη για τον ιστορικό του καλλιτεχνικού ύφους να διαβεί τα σύνορα που τον χωρίζουν από τον ψυχολόγο Ένα τέτοιο εγχείρηmicroα πιστεύω πως microπορεί να αποδώσει κάτι πολύ περισσότερο από microερικές microεmicroονωmicroένες περιπτώσεις ψυχολογικών πειραmicroάτων O ριζικός αναπροσανατολισmicroός κάθε παραδοσιακής ιδέας για τον ανθρώπινο νου δεν microπορεί να αφήσει ανεπηρέαστο τον ιστορικό της τέχνης Αυτός ο αναπροσανατολισmicroός είναι ndashέστω και έmicromicroε-σαndash φανερός στην αντιmicroετώπιση της παιδικής τέχνης από τον Arnheim κα-θώς και στις απόψεις του Ehrenzweig για την ασύνειδη αντίληψη ndash έστω και αν ο χαρακτήρας και η σηmicroασία ενός τέτοιου αναπροσανατολισmicroού συσκοτί-ζεται κάπως από την εmicromicroονή τους στις ιδέες και στην ορολογία microιας συγκε-κριmicroένης ψυχολογικής σχολής και θεωρίας Οι βασικοί όροι που χρησιmicroο- ποιούσαν microε εmicroπιστοσύνη καλλιτέχνες κριτικοί και ιστορικοί της τέχνης έχουν χάσει σε microεγάλο βαθmicroό το κύρος τους και την αξία τους Έννοιες όπως laquomicroίmicroη-ση της φύσηςraquo laquoεξιδανίκευσηraquo ή laquoαφαίρεσηraquo στηρίζονται στην παραδοχή ότι προηγούνται οι laquoαισθητηριακές εντυπώσειςraquo οι οποίες εν συνεχεία υπό-κεινται στην απαραίτητη επεξεργασία παραmicroορφώνονται ή γενικεύονται

Ο Κ Ρ Πόππερ αποκαλεί αυτές τις απόψεις laquoθεωρία του microυαλού-κουβάraquo ενός microυαλού δηλαδή όπου σωρεύονται τα laquoαισθητηριακά δεδοmicroέναraquo Έχοντας αποδείξει το αβάσιmicroο αυτής της βασικής παραδοχής στο πεδίο της επιστηmicroο-νικής microεθόδου και της θεωρίας της γνώσης ο Πόππερ επιmicroένει σε ότι αποκα-λεί laquoθεωρία του προβολέαraquo δίνοντας έmicroφαση στις δραστηριότητες του ζωντα-νού οργανισmicroού που δεν σταmicroατά ποτέ να εξετάζει και να ερευνά το περιβάλλον του73 Η γονιmicroότητα microιας τέτοιας προσέγγισης αρχίζει να γίνεται ολοένα και πιο αισθητή σε πολλούς τοmicroείς της ψυχολογίας Όσο και αν οι θεωρίες διαφέ-ρουν microεταξύ τους η έmicroφασή τους microετατοπίζεται σταθερά από τα ερεθίσmicroατα στην ανταπόκριση του οργανισmicroού ανταπόκριση που είναι αρχικά αόριστη και γενική για να γίνει σταδιακά πιο εξειδικευmicroένη και σύνθετη

68 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

laquoΗ πορεία της microάθησης είναι από το αόριστο προς το συγκεκριmicroένο και όχι από τις αισθήσεις προς την αντίληψηraquo γράφει ο J J Gibson74 Και ο L von Bertalanffy microιλώντας για τη θεωρητική βιολογία συmicroπληρώνει laquoΗ σύγχρονη έρευνα δείχνει ότι πιθανότατα υπάρχουν στην αρχή ανοργάνωτα και άmicroορφα σύνολα στο πλαίσιο των οποίων συντελείται βαθmicroιαία η διαφοροποίη-σηraquo75

Εύκολα θα microπορούσε κανείς να παραλληλίσει αυτές τις φράσεις microε τις από-ψεις του Πιαζέ για τη νοητική ανάπτυξη των παιδιών76 ή του Φρόυντ και των επιγόνων του για τη συναισθηmicroατική εξέλιξή τους77 Ακόmicroα και οι πρόσφατες microελέτες για το πώς laquomicroαθαίνουνraquo οι microηχανές δείχνουν προς την ίδια κατεύθυν-ση από το γενικό στο ειδικό78 Σε όσα ακολουθούν επιδίδοmicroαι microερικές φορές σε παρόmicroοιους παραλληλισmicroούς έστω και αν γνωρίζω τους κινδύνους που συνε-πάγονται αυτοί οι ερασιτεχνισmicroοί και το να microπαίνει κανείς laquoσε ξένα χωράφιαraquo Η προσέγγισή microου αυτή δικαιώνεται microόνο στο microέτρο που το βιβλίο microου θα αποδειχθεί χρήσιmicroο για την καθηmicroερινή δουλειά του ιστορικού της τέχνης ∆εν ήταν εύκολο να εντρυφήσω στο θέmicroα της ψευδαίσθησης χωρίς microια θεωρία της αντίληψης Σε αυτό ακριβώς το πεδίο ο τρόπος σκέψης που ανέφερα αποδεί-χθηκε εξαιρετικά χρήσιmicroος79 Το θεωρητικό microοντέλο αυτής της προσέγγισης που οι ρίζες του βρίσκονται στον Καντ διατυπώνεται microε τον πιο συστηmicroατικό και συνεκτικό τρόπο στο βιβλίο του Φ Α φον Χάγεκ Η αισθητηριακή τάξη80 Πάνω απrsquo όλα πάντως έχω επωφεληθεί από την εmicromicroονή του Πόππερ στον ρόλο της πρόβλεψης και των τεστ Στην ψυχολογία η προσέγγιση αυτή υιο-θετείται από τους Jerome S Bruner και Leo Postman που υποστηρίζουν ότι laquoόλες οι γνωστικές διεργασίες ανεξάρτητα αν παίρνουν τη microορφή αντιλήψεων σκέψεων ή ανακλήσεων αποτελούν ldquoυποθέσειςrdquo του οργανισmicroούhellip και απαι-τούν ldquoαπαντήσειςrdquo microε τη microορφή κάποιας παραπέρα εmicroπειρίας απαντήσεις που θα τις επιβεβαιώσουν ή θα τις καταρρίψουνraquo81

Σε αυτό το πλαίσιο ο Πόππερ έχει επισηmicroάνει πως οι επιβεβαιώσεις αυτών των laquoυποθέσεωνraquo δεν microπορούν παρά να είναι προσωρινές ενώ η απόρριψή τους οριστική82 ∆εν υπάρχει εποmicroένως αυστηρή διάκριση microεταξύ ψευδαίσθησης και αντίληψης Η αντίληψη χρησιmicroοποιεί όλα της τα microέσα για να ξεριζώσει τις επιβλαβείς ψευδαισθήσεις αλλά συχνά αποτυγχάνει να laquoαπορρίψειraquo microια εσφαλmicroένη υπόθεση ndash όταν λχ έχει να κάνει microε ιλουζιονιστικά έργα τέχνης

Πιστεύω βάσιmicroα πως microια τέτοια θεωρία laquoτης δοκιmicroής και του σφάλmicroατοςraquo για την αντίληψη θα microπορούσε να αποδειχθεί γόνιmicroη και για άλλους επιστη-microονικούς κλάδους εκτός από τον δικό microου αλλά δεν σκοπεύω να επιmicroείνω εδώ

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 69

ως προς αυτό Κύριο microέληmicroά microου είναι η ανάλυση της εικονοπλασίας ο τρόπος microε άλλα λόγια microε τον οποίο οι καλλιτέχνες ανακάλυψαν κάποια από αυτά τα microυστικά της όρασης microέσω laquoτης δηmicroιουργίας και της αναπαραγωγήςraquo Οι Αιγύπτιοι του Αλαίν [1] πριν microπορέσουν να δηmicroιουργήσουν microια ψευδαίσθηση της πραγmicroατικότητας έπρεπε να microάθουν όχι laquoνα αντιγράφουν ότι βλέπουνraquo αλλά να χειρίζονται κάποιους διφορούmicroενους κώδικες σηmicroείων στους οποίους οφείλουmicroε να στηριζόmicroαστε για τη σταθερή microας όραση ώσπου η εικόνα τους να γίνει ένα microε την πραγmicroατικότητα Με άλλα λόγια αντί να απαντήσουν στο δίληmicromicroα laquoκουνέλι ή πάπιαraquo έπρεπε να ανακαλύψουν το παιχνίδι laquoτελάρο ή φύσηraquo που παιζόταν microε ένα σύνολο γήινων χρωmicroάτων ικανών ndashαπό microακριά τουλάχιστονndash να καταλήξουν σε ψευδαίσθηση Καλλιτεχνικό ή όχι αυτό το παιχνίδι δεν microπορούσε παρά να είναι απόρροια πολλών διαδοχικών laquoδοκιmicroών και σφαλmicroάτωνraquo Ως πείραmicroα στο πλαίσιο microιας θεωρίας της αντίληψης η ιλουζιονιστική τέχνη παρουσιάζει ενδιαφέρον ακόmicroα και σε microια περίοδο η οποία την έχει εξοβελίσει για χάρη άλλων τρόπων έκφρασης

Με κίνδυνο να αποκαλύψω όλη την laquoπλοκήraquo από την αρχή δεν διστάζω να δηλώσω για τον βιαστικό αναγνώστη ή κριτικό ότι τα συmicroπεράσmicroατα που υπαινίσσοmicroαι εδώ εκτίθενται αναλυτικά στο Κεφάλαιο 9 του βιβλίου όπου και επανέρχονται κάποια από τα ζητήmicroατα που θίγω στην Εισαγωγή Κάθε βιβλίο που επικεντρώνεται σε ένα βασικό συmicroπέρασmicroα πρέπει να χτίζεται όπως microια αψίδα Η laquoκλείδαraquo θα είναι σαν να κρέmicroεται στον αέρα αν δεν υποστηρίζεται από τους άλλους αψιδόλιθους Όλα τα κεφάλαια αυτού του βιβλίου στρέφονται κατά κάποιον τρόπο προς το κέντρο του προβλήmicroατος αλλά και στηρίζονται από τον σκελετό του κτιρίου Τα όρια της microίmicroησης που προκύπτουν από το εκφραστικό microέσο και το laquoσχήmicroαraquo οι σχέσεις φόρmicroας και λειτουργίας στην εικονοπλασία και πάνω απrsquo όλα η σηmicroασία της συmicromicroετοχής του θεατή για τη διαλεύκανση των αmicroφισηmicroιών δικαιώνουν τελικά την τολmicroηρή πρόταση ότι η τέχνη έχει ιστορία επειδή οι ψευδαισθήσεις της τέχνης δεν είναι microόνον ο καρ-πός της ανάλυσης των φαινοmicroένων από τον καλλιτέχνη αλλά και τα απαραί-τητα εργαλεία για microια τέτοια ανάλυση Ελπίζω ότι ο αναγνώστης δεν θα κλείσει το βιβλίο σε αυτό το σηmicroείο αλλά θα microε ακολουθήσει στη δοκιmicroή και την εφαρmicroογή αυτής της προσέγγισης στη φυσιογνωmicroική έκφραση και ακό-microα παραπέρα έως τα όρια της αισθητικής αυτής της Γης της Επαγγελίας που microόνο φευγαλέα θα microπορέσει να τη δει από microακριά

Καταλαβαίνω πως οι microακροσκελείς αναφορές στις θεωρίες της αντίληψης είναι κάπως κουραστικές για τον αναγνώστη που θέλει να φτάνει πάντοτε στην

70 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

καρδιά αυτού που ονοmicroάζουmicroε τέχνη Ωστόσο πιστεύω πως προκειmicroένου να συζητηθούν τα ζωτικά προβλήmicroατα της τέχνης απαιτείται πάντοτε να ξεκα-θαρίσει το ευρύτερο τοπίο Αυτή microου η πεποίθηση ενισχύεται απrsquo όσα γράφει ο microακαρίτης φίλος microου Ernst Kris ndashmicroε τον οποίο συχνά συζητούσα όλα αυτά τα ζητήmicroαταndash στο βιβλίο του Ψυχαναλυτικές αναζητήσεις στην τέχνη83

laquoΈχουmicroε πλέον συνειδητοποιήσει ότι η τέχνη δεν παράγεται σε κενό αέρος ότι όλοι οι καλλιτέχνες έχουν προδρόmicroους και πρότυπα αποτελώντας όπως και οι επιστήmicroονες microέρη microιας παράδοσης και δουλεύοντας σε συγκεκριmicroένο πάντοτε πλαίσιο προβληmicroάτων Ο βαθmicroός στον οποίο ελέγχει κανείς τα εκ-φραστικά του microέσα και η ελευθερία ndashσε ορισmicroένες τουλάχιστον περιόδουςndash να τροποποιεί αυτό το αυστηρό πλαίσιο αποτελούν προφανώς microέρος microιας περίπλο-κης κλίmicroακας microε την οποία microετράmicroε την επιτυχία Η ψυχανάλυση από την πλευρά της λίγα πράγmicroατα έχει συνεισφέρει έως τώρα στην κατανόηση αυτού του πλαισίου Η ψυχολογία του καλλιτεχνικού ύφους δεν έχει γραφτεί ακόmicroηraquo

Το κενό που επισηmicroαίνει ο Kris δεν πρόκειται φυσικά να καλυφθεί microε τα κεφάλαια που ακολουθούν Το laquoαίνιγmicroα του ύφουςraquo microπορεί να απαντηθεί microόνον από την ψυχολογία της αναπαράστασης Υπάρχουν πάντοτε οι ανεξιχνίαστες πιέσεις της microόδας και τα microυστήρια του γούστου84 Αν όmicroως θέλουmicroε κάποτε να κατανοήσουmicroε τις επιπτώσεις αυτών των παραγόντων στην αναπαράστα-ση και κατrsquo επέκταση στην τέχνη πρέπει πρώτα να αναζητήσουmicroε microια απά-ντηση στα απλούστερα ερωτήmicroατα που θέτει το σκίτσο του Αλαίν

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 47

ακριβώς η microελέτη της ποίησης παραmicroένει ελλιπής χωρίς κάποια γνώση της γλώσσας της πεζογραφίας έτσι και η microελέτη της τέχνης θα συmicroπληρώνεται πιστεύω όλο και περισσότερο από την εmicroβάθυνση στη γλώσσα των εικόνων Ήδη η εικονολογία ανιχνεύει την αλληγορική και συmicroβολική λειτουργία των εικόνων τη σχέση τους microε ότι θα microπορούσε να ονοmicroαστεί laquoαόρατος κόσmicroος των ιδεώνraquo9 Ο τρόπος microε τον οποίο η γλώσσα της τέχνης αναφέρεται στον ορατό κόσmicroο είναι τόσο προφανής αλλά και τόσο microυστηριώδης ταυτόχρονα ώστε παραmicroένει σχεδόν άγνωστος ndash microε εξαίρεση τους ίδιους τους καλλιτέχνες που microπορούν να χρησιmicroοποιούν αυτή τη γλώσσα χωρίς πάντοτε να τη γνωρί-ζουν από γραmicromicroατική και σηmicroειολογική άποψη10

Τα βιβλία καλλιτεχνών και καθηγητών της τέχνης που προορίζονται για τους σπουδαστές αλλά και για τους απλούς φιλότεχνους περιέχουν πολλές πρακτικές γνώσεις και οδηγίες11 Μη όντας ο ίδιος καλλιτέχνης δεν σκοπεύω να επεκταθώ σε τεχνικά ζητήmicroατα που υπερβαίνουν τις ανάγκες της επιχει-ρηmicroατολογίας microου Θα ήmicroουν πάντως ευτυχής αν κάθε κεφάλαιο αυτού του βιβλίου ήταν και ένα υποστήριγmicroα της τόσο αναγκαίας γέφυρας ανάmicroεσα στην ιστορία της τέχνης και στον καλλιτέχνη microε τα προβλήmicroατά του Το ζητούmicroε-νο είναι να συζητήσουmicroε ορισmicroένα προβλήmicroατα σε microια γλώσσα κατανοητή στους ιστορικούς της τέχνης στους καλλιτέχνες και ndashγιατί όχιndash σε όσους microελετούν επιστηmicroονικά το ζήτηmicroα της αντίληψης

III

Ο αναγνώστης που θέλει να περάσει κατευθείαν laquoστο ζουmicroίraquo καλά θα κάνει να πάει από εδώ κατευθείαν στο Κεφάλαιο 1 Υπάρχει ωστόσο microια παλαιά πα-ράδοση (τόσο παλαιά όσο ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης) που επιτάσσει πριν κάποιος ασχοληθεί microε ένα φιλοσοφικό πρόβληmicroα και προτείνει νέες λύσεις να παραθέτει πρώτα microια κριτική επισκόπηση της ιστορίας του προβλήmicroατος Στα υπόλοιπα microέρη αυτής της Εισαγωγής θα αναφερθώ λοιπόν σύντοmicroα στην εξέλιξη των απόψεων για το καλλιτεχνικό ύφος και θα εξηγήσω πώς η ιστορία της αναπαράστασης στην τέχνη συναρθρώθηκε βαθmicroιαία όλο και περισσότερο microε την ψυχολογία της αντίληψης Το τελευταίο microέρος ειδικότερα είναι αφιε-ρωmicroένο στην κατάσταση που επικρατεί σήmicroερα και στη διάταξη της ύλης αυτού του βιβλίου

Η λέξη στιλ (ύφος τεχνοτροπία) προέρχεται από το stilus το όργανο γραφής

48 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

των Ρωmicroαίων οι οποίοι χρησιmicroοποιούσαν τον όρο και microε την έννοια της laquoρέ-ουσας καλής πέναςraquo όπως θα λέγαmicroε σήmicroερα12 Η κλασική παιδεία στηρι-ζόταν στην ικανότητα του σπουδαστή να εκφράζεται και να πείθει γιrsquo αυτό και οι δάσκαλοι της ρητορικής έδιναν πάντοτε microεγάλη έmicroφαση στα ζητήmicroατα ύφους Οι απόψεις των δασκάλων αυτών πλούσιες καθώς ήταν σε ιδέες για την τέχνη και την έκφραση γενικότερα άσκησαν σηmicroαντική και παρατετα-microένη επίδραση στην κριτική13 Οι προσπάθειές τους επικεντρώνονταν συνήθως στο να αναλύσουν τις ψυχολογικές επιπτώσεις των ποικίλων υφολογικών ευ-ρηmicroάτων και παραδόσεων microε επακόλουθο τη διαmicroόρφωση microιας πλούσιας ορο-λογίας για την περιγραφή των laquoεκφραστικών κατηγοριώνraquo (κοmicroψό microεγαλο-πρεπές ποmicroπώδες συγκαταβατικό κά)14 Χωρίς αυτούς οι διάφοροι προσ-διορισmicroοί του ύφους ίσως να microην είχαν ποτέ επεκταθεί στις εικαστικές τέχνες15

Αναζητώντας γλαφυρούς χαρακτηρισmicroούς για το ύφος οι συγγραφείς που ασχολήθηκαν microε τη ρητορική συνήθιζαν να κάνουν παραλληλισmicroούς microε τη ζωγραφική και τη γλυπτική16 Ο Κουιντιλιανός λχ προκειmicroένου να περιγρά-ψει την εmicroφάνιση της λατινικής ρητορικής τέχνης και την εξέλιξή της από την τραχιά ορmicroητικότητα στην εξευγενισmicroένη κοmicroψότητα παραθέτει microια σύντοmicroη ιστορία της τέχνης από την laquoακαmicroψίαraquo της Αρχαϊκής γλυπτικής έως τη laquoγλυκύτηταraquo και την laquoαπαλότηταraquo των microεγάλων καλλιτεχνών του 4ου αι-ώνα πΧ17 Όσο και αν είναι γοητευτικές αυτές οι αναδροmicroές χαρακτηρίζονται συχνά από σύγχυση την οποία microάς έχουν κληροδοτήσει Τα προβλήmicroατα της έκφρασης σπανίως είναι ανεξάρτητα από τα προβλήmicroατα της καλλιτεχνικής δεξιότητας Εκείνο που εmicroφανίζεται ως πρόοδος από την άποψη του χειρισmicroού ενός microέσου microπορεί ιδωmicroένο από microια άλλη οπτική γωνία να θεωρείται κενή περιεχοmicroένου δεξιοτεχνία Στις συγκρούσεις ανάmicroεσα στις διάφορες σχολές ρητορικής χρησιmicroοποιούνται συχνά παρόmicroοια laquoηθικού χαρακτήραraquo επιχειρή-microατα Η ασιατική microεγαλοστοmicroία αποδοκιmicroάζεται ως ένδειξη ηθικής παρακ-microής ενώ η επάνοδος σε αmicroιγώς αττικό λεξιλόγιο χαιρετίζεται ως ηθική νίκη18 Σε ένα δοκίmicroιο του Σενέκα ο εκφυλισmicroός του ύφους από τον Μαικήνα στιγmicroα-τίζεται ως φαινόmicroενο microιας διεφθαρmicroένης κοινωνίας για την οποία η επιτήδευ-ση και οι δυσνόητες φράσεις έχουν microεγαλύτερη αξία απrsquo ότι η σαφήνεια και η διαύγεια των νοηmicroάτων19 Υπήρχε όmicroως και ο αντίλογος Σε έναν διάλογό του περί ρητορικής ο Τάκιτος αντικρούει τις Ιερεmicroιάδες της εποχής του που κα-ταδίκαζαν το laquomicroοντέρνοraquo ύφος20 Οι καιροί αλλάζουν υποστηρίζει και microαζί τους αλλάζουν και τα αυτιά microαςmiddot απαιτούmicroε νέο ύφος στους λόγους που εκφω-νούνται

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 49

Αυτή η αναφορά στις συνθήκες της εποχής και στη διαφοροποίηση που επέρχεται στα laquoαυτιάraquo είναι ίσως η πρώτη ndashφευγαλέα έστωndash επαφή ανάmicroε-σα στην ψυχολογία του ύφους και την ψυχολογία της αντίληψης Άλλη ανά-λογη αναφορά στα κείmicroενα της αρχαιότητας για την τέχνη εγώ τουλάχιστον δεν έχω υπόψη microου Όχι ότι η αρχαιότητα αγνοούσε τη σηmicroασία της δεξιότη-τας του καλλιτέχνη για την ψυχολογία της αντίληψης Σε έναν από τους φι-λοσοφικούς διαλόγους του Κικέρωνα τα Ακαδηmicroαϊκά γίνεται λόγος για την αισθητηριακή αντίληψη ως πηγή γνώσης Στον σκεπτικιστή που αmicroφισβητεί τη δυνατότητα οποιασδήποτε γνώσης υπενθυmicroίζεται η οξύτητα και η τελει-ότητα της όρασής microας laquoΠόσα πράγmicroατα που εmicroείς δεν βλέπουmicroε τα βλέπουν οι ζωγράφοι microέσα από τις σκιές και τις προβολέςraquo αναφωνεί ένας συνοmicroιλη-τής ndash για να του υπενθυmicroίσουν βέβαια σύντοmicroα ότι το επιχείρηmicroά του απο-δεικνύει απλώς πόσο κακή θα πρέπει να είναι η όραση του microέσου Ρωmicroαίου αφού ελάχιστοι από τους ζωγράφους είναι Ρωmicroαίοι21

Τίποτε ωστόσο δεν δείχνει ότι η Κλασική Αρχαιότητα είχε πλήρη συνεί-δηση των επιπτώσεων αυτής της επισήmicroανσης Το ερώτηmicroα που τίθεται πα-ραmicroένει πάντοτε αναπάντητο Η ικανότητα των καλλιτεχνών να microιmicroούνται την πραγmicroατικότητα οφείλεται στο ότι laquoβλέπουν περισσότεραraquo απrsquo ότι ο microέσος άνθρωπος ή αντιστρόφως βλέπουν περισσότερα γιατί έχουν το χάρισmicroα και την ικανότητα της microίmicroησης22 Και οι δυο απόψεις έχουν υπέρ τους κάποια επιχειρήmicroατα που προέρχονται από κοινές σε όλους microας εmicroπειρίες Προφανώς οι καλλιτέχνες microαθαίνουν παρατηρώντας επίmicroονα τη φύση αλλά βέβαια ποτέ η παρατήρηση και microόνο δεν είναι αρκετή για να γίνει κάποιος καλλιτέχνης Κατά την αρχαιότητα η αξιοποίηση της ψευδαίσθησης στην τέχνη ήταν τό-σο πρόσφατο επίτευγmicroα ώστε η συζήτηση για τη ζωγραφική και τη γλυπτι-κή έτεινε αναπόφευκτα να επικεντρώνεται στο θέmicroα της microίmicroησης Έτσι ο Πλίνιος διηγείται την ιστορία της γλυπτικής και της ζωγραφικής σαν microια ιστορία επινοήσεων και ανακαλύψεων αποδίδοντας σε συγκεκριmicroένους καλ-λιτέχνες τα διαδοχικά επιτεύγmicroατα ως προς την απόδοση της φύσης ο Πο-λύγνωτος ήταν ο πρώτος που ζωγράφισε microορφές microε ανοιχτό το στόmicroα και microε δόντια ο γλύπτης Πυθαγόρας ο πρώτος που έδωσε στα έργα του φλέβες και νεύρα ο ζωγράφος Νικίας ο πρώτος που προσπάθησε να αποδώσει το φως και τη σκιά23 Στην Αναγέννηση ο Βαζάρι περιέγραψε την πορεία της τέχνης από τον 13ο έως τον 16ο αιώνα δίνοντας επίσης έmicroφαση στη συνεισφορά συγκε-κριmicroένων καλλιτεχνών στην υπόθεση της αναπαράστασης24 Κατά τον Βα-ζάρι η τέχνη αναδύθηκε από τις ταπεινές απαρχές της στα όρια της τελειό-

50 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

τητας γιατί κάποιες microεγαλοφυΐες όπως ο Τζόττο έθεσαν τα θεmicroέλια στα οποία έχτισαν οι άλλοι Έτσι για τον microυστηριώδη Στέφανο (ντα Βερόνα) διαβάζουmicroε laquoΑν και οι προσπάθειές του για απόδοση των microορφών microε προοπτική βράχυνση παρουσιάζουν σοβαρές αδυναmicroίεςhellip λόγω δυσκολιών του στην εκτέλεση ωστό-σο όντας ο πρώτος που ερεύνησε αυτές τις δυσκολίες είναι πολύ πιο αξιοmicroνη-microόνευτος απrsquo ότι εκείνοι που τον ακολούθησαν microε ένα πιο microεθοδικό και πειθαρ-χηmicroένο ύφοςraquo25 Με άλλα λόγια ο Βαζάρι αντιmicroετώπιζε την ανακάλυψη των microεθόδων αναπαράστασης σαν τόσο microεγάλο και δύσκολο συλλογικό εγχείρηmicroα ώστε να είναι απαραίτητος ένας κάποιος laquoκαταmicroερισmicroός εργασίαςraquo Για τον Ταντέο Γκάντι γράφει laquoΟ Ταντέο υιοθέτησε την τεχνοτροπία του Τζόττο αλλά δεν τη βελτίωσε σηmicroαντικά παρά microόνον ως προς το χρώmicroα που έγινε πιο ζωηρό και πιο διαυγές Ο Τζόττο είχε δώσει τόσο microεγάλη σηmicroασία στο να βελτιώσει άλλες πλευρές της τέχνης της ζωγραφικής ώστε στα χρώmicroατά του ήταν απλώς επαρκής Έτσι ο Ταντέο που είχε ήδη γνωρίσει και αφοmicroοιώσει τα επιτεύγmicroατα του Τζόττο είχε την άνεση να προσθέσει τη δική του συmicroβο-λή βελτιώνοντας το χρώmicroαraquo26

Ελπίζω να αποδείξω microε όσα θα ακολουθήσουν ότι η άποψη αυτή δεν είναι σε καmicroιά περίπτωση τόσο αφελής όσο φαίνεται ορισmicroένες φορές Φαίνεται αφελής microόνο και microόνο επειδή ο Βαζάρι δεν microπορούσε να αποσυνδέσει την ιδέα της καλλιτεχνικής επινόησης και ανακάλυψης από τη microίmicroηση της φύσης Η αντίφαση αυτή είναι ιδιαίτερα φανερή σε όσα αναφέρει ο Βαζάρι για τον Μα-ζάτσο στον οποίο αποδίδει την ανακάλυψη ότι laquoη ζωγραφική δεν είναι τίποτε άλλο παρά απεικόνιση όλων των ζωντανών πραγmicroάτων της φύσης microέσω του σχεδίου και του χρώmicroατος τα οποία επίσης προέρχονται από την ίδια τη φύ-σηraquo Λχ ο Μαζάτσο laquoσυνήθιζε να αποδίδει τα ρούχα microε λίγες πτυχώσεις να πέφτουν αρκετά ελεύθερα όπως ακριβώς είναι στο φυσικό τουςmiddot η συνήθειά του αυτή αποδείχθηκε πολύ χρήσιmicroη για τους microεταγενέστερους καλλιτέχνες και εποmicroένως αξίζει να του πιστώσει κανείς την ανακάλυψή τηςraquo27

∆ικαιολογηmicroένα ο αναγνώστης θα microπορούσε να αναρωτηθεί τι ήταν αυτό που εmicroπόδιζε τους ζωγράφους πριν από τον Μαζάτσο να αποδώσουν το φυσικό ελεύθερο laquoπέσιmicroοraquo των ρούχων Η διατύπωση αυτού του ερωτήmicroατος και οι πρώτες προσπάθειες να απαντηθεί συνδέονται ακόmicroα και σήmicroερα microε την ακα-δηmicroαϊκή παράδοση στη διδασκαλία της τέχνης

Το ερώτηmicroα τι σηmicroαίνει laquoπαρατηρώ τη φύσηraquo ndashαυτό που σήmicroερα ονοmicroά-ζεται ψυχολογία της αντίληψηςndash πρωτοεmicroφανίστηκε microε τη microορφή πρακτικού προβλήmicroατος στη διδασκαλία της τέχνης Ο ακαδηmicroαϊκός δάσκαλος που επι-

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 51

ζητούσε την ακρίβεια της αναπαράστασης ανακάλυπτε ndashόπως ανακαλύπτου-microε και εmicroείς σήmicroεραndash ότι οι δυσκολίες των microαθητών του οφείλονταν στην ανικανότητά τους όχι microόνο να αντιγράψουν αλλά και να laquoδουνraquo τη φύση Στις αρχές του 18ου αιώνα ο Jonathan Richardson παρατηρούσε σχετικά laquohellipΚανείς δεν βλέπει πώς είναι τα πράγmicroατα αν δεν ξέρει πώς πρέπει να είναι Το ότι το αξίωmicroα αυτό ισχύει γίνεται φανερό αν δει κανείς το ακαδηmicroαϊκό σχέδιο κάποιου που αγνοεί τη δοmicroή του ανθρώπινου σώmicroατος των αρθρώσεων και της ανατοmicroίας γενικά σε αντιπαραβολή microε το σχέδιο κάποιου που γνωρίζει και καταλαβαίνει πολύ καλά όλα αυτάhellip Και οι δυο βλέπουν το ίδιο πράγmicroα αλλά microε διαφορετικό ο καθένας microάτιraquo28

Τέτοιου τύπου παρατηρήσεις δεν απείχαν πολύ από την άποψη ότι οι αλλα-γές στο ύφος όπως τις είχε περιγράψει ο Βαζάρι δεν οφείλονταν microόνο σε αυ-ξηmicroένη δεξιότητα αλλά και σε διαφορετικούς τρόπους να βλέπει κανείς τον κόσmicroο Ήδη από τον 18ο αιώνα σε microια από τις παραδόσεις του στη Βασιλική Ακαδηmicroία ο ακαδηmicroαϊκός δάσκαλος James Barry απορούσε για την πληρο-φορία του Βαζάρι ότι την Παναγία Ρουτσελλάι του Τσιmicroαmicroπούε (σήmicroερα απο-δίδεται στον Ντούτσο) τη θεωρούσαν αριστούργηmicroα τον 13ο αιώνα [4] laquoΟι microεγάλες αδυναmicroίες αυτού του έργου του Τσιmicroαmicroπούεraquo έλεγε ο Barry laquoθα microπορούσαν να κάνουν κάποιον να πιστέψει πως ο καλλιτέχνης δεν είχε ουσια-στικά εικόνα της φύσης όταν το ζωγράφισε Η microίmicroηση ωστόσο στην παλαι-ότερη τέχνη θυmicroίζει τη σχετική διαδικασία στα παιδιά τίποτε δεν είναι ορατό ακόmicroα και στον καθρέφτη αν δεν είναι από πριν γνωστό και ζητούmicroενο Οι άπειρες διαφορές microεταξύ των περιόδων γνώσης και άγνοιας δείχνουν σε ποιο βαθmicroό η επέκταση ή περιστολή του οπτικού microας πεδίου εξαρτάται από αρκε-τούς άλλους παράγοντες πέρα από τη φυσική microας όραση Οι άνθρωποι σε δι-άφορες εποχές έβλεπαν και θαύmicroαζαν περιορισmicroένα επειδή γνώριζαν περιορι-σmicroέναraquo29

Κάτω και από την επίδραση των νέων επιστηmicroονικών δεδοmicroένων για την όραση και την παρατήρηση τα ζητήmicroατα αυτά απασχολούσαν πολύ τους καλλιτέχνες των αρχών του 19ου αιώνα laquoΗ τέχνη να διαβάζεις τη φύσηraquo έλεγε ο Κόνσταmicroπλ microε το γνωστό γλαφυρό του ύφος laquoείναι κάτι που πρέπει κανείς να το microάθει microε τον ίδιο τρόπο που microαθαίνει και την τέχνη να διαβάζει τα ιερογλυφικά των Αιγυπτίωνraquo30 Πρόκειται για microια κατrsquo εξοχήν αιχmicroηρή πα-ρατήρηση αν λάβει κανείς υπόψη ότι δεν απευθύνεται τόσο στους άλλους καλλιτέχνες όσο στο κοινό Το συmicroπέρασmicroα στο οποίο καταλήγει ο Κόν-σταmicroπλ είναι ότι το κοινό δεν έχει δικαίωmicroα να κρίνει την πιστότητα ή microη ενός

52 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

πίνακα γιατί η οπτική του συσκοτίζεται από άγνοια και προκαταλήψεις Το 1843 ο Ράσκιν έγραψε το έργο του Σύγχρονοι ζωγράφοι για να υπερασπιστεί τον Τέρνερ microε βάση αυτήν ακριβώς την άποψη Η πραγmicroατεία του Ράσκιν είναι ίσως η τελευταία και πειστικότερη απόπειρα να ερmicroηνευτεί η ιστορία της τέχνης microε βάση την πορεία προς την εικαστική αλήθεια σύmicroφωνα microε την πα-ράδοση του Πλίνιου και του Βαζάρι31 Ο Τέρνερ είναι ανώτερος από τον Κλοντ

4 Παναγία Ρουτσελλάι περ 1285

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 53

Λορραίν ή τον Καναλέττο υποστηρίζει ο Ράσκιν γιατί είναι φανερό πως γνω-ρίζει περισσότερα απrsquo ότι εκείνοι για τη φύση και τα οπτικά εφέ Αυτή όmicroως η αλήθεια της φύσης laquoδεν είναι ευδιάκριτη στις ακαλλιέργητες αισθήσειςraquo Αν ο κριτικός αναλύσει τη δοmicroή των κυmicroάτων και του συννεφιασmicroένου ουρανού των βράχων και της βλάστησης θα αναγνωρίσει τελικά πως ο Τέρνερ είναι πάντοτε σωστός Η πρόοδος της τέχνης microετατρέπεται έτσι σε αγώνα κατά των προκαταλήψεων της παράδοσης Είναι αργή επειδή είναι δύσκολο να αποσυνδέσουmicroε αυτό που πραγmicroατικά βλέπουmicroε από αυτό που απλώς γνωρί-ζουmicroε να ανακτήσουmicroε microε άλλα λόγια το laquoαθώο microάτιraquo (ο Ράσκιν έκανε ευρύ-τερα γνωστό τον όρο) που απαιτείται

Χωρίς να το γνωρίζει ο Ράσκιν προσέφερε έτσι το εκρηκτικό microείγmicroα που θα τίναζε στον αέρα το οικοδόmicroηmicroα της ακαδηmicroαϊκής τέχνης και διδασκαλίας Για τον Barry laquoη απλή επάνοδος στη φυσική microας όρασηraquo δεν ήταν σε θέση να δώσει τίποτε καλύτερο από την Παναγία Ρουτσελλάι Για τον Ράσκιν και τους επιγόνους του στόχος του καλλιτέχνη έπρεπε να είναι η επάνοδος στην άδολη αλήθεια της φυσικής όρασης Οι ανακαλύψεις των ιmicroπρεσιονιστών και οι ζωηρές συζητήσεις που αυτές προκάλεσαν αύξησαν το ενδιαφέρον των καλ-λιτεχνών και των κριτικών για τα laquomicroυστήριαraquo της αντίληψης Είχαν άραγε δίκιο οι ιmicroπρεσιονιστές όταν ισχυρίζονταν ότι έβλεπαν τον κόσmicroο όπως τον ζωγράφιζαν ότι αναπαρήγαν laquoτην εικόνα στον αmicroφιβληστροειδήraquo Αυτός ήταν ο στόχος προς τον οποίο έτεινε ολόκληρη η ιστορία της τέχνης Θα έλυνε τε-λικά η ψυχολογία της αντίληψης τα προβλήmicroατα του καλλιτέχνη

IV

Η σχετική συζήτηση αποκάλυψε αυτό που ήταν αναπόφευκτο να αποκαλύψει η επιστήmicroη είναι ουδέτερη και ο καλλιτέχνης αν θέλει να επικαλείται τα πο-ρίσmicroατά της πρέπει να διακινδυνεύσει Η διάκριση ανάmicroεσα στο τι πραγmicroατι-κά βλέπουmicroε και τι νοητικά συmicroπεραίνουmicroε είναι τόσο παλιά όσο και η συζή-τηση για την ανθρώπινη αντίληψη Ο Πλίνιος συmicroπυκνώνει τις σχετικές από-ψεις της Κλασικής Αρχαιότητας όταν γράφει ότι laquoο νους είναι το πραγmicroατικό όργανο όρασης και παρατήρησης τα microάτια λειτουργούν σαν σκεύος που υπο-δέχεται και microεταβιβάζει το ορατό microέρος όσων συνειδητοποιούmicroεraquo32 Ο Πτολε-microαίος αφιερώνει αρκετά αποσπάσmicroατα από τα Οπτικά του (περ 150 microΧ) στον ρόλο που διαδραmicroατίζει η κρίση στη διαδικασία της όρασης33 Ο microεγαλύ-

54 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

τερος Άραβας microελετητής του θέmicroατος ο Αλχάζεν (πέθ 1038) δίδαξε στη microεσαιωνική ∆ύση τη διάκριση microεταξύ αίσθησης γνώσης και συνεπαγωγής που αποτελούν όλες στοιχεία της αντίληψης laquoΤίποτε απrsquo όσα βλέπουmicroεraquo λέει laquoδεν γίνεται αντιληπτό microόνο microε την αίσθηση της όρασης εκτός από το φως και τα χρώmicroαταraquo34 Τα προβλήmicroατα που έθετε αυτή η παράδοση επα-νήλθαν στο προσκήνιο όταν ο Τζον Λοκ αρνήθηκε την ύπαρξη σύmicroφυτων εν-νοιών και ισχυρίστηκε ότι όλες microας οι γνώσεις αποκτώνται microέσω των αισθή-σεων Αν όmicroως το microάτι αντιδρά microόνο στο φως και στα χρώmicroατα από πού προέρχεται η γνώση microας για την τρίτη διάσταση Στο έργο του Νέα θεωρία της όρασης που εκδόθηκε το 1709 ο Μπέρκλεϋ επανήλθε στο πρόβληmicroα για να καταλήξει στο συmicroπέρασmicroα ότι η γνώση microας του χώρου και του όγκου δεν microπορεί να αποκτηθεί παρά microόνο microέσω της αίσθησης της αφής και της κίνησης Αυτή η αναφορά σε laquoαισθητηριακά δεδοmicroέναraquo που ξεκίνησε microε τους Άγγλους εmicroπειριστές εξακολουθούσε να κυριαρχεί στις ψυχολογικές έρευνες έως τον 19ο αιώνα οπότε και αναπτύχθηκε η επιστήmicroη της οπτικής από τον Χέλmicro-χολτς και άλλους Ούτε όmicroως ο Μπέρκλεϋ ούτε ο Χέλmicroχολτς έκαναν το λάθος να microπερδέψουν την όραση microε την οπτική εντύπωση Αντιθέτως η διάκριση ανάmicroεσα σε ότι ονοmicroάζουmicroε συχνά laquoεντύπωσηraquo ndashτην απλή καταγραφή των ερεθισmicroάτωνndash και τη νοητική διεργασία της αντίληψης που κατά τον Χέλ-microχολτς στηρίζεται στην laquoασύνειδη συνεπαγωγήraquo αποτελούσε κοινό τόπο για την ψυχολογία του 19ου αιώνα35

∆εν ήταν λοιπόν δύσκολο να αντικρουστούν τα ψυχολογικά επιχειρήmicroατα των ιmicroπρεσιονιστών ότι οι πίνακές τους έδειχναν τον κόσmicroο laquoόπως πραγmicroα-τικά τον βλέπουmicroεraquo microε εξίσου ισχυρά ψυχολογικά επιχειρήmicroατα για την εξάρ-τηση της παραδοσιακής τέχνης από τις νοητικές διεργασίες Στην πορεία αυτής της διαmicroάχης που άρχισε γύρω στα τέλη του 19ου αιώνα η γενική και βολική έννοια της microίmicroησης κατέρρευσε αφήνοντας καλλιτέχνες και κριτικούς σε σύγχυση

Σηmicroαντικός από αυτή την άποψη είναι ο ρόλος ορισmicroένων Γερmicroανών στο-χαστών Ένας από αυτούς ο Konrad Fiedler επέmicroενε πως σε αντίθεση microε ότι ισχυρίζονταν οι ιmicroπρεσιονιστές laquoακόmicroα και η πιο απλή αισθητηριακή εντύπωση που microοιάζει microε πρώτη ύλη των νοητικών διεργασιών είναι ήδη ένα νοητικό γεγονός ενώ αυτό που ονοmicroάζεται εξωτερικός κόσmicroος είναι στην πραγmicroατικότητα προϊόν σύνθετων ψυχολογικών διαδικασιώνraquo36

Ένας φίλος του Fiedler ο νεοκλασικός γλύπτης Adolf von Hildebrand επιχείρησε να αναλύσει αυτές τις διαδικασίες στο βιβλιαράκι του microε τίτλο Το

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 55

πρόβληmicroα της microορφής στις εικαστικές τέχνες που εκδόθηκε το 1893 και προκά-λεσε το ζωηρό ενδιαφέρον microιας ολόκληρης γενιάς37 Ο Hildebrand αmicroφισβή-τησε επίσης τα ιδεώδη του επιστηmicroονικού νατουραλισmicroού επικαλούmicroενος την ψυχολογία της αντίληψης Αν επιχειρήσουmicroε να αναλύσουmicroε τις νοητικές microας εικόνες στα συστατικά τους στοιχεία θα δούmicroε ότι αποτελούνται από αισθη-τηριακά δεδοmicroένα που απορρέουν από την όραση αλλά και από αναmicroνήσεις αφής και κίνησης Μια σφαίρα λχ εmicroφανίζεται στο microάτι σαν επίπεδος δί-σκος η αφή είναι εκείνη που microας πληροφορεί για τις ιδιότητες του χώρου και του σχήmicroατος Κάθε απόπειρα του καλλιτέχνη να απεκδυθεί αυτές τις γνώσεις είναι microάταιη αφού χωρίς αυτές δεν αντιλαmicroβάνεται καν τον κόσmicroο Αποστολή του αντιθέτως είναι να laquoεπανορθώσειraquo την έλλειψη κίνησης του έργου του microέσω microιας εικόνας που να microεταδίδει όχι microόνον οπτικές αισθήσεις αλλά και τις απτικές εκείνες microνήmicroες που θα microας επιτρέψουν να ανασυγκροτήσουmicroε την τριδιάστατη φόρmicroα στο microυαλό microας

∆εν είναι ασφαλώς τυχαίο ότι η περίοδος κατά την οποία η συζήτηση αυτή βρισκόταν σε έξαρση ήταν και η περίοδος χειραφέτησης της τέχνης από την αρχαιογνωσία τη βιογραφία την αισθητική38 Θέmicroατα που έως τότε θεωρού-νταν ξεκαθαρισmicroένα άρχισαν να επανεκτιmicroώνται και να αντιmicroετωπίζονται microέσα από νέο πρίσmicroα Όταν το 1896 ο Bernard Berenson έγραψε το εmicroπνευ-σmicroένο δοκίmicroιό του για τους Φλωρεντινούς ζωγράφους ακολούθησε τις βασικές γραmicromicroές της ανάλυσης του Hildebrand39 Με το χάρισmicroά του για microεστές και επιγραmicromicroατικές φράσεις ο Berenson συνόψισε το βιβλίο του Hildebrand στη φράση laquoΟ ζωγράφος microπορεί να εκπληρώσει τους στόχους του microόνον προσδί-δοντας απτικές αξίες (tactile values) σε ερεθίσmicroατα του αmicroφιβληστροειδούςraquo Κατά τον Berenson η σηmicroασία και η προσοχή που δίνουmicroε στο έργο του Τζότ-το ή του Πολαγιουόλο οφείλεται στο ότι πέτυχαν αυτό ακριβώς

Τρία χρόνια αργότερα το 1899 ο Heinrich Woumllfflin δεν παρέλειψε να απο-τίσει φόρο τιmicroής στον Hildebrand στον πρόλογο του έργου του Η Κλασική τέχνη40 Το ιδεώδες της σαφήνειας και της αρmicroονικής διάταξης του χώρου που ο Woumllfflin εντοπίζει στα αριστουργήmicroατα του Ραφαήλ είναι εξίσου επηρεα-σmicroένο από τον Hildebrand όσο και η άποψη του Berenson για τον Τζόττο Ο Woumllfflin όmicroως διαπίστωσε ότι οι αναλυτικές κατηγορίες του Hildebrand ήταν κατάλληλες όχι microόνον ως βοηθητικές για τη διατύπωση αξιολογικών κρίσεων αλλά και ως εργαλεία για την ανάλυση των ποικίλων τρόπων ανα-παράστασης Οι δυο πόλοι γύρω από τους οποίους στρέφεται το θεmicroελιώδες έργο του Βασικές έννοιες της ιστορίας της τέχνης41 η σαφήνεια της Αναγέννησης

56 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

και το πληθωρικό στοιχείο του Μπαρόκ οφείλουν επίσης πολλά στις απόψεις του Hildebrand Ο Woumllfflin ήταν αυτός που επέβαλε τον όρο laquoιστορία της όρασηςraquo στην ιστορία της τέχνης αλλά και εκείνος ο οποίος προειδοποίησε για τους κινδύνους που συνεπάγεται το να δίνει κανείς σε αυτή τη microεταφορά microεγαλύτερη αξία απrsquo όση πραγmicroατικά έχει Ο ίδιος δεν έκανε ποτέ το σφάλmicroα να microπερδέψει την απλή περιγραφή microε την ερmicroηνεία Παρά το ότι γνώριζε όσο λίγοι ιστορικοί της τέχνης το πρόβληmicroα που θέτει η ίδια η ύπαρξη των διαφο-ρετικών τρόπων αναπαράστασης χάρη και στην αυτοσυγκράτηση που είχε κληρονοmicroήσει από τον microεγάλο του πρόγονο τον Jakob Burckhardt ποτέ δεν επιδόθηκε σε αόριστες υποθέσεις για τους απώτερους λόγους των ιστορικών αλλαγών

Το βάρος εποmicroένως να συνδυάσει τις απόψεις του Hildebrand microε τη microελέ-τη της καλλιτεχνικής εξέλιξης έπεσε στον τρίτο από τους πατέρες της laquoιστο-ρίας του καλλιτεχνικού ύφουςraquo τον Alois Riegl Φιλοδοξία του Riegl ήταν να καταστήσει την ιστορία της τέχνης επιστηmicroονικά αξιοσέβαστη απαλλάσσο-ντάς την από τα υποκειmicroενικά αξιολογικά ιδεώδη Σε αυτή του την προσέγγι-ση τον βοήθησε και η επαγγελmicroατική του απασχόληση σε microουσείο καλών και εφαρmicroοσmicroένων τεχνών Μελετώντας την ιστορία των διακοσmicroητικών τεχνών των κάθε είδους microορφότυπων και διακοσmicroητικών microοτίβων πείστηκε ότι οι απόψεις που κυριαρχούσαν έως τότε ήταν εντελώς ανεπαρκείς ndash τόσο η laquoυλι-κήraquo υπόθεση ότι το microορφότυπο ήταν άmicroεσα συνδεδεmicroένο microε την υφαντική και την καλαθοπλεκτική όσο και η laquoτεχνολογικήraquo υπόθεση ότι η δεξιότητα των χεριών είναι το παν Σε τελική ανάλυση τα διακοσmicroητικά microορφότυπα πολλών laquoπρωτόγονωνraquo φυλών microαρτυρούν και προϋποθέτουν εντυπωσιακή επιδεξιότη-τα των χεριών Αν το ύφος αλλάζει αυτό θα πρέπει εποmicroένως να οφείλεται στο ότι αλλάζουν οι στόχοι και οι προθέσεις Στο πρώτο του βιβλίο Το ζήτηmicroα του ύφους42 ο Riegl υποστήριξε ότι αυτά τα θέmicroατα microπορούν και πρέπει να εξετά-ζονται microε αmicroιγώς laquoαντικειmicroενικόraquo τρόπο χωρίς την παρεmicroβολή των υποκει-microενικών εννοιών της προόδου και της παρακmicroής Ως προς τα φυτικά διακο-σmicroητικά microοτίβα λχ υπάρχει κατά τον Riegl microια συνεχής παράδοση από τον αιγυπτιακό λωτό έως τα αραβουργήmicroατα Οι διαδοχικές αυτές αλλαγές και microετεξελίξεις όχι microόνον δεν είναι τυχαίες αλλά και εκφράζουν τον γενικότερο αναπροσανατολισmicroό των καλλιτεχνικών προθέσεων της laquoθέλησης προς τη microορφήraquo η οποία εκδηλώνεται από το microικρότερο ανθέmicroιο έως το πιο microνηmicroειώδες κτίριο Σε microια τέτοια προσέγγιση η έννοια της laquoπαρακmicroήςraquo δεν έχει πια κα-νένα νόηmicroα Αποστολή του ιστορικού είναι να εξηγεί και όχι να κρίνει

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 57

Ένας άλλος ιστορικός της τέχνης στη Βιέννη ο Franz Wickhoff επιχείρη-σε την ίδια ακριβώς εποχή να απαλλάξει microια ολόκληρη περίοδο από το στίγ-microα της παρακmicroής Το 1895 ο Wickhoff microε τη συνεργασία του Wilhelm Ritter von Hartel δηmicroοσίευσε ένα πολύτιmicroο χειρόγραφο της Ύστερης Αρχαιότητας το Vienna Genesis θέλοντας να αποδείξει πως το θεωρούmicroενο παρακmicroιακό και κατώτερο ύφος της ρωmicroαϊκής αυτοκρατορικής τέχνης αδικείται από τους χαρακτηρισmicroούς αυτούς όσο και τα πρόσφατα την εποχή εκείνη έργα των ιmicroπρεσιονιστών43 Η τέχνη των Ρωmicroαίων κατέληγε ο Wickhoff ήταν τόσο laquoπροοδευτικήraquo στο θέmicroα της οπτικής υποκειmicroενικότητας όσο και η τέχνη του τέλους του 19ου αιώνα

Ο Riegl βασίστηκε σε αυτή την ερmicroηνεία για να προχωρήσει σε microια ακόmicroα τολmicroηρή γενίκευση Το 1901 ξεκαθάρισε τη θέση του σε σχέση microε τις πολυ-συζητηmicroένες θεωρίες του Hildebrand44 Ο ιστορικός microπορούσε να δεχτεί την ψυχολογική ανάλυση του Hildebrand αλλά όχι και να συmicromicroεριστεί τις καλ-λιτεχνικές του προτιmicroήσεις Η αναφορά στην αφή δεν ήταν ούτε καλύτερη ούτε χειρότερη από την αναφορά στην όραση Έχοντας αναλάβει να δηmicroοσιεύ-σει αρχαιολογικά ευρήmicroατα από την περίοδο της Ύστερης Αρχαιότητας ο Riegl έγραψε το περιώνυmicroο βιβλίο του Υστερορωmicroαϊκές καλές και εφαρmicroοσmicroένες τέχνες45 την πιο φιλόδοξη ίσως προσπάθεια που έγινε ποτέ να ερmicroηνευτεί η πορεία της τέχνης microε βάση τις αλλαγές στον τρόπο αντίληψης της πραγmicroα-τικότητας

Πρόκειται για βιβλίο που δύσκολα διαβάζεται και συνοψίζεται Ο βασικός πάντως ισχυρισmicroός του Riegl είναι ότι η τέχνη της Αρχαιότητας ενδιαφερόταν πάντοτε για την απόδοση microάλλον microεmicroονωmicroένων αντικειmicroένων παρά του κόσmicroου στην απεραντοσύνη του Η πιο ακραία έκφανση αυτής της τάσης είναι η Αι-γυπτιακή τέχνη Εδώ τα πράγmicroατα αποδίδονται όπως τα αντιλαmicroβάνεται η αφή η πιο laquoαντικειmicroενικήraquo δηλαδή αίσθηση που αναφέρεται στο microόνιmicroο σχή-microα των πραγmicroάτων ανεξάρτητα από τη microεταβαλλόmicroενη οπτική γωνία Αυτός είναι ίσως και ο λόγος που οι Αιγύπτιοι απέφευγαν να αποδίδουν την τρίτη δι-άσταση αφού κάθε έννοια προοπτικής σηmicroαίνει και εισαγωγή ενός υποκειmicroε-νικού στοιχείου Το βήmicroα προς την τρίτη διάσταση έγινε microε τους Έλληνες Μόνον ωστόσο κατά την τρίτη και τελευταία περίοδο της τέχνης της Αρχαι-ότητας (στην Ύστερη Αρχαιότητα) αναπτύχθηκε ένας αmicroιγώς οπτικός τρόπος απόδοσης των αντικειmicroένων όπως αυτά φαίνονται από απόσταση Αυτή η πρόοδος εmicroφανίζεται παραδόξως στον σύγχρονο θεατή σαν οπισθοδρόmicroηση αφού τα σώmicroατα δείχνουν πλέον επίπεδα και άmicroορφα και αφού αποδίδονται

58 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

microόνο microεmicroονωmicroένα αντικείmicroενα αποκοmicromicroένα απrsquo ότι τα περιβάλλει σε ασαφώς σκιώδες ή χρυσό φόντο Και όmicroως στο πλαίσιο της παγκόσmicroιας ιστορίας η τέχνη της Ύστερης Αρχαιότητας δεν αποτελούσε παρακmicroή αλλά αναγκαία microεταβατική φάση Η εmicroφάνιση των γερmicroανικών φύλων στο προσκήνιο που ο Riegl τα θεωρούσε πιο επιρρεπή στην υποκειmicroενικότητα επέτρεψε στην τέχνη να συνεχίσει τους microετασχηmicroατισmicroούς της σε όλο και ανώτερο επίπεδο να πε-ράσει τελικά από την απτική αντίληψη του τριδιάστατου χώρου (Αναγέννηση) σε microια περαιτέρω ενίσχυση της εικαστικής υποκειmicroενικότητας (Μπαρόκ) και στον θρίαmicroβο των αmicroιγώς οπτικών ερεθισmicroάτων (Ιmicroπρεσιονισmicroός)46

laquoΚάθε ύφος αποσκοπεί στην πιστή απόδοση της φύσης και σε τίποτε άλλο

απλώς η αντίληψη που το κάθε ύφος έχει για τη φύση είναι διαφορετικήhellipraquo Η επιmicroονή microε την οποία ο Riegl προσπαθεί να αποδώσει όλες τις υφολογικές αλλαγές (στην αρχιτεκτονική τη γλυπτική τη ζωγραφική τη διακόσmicroηση) στην ίδια αρχή είναι συχνά αξιοθαύmicroαστη Αυτή όmicroως η προσκόλλησή του σε microία και microόνη ερmicroηνευτική αρχή τον παρέσυρε στην προεπιστηmicroονική συνή-θεια που συνοδεύει όλα τα microονιστικά ερmicroηνευτικά σχήmicroατα στην παγίδα της microυθοποίησης του όρου-κλειδί Η laquoθέληση προς τη microορφήraquo το Kunstwollen γίνεται έτσι laquoτο φάντασmicroα στη microηχανήraquo που οδηγεί τους τροχούς της καλ-λιτεχνικής εξέλιξης σύmicroφωνα microε κάποιους laquoαδήριτους νόmicroουςraquo Όπως γράφει και ο Meyer Schapiro οι ερmicroηνείες του Riegl laquohellipείναι ασαφείς και συχνά αυ-θαίρετες Κάθε σηmicroαντική φάση αντιστοιχεί σε microια φυλετική προδιάθεσηhellip Κάθε λαός παίζει έναν προδιαγεγραmicromicroένο ρόλο και αποσύρεται όταν τελειώσει η αποστολή τουhellipraquo47

Εύκολα αντιλαmicroβάνεται κανείς ότι παρόmicroοιες απόψεις για την ιστορία της τέχνης αποτελούν σε microεγάλο βαθmicroό αναβίωση των ροmicroαντικών εκείνων laquomicroυ-θολογιώνraquo που κορυφαία τους στιγmicroή αποτελεί η φιλοσοφία της ιστορίας του Χέγκελ Για την Κλασική Αρχαιότητα και την Αναγέννηση η ιστορία της τέχνης αντανακλούσε την πρόοδο στη χρήση του εκφραστικού microέσου Με αυτή την έννοια και οι ίδιες οι τέχνες αντιmicroετωπίζονταν microερικές φορές microε όρους παιδικής ηλικίας ωριmicroότητας και παρακmicroής48 Οι ροmicroαντικοί όmicroως είδαν την ιστορία γενικότερα σαν το microεγάλο έπος της ανέλιξης της ανθρωπότητας από την παιδική ηλικία στην ωριmicroότητα Η τέχνη αντιmicroετωπίστηκε σαν laquoέκφρα-ση της εποχήςraquo και σαν σύmicroπτωmicroα της φάσης στην οποία έχει φτάσει το Παγκόσmicroιο Πνεύmicroα σε κάθε συγκεκριmicroένη χρονική περίοδο49 Σε αυτό το πλαίσιο ο Γερmicroανός φυσικός Carl Gustav Carus προηγήθηκε ουσιαστικά του Riegl ερmicroηνεύοντας την ιστορία της τέχνης σαν πορεία από την αφή στην

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 59

όραση Συνηγορώντας υπέρ της αναγνώρισης της τοπιογραφίας ως της microε-γάλης τέχνης του microέλλοντος δεν δίστασε να επικαλεστεί τους νόmicroους της ιστορικής νοmicroοτέλειας laquoΣε κάθε οργανισmicroό η ανάπτυξη των αισθήσεων αρ-χίζει microε την αφή Οι πιο λεπτές αισθήσεις της ακοής και της όρασης εmicroφανί-ζονται microε την τελειοποίηση του οργανισmicroού Με τον ίδιο σχεδόν τρόπο η αν-θρωπότητα ξεκίνησε microε τη γλυπτική Ότι έφτιαχνε ο άνθρωπος έπρεπε να είναι συmicroπαγές ογκώδες απτό Γιrsquo αυτό και η ζωγραφικήhellip εmicroφανίζεται πάντοτε σε microεταγενέστερη φάσηhellip Η τοπιογραφίαhellip προϋποθέτει υψηλό επί-πεδο ανάπτυξηςraquo50

Έχω εξηγήσει σε άλλα microου κείmicroενα γιατί θεωρώ εξαιρετικά επικίνδυνο το να βασίζεται η ιστορία της τέχνης σε microυθολογικές ερmicroηνείες51 Η συνήθεια να microιλά κανείς microε έννοιες όπως laquoανθρωπότηταraquo laquoφυλέςraquo laquoεποχέςraquo κλπ εξα-σθενίζει την αντίσταση του microυαλού σε laquoολοκληρωτικέςraquo τάσεις και συνήθειες Για να φανεί ότι δεν υποστηρίζω κάτι τέτοιο αβασάνιστα θα microπορούσα να αναφέρω τα διδάγmicroατα που ο Hans Sedlmayr συνιστά στον αναγνώστη να βγάλει διαβάζοντας τον Riegl ndash για τα δοκίmicroια του οποίου έγραψε microια εισαγω-γή το 192752

Έχοντας εκθέσει ότι θεωρεί laquoπεmicroπτουσίαraquo της θεωρίας του Riegl ο Sedl-mayr περνά στην απαρίθmicroηση των εσφαλmicroένων απόψεων ορισmicroένων επιγόνων του οι οποίες θα πρέπει να απορριφθούν ως αβάσιmicroες Μια από αυτές τις από-ψεις είναι ότι laquomicroόνον τα άτοmicroα είναι πραγmicroατικά ενώ οι οmicroάδες και οι πνευ-microατικές κοινότητες αποτελούν απλώς αφηρηmicroένες έννοιεςraquo Κατά συνέπεια πρέπει επίσης να απορρίψουmicroε laquoτην πίστη στον ενιαίο και αmicroετάβλητο χαρα-κτήρα της ανθρώπινης φύσης και λογικήςraquo καθώς και την ιδέα ότι laquoη φύση παραmicroένει πάντοτε η ίδια και απλώς απεικονίζεται microε διάφορους τρόπουςraquo Τέλος πρέπει να αρνηθούmicroε την αιτιοκρατική ανάλυση της ιστορίας laquoπου αντιλαmicroβάνεται την ιστορική αλλαγή σαν αλυσίδα αιτίων και αποτελεσmicroά-τωνraquo Η laquoνοηmicroατοδοτηmicroένη αυτο-κίνηση του Πνεύmicroατος που οδηγεί σε αυ-θεντικά ιστορικά σύνολα γεγονότωνraquo είναι κάτι υπαρκτό

Τυχαίνει να είmicroαι φανατικός υπέρmicroαχος όλων εκείνων των laquoξεπερασmicroένωνraquo ιδεών τις οποίες ο Sedlmayr το 1927 παρακινούσε ένα εύπιστο κοινό να απορ-ρίψει συνηγορώντας παράλληλα υπέρ ενός ιστορικισmicroού έντονα επηρεασmicroένου από τον Σπένγκλερ Όπως γράφει και ο Κ Ρ Πόππερ στο βιβλίο του Η ένδεια του ιστορικισmicroού laquo∆εν συmicroπαθώ καθόλου αυτά τα ldquoπνεύmicroαταrdquo ούτε τα ιδεα-λιστικά τους πρωτότυπα ούτε τις διαλεκτικές και υλιστικές τους ενσαρκώ-σεις Αντίθετα αισθάνοmicroαι απόλυτα αλληλέγγυος microε όσους τα περιφρονούν

60 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Αισθάνοmicroαι ωστόσο ότι microαρτυρούν την ύπαρξη ενός κενού ενός χώρου που η κοινωνιολογία οφείλει να καλύψει microε κάτι πιο απτό όπως microια ανάλυση των προβληmicroάτων που τίθενται στο πλαίσιο microιας παράδοσηςraquo Το ύφος είναι κατά τη γνώmicroη microου microια από τις εκφάνσεις αυτών των παραδόσεων Στον βαθmicroό που δεν έχουmicroε κάποια καλύτερη ερmicroηνεία να προσφέρουmicroε η ύπαρξη οmicroοιό-microορφων τρόπων αναπαράστασης του κόσmicroου ωθεί προς την εύκολη εξήγηση ότι αυτή η ενότητα θα πρέπει να οφείλεται σε κάποιο υπερατοmicroικό πνεύmicroα το laquoπνεύmicroα της εποχήςraquo ή το laquoπνεύmicroα της φυλήςraquo53

∆εν αρνούmicroαι φυσικά ότι οι ιστορικοί όπως και όλοι οι microελετητές ανθρώπι-νων οmicroάδων ανακαλύπτουν συχνά κοινές στάσεις κοινές πεποιθήσεις ή κοινά γούστα που θα microπορούσαν να θεωρηθούν η κυρίαρχη (σε microια τάξη microια γενιά ένα έθνος) νοοτροπία και αντίληψη Ούτε βέβαια αmicroφισβητώ ότι οι αλλαγές στο διανοητικό κλίmicroα και το γούστο ή στη microόδα αντανακλούν κοινωνικές αλ-λαγές και ότι η διερεύνηση των σχέσεων αυτών microπορεί να παρουσιάζει σηmicroα-ντικό ενδιαφέρον Τόσο όmicroως ο Riegl όσο και οι επίγονοί του και οι ερmicroηνευτές του (όπως ο Worringer ο Dvo aacutek και ο Sedlmayr) εκτός από πλείστα όσα ιστορικά ζητήmicroατα που ανακύπτουν αυτό για το οποίο αισθάνονται κατrsquo εξο-χήν περήφανοι είναι τελικά και το microοιραίο τους microειονέκτηmicroα απορρίπτοντας την έννοια της δεξιότητας και τη σηmicroασία της όχι microόνον αγνοούν κρίσιmicroες πλευρές της καλλιτεχνικής δηmicroιουργίας αλλά κάνουν αδύνατη και τη διαmicroόρ-φωση microιας έγκυρης ψυχολογίας των υφολογικών αλλαγών κάτι που περιλαmicro-βάνεται οπωσδήποτε στις φιλοδοξίες τους54

Η ιστορία του γούστου και της microόδας είναι microια ιστορία προτιmicroήσεων και επιλογών microεταξύ εναλλακτικών λύσεων Η απόρριψη των ακαδηmicroαϊκών συmicro-βάσεων της εποχής τους από τους Προραφαηλίτες όπως και ο laquoιαπωνισmicroόςraquo της Αρ Νουβώ αποτελούν χαρακτηριστικά παραδείγmicroατα Παρόmicroοιες αλλα-γές σε ένα ύφος και στο κύρος που αυτό έχει microπορούν να περιγραφούν και microε όρους laquoθέλησης προς τη microορφήraquo ndash άλλωστε κανείς δεν αmicroφιβάλλει ότι απο-τελούσαν συmicroπτώmicroατα ενός ευρύτερου συνόλου τάσεων και διαθέσεων Ωστό-σο αυτό που microας ενδιαφέρει εδώ από microεθοδολογική άποψη είναι ότι microια επιλο-γή εκφράζει κάτι συνολικότερο microόνον αν microπορούmicroε να ανασυστήσουmicroε τις συνθήκες και τις διαδικασίες της Ο πλοίαρχος που θα microπορούσε να εγκατα-λείψει το πλοίο του αλλά προτίmicroησε να βυθιστεί microαζί του ήταν προφανώς ηρω-ικός microπορεί όmicroως και αυτός που κοιmicroόταν στην καmicroπίνα του και πνίγηκε να ήταν εξίσου ηρωικός αλλά δεν θα το microάθουmicroε ποτέ Αν θέλουmicroε να αντιmicroετω-πίζουmicroε το ύφος ως σύmicroπτωmicroα κάποιων γενικότερων (ενδεχοmicroένως πολύ εν-

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 61

διαφερουσών) καταστάσεων χρειαζόmicroαστε αναγκαστικά microια θεωρία των εναλ-λακτικών λύσεων και εκδοχών Αν κάθε αλλαγή είναι αναπόφευκτη και συνο-λική δεν υπάρχει τίποτε για να συγκρίνουmicroε καmicroιά κατάσταση για να ανασυστήσουmicroε κανένα σύmicroπτωmicroα και καmicroιά έκφραση για να διερευνήσουmicroε Σε αυτή την περίπτωση η αλλαγή αποτελεί σύmicroπτωmicroα τηςhellip αλλαγής και για να συγκαλυφθεί αυτή η ταυτολογία επιστρατεύεται κάποιο microεγαλεπήβο-λο εξελικτικό σχήmicroα Αυτό συνέβη όχι microόνο microε τον Riegl αλλά και microε πολλούς από τους επιγόνους του Λίγοι είναι σήmicroερα οι ιστορικοί και ακόmicroα λιγότεροι οι ανθρωπολόγοι που πιστεύουν ότι η ανθρωπότητα έχει υποστεί κάποια εmicro-φανή βιολογική αλλαγή από τη microια ιστορική περίοδο στην άλλη Ακόmicroα όmicroως και εκείνοι που θα δέχονταν ότι υπάρχει κάποια ανεπαίσθητη βαθmicroιαία γενε-τική διαφοροποίηση της ανθρωπότητας δεν θα δέχονταν ποτέ την άποψη ότι ο άνθρωπος άλλαξε τα τελευταία 3000 χρόνια (περίοδο που αντιστοιχεί σε περίπου εκατό γενιές) τόσο όσο η τέχνη του και το ύφος του55

V

Ο εξελικτισmicroός είναι νεκρός αλλά τα γεγονότα που τροφοδοτούν τον microύθο του δεν είναι εύκολο ακόmicroα και σήmicroερα να αγνοηθούν Ένα από αυτά τα γεγονότα είναι η συγγένεια ανάmicroεσα στην παιδική και την πρωτόγονη τέχνη Για τον microη ιδιαίτερα υποψιασmicroένο η συγγένεια αυτή οδηγεί στο εσφαλmicroένο δίληmicromicroα ότι οι πρωτόγονοι είτε δεν microπορούσαν να προχωρήσουν περισσότερο γιατί διέθεταν τη δεξιότητα ενός παιδιού microόνο είτε ότι δεν ήθελαν να προχωρήσουν περισσότερο γιατί εξακολουθούσαν να έχουν νοοτροπία παιδιού Και οι δυο αυτές υποθέσεις είναι προφανώς λάθος καθώς στηρίζονται στη σιωπηλή παραδοχή πως ότι είναι εύκολο για microας ήταν και πάντοτε εύκολο Ένα από τα σηmicroαντικότερα και microονιmicroότερα κέρδη από την επαφή της ιστορίας της τέχνης microε την ψυχολογία της αντίληψης είναι κατά τη γνώmicroη microου ότι δεν είmicroαστε πλέον υποχρεωmicroένοι να πιστεύουmicroε κάτι τέτοιο Στην πραγmicroατικότητα έστω και αν λυπάmicroαι για την κακή χρήση αυτής της προσέγγισης από τον ιστορικισmicroό οmicroολογώ πως νοσταλγώ κάπως την τόλmicroη των αισιόδοξων στοχαστών του 19ου αιώνα Ίσως αυτό να οφείλεται και στο ότι είχα την τύχη να διδαχτώ από τέτοια τολmicroηρά πνεύmicroατα που στις αρχές του 20ού αιώνα προσπαθούσαν να απαντήσουν στο ερώτηmicroα γιατί η τέχνη έχει ιστορία Ένας από αυτούς ήταν και ο Emanuel Loewy του οποίου η περιώνυmicroη microελέτη Η απόδοση της φύσης στην Πρώιmicroη

62 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Ελληνική τέχνη εκδόθηκε το 190056 Σε αυτό το βιβλίο περιέχεται κατά τη γνώmicroη microου ότι καλύτερο microπορεί να αντλήσει κανείς από τον εξελικτισmicroό

Ο Loewy επηρεάστηκε επίσης από τον Hildebrand και την ψυχολογία των αισθητηριακών δεδοmicroένων Όπως και αρκετοί άλλοι κριτικοί της ίδιας περιόδου ο Hildebrand απέδιδε τις ιδιοmicroορφίες της παιδικής τέχνης σε ασαφείς εικόνες microνήmicroης57 Οι εικόνες αυτές θεωρούνταν κατάλοιπα αισθητηριακών εντυπώ-σεων που καταγράφονται στη microνήmicroη όπου και συmicroπυκνώνονται σε χαρακτη-ριστικά σχήmicroατα microε τον ίδιο λίγο πολύ τρόπο που σχηmicroατίζονται χαρακτηρι-στικές εικόνες microε τη διαδοχική υπέρθεση πολλών φωτογραφιών Σε αυτή τη διαδικασία υποστήριζε ο Loewy η microνήmicroη αποβάλλει τα χαρακτηριστικά γνω-ρίσmicroατα των αντικειmicroένων όλα εκείνα τα στοιχεία που τους δίνουν την ιδιαί-τερη microορφή τους Ο πρωτόγονος καλλιτέχνης όπως και το παιδί ξεκινά από αυτές τις εικόνες microνήmicroης Έτσι θα προσπαθήσει να αποδώσει το ανθρώπινο σώmicroα microετωπικά τα άλογα σε πλάγια όψη τις σαύρες όπως φαίνονται από ψηλά Η ανάλυση του Loewy για αυτές τις αρχαϊκές microεθόδους γίνεται και σήmicroερα εν πολλοίς δεκτή αν και πρόκειται για κυκλική σε microεγάλο βαθmicroό εξή-γηση Αφού ο πρωτόγονος καλλιτέχνης δεν αντιγράφει προφανώς τον εξωτε-ρικό κόσmicroο αντιγράφει κάποιον αόρατο εσωτερικό κόσmicroο νοητικών εικόνων Η microόνη ωστόσο απόδειξη για την ύπαρξη αυτών των εικόνων προέρχεται απόhellip την τέχνη των πρωτογόνων Κανείς microας δεν έχει πιστεύω στο microυαλό του τις σχηmicroατικές παραστάσεις ανθρώπινων σωmicroάτων αλόγων ή σαυρών που υπαινίσσεται η θεωρία του Loewy Για τον καθένα από microας αυτές οι λέξεις παραπέmicroπουν και σε κάτι διαφορετικό ενώ θα υπάρχουν πάντοτε και κάποια φευγαλέα γεγονότα που δεν θα microπορούν να αναπαραχθούν microε ολοκληρωmicroένο τρόπο Οι επιφυλάξεις αυτές δεν αναιρούν πάντως την αξία των αναλύσεων του Loewy για τα κοινά στοιχεία στην τέχνη των παιδιών των ακαλλιέργητων ενηλίκων και των πρωτογόνων Ο Loewy στρέφοντας την προσοχή του όχι πλέον στην εξέλιξη της ανθρωπότητας γενικά αλλά στην πρώτη φορά που τα κοινά αυτά στοιχεία άρχισαν microεθοδικά να απορρίπτονται (στην Αρχαϊκή τέχνη στην Ελλάδα) ανέδειξε τη σηmicroασία των δυνάmicroεων εκείνων που πρέπει να υπερβεί microια τέχνη αν θέλει να πετύχει την ψευδαίσθηση της πραγmicroατικότητας Καθένα από αυτά τα βήmicroατα εmicroφανίζεται σαν κατάκτηση microιας άγνωστης έως τότε περιοχής που η νέα παράδοση εικονοπλασίας πρέπει να διασφαλίσει και να κατοχυρώσει Αυτή είναι και η αιτία που τα νέα καλλιτεχνικά πρότυπα δείχνουν πάντοτε ανεξήγητη (microε όρους laquoαισθητηριακών εντυπώσεωνraquo) ανθε-κτικότητα

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 63

Ο δάσκαλός microου στην ιστορία της τέχνης ο Julius von Schlosser έδειχνε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τον ρόλο των laquoτύπωνraquo ή ακόmicroα και των στερεοτύπων στην καλλιτεχνική παράδοση Ξεκινώντας από τη microελέτη παλαιών νοmicroισmicroά-των σύντοmicroα πέρασε στη microελέτη της Μεσαιωνικής τέχνης όπου οι microεταβο-λές των laquoτύπωνraquo είναι εmicroφανείς Το πρόβληmicroα της χρήσης των laquoπροηγούmicroε-νων τύπωνraquo στη Μεσαιωνική τέχνη δεν έπαψε ποτέ να γοητεύει τον Schloss-er παρά το ότι η επίδραση του Κρότσε τον έκανε ολοένα και πιο επιφυλακτικό απέναντι στις ψυχολογικές ερmicroηνείες (όσοι γνωρίζουν τις σκέψεις του στα ζητήmicroατα αυτά θα αναγνωρίσουν κάποια από τα αγαπηmicroένα του θέmicroατα σε αυτό το βιβλίο)58

Ότι έκανε ο Schlosser για τον Μεσαίωνα ο σύγχρονός του Aby Warburg το έκανε για την Αναγέννηση στην Ιταλία Εmicroβαθύνοντας συνεχώς στο πρό-βληmicroα τι ακριβώς αναζητούσε η Αναγέννηση στην Κλασική Αρχαιότητα ο Warburg οδηγήθηκε στην ανάλυση του ύφους της Αναγέννησης microε βάση την υιοθέτηση microιας νέας εικαστικής γλώσσας Πρόσεξε ότι τα δάνεια των καλλι-τεχνών της Αναγέννησης από την Κλασική γλυπτική δεν ήταν τυχαία αλλά αντιθέτως εmicroφανίζονταν όπου ο καλλιτέχνης αισθανόταν την ανάγκη microιας ιδιαίτερα εκφραστικής κίνησης ή χειρονοmicroίας (αυτό που ο Warburg αποκάλε-σε τελικά Pathosformel)59 Ιδιαίτερη εντύπωση προκάλεσε η επιmicroονή του Warburg στην άποψη ότι οι καλλιτέχνες του 15ου αιώνα που έως τότε θεω-ρούνταν υπέρmicroαχοι της απλής καθαρής παρατήρησης πολύ συχνά κατέφευ-γαν σε προϋπάρχοντες laquoτύπουςraquo Βοηθούmicroενοι και από την αύξηση του ενδι-αφέροντος για τα εικονογραφικά πρότυπα οι επίγονοι του Warburg κατέληγαν όλο και περισσότερο στη διατύπωση ότι η εξάρτηση από την παράδοση είναι ο κανόνας ακόmicroα και στα έργα εκείνα της Αναγέννησης και του Μπαρόκ που έως τότε θεωρούνταν νατουραλιστικά Σήmicroερα η microελέτη αυτής της συνέχει-ας έχει αντικαταστήσει σε microεγάλο βαθmicroό το παλαιότερο ενδιαφέρον για το ύφος και την εξέλιξή του60

Στο γοητευτικό του έργο Η ψυχολογία της τέχνης ο Αντρέ Μαλρό κατα-πιάνεται microε τη σηmicroασία αυτών των διαπιστώσεων61 Υπάρχει πολύς Χέγκελ και πολύς Σπένγκλερ στους ύmicroνους του Μαλρό προς τον microύθο και την αλλαγή αλλά και ριζική αmicroφισβήτηση της άποψης ότι το ύφος και η τεχνοτροπία του παρελθόντος αντικατοπτρίζει ουσιαστικά τον τρόπο microε τον οποίο οι καλλιτέχνες laquoέβλεπανraquo τον κόσmicroο Ο Μαλρό ξέρει πως η τέχνη γεννιέται από την τέχνη και όχι από τη φύση Παρrsquo όλη ωστόσο τη γοητεία του και παρά τις εmicroπνευ-σmicroένες ψυχολογικές του επισηmicroάνσεις το βιβλίο του Μαλρό δεν καταφέρνει να

64 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

microας δώσει αυτό που ο τίτλος του υπόσχεται microια ψυχολογία της τέχνης Εξα-κολουθούmicroε να microην έχουmicroε microια ικανοποιητική εξήγηση για το σκίτσο του Αλαίν [1] Ίσως όmicroως να είmicroαστε καλύτερα προετοιmicroασmicroένοι απrsquo ότι ο Riegl για να αποπειραθούmicroε microια τέτοια εξήγηση Γνωρίζουmicroε πλέον αρκετά για την επιρροή των συmicroβάσεων και τη δύναmicroη των παραδόσεων στα διάφορα γνωσιακά πεδία Οι ιστορικοί έχουν microελετήσει την επίδραση κάποιων προτύπων στον χρονικο-γράφο που επιδιώκει να καταγράψει τα πρόσφατα γεγονόταmiddot microελετητές της λογοτεχνίας όπως ο Ernst Robert Curtius έχουν επισηmicroάνει τον ρόλο των πα-ραδοσιακών κοινών τόπων στην ποίηση62 Είναι λοιπόν η ώρα να προσεγγίσει κανείς το πρόβληmicroα του ύφους και πάλι εξοπλισmicroένος όmicroως microε τις σχετικά πρόσφατες γνώσεις για τη δύναmicroη των παραδόσεων

Αντιλαmicroβάνοmicroαι ότι αυτή η εmicromicroονή στην ανθεκτικότητα των συmicroβάσεων στον ρόλο των laquoτύπωνraquo και των στερεοτύπων στην τέχνη θα συναντήσει την επιφυλακτικότητα όσων δεν έχουν δουλέψει σε αυτό το πεδίο Μια πάγια σχε-δόν κατηγορία κατά της ιστορίας της τέχνης είναι ότι επικεντρώνει το ενδια-φέρον της στην αναζήτηση επιδράσεων παραγνωρίζοντας έτσι το laquomicroυστήριοraquo της δηmicroιουργικότητας Όmicroως αυτό δεν είναι πάντοτε αλήθεια Όσο περισσό-τερο συνειδητοποιούmicroε την έντονη τάση του ανθρώπου να επαναλαmicroβάνει ότι έχει microάθει τόσο microεγαλύτερος είναι ο θαυmicroασmicroός microας για τα εξαιρετικά εκείνα άτοmicroα που καταφέρνουν να ξεφύγουν από αυτή την έmicroφυτη τάση και να ανοί-ξουν νέους δρόmicroους στους οποίους έρχονται και άλλοι να βαδίσουν

Παρrsquo όλα αυτά συχνά αναρωτιέmicroαι αν τα συmicroπεράσmicroατά microου προκύπτουν πράγmicroατι από τα δεδοmicroένα της ιστορίας της τέχνης αν η ανάγκη του τύπου της laquoφόρmicroουλαςraquo είναι τόσο καθολική όσο πιστεύω Σε ένα όmicroορφο απόσπα-σmicroα από τον Κουιντιλιανό γίνεται λόγος για τη δηmicroιουργικότητα του ανθρώ-πινου microυαλού microε τον καλλιτέχνη να αναφέρεται ως χαρακτηριστικό παράδειγ-microα laquoΠοιος καλλιτέχνης διδάχτηκε ποτέ να αναπαριστά όλα όσα υπάρχουν στη φύση hellipΠοιος τεχνίτης δεν έχει κατασκευάσει ένα σκεύος σε σχήmicroα που δεν έχει δει ποτέ τουraquo63

Πρόκειται σίγουρα για ενδιαφέρουσα παρατήρηση που όmicroως παραβλέπει το γεγονός ότι το νέο σκεύος θα ανήκει λίγο-πολύ στην ίδια οικογένεια microορφών microε αυτές που γνωρίζει ο τεχνίτης ότι η αναπαράσταση laquoόλων όσα υπάρχουν στη φύσηraquo εκ microέρους του θα συνδέεται πάντοτε microε τις αναπαραστάσεις εκείνες που οι δάσκαλοί του του κληροδότησαν64 Κανένας ιστορικός της τέχνης δεν microπορεί να υποτιmicroήσει την επίδραση του ύφους και πολύ λιγότερο βέβαια ο ιστορικός εκείνος που χαρτογραφεί τον microακρύ δρόmicroο προς την ψευδαίσθηση

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 65

VI

Για να απαντήσει κανείς σε αυτά τα κρίσιmicroα ερωτήmicroατα της επιστήmicroης microας δεν αρκεί πιστεύω να επαναλαmicroβάνει απλώς την παλαιά διάκριση σε laquoόρασηraquo και laquoγνώσηraquo ή να επιmicroένει πως κάθε αναπαράσταση γενικά βασίζεται σε συmicroβάσεις Πρέπει να αναλυθεί microέσα από νέο πρίσmicroα και microε ψυχολογικούς όρους τι ακριβώς περιλαmicroβάνει η διαδικασία της εικονοπλασίας και της ανά-γνωσης των εικόνων Σε αυτό ακριβώς το σηmicroείο εmicroφανίζεται ένα τεράστιο εmicroπόδιο Η απλή ψυχολογία στην οποία στηρίζονταν microε τόση σιγουριά ο Bar-ry και ο Ράσκιν ο Riegl και ο Loewy δεν υπάρχει πλέον για να microας καθοδη-γήσει Τα προβλήmicroατα που συνδέονται microε τη διαδικασία της αντίληψης είναι σήmicroερα τόσο microεγάλα και πολύπλοκα ώστε κανείς δεν θα microπορούσε να ισχυριστεί ότι τα αντιλαmicroβάνεται και τα κατέχει πλήρως

Ο Berenson microπορούσε να ξεκινά την περιήγησή του σε αυτά τα πεδία microε τη φράση laquoη ψυχολογία έχει διαπιστώσειhellipraquo Σήmicroερα λείπει από τα βιβλία που κυκλοφορούν αυτός ο τόνος της βεβαιότητας Ο J J Gibson λχ γράφει στην πολύ ενδιαφέρουσα microελέτη του Η αντίληψη του οπτικού κόσmicroου laquoΟι ση-microερινοί ψυχολόγοι δεν καταλαβαίνουν τι σηmicroαίνει να συλλαmicroβάνεις και να ερευ-νάς νέα χαρακτηριστικά του κόσmicroουraquo65 Ο D O Hebb στο γνωστό του βιβλίο Η οργάνωση της συmicroπεριφοράς φτάνει να υποστηρίξει πως laquoη αντίληψη του microεγέθους της φωτεινότητας και του τόνου microπορεί να ειπωθεί ότι προς το παρόν δεν ερmicroηνεύεται από καmicroιά θεωρίαraquo66 Η δυσκολία αυτή δεν περιορίζε-ται στα βασικά ζητήmicroατα Μιλώντας για τον απροσδόκητο τρόπο microε τον οποίο τα αλληλοεπικαλυπτόmicroενα χρώmicroατα microπορούν να επιδρούν το ένα στο άλλο ndashκάτι που ενδιαφέρει ιδιαίτερα τον ζωγράφοndash ο Ralph Μ Evans γράφει στο βιβλίο του Εισαγωγή στο χρώmicroα laquohellipώσπου να microπορέσουmicroε να εξηγήσουmicroε αυτά τα φαινόmicroενα χωρίς εξεζητηmicroένες υποθέσεις δεν microπορούmicroε να πούmicroε ότι καταλαβαίνουmicroε τον τρόπο microε τον οποίο λειτουργεί η οπτική διαδικασίαraquo67

Κάτω από αυτές τις συνθήκες ίσως είναι παράτολmicroο να επικαλεστούmicroε τα πορίσmicroατα ενός αβέβαιου πεδίου για να εξηγήσουmicroε τις αmicroφιβολίες microας και τις αβεβαιότητές microας Όmicroως η ενθάρρυνση για microια τέτοια απόπειρα προέρχεται ακριβώς από έναν microεγάλο πρωτοπόρο της ψυχολογίας της αντίληψης τον Wolfgang Koumlhler Στις παραδόσεις του microε τίτλο Η δυναmicroική στην ψυχολογία (1940) ο Koumlhler εκθειάζει τις αρετές της laquoκαταπάτησης ξένου εδάφους ως επιστηmicroονικής τεχνικήςraquo

laquoΟι ευτυχέστερες στιγmicroές στην ιστορία της γνώσης είναι όταν γεγονότα

66 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

που έως τότε θεωρούνταν εντελώς ιδιαίτερα συσχετίζονται ξαφνικά microε άλλα από πρώτη microατιά απόmicroακρα και φωτίζονται microε εντελώς νέο τρόπο Για να συmicroβεί κάτι τέτοιο στην ψυχολογία πρέπει να είmicroαστε πάντοτε πληροφορη-microένοι και για άλλα πράγmicroατα εκτός από το καθαυτό αντικείmicroενό microαςhellip Αν η σηmicroερινή κατάσταση της ψυχολογίας microάς προσφέρει έναν θαυmicroάσιο λόγο ndashή microάλλον microια έξοχη ευκαιρίαndash για να επεκτείνουmicroε την περιέργειά microας πέρα από το περιορισmicroένο microας πεδίο δεν θα έπρεπε να προσπαθούmicroε να αδράξουmicroε αυτή την ευκαιρίαraquo68

Ένας τουλάχιστον από τους οπαδούς του Koumlhler άδραξε πάντως την ευ-καιρία και αποτόλmicroησε το πέρασmicroα από την ψυχολογία στην τέχνη Το βιβλίο του Rudolf Arnheim Τέχνη και οπτική αντίληψη69 ασχολείται microε την εικόνα από τη σκοπιά της ψυχολογίας της ολικής microορφής (Gestalt) Η ανάγνωση αυτού του βιβλίου microού έχει προσφέρει πολλά Το κεφάλαιο για την τέχνη των παιδιών microού φάνηκε τόσο διδακτικό ώστε ένιωσα ndashmicroε ανακούφισηndash πως microπορώ πλέ-ον να σταmicroατήσω τις έρευνές microου σε αυτό το πολυσυζητηmicroένο πεδίο Από την άλλη το βιβλίο του Arnheim λέει λίγα πράγmicroατα για τον ιστορικό της τέχνης και το πρόβληmicroα του ύφους Ίσως ο συγγραφέας σπεύδει κάπως να ακολου-θήσει τον Riegl στην laquoαντικειmicroενικότητάraquo του να δικαιώσει τους πειραmicroατι-σmicroούς της τέχνης του 20ού αιώνα η οποία σε microεγάλο βαθmicroό θεωρεί το πρό-βληmicroα της ψευδαίσθησης απλή προκατάληψη των laquoφιλισταίωνraquo Το γεγονός ότι τα πρότυπα της πιστότητας και της αληθοφάνειας αλλάζουν από εποχή σε εποχή δίνει στον Arnheim την ελπίδα ότι laquomicroια νέα αλλαγή στο επίπεδο της πραγmicroατικότητας στην τέχνηraquo θα κάνει τα έργα του Πικάσσο του Μπρακ ή του Κλέε laquoνα microοιάζουν microε τα πράγmicroατα που αναπαριστούνraquo ndash αν αυτό αλη-θεύει δεν αποκλείεται στο microέλλον να δούmicroε διαφηmicroίσεις για microαντολίνα κανά-τες ή άλλα αντικείmicroενα που να κινούνται στο νέο αυτό laquoεπίπεδο πραγmicroατικό-τηταςraquo70

Το βιβλίο του W M Ivins Jr Χαρακτικά και οπτική επικοινωνία71 αποτε-λεί πικρό αντίδοτο σε αυτές τις πνευmicroατικές αναζητήσεις Κατά τον Ivins η ιστορία της αναπαράστασης microπορεί να ενταχθεί στη γενικότερη ιστορία της επιστήmicroης χωρίς καmicroιά αναφορά σε ζητήmicroατα αισθητικής

Σε αυτό το σηmicroείο θα ήθελα επίσης να microνηmicroονεύσω το βιβλίο του Anton Ehrenzweig Η ψυχανάλυση της καλλιτεχνικής όρασης και ακοής72 Η οξυδέρκεια και η τόλmicroη microε την οποία ο συγγραφέας προσπαθεί να εντάξει τα πορίσmicroατα της ψυχολογίας της Gestalt σε ένα σύστηmicroα φροϋδικών ιδεών αξίζει κάθε προ-σοχή και κάθε σεβασmicroό Ο Ehrenzweig δεν κάνει το λάθος να υποτιmicroήσει τις

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 67

δυνάmicroεις που έχει να αντιmicroετωπίσει ο επιστηmicroονικός νατουραλισmicroός στην τέ-χνη Μας δίνει ενδιαφέρουσες περιγραφές του οπτικού χάους που προσπαθεί να υποτάξει η τέχνη αλλά δεν αποφεύγει και αυτός κατά τη γνώmicroη microου την άρνηση να microελετήσει κάποια πειράmicroατα microε την αντικειmicroενική πραγmicroατικότη-τα όπως δεν αποφεύγει και την προσφυγή σε εξελικτικιστικές ερmicroηνείες

Τα τρία βιβλία που ανέφερα δείχνουν ότι εκκρεmicroούν κάποια προβλήmicroατα που ζητούν τις λύσεις τους Έχοντας ήδη προχωρήσει τη δουλειά microου όταν κυκλο-φόρησαν τα τρία βιβλία δεν microπορώ να ισχυριστώ πως οι κρίσεις microου για αυτά είναι ανεπηρέαστες Έτσι ή αλλιώς πιστεύω πως τα εν λόγω έργα δείχνουν ότι είναι πιεστική ανάγκη για τον ιστορικό του καλλιτεχνικού ύφους να διαβεί τα σύνορα που τον χωρίζουν από τον ψυχολόγο Ένα τέτοιο εγχείρηmicroα πιστεύω πως microπορεί να αποδώσει κάτι πολύ περισσότερο από microερικές microεmicroονωmicroένες περιπτώσεις ψυχολογικών πειραmicroάτων O ριζικός αναπροσανατολισmicroός κάθε παραδοσιακής ιδέας για τον ανθρώπινο νου δεν microπορεί να αφήσει ανεπηρέαστο τον ιστορικό της τέχνης Αυτός ο αναπροσανατολισmicroός είναι ndashέστω και έmicromicroε-σαndash φανερός στην αντιmicroετώπιση της παιδικής τέχνης από τον Arnheim κα-θώς και στις απόψεις του Ehrenzweig για την ασύνειδη αντίληψη ndash έστω και αν ο χαρακτήρας και η σηmicroασία ενός τέτοιου αναπροσανατολισmicroού συσκοτί-ζεται κάπως από την εmicromicroονή τους στις ιδέες και στην ορολογία microιας συγκε-κριmicroένης ψυχολογικής σχολής και θεωρίας Οι βασικοί όροι που χρησιmicroο- ποιούσαν microε εmicroπιστοσύνη καλλιτέχνες κριτικοί και ιστορικοί της τέχνης έχουν χάσει σε microεγάλο βαθmicroό το κύρος τους και την αξία τους Έννοιες όπως laquomicroίmicroη-ση της φύσηςraquo laquoεξιδανίκευσηraquo ή laquoαφαίρεσηraquo στηρίζονται στην παραδοχή ότι προηγούνται οι laquoαισθητηριακές εντυπώσειςraquo οι οποίες εν συνεχεία υπό-κεινται στην απαραίτητη επεξεργασία παραmicroορφώνονται ή γενικεύονται

Ο Κ Ρ Πόππερ αποκαλεί αυτές τις απόψεις laquoθεωρία του microυαλού-κουβάraquo ενός microυαλού δηλαδή όπου σωρεύονται τα laquoαισθητηριακά δεδοmicroέναraquo Έχοντας αποδείξει το αβάσιmicroο αυτής της βασικής παραδοχής στο πεδίο της επιστηmicroο-νικής microεθόδου και της θεωρίας της γνώσης ο Πόππερ επιmicroένει σε ότι αποκα-λεί laquoθεωρία του προβολέαraquo δίνοντας έmicroφαση στις δραστηριότητες του ζωντα-νού οργανισmicroού που δεν σταmicroατά ποτέ να εξετάζει και να ερευνά το περιβάλλον του73 Η γονιmicroότητα microιας τέτοιας προσέγγισης αρχίζει να γίνεται ολοένα και πιο αισθητή σε πολλούς τοmicroείς της ψυχολογίας Όσο και αν οι θεωρίες διαφέ-ρουν microεταξύ τους η έmicroφασή τους microετατοπίζεται σταθερά από τα ερεθίσmicroατα στην ανταπόκριση του οργανισmicroού ανταπόκριση που είναι αρχικά αόριστη και γενική για να γίνει σταδιακά πιο εξειδικευmicroένη και σύνθετη

68 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

laquoΗ πορεία της microάθησης είναι από το αόριστο προς το συγκεκριmicroένο και όχι από τις αισθήσεις προς την αντίληψηraquo γράφει ο J J Gibson74 Και ο L von Bertalanffy microιλώντας για τη θεωρητική βιολογία συmicroπληρώνει laquoΗ σύγχρονη έρευνα δείχνει ότι πιθανότατα υπάρχουν στην αρχή ανοργάνωτα και άmicroορφα σύνολα στο πλαίσιο των οποίων συντελείται βαθmicroιαία η διαφοροποίη-σηraquo75

Εύκολα θα microπορούσε κανείς να παραλληλίσει αυτές τις φράσεις microε τις από-ψεις του Πιαζέ για τη νοητική ανάπτυξη των παιδιών76 ή του Φρόυντ και των επιγόνων του για τη συναισθηmicroατική εξέλιξή τους77 Ακόmicroα και οι πρόσφατες microελέτες για το πώς laquomicroαθαίνουνraquo οι microηχανές δείχνουν προς την ίδια κατεύθυν-ση από το γενικό στο ειδικό78 Σε όσα ακολουθούν επιδίδοmicroαι microερικές φορές σε παρόmicroοιους παραλληλισmicroούς έστω και αν γνωρίζω τους κινδύνους που συνε-πάγονται αυτοί οι ερασιτεχνισmicroοί και το να microπαίνει κανείς laquoσε ξένα χωράφιαraquo Η προσέγγισή microου αυτή δικαιώνεται microόνο στο microέτρο που το βιβλίο microου θα αποδειχθεί χρήσιmicroο για την καθηmicroερινή δουλειά του ιστορικού της τέχνης ∆εν ήταν εύκολο να εντρυφήσω στο θέmicroα της ψευδαίσθησης χωρίς microια θεωρία της αντίληψης Σε αυτό ακριβώς το πεδίο ο τρόπος σκέψης που ανέφερα αποδεί-χθηκε εξαιρετικά χρήσιmicroος79 Το θεωρητικό microοντέλο αυτής της προσέγγισης που οι ρίζες του βρίσκονται στον Καντ διατυπώνεται microε τον πιο συστηmicroατικό και συνεκτικό τρόπο στο βιβλίο του Φ Α φον Χάγεκ Η αισθητηριακή τάξη80 Πάνω απrsquo όλα πάντως έχω επωφεληθεί από την εmicromicroονή του Πόππερ στον ρόλο της πρόβλεψης και των τεστ Στην ψυχολογία η προσέγγιση αυτή υιο-θετείται από τους Jerome S Bruner και Leo Postman που υποστηρίζουν ότι laquoόλες οι γνωστικές διεργασίες ανεξάρτητα αν παίρνουν τη microορφή αντιλήψεων σκέψεων ή ανακλήσεων αποτελούν ldquoυποθέσειςrdquo του οργανισmicroούhellip και απαι-τούν ldquoαπαντήσειςrdquo microε τη microορφή κάποιας παραπέρα εmicroπειρίας απαντήσεις που θα τις επιβεβαιώσουν ή θα τις καταρρίψουνraquo81

Σε αυτό το πλαίσιο ο Πόππερ έχει επισηmicroάνει πως οι επιβεβαιώσεις αυτών των laquoυποθέσεωνraquo δεν microπορούν παρά να είναι προσωρινές ενώ η απόρριψή τους οριστική82 ∆εν υπάρχει εποmicroένως αυστηρή διάκριση microεταξύ ψευδαίσθησης και αντίληψης Η αντίληψη χρησιmicroοποιεί όλα της τα microέσα για να ξεριζώσει τις επιβλαβείς ψευδαισθήσεις αλλά συχνά αποτυγχάνει να laquoαπορρίψειraquo microια εσφαλmicroένη υπόθεση ndash όταν λχ έχει να κάνει microε ιλουζιονιστικά έργα τέχνης

Πιστεύω βάσιmicroα πως microια τέτοια θεωρία laquoτης δοκιmicroής και του σφάλmicroατοςraquo για την αντίληψη θα microπορούσε να αποδειχθεί γόνιmicroη και για άλλους επιστη-microονικούς κλάδους εκτός από τον δικό microου αλλά δεν σκοπεύω να επιmicroείνω εδώ

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 69

ως προς αυτό Κύριο microέληmicroά microου είναι η ανάλυση της εικονοπλασίας ο τρόπος microε άλλα λόγια microε τον οποίο οι καλλιτέχνες ανακάλυψαν κάποια από αυτά τα microυστικά της όρασης microέσω laquoτης δηmicroιουργίας και της αναπαραγωγήςraquo Οι Αιγύπτιοι του Αλαίν [1] πριν microπορέσουν να δηmicroιουργήσουν microια ψευδαίσθηση της πραγmicroατικότητας έπρεπε να microάθουν όχι laquoνα αντιγράφουν ότι βλέπουνraquo αλλά να χειρίζονται κάποιους διφορούmicroενους κώδικες σηmicroείων στους οποίους οφείλουmicroε να στηριζόmicroαστε για τη σταθερή microας όραση ώσπου η εικόνα τους να γίνει ένα microε την πραγmicroατικότητα Με άλλα λόγια αντί να απαντήσουν στο δίληmicromicroα laquoκουνέλι ή πάπιαraquo έπρεπε να ανακαλύψουν το παιχνίδι laquoτελάρο ή φύσηraquo που παιζόταν microε ένα σύνολο γήινων χρωmicroάτων ικανών ndashαπό microακριά τουλάχιστονndash να καταλήξουν σε ψευδαίσθηση Καλλιτεχνικό ή όχι αυτό το παιχνίδι δεν microπορούσε παρά να είναι απόρροια πολλών διαδοχικών laquoδοκιmicroών και σφαλmicroάτωνraquo Ως πείραmicroα στο πλαίσιο microιας θεωρίας της αντίληψης η ιλουζιονιστική τέχνη παρουσιάζει ενδιαφέρον ακόmicroα και σε microια περίοδο η οποία την έχει εξοβελίσει για χάρη άλλων τρόπων έκφρασης

Με κίνδυνο να αποκαλύψω όλη την laquoπλοκήraquo από την αρχή δεν διστάζω να δηλώσω για τον βιαστικό αναγνώστη ή κριτικό ότι τα συmicroπεράσmicroατα που υπαινίσσοmicroαι εδώ εκτίθενται αναλυτικά στο Κεφάλαιο 9 του βιβλίου όπου και επανέρχονται κάποια από τα ζητήmicroατα που θίγω στην Εισαγωγή Κάθε βιβλίο που επικεντρώνεται σε ένα βασικό συmicroπέρασmicroα πρέπει να χτίζεται όπως microια αψίδα Η laquoκλείδαraquo θα είναι σαν να κρέmicroεται στον αέρα αν δεν υποστηρίζεται από τους άλλους αψιδόλιθους Όλα τα κεφάλαια αυτού του βιβλίου στρέφονται κατά κάποιον τρόπο προς το κέντρο του προβλήmicroατος αλλά και στηρίζονται από τον σκελετό του κτιρίου Τα όρια της microίmicroησης που προκύπτουν από το εκφραστικό microέσο και το laquoσχήmicroαraquo οι σχέσεις φόρmicroας και λειτουργίας στην εικονοπλασία και πάνω απrsquo όλα η σηmicroασία της συmicromicroετοχής του θεατή για τη διαλεύκανση των αmicroφισηmicroιών δικαιώνουν τελικά την τολmicroηρή πρόταση ότι η τέχνη έχει ιστορία επειδή οι ψευδαισθήσεις της τέχνης δεν είναι microόνον ο καρ-πός της ανάλυσης των φαινοmicroένων από τον καλλιτέχνη αλλά και τα απαραί-τητα εργαλεία για microια τέτοια ανάλυση Ελπίζω ότι ο αναγνώστης δεν θα κλείσει το βιβλίο σε αυτό το σηmicroείο αλλά θα microε ακολουθήσει στη δοκιmicroή και την εφαρmicroογή αυτής της προσέγγισης στη φυσιογνωmicroική έκφραση και ακό-microα παραπέρα έως τα όρια της αισθητικής αυτής της Γης της Επαγγελίας που microόνο φευγαλέα θα microπορέσει να τη δει από microακριά

Καταλαβαίνω πως οι microακροσκελείς αναφορές στις θεωρίες της αντίληψης είναι κάπως κουραστικές για τον αναγνώστη που θέλει να φτάνει πάντοτε στην

70 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

καρδιά αυτού που ονοmicroάζουmicroε τέχνη Ωστόσο πιστεύω πως προκειmicroένου να συζητηθούν τα ζωτικά προβλήmicroατα της τέχνης απαιτείται πάντοτε να ξεκα-θαρίσει το ευρύτερο τοπίο Αυτή microου η πεποίθηση ενισχύεται απrsquo όσα γράφει ο microακαρίτης φίλος microου Ernst Kris ndashmicroε τον οποίο συχνά συζητούσα όλα αυτά τα ζητήmicroαταndash στο βιβλίο του Ψυχαναλυτικές αναζητήσεις στην τέχνη83

laquoΈχουmicroε πλέον συνειδητοποιήσει ότι η τέχνη δεν παράγεται σε κενό αέρος ότι όλοι οι καλλιτέχνες έχουν προδρόmicroους και πρότυπα αποτελώντας όπως και οι επιστήmicroονες microέρη microιας παράδοσης και δουλεύοντας σε συγκεκριmicroένο πάντοτε πλαίσιο προβληmicroάτων Ο βαθmicroός στον οποίο ελέγχει κανείς τα εκ-φραστικά του microέσα και η ελευθερία ndashσε ορισmicroένες τουλάχιστον περιόδουςndash να τροποποιεί αυτό το αυστηρό πλαίσιο αποτελούν προφανώς microέρος microιας περίπλο-κης κλίmicroακας microε την οποία microετράmicroε την επιτυχία Η ψυχανάλυση από την πλευρά της λίγα πράγmicroατα έχει συνεισφέρει έως τώρα στην κατανόηση αυτού του πλαισίου Η ψυχολογία του καλλιτεχνικού ύφους δεν έχει γραφτεί ακόmicroηraquo

Το κενό που επισηmicroαίνει ο Kris δεν πρόκειται φυσικά να καλυφθεί microε τα κεφάλαια που ακολουθούν Το laquoαίνιγmicroα του ύφουςraquo microπορεί να απαντηθεί microόνον από την ψυχολογία της αναπαράστασης Υπάρχουν πάντοτε οι ανεξιχνίαστες πιέσεις της microόδας και τα microυστήρια του γούστου84 Αν όmicroως θέλουmicroε κάποτε να κατανοήσουmicroε τις επιπτώσεις αυτών των παραγόντων στην αναπαράστα-ση και κατrsquo επέκταση στην τέχνη πρέπει πρώτα να αναζητήσουmicroε microια απά-ντηση στα απλούστερα ερωτήmicroατα που θέτει το σκίτσο του Αλαίν

48 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

των Ρωmicroαίων οι οποίοι χρησιmicroοποιούσαν τον όρο και microε την έννοια της laquoρέ-ουσας καλής πέναςraquo όπως θα λέγαmicroε σήmicroερα12 Η κλασική παιδεία στηρι-ζόταν στην ικανότητα του σπουδαστή να εκφράζεται και να πείθει γιrsquo αυτό και οι δάσκαλοι της ρητορικής έδιναν πάντοτε microεγάλη έmicroφαση στα ζητήmicroατα ύφους Οι απόψεις των δασκάλων αυτών πλούσιες καθώς ήταν σε ιδέες για την τέχνη και την έκφραση γενικότερα άσκησαν σηmicroαντική και παρατετα-microένη επίδραση στην κριτική13 Οι προσπάθειές τους επικεντρώνονταν συνήθως στο να αναλύσουν τις ψυχολογικές επιπτώσεις των ποικίλων υφολογικών ευ-ρηmicroάτων και παραδόσεων microε επακόλουθο τη διαmicroόρφωση microιας πλούσιας ορο-λογίας για την περιγραφή των laquoεκφραστικών κατηγοριώνraquo (κοmicroψό microεγαλο-πρεπές ποmicroπώδες συγκαταβατικό κά)14 Χωρίς αυτούς οι διάφοροι προσ-διορισmicroοί του ύφους ίσως να microην είχαν ποτέ επεκταθεί στις εικαστικές τέχνες15

Αναζητώντας γλαφυρούς χαρακτηρισmicroούς για το ύφος οι συγγραφείς που ασχολήθηκαν microε τη ρητορική συνήθιζαν να κάνουν παραλληλισmicroούς microε τη ζωγραφική και τη γλυπτική16 Ο Κουιντιλιανός λχ προκειmicroένου να περιγρά-ψει την εmicroφάνιση της λατινικής ρητορικής τέχνης και την εξέλιξή της από την τραχιά ορmicroητικότητα στην εξευγενισmicroένη κοmicroψότητα παραθέτει microια σύντοmicroη ιστορία της τέχνης από την laquoακαmicroψίαraquo της Αρχαϊκής γλυπτικής έως τη laquoγλυκύτηταraquo και την laquoαπαλότηταraquo των microεγάλων καλλιτεχνών του 4ου αι-ώνα πΧ17 Όσο και αν είναι γοητευτικές αυτές οι αναδροmicroές χαρακτηρίζονται συχνά από σύγχυση την οποία microάς έχουν κληροδοτήσει Τα προβλήmicroατα της έκφρασης σπανίως είναι ανεξάρτητα από τα προβλήmicroατα της καλλιτεχνικής δεξιότητας Εκείνο που εmicroφανίζεται ως πρόοδος από την άποψη του χειρισmicroού ενός microέσου microπορεί ιδωmicroένο από microια άλλη οπτική γωνία να θεωρείται κενή περιεχοmicroένου δεξιοτεχνία Στις συγκρούσεις ανάmicroεσα στις διάφορες σχολές ρητορικής χρησιmicroοποιούνται συχνά παρόmicroοια laquoηθικού χαρακτήραraquo επιχειρή-microατα Η ασιατική microεγαλοστοmicroία αποδοκιmicroάζεται ως ένδειξη ηθικής παρακ-microής ενώ η επάνοδος σε αmicroιγώς αττικό λεξιλόγιο χαιρετίζεται ως ηθική νίκη18 Σε ένα δοκίmicroιο του Σενέκα ο εκφυλισmicroός του ύφους από τον Μαικήνα στιγmicroα-τίζεται ως φαινόmicroενο microιας διεφθαρmicroένης κοινωνίας για την οποία η επιτήδευ-ση και οι δυσνόητες φράσεις έχουν microεγαλύτερη αξία απrsquo ότι η σαφήνεια και η διαύγεια των νοηmicroάτων19 Υπήρχε όmicroως και ο αντίλογος Σε έναν διάλογό του περί ρητορικής ο Τάκιτος αντικρούει τις Ιερεmicroιάδες της εποχής του που κα-ταδίκαζαν το laquomicroοντέρνοraquo ύφος20 Οι καιροί αλλάζουν υποστηρίζει και microαζί τους αλλάζουν και τα αυτιά microαςmiddot απαιτούmicroε νέο ύφος στους λόγους που εκφω-νούνται

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 49

Αυτή η αναφορά στις συνθήκες της εποχής και στη διαφοροποίηση που επέρχεται στα laquoαυτιάraquo είναι ίσως η πρώτη ndashφευγαλέα έστωndash επαφή ανάmicroε-σα στην ψυχολογία του ύφους και την ψυχολογία της αντίληψης Άλλη ανά-λογη αναφορά στα κείmicroενα της αρχαιότητας για την τέχνη εγώ τουλάχιστον δεν έχω υπόψη microου Όχι ότι η αρχαιότητα αγνοούσε τη σηmicroασία της δεξιότη-τας του καλλιτέχνη για την ψυχολογία της αντίληψης Σε έναν από τους φι-λοσοφικούς διαλόγους του Κικέρωνα τα Ακαδηmicroαϊκά γίνεται λόγος για την αισθητηριακή αντίληψη ως πηγή γνώσης Στον σκεπτικιστή που αmicroφισβητεί τη δυνατότητα οποιασδήποτε γνώσης υπενθυmicroίζεται η οξύτητα και η τελει-ότητα της όρασής microας laquoΠόσα πράγmicroατα που εmicroείς δεν βλέπουmicroε τα βλέπουν οι ζωγράφοι microέσα από τις σκιές και τις προβολέςraquo αναφωνεί ένας συνοmicroιλη-τής ndash για να του υπενθυmicroίσουν βέβαια σύντοmicroα ότι το επιχείρηmicroά του απο-δεικνύει απλώς πόσο κακή θα πρέπει να είναι η όραση του microέσου Ρωmicroαίου αφού ελάχιστοι από τους ζωγράφους είναι Ρωmicroαίοι21

Τίποτε ωστόσο δεν δείχνει ότι η Κλασική Αρχαιότητα είχε πλήρη συνεί-δηση των επιπτώσεων αυτής της επισήmicroανσης Το ερώτηmicroα που τίθεται πα-ραmicroένει πάντοτε αναπάντητο Η ικανότητα των καλλιτεχνών να microιmicroούνται την πραγmicroατικότητα οφείλεται στο ότι laquoβλέπουν περισσότεραraquo απrsquo ότι ο microέσος άνθρωπος ή αντιστρόφως βλέπουν περισσότερα γιατί έχουν το χάρισmicroα και την ικανότητα της microίmicroησης22 Και οι δυο απόψεις έχουν υπέρ τους κάποια επιχειρήmicroατα που προέρχονται από κοινές σε όλους microας εmicroπειρίες Προφανώς οι καλλιτέχνες microαθαίνουν παρατηρώντας επίmicroονα τη φύση αλλά βέβαια ποτέ η παρατήρηση και microόνο δεν είναι αρκετή για να γίνει κάποιος καλλιτέχνης Κατά την αρχαιότητα η αξιοποίηση της ψευδαίσθησης στην τέχνη ήταν τό-σο πρόσφατο επίτευγmicroα ώστε η συζήτηση για τη ζωγραφική και τη γλυπτι-κή έτεινε αναπόφευκτα να επικεντρώνεται στο θέmicroα της microίmicroησης Έτσι ο Πλίνιος διηγείται την ιστορία της γλυπτικής και της ζωγραφικής σαν microια ιστορία επινοήσεων και ανακαλύψεων αποδίδοντας σε συγκεκριmicroένους καλ-λιτέχνες τα διαδοχικά επιτεύγmicroατα ως προς την απόδοση της φύσης ο Πο-λύγνωτος ήταν ο πρώτος που ζωγράφισε microορφές microε ανοιχτό το στόmicroα και microε δόντια ο γλύπτης Πυθαγόρας ο πρώτος που έδωσε στα έργα του φλέβες και νεύρα ο ζωγράφος Νικίας ο πρώτος που προσπάθησε να αποδώσει το φως και τη σκιά23 Στην Αναγέννηση ο Βαζάρι περιέγραψε την πορεία της τέχνης από τον 13ο έως τον 16ο αιώνα δίνοντας επίσης έmicroφαση στη συνεισφορά συγκε-κριmicroένων καλλιτεχνών στην υπόθεση της αναπαράστασης24 Κατά τον Βα-ζάρι η τέχνη αναδύθηκε από τις ταπεινές απαρχές της στα όρια της τελειό-

50 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

τητας γιατί κάποιες microεγαλοφυΐες όπως ο Τζόττο έθεσαν τα θεmicroέλια στα οποία έχτισαν οι άλλοι Έτσι για τον microυστηριώδη Στέφανο (ντα Βερόνα) διαβάζουmicroε laquoΑν και οι προσπάθειές του για απόδοση των microορφών microε προοπτική βράχυνση παρουσιάζουν σοβαρές αδυναmicroίεςhellip λόγω δυσκολιών του στην εκτέλεση ωστό-σο όντας ο πρώτος που ερεύνησε αυτές τις δυσκολίες είναι πολύ πιο αξιοmicroνη-microόνευτος απrsquo ότι εκείνοι που τον ακολούθησαν microε ένα πιο microεθοδικό και πειθαρ-χηmicroένο ύφοςraquo25 Με άλλα λόγια ο Βαζάρι αντιmicroετώπιζε την ανακάλυψη των microεθόδων αναπαράστασης σαν τόσο microεγάλο και δύσκολο συλλογικό εγχείρηmicroα ώστε να είναι απαραίτητος ένας κάποιος laquoκαταmicroερισmicroός εργασίαςraquo Για τον Ταντέο Γκάντι γράφει laquoΟ Ταντέο υιοθέτησε την τεχνοτροπία του Τζόττο αλλά δεν τη βελτίωσε σηmicroαντικά παρά microόνον ως προς το χρώmicroα που έγινε πιο ζωηρό και πιο διαυγές Ο Τζόττο είχε δώσει τόσο microεγάλη σηmicroασία στο να βελτιώσει άλλες πλευρές της τέχνης της ζωγραφικής ώστε στα χρώmicroατά του ήταν απλώς επαρκής Έτσι ο Ταντέο που είχε ήδη γνωρίσει και αφοmicroοιώσει τα επιτεύγmicroατα του Τζόττο είχε την άνεση να προσθέσει τη δική του συmicroβο-λή βελτιώνοντας το χρώmicroαraquo26

Ελπίζω να αποδείξω microε όσα θα ακολουθήσουν ότι η άποψη αυτή δεν είναι σε καmicroιά περίπτωση τόσο αφελής όσο φαίνεται ορισmicroένες φορές Φαίνεται αφελής microόνο και microόνο επειδή ο Βαζάρι δεν microπορούσε να αποσυνδέσει την ιδέα της καλλιτεχνικής επινόησης και ανακάλυψης από τη microίmicroηση της φύσης Η αντίφαση αυτή είναι ιδιαίτερα φανερή σε όσα αναφέρει ο Βαζάρι για τον Μα-ζάτσο στον οποίο αποδίδει την ανακάλυψη ότι laquoη ζωγραφική δεν είναι τίποτε άλλο παρά απεικόνιση όλων των ζωντανών πραγmicroάτων της φύσης microέσω του σχεδίου και του χρώmicroατος τα οποία επίσης προέρχονται από την ίδια τη φύ-σηraquo Λχ ο Μαζάτσο laquoσυνήθιζε να αποδίδει τα ρούχα microε λίγες πτυχώσεις να πέφτουν αρκετά ελεύθερα όπως ακριβώς είναι στο φυσικό τουςmiddot η συνήθειά του αυτή αποδείχθηκε πολύ χρήσιmicroη για τους microεταγενέστερους καλλιτέχνες και εποmicroένως αξίζει να του πιστώσει κανείς την ανακάλυψή τηςraquo27

∆ικαιολογηmicroένα ο αναγνώστης θα microπορούσε να αναρωτηθεί τι ήταν αυτό που εmicroπόδιζε τους ζωγράφους πριν από τον Μαζάτσο να αποδώσουν το φυσικό ελεύθερο laquoπέσιmicroοraquo των ρούχων Η διατύπωση αυτού του ερωτήmicroατος και οι πρώτες προσπάθειες να απαντηθεί συνδέονται ακόmicroα και σήmicroερα microε την ακα-δηmicroαϊκή παράδοση στη διδασκαλία της τέχνης

Το ερώτηmicroα τι σηmicroαίνει laquoπαρατηρώ τη φύσηraquo ndashαυτό που σήmicroερα ονοmicroά-ζεται ψυχολογία της αντίληψηςndash πρωτοεmicroφανίστηκε microε τη microορφή πρακτικού προβλήmicroατος στη διδασκαλία της τέχνης Ο ακαδηmicroαϊκός δάσκαλος που επι-

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 51

ζητούσε την ακρίβεια της αναπαράστασης ανακάλυπτε ndashόπως ανακαλύπτου-microε και εmicroείς σήmicroεραndash ότι οι δυσκολίες των microαθητών του οφείλονταν στην ανικανότητά τους όχι microόνο να αντιγράψουν αλλά και να laquoδουνraquo τη φύση Στις αρχές του 18ου αιώνα ο Jonathan Richardson παρατηρούσε σχετικά laquohellipΚανείς δεν βλέπει πώς είναι τα πράγmicroατα αν δεν ξέρει πώς πρέπει να είναι Το ότι το αξίωmicroα αυτό ισχύει γίνεται φανερό αν δει κανείς το ακαδηmicroαϊκό σχέδιο κάποιου που αγνοεί τη δοmicroή του ανθρώπινου σώmicroατος των αρθρώσεων και της ανατοmicroίας γενικά σε αντιπαραβολή microε το σχέδιο κάποιου που γνωρίζει και καταλαβαίνει πολύ καλά όλα αυτάhellip Και οι δυο βλέπουν το ίδιο πράγmicroα αλλά microε διαφορετικό ο καθένας microάτιraquo28

Τέτοιου τύπου παρατηρήσεις δεν απείχαν πολύ από την άποψη ότι οι αλλα-γές στο ύφος όπως τις είχε περιγράψει ο Βαζάρι δεν οφείλονταν microόνο σε αυ-ξηmicroένη δεξιότητα αλλά και σε διαφορετικούς τρόπους να βλέπει κανείς τον κόσmicroο Ήδη από τον 18ο αιώνα σε microια από τις παραδόσεις του στη Βασιλική Ακαδηmicroία ο ακαδηmicroαϊκός δάσκαλος James Barry απορούσε για την πληρο-φορία του Βαζάρι ότι την Παναγία Ρουτσελλάι του Τσιmicroαmicroπούε (σήmicroερα απο-δίδεται στον Ντούτσο) τη θεωρούσαν αριστούργηmicroα τον 13ο αιώνα [4] laquoΟι microεγάλες αδυναmicroίες αυτού του έργου του Τσιmicroαmicroπούεraquo έλεγε ο Barry laquoθα microπορούσαν να κάνουν κάποιον να πιστέψει πως ο καλλιτέχνης δεν είχε ουσια-στικά εικόνα της φύσης όταν το ζωγράφισε Η microίmicroηση ωστόσο στην παλαι-ότερη τέχνη θυmicroίζει τη σχετική διαδικασία στα παιδιά τίποτε δεν είναι ορατό ακόmicroα και στον καθρέφτη αν δεν είναι από πριν γνωστό και ζητούmicroενο Οι άπειρες διαφορές microεταξύ των περιόδων γνώσης και άγνοιας δείχνουν σε ποιο βαθmicroό η επέκταση ή περιστολή του οπτικού microας πεδίου εξαρτάται από αρκε-τούς άλλους παράγοντες πέρα από τη φυσική microας όραση Οι άνθρωποι σε δι-άφορες εποχές έβλεπαν και θαύmicroαζαν περιορισmicroένα επειδή γνώριζαν περιορι-σmicroέναraquo29

Κάτω και από την επίδραση των νέων επιστηmicroονικών δεδοmicroένων για την όραση και την παρατήρηση τα ζητήmicroατα αυτά απασχολούσαν πολύ τους καλλιτέχνες των αρχών του 19ου αιώνα laquoΗ τέχνη να διαβάζεις τη φύσηraquo έλεγε ο Κόνσταmicroπλ microε το γνωστό γλαφυρό του ύφος laquoείναι κάτι που πρέπει κανείς να το microάθει microε τον ίδιο τρόπο που microαθαίνει και την τέχνη να διαβάζει τα ιερογλυφικά των Αιγυπτίωνraquo30 Πρόκειται για microια κατrsquo εξοχήν αιχmicroηρή πα-ρατήρηση αν λάβει κανείς υπόψη ότι δεν απευθύνεται τόσο στους άλλους καλλιτέχνες όσο στο κοινό Το συmicroπέρασmicroα στο οποίο καταλήγει ο Κόν-σταmicroπλ είναι ότι το κοινό δεν έχει δικαίωmicroα να κρίνει την πιστότητα ή microη ενός

52 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

πίνακα γιατί η οπτική του συσκοτίζεται από άγνοια και προκαταλήψεις Το 1843 ο Ράσκιν έγραψε το έργο του Σύγχρονοι ζωγράφοι για να υπερασπιστεί τον Τέρνερ microε βάση αυτήν ακριβώς την άποψη Η πραγmicroατεία του Ράσκιν είναι ίσως η τελευταία και πειστικότερη απόπειρα να ερmicroηνευτεί η ιστορία της τέχνης microε βάση την πορεία προς την εικαστική αλήθεια σύmicroφωνα microε την πα-ράδοση του Πλίνιου και του Βαζάρι31 Ο Τέρνερ είναι ανώτερος από τον Κλοντ

4 Παναγία Ρουτσελλάι περ 1285

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 53

Λορραίν ή τον Καναλέττο υποστηρίζει ο Ράσκιν γιατί είναι φανερό πως γνω-ρίζει περισσότερα απrsquo ότι εκείνοι για τη φύση και τα οπτικά εφέ Αυτή όmicroως η αλήθεια της φύσης laquoδεν είναι ευδιάκριτη στις ακαλλιέργητες αισθήσειςraquo Αν ο κριτικός αναλύσει τη δοmicroή των κυmicroάτων και του συννεφιασmicroένου ουρανού των βράχων και της βλάστησης θα αναγνωρίσει τελικά πως ο Τέρνερ είναι πάντοτε σωστός Η πρόοδος της τέχνης microετατρέπεται έτσι σε αγώνα κατά των προκαταλήψεων της παράδοσης Είναι αργή επειδή είναι δύσκολο να αποσυνδέσουmicroε αυτό που πραγmicroατικά βλέπουmicroε από αυτό που απλώς γνωρί-ζουmicroε να ανακτήσουmicroε microε άλλα λόγια το laquoαθώο microάτιraquo (ο Ράσκιν έκανε ευρύ-τερα γνωστό τον όρο) που απαιτείται

Χωρίς να το γνωρίζει ο Ράσκιν προσέφερε έτσι το εκρηκτικό microείγmicroα που θα τίναζε στον αέρα το οικοδόmicroηmicroα της ακαδηmicroαϊκής τέχνης και διδασκαλίας Για τον Barry laquoη απλή επάνοδος στη φυσική microας όρασηraquo δεν ήταν σε θέση να δώσει τίποτε καλύτερο από την Παναγία Ρουτσελλάι Για τον Ράσκιν και τους επιγόνους του στόχος του καλλιτέχνη έπρεπε να είναι η επάνοδος στην άδολη αλήθεια της φυσικής όρασης Οι ανακαλύψεις των ιmicroπρεσιονιστών και οι ζωηρές συζητήσεις που αυτές προκάλεσαν αύξησαν το ενδιαφέρον των καλ-λιτεχνών και των κριτικών για τα laquomicroυστήριαraquo της αντίληψης Είχαν άραγε δίκιο οι ιmicroπρεσιονιστές όταν ισχυρίζονταν ότι έβλεπαν τον κόσmicroο όπως τον ζωγράφιζαν ότι αναπαρήγαν laquoτην εικόνα στον αmicroφιβληστροειδήraquo Αυτός ήταν ο στόχος προς τον οποίο έτεινε ολόκληρη η ιστορία της τέχνης Θα έλυνε τε-λικά η ψυχολογία της αντίληψης τα προβλήmicroατα του καλλιτέχνη

IV

Η σχετική συζήτηση αποκάλυψε αυτό που ήταν αναπόφευκτο να αποκαλύψει η επιστήmicroη είναι ουδέτερη και ο καλλιτέχνης αν θέλει να επικαλείται τα πο-ρίσmicroατά της πρέπει να διακινδυνεύσει Η διάκριση ανάmicroεσα στο τι πραγmicroατι-κά βλέπουmicroε και τι νοητικά συmicroπεραίνουmicroε είναι τόσο παλιά όσο και η συζή-τηση για την ανθρώπινη αντίληψη Ο Πλίνιος συmicroπυκνώνει τις σχετικές από-ψεις της Κλασικής Αρχαιότητας όταν γράφει ότι laquoο νους είναι το πραγmicroατικό όργανο όρασης και παρατήρησης τα microάτια λειτουργούν σαν σκεύος που υπο-δέχεται και microεταβιβάζει το ορατό microέρος όσων συνειδητοποιούmicroεraquo32 Ο Πτολε-microαίος αφιερώνει αρκετά αποσπάσmicroατα από τα Οπτικά του (περ 150 microΧ) στον ρόλο που διαδραmicroατίζει η κρίση στη διαδικασία της όρασης33 Ο microεγαλύ-

54 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

τερος Άραβας microελετητής του θέmicroατος ο Αλχάζεν (πέθ 1038) δίδαξε στη microεσαιωνική ∆ύση τη διάκριση microεταξύ αίσθησης γνώσης και συνεπαγωγής που αποτελούν όλες στοιχεία της αντίληψης laquoΤίποτε απrsquo όσα βλέπουmicroεraquo λέει laquoδεν γίνεται αντιληπτό microόνο microε την αίσθηση της όρασης εκτός από το φως και τα χρώmicroαταraquo34 Τα προβλήmicroατα που έθετε αυτή η παράδοση επα-νήλθαν στο προσκήνιο όταν ο Τζον Λοκ αρνήθηκε την ύπαρξη σύmicroφυτων εν-νοιών και ισχυρίστηκε ότι όλες microας οι γνώσεις αποκτώνται microέσω των αισθή-σεων Αν όmicroως το microάτι αντιδρά microόνο στο φως και στα χρώmicroατα από πού προέρχεται η γνώση microας για την τρίτη διάσταση Στο έργο του Νέα θεωρία της όρασης που εκδόθηκε το 1709 ο Μπέρκλεϋ επανήλθε στο πρόβληmicroα για να καταλήξει στο συmicroπέρασmicroα ότι η γνώση microας του χώρου και του όγκου δεν microπορεί να αποκτηθεί παρά microόνο microέσω της αίσθησης της αφής και της κίνησης Αυτή η αναφορά σε laquoαισθητηριακά δεδοmicroέναraquo που ξεκίνησε microε τους Άγγλους εmicroπειριστές εξακολουθούσε να κυριαρχεί στις ψυχολογικές έρευνες έως τον 19ο αιώνα οπότε και αναπτύχθηκε η επιστήmicroη της οπτικής από τον Χέλmicro-χολτς και άλλους Ούτε όmicroως ο Μπέρκλεϋ ούτε ο Χέλmicroχολτς έκαναν το λάθος να microπερδέψουν την όραση microε την οπτική εντύπωση Αντιθέτως η διάκριση ανάmicroεσα σε ότι ονοmicroάζουmicroε συχνά laquoεντύπωσηraquo ndashτην απλή καταγραφή των ερεθισmicroάτωνndash και τη νοητική διεργασία της αντίληψης που κατά τον Χέλ-microχολτς στηρίζεται στην laquoασύνειδη συνεπαγωγήraquo αποτελούσε κοινό τόπο για την ψυχολογία του 19ου αιώνα35

∆εν ήταν λοιπόν δύσκολο να αντικρουστούν τα ψυχολογικά επιχειρήmicroατα των ιmicroπρεσιονιστών ότι οι πίνακές τους έδειχναν τον κόσmicroο laquoόπως πραγmicroα-τικά τον βλέπουmicroεraquo microε εξίσου ισχυρά ψυχολογικά επιχειρήmicroατα για την εξάρ-τηση της παραδοσιακής τέχνης από τις νοητικές διεργασίες Στην πορεία αυτής της διαmicroάχης που άρχισε γύρω στα τέλη του 19ου αιώνα η γενική και βολική έννοια της microίmicroησης κατέρρευσε αφήνοντας καλλιτέχνες και κριτικούς σε σύγχυση

Σηmicroαντικός από αυτή την άποψη είναι ο ρόλος ορισmicroένων Γερmicroανών στο-χαστών Ένας από αυτούς ο Konrad Fiedler επέmicroενε πως σε αντίθεση microε ότι ισχυρίζονταν οι ιmicroπρεσιονιστές laquoακόmicroα και η πιο απλή αισθητηριακή εντύπωση που microοιάζει microε πρώτη ύλη των νοητικών διεργασιών είναι ήδη ένα νοητικό γεγονός ενώ αυτό που ονοmicroάζεται εξωτερικός κόσmicroος είναι στην πραγmicroατικότητα προϊόν σύνθετων ψυχολογικών διαδικασιώνraquo36

Ένας φίλος του Fiedler ο νεοκλασικός γλύπτης Adolf von Hildebrand επιχείρησε να αναλύσει αυτές τις διαδικασίες στο βιβλιαράκι του microε τίτλο Το

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 55

πρόβληmicroα της microορφής στις εικαστικές τέχνες που εκδόθηκε το 1893 και προκά-λεσε το ζωηρό ενδιαφέρον microιας ολόκληρης γενιάς37 Ο Hildebrand αmicroφισβή-τησε επίσης τα ιδεώδη του επιστηmicroονικού νατουραλισmicroού επικαλούmicroενος την ψυχολογία της αντίληψης Αν επιχειρήσουmicroε να αναλύσουmicroε τις νοητικές microας εικόνες στα συστατικά τους στοιχεία θα δούmicroε ότι αποτελούνται από αισθη-τηριακά δεδοmicroένα που απορρέουν από την όραση αλλά και από αναmicroνήσεις αφής και κίνησης Μια σφαίρα λχ εmicroφανίζεται στο microάτι σαν επίπεδος δί-σκος η αφή είναι εκείνη που microας πληροφορεί για τις ιδιότητες του χώρου και του σχήmicroατος Κάθε απόπειρα του καλλιτέχνη να απεκδυθεί αυτές τις γνώσεις είναι microάταιη αφού χωρίς αυτές δεν αντιλαmicroβάνεται καν τον κόσmicroο Αποστολή του αντιθέτως είναι να laquoεπανορθώσειraquo την έλλειψη κίνησης του έργου του microέσω microιας εικόνας που να microεταδίδει όχι microόνον οπτικές αισθήσεις αλλά και τις απτικές εκείνες microνήmicroες που θα microας επιτρέψουν να ανασυγκροτήσουmicroε την τριδιάστατη φόρmicroα στο microυαλό microας

∆εν είναι ασφαλώς τυχαίο ότι η περίοδος κατά την οποία η συζήτηση αυτή βρισκόταν σε έξαρση ήταν και η περίοδος χειραφέτησης της τέχνης από την αρχαιογνωσία τη βιογραφία την αισθητική38 Θέmicroατα που έως τότε θεωρού-νταν ξεκαθαρισmicroένα άρχισαν να επανεκτιmicroώνται και να αντιmicroετωπίζονται microέσα από νέο πρίσmicroα Όταν το 1896 ο Bernard Berenson έγραψε το εmicroπνευ-σmicroένο δοκίmicroιό του για τους Φλωρεντινούς ζωγράφους ακολούθησε τις βασικές γραmicromicroές της ανάλυσης του Hildebrand39 Με το χάρισmicroά του για microεστές και επιγραmicromicroατικές φράσεις ο Berenson συνόψισε το βιβλίο του Hildebrand στη φράση laquoΟ ζωγράφος microπορεί να εκπληρώσει τους στόχους του microόνον προσδί-δοντας απτικές αξίες (tactile values) σε ερεθίσmicroατα του αmicroφιβληστροειδούςraquo Κατά τον Berenson η σηmicroασία και η προσοχή που δίνουmicroε στο έργο του Τζότ-το ή του Πολαγιουόλο οφείλεται στο ότι πέτυχαν αυτό ακριβώς

Τρία χρόνια αργότερα το 1899 ο Heinrich Woumllfflin δεν παρέλειψε να απο-τίσει φόρο τιmicroής στον Hildebrand στον πρόλογο του έργου του Η Κλασική τέχνη40 Το ιδεώδες της σαφήνειας και της αρmicroονικής διάταξης του χώρου που ο Woumllfflin εντοπίζει στα αριστουργήmicroατα του Ραφαήλ είναι εξίσου επηρεα-σmicroένο από τον Hildebrand όσο και η άποψη του Berenson για τον Τζόττο Ο Woumllfflin όmicroως διαπίστωσε ότι οι αναλυτικές κατηγορίες του Hildebrand ήταν κατάλληλες όχι microόνον ως βοηθητικές για τη διατύπωση αξιολογικών κρίσεων αλλά και ως εργαλεία για την ανάλυση των ποικίλων τρόπων ανα-παράστασης Οι δυο πόλοι γύρω από τους οποίους στρέφεται το θεmicroελιώδες έργο του Βασικές έννοιες της ιστορίας της τέχνης41 η σαφήνεια της Αναγέννησης

56 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

και το πληθωρικό στοιχείο του Μπαρόκ οφείλουν επίσης πολλά στις απόψεις του Hildebrand Ο Woumllfflin ήταν αυτός που επέβαλε τον όρο laquoιστορία της όρασηςraquo στην ιστορία της τέχνης αλλά και εκείνος ο οποίος προειδοποίησε για τους κινδύνους που συνεπάγεται το να δίνει κανείς σε αυτή τη microεταφορά microεγαλύτερη αξία απrsquo όση πραγmicroατικά έχει Ο ίδιος δεν έκανε ποτέ το σφάλmicroα να microπερδέψει την απλή περιγραφή microε την ερmicroηνεία Παρά το ότι γνώριζε όσο λίγοι ιστορικοί της τέχνης το πρόβληmicroα που θέτει η ίδια η ύπαρξη των διαφο-ρετικών τρόπων αναπαράστασης χάρη και στην αυτοσυγκράτηση που είχε κληρονοmicroήσει από τον microεγάλο του πρόγονο τον Jakob Burckhardt ποτέ δεν επιδόθηκε σε αόριστες υποθέσεις για τους απώτερους λόγους των ιστορικών αλλαγών

Το βάρος εποmicroένως να συνδυάσει τις απόψεις του Hildebrand microε τη microελέ-τη της καλλιτεχνικής εξέλιξης έπεσε στον τρίτο από τους πατέρες της laquoιστο-ρίας του καλλιτεχνικού ύφουςraquo τον Alois Riegl Φιλοδοξία του Riegl ήταν να καταστήσει την ιστορία της τέχνης επιστηmicroονικά αξιοσέβαστη απαλλάσσο-ντάς την από τα υποκειmicroενικά αξιολογικά ιδεώδη Σε αυτή του την προσέγγι-ση τον βοήθησε και η επαγγελmicroατική του απασχόληση σε microουσείο καλών και εφαρmicroοσmicroένων τεχνών Μελετώντας την ιστορία των διακοσmicroητικών τεχνών των κάθε είδους microορφότυπων και διακοσmicroητικών microοτίβων πείστηκε ότι οι απόψεις που κυριαρχούσαν έως τότε ήταν εντελώς ανεπαρκείς ndash τόσο η laquoυλι-κήraquo υπόθεση ότι το microορφότυπο ήταν άmicroεσα συνδεδεmicroένο microε την υφαντική και την καλαθοπλεκτική όσο και η laquoτεχνολογικήraquo υπόθεση ότι η δεξιότητα των χεριών είναι το παν Σε τελική ανάλυση τα διακοσmicroητικά microορφότυπα πολλών laquoπρωτόγονωνraquo φυλών microαρτυρούν και προϋποθέτουν εντυπωσιακή επιδεξιότη-τα των χεριών Αν το ύφος αλλάζει αυτό θα πρέπει εποmicroένως να οφείλεται στο ότι αλλάζουν οι στόχοι και οι προθέσεις Στο πρώτο του βιβλίο Το ζήτηmicroα του ύφους42 ο Riegl υποστήριξε ότι αυτά τα θέmicroατα microπορούν και πρέπει να εξετά-ζονται microε αmicroιγώς laquoαντικειmicroενικόraquo τρόπο χωρίς την παρεmicroβολή των υποκει-microενικών εννοιών της προόδου και της παρακmicroής Ως προς τα φυτικά διακο-σmicroητικά microοτίβα λχ υπάρχει κατά τον Riegl microια συνεχής παράδοση από τον αιγυπτιακό λωτό έως τα αραβουργήmicroατα Οι διαδοχικές αυτές αλλαγές και microετεξελίξεις όχι microόνον δεν είναι τυχαίες αλλά και εκφράζουν τον γενικότερο αναπροσανατολισmicroό των καλλιτεχνικών προθέσεων της laquoθέλησης προς τη microορφήraquo η οποία εκδηλώνεται από το microικρότερο ανθέmicroιο έως το πιο microνηmicroειώδες κτίριο Σε microια τέτοια προσέγγιση η έννοια της laquoπαρακmicroήςraquo δεν έχει πια κα-νένα νόηmicroα Αποστολή του ιστορικού είναι να εξηγεί και όχι να κρίνει

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 57

Ένας άλλος ιστορικός της τέχνης στη Βιέννη ο Franz Wickhoff επιχείρη-σε την ίδια ακριβώς εποχή να απαλλάξει microια ολόκληρη περίοδο από το στίγ-microα της παρακmicroής Το 1895 ο Wickhoff microε τη συνεργασία του Wilhelm Ritter von Hartel δηmicroοσίευσε ένα πολύτιmicroο χειρόγραφο της Ύστερης Αρχαιότητας το Vienna Genesis θέλοντας να αποδείξει πως το θεωρούmicroενο παρακmicroιακό και κατώτερο ύφος της ρωmicroαϊκής αυτοκρατορικής τέχνης αδικείται από τους χαρακτηρισmicroούς αυτούς όσο και τα πρόσφατα την εποχή εκείνη έργα των ιmicroπρεσιονιστών43 Η τέχνη των Ρωmicroαίων κατέληγε ο Wickhoff ήταν τόσο laquoπροοδευτικήraquo στο θέmicroα της οπτικής υποκειmicroενικότητας όσο και η τέχνη του τέλους του 19ου αιώνα

Ο Riegl βασίστηκε σε αυτή την ερmicroηνεία για να προχωρήσει σε microια ακόmicroα τολmicroηρή γενίκευση Το 1901 ξεκαθάρισε τη θέση του σε σχέση microε τις πολυ-συζητηmicroένες θεωρίες του Hildebrand44 Ο ιστορικός microπορούσε να δεχτεί την ψυχολογική ανάλυση του Hildebrand αλλά όχι και να συmicromicroεριστεί τις καλ-λιτεχνικές του προτιmicroήσεις Η αναφορά στην αφή δεν ήταν ούτε καλύτερη ούτε χειρότερη από την αναφορά στην όραση Έχοντας αναλάβει να δηmicroοσιεύ-σει αρχαιολογικά ευρήmicroατα από την περίοδο της Ύστερης Αρχαιότητας ο Riegl έγραψε το περιώνυmicroο βιβλίο του Υστερορωmicroαϊκές καλές και εφαρmicroοσmicroένες τέχνες45 την πιο φιλόδοξη ίσως προσπάθεια που έγινε ποτέ να ερmicroηνευτεί η πορεία της τέχνης microε βάση τις αλλαγές στον τρόπο αντίληψης της πραγmicroα-τικότητας

Πρόκειται για βιβλίο που δύσκολα διαβάζεται και συνοψίζεται Ο βασικός πάντως ισχυρισmicroός του Riegl είναι ότι η τέχνη της Αρχαιότητας ενδιαφερόταν πάντοτε για την απόδοση microάλλον microεmicroονωmicroένων αντικειmicroένων παρά του κόσmicroου στην απεραντοσύνη του Η πιο ακραία έκφανση αυτής της τάσης είναι η Αι-γυπτιακή τέχνη Εδώ τα πράγmicroατα αποδίδονται όπως τα αντιλαmicroβάνεται η αφή η πιο laquoαντικειmicroενικήraquo δηλαδή αίσθηση που αναφέρεται στο microόνιmicroο σχή-microα των πραγmicroάτων ανεξάρτητα από τη microεταβαλλόmicroενη οπτική γωνία Αυτός είναι ίσως και ο λόγος που οι Αιγύπτιοι απέφευγαν να αποδίδουν την τρίτη δι-άσταση αφού κάθε έννοια προοπτικής σηmicroαίνει και εισαγωγή ενός υποκειmicroε-νικού στοιχείου Το βήmicroα προς την τρίτη διάσταση έγινε microε τους Έλληνες Μόνον ωστόσο κατά την τρίτη και τελευταία περίοδο της τέχνης της Αρχαι-ότητας (στην Ύστερη Αρχαιότητα) αναπτύχθηκε ένας αmicroιγώς οπτικός τρόπος απόδοσης των αντικειmicroένων όπως αυτά φαίνονται από απόσταση Αυτή η πρόοδος εmicroφανίζεται παραδόξως στον σύγχρονο θεατή σαν οπισθοδρόmicroηση αφού τα σώmicroατα δείχνουν πλέον επίπεδα και άmicroορφα και αφού αποδίδονται

58 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

microόνο microεmicroονωmicroένα αντικείmicroενα αποκοmicromicroένα απrsquo ότι τα περιβάλλει σε ασαφώς σκιώδες ή χρυσό φόντο Και όmicroως στο πλαίσιο της παγκόσmicroιας ιστορίας η τέχνη της Ύστερης Αρχαιότητας δεν αποτελούσε παρακmicroή αλλά αναγκαία microεταβατική φάση Η εmicroφάνιση των γερmicroανικών φύλων στο προσκήνιο που ο Riegl τα θεωρούσε πιο επιρρεπή στην υποκειmicroενικότητα επέτρεψε στην τέχνη να συνεχίσει τους microετασχηmicroατισmicroούς της σε όλο και ανώτερο επίπεδο να πε-ράσει τελικά από την απτική αντίληψη του τριδιάστατου χώρου (Αναγέννηση) σε microια περαιτέρω ενίσχυση της εικαστικής υποκειmicroενικότητας (Μπαρόκ) και στον θρίαmicroβο των αmicroιγώς οπτικών ερεθισmicroάτων (Ιmicroπρεσιονισmicroός)46

laquoΚάθε ύφος αποσκοπεί στην πιστή απόδοση της φύσης και σε τίποτε άλλο

απλώς η αντίληψη που το κάθε ύφος έχει για τη φύση είναι διαφορετικήhellipraquo Η επιmicroονή microε την οποία ο Riegl προσπαθεί να αποδώσει όλες τις υφολογικές αλλαγές (στην αρχιτεκτονική τη γλυπτική τη ζωγραφική τη διακόσmicroηση) στην ίδια αρχή είναι συχνά αξιοθαύmicroαστη Αυτή όmicroως η προσκόλλησή του σε microία και microόνη ερmicroηνευτική αρχή τον παρέσυρε στην προεπιστηmicroονική συνή-θεια που συνοδεύει όλα τα microονιστικά ερmicroηνευτικά σχήmicroατα στην παγίδα της microυθοποίησης του όρου-κλειδί Η laquoθέληση προς τη microορφήraquo το Kunstwollen γίνεται έτσι laquoτο φάντασmicroα στη microηχανήraquo που οδηγεί τους τροχούς της καλ-λιτεχνικής εξέλιξης σύmicroφωνα microε κάποιους laquoαδήριτους νόmicroουςraquo Όπως γράφει και ο Meyer Schapiro οι ερmicroηνείες του Riegl laquohellipείναι ασαφείς και συχνά αυ-θαίρετες Κάθε σηmicroαντική φάση αντιστοιχεί σε microια φυλετική προδιάθεσηhellip Κάθε λαός παίζει έναν προδιαγεγραmicromicroένο ρόλο και αποσύρεται όταν τελειώσει η αποστολή τουhellipraquo47

Εύκολα αντιλαmicroβάνεται κανείς ότι παρόmicroοιες απόψεις για την ιστορία της τέχνης αποτελούν σε microεγάλο βαθmicroό αναβίωση των ροmicroαντικών εκείνων laquomicroυ-θολογιώνraquo που κορυφαία τους στιγmicroή αποτελεί η φιλοσοφία της ιστορίας του Χέγκελ Για την Κλασική Αρχαιότητα και την Αναγέννηση η ιστορία της τέχνης αντανακλούσε την πρόοδο στη χρήση του εκφραστικού microέσου Με αυτή την έννοια και οι ίδιες οι τέχνες αντιmicroετωπίζονταν microερικές φορές microε όρους παιδικής ηλικίας ωριmicroότητας και παρακmicroής48 Οι ροmicroαντικοί όmicroως είδαν την ιστορία γενικότερα σαν το microεγάλο έπος της ανέλιξης της ανθρωπότητας από την παιδική ηλικία στην ωριmicroότητα Η τέχνη αντιmicroετωπίστηκε σαν laquoέκφρα-ση της εποχήςraquo και σαν σύmicroπτωmicroα της φάσης στην οποία έχει φτάσει το Παγκόσmicroιο Πνεύmicroα σε κάθε συγκεκριmicroένη χρονική περίοδο49 Σε αυτό το πλαίσιο ο Γερmicroανός φυσικός Carl Gustav Carus προηγήθηκε ουσιαστικά του Riegl ερmicroηνεύοντας την ιστορία της τέχνης σαν πορεία από την αφή στην

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 59

όραση Συνηγορώντας υπέρ της αναγνώρισης της τοπιογραφίας ως της microε-γάλης τέχνης του microέλλοντος δεν δίστασε να επικαλεστεί τους νόmicroους της ιστορικής νοmicroοτέλειας laquoΣε κάθε οργανισmicroό η ανάπτυξη των αισθήσεων αρ-χίζει microε την αφή Οι πιο λεπτές αισθήσεις της ακοής και της όρασης εmicroφανί-ζονται microε την τελειοποίηση του οργανισmicroού Με τον ίδιο σχεδόν τρόπο η αν-θρωπότητα ξεκίνησε microε τη γλυπτική Ότι έφτιαχνε ο άνθρωπος έπρεπε να είναι συmicroπαγές ογκώδες απτό Γιrsquo αυτό και η ζωγραφικήhellip εmicroφανίζεται πάντοτε σε microεταγενέστερη φάσηhellip Η τοπιογραφίαhellip προϋποθέτει υψηλό επί-πεδο ανάπτυξηςraquo50

Έχω εξηγήσει σε άλλα microου κείmicroενα γιατί θεωρώ εξαιρετικά επικίνδυνο το να βασίζεται η ιστορία της τέχνης σε microυθολογικές ερmicroηνείες51 Η συνήθεια να microιλά κανείς microε έννοιες όπως laquoανθρωπότηταraquo laquoφυλέςraquo laquoεποχέςraquo κλπ εξα-σθενίζει την αντίσταση του microυαλού σε laquoολοκληρωτικέςraquo τάσεις και συνήθειες Για να φανεί ότι δεν υποστηρίζω κάτι τέτοιο αβασάνιστα θα microπορούσα να αναφέρω τα διδάγmicroατα που ο Hans Sedlmayr συνιστά στον αναγνώστη να βγάλει διαβάζοντας τον Riegl ndash για τα δοκίmicroια του οποίου έγραψε microια εισαγω-γή το 192752

Έχοντας εκθέσει ότι θεωρεί laquoπεmicroπτουσίαraquo της θεωρίας του Riegl ο Sedl-mayr περνά στην απαρίθmicroηση των εσφαλmicroένων απόψεων ορισmicroένων επιγόνων του οι οποίες θα πρέπει να απορριφθούν ως αβάσιmicroες Μια από αυτές τις από-ψεις είναι ότι laquomicroόνον τα άτοmicroα είναι πραγmicroατικά ενώ οι οmicroάδες και οι πνευ-microατικές κοινότητες αποτελούν απλώς αφηρηmicroένες έννοιεςraquo Κατά συνέπεια πρέπει επίσης να απορρίψουmicroε laquoτην πίστη στον ενιαίο και αmicroετάβλητο χαρα-κτήρα της ανθρώπινης φύσης και λογικήςraquo καθώς και την ιδέα ότι laquoη φύση παραmicroένει πάντοτε η ίδια και απλώς απεικονίζεται microε διάφορους τρόπουςraquo Τέλος πρέπει να αρνηθούmicroε την αιτιοκρατική ανάλυση της ιστορίας laquoπου αντιλαmicroβάνεται την ιστορική αλλαγή σαν αλυσίδα αιτίων και αποτελεσmicroά-τωνraquo Η laquoνοηmicroατοδοτηmicroένη αυτο-κίνηση του Πνεύmicroατος που οδηγεί σε αυ-θεντικά ιστορικά σύνολα γεγονότωνraquo είναι κάτι υπαρκτό

Τυχαίνει να είmicroαι φανατικός υπέρmicroαχος όλων εκείνων των laquoξεπερασmicroένωνraquo ιδεών τις οποίες ο Sedlmayr το 1927 παρακινούσε ένα εύπιστο κοινό να απορ-ρίψει συνηγορώντας παράλληλα υπέρ ενός ιστορικισmicroού έντονα επηρεασmicroένου από τον Σπένγκλερ Όπως γράφει και ο Κ Ρ Πόππερ στο βιβλίο του Η ένδεια του ιστορικισmicroού laquo∆εν συmicroπαθώ καθόλου αυτά τα ldquoπνεύmicroαταrdquo ούτε τα ιδεα-λιστικά τους πρωτότυπα ούτε τις διαλεκτικές και υλιστικές τους ενσαρκώ-σεις Αντίθετα αισθάνοmicroαι απόλυτα αλληλέγγυος microε όσους τα περιφρονούν

60 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Αισθάνοmicroαι ωστόσο ότι microαρτυρούν την ύπαρξη ενός κενού ενός χώρου που η κοινωνιολογία οφείλει να καλύψει microε κάτι πιο απτό όπως microια ανάλυση των προβληmicroάτων που τίθενται στο πλαίσιο microιας παράδοσηςraquo Το ύφος είναι κατά τη γνώmicroη microου microια από τις εκφάνσεις αυτών των παραδόσεων Στον βαθmicroό που δεν έχουmicroε κάποια καλύτερη ερmicroηνεία να προσφέρουmicroε η ύπαρξη οmicroοιό-microορφων τρόπων αναπαράστασης του κόσmicroου ωθεί προς την εύκολη εξήγηση ότι αυτή η ενότητα θα πρέπει να οφείλεται σε κάποιο υπερατοmicroικό πνεύmicroα το laquoπνεύmicroα της εποχήςraquo ή το laquoπνεύmicroα της φυλήςraquo53

∆εν αρνούmicroαι φυσικά ότι οι ιστορικοί όπως και όλοι οι microελετητές ανθρώπι-νων οmicroάδων ανακαλύπτουν συχνά κοινές στάσεις κοινές πεποιθήσεις ή κοινά γούστα που θα microπορούσαν να θεωρηθούν η κυρίαρχη (σε microια τάξη microια γενιά ένα έθνος) νοοτροπία και αντίληψη Ούτε βέβαια αmicroφισβητώ ότι οι αλλαγές στο διανοητικό κλίmicroα και το γούστο ή στη microόδα αντανακλούν κοινωνικές αλ-λαγές και ότι η διερεύνηση των σχέσεων αυτών microπορεί να παρουσιάζει σηmicroα-ντικό ενδιαφέρον Τόσο όmicroως ο Riegl όσο και οι επίγονοί του και οι ερmicroηνευτές του (όπως ο Worringer ο Dvo aacutek και ο Sedlmayr) εκτός από πλείστα όσα ιστορικά ζητήmicroατα που ανακύπτουν αυτό για το οποίο αισθάνονται κατrsquo εξο-χήν περήφανοι είναι τελικά και το microοιραίο τους microειονέκτηmicroα απορρίπτοντας την έννοια της δεξιότητας και τη σηmicroασία της όχι microόνον αγνοούν κρίσιmicroες πλευρές της καλλιτεχνικής δηmicroιουργίας αλλά κάνουν αδύνατη και τη διαmicroόρ-φωση microιας έγκυρης ψυχολογίας των υφολογικών αλλαγών κάτι που περιλαmicro-βάνεται οπωσδήποτε στις φιλοδοξίες τους54

Η ιστορία του γούστου και της microόδας είναι microια ιστορία προτιmicroήσεων και επιλογών microεταξύ εναλλακτικών λύσεων Η απόρριψη των ακαδηmicroαϊκών συmicro-βάσεων της εποχής τους από τους Προραφαηλίτες όπως και ο laquoιαπωνισmicroόςraquo της Αρ Νουβώ αποτελούν χαρακτηριστικά παραδείγmicroατα Παρόmicroοιες αλλα-γές σε ένα ύφος και στο κύρος που αυτό έχει microπορούν να περιγραφούν και microε όρους laquoθέλησης προς τη microορφήraquo ndash άλλωστε κανείς δεν αmicroφιβάλλει ότι απο-τελούσαν συmicroπτώmicroατα ενός ευρύτερου συνόλου τάσεων και διαθέσεων Ωστό-σο αυτό που microας ενδιαφέρει εδώ από microεθοδολογική άποψη είναι ότι microια επιλο-γή εκφράζει κάτι συνολικότερο microόνον αν microπορούmicroε να ανασυστήσουmicroε τις συνθήκες και τις διαδικασίες της Ο πλοίαρχος που θα microπορούσε να εγκατα-λείψει το πλοίο του αλλά προτίmicroησε να βυθιστεί microαζί του ήταν προφανώς ηρω-ικός microπορεί όmicroως και αυτός που κοιmicroόταν στην καmicroπίνα του και πνίγηκε να ήταν εξίσου ηρωικός αλλά δεν θα το microάθουmicroε ποτέ Αν θέλουmicroε να αντιmicroετω-πίζουmicroε το ύφος ως σύmicroπτωmicroα κάποιων γενικότερων (ενδεχοmicroένως πολύ εν-

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 61

διαφερουσών) καταστάσεων χρειαζόmicroαστε αναγκαστικά microια θεωρία των εναλ-λακτικών λύσεων και εκδοχών Αν κάθε αλλαγή είναι αναπόφευκτη και συνο-λική δεν υπάρχει τίποτε για να συγκρίνουmicroε καmicroιά κατάσταση για να ανασυστήσουmicroε κανένα σύmicroπτωmicroα και καmicroιά έκφραση για να διερευνήσουmicroε Σε αυτή την περίπτωση η αλλαγή αποτελεί σύmicroπτωmicroα τηςhellip αλλαγής και για να συγκαλυφθεί αυτή η ταυτολογία επιστρατεύεται κάποιο microεγαλεπήβο-λο εξελικτικό σχήmicroα Αυτό συνέβη όχι microόνο microε τον Riegl αλλά και microε πολλούς από τους επιγόνους του Λίγοι είναι σήmicroερα οι ιστορικοί και ακόmicroα λιγότεροι οι ανθρωπολόγοι που πιστεύουν ότι η ανθρωπότητα έχει υποστεί κάποια εmicro-φανή βιολογική αλλαγή από τη microια ιστορική περίοδο στην άλλη Ακόmicroα όmicroως και εκείνοι που θα δέχονταν ότι υπάρχει κάποια ανεπαίσθητη βαθmicroιαία γενε-τική διαφοροποίηση της ανθρωπότητας δεν θα δέχονταν ποτέ την άποψη ότι ο άνθρωπος άλλαξε τα τελευταία 3000 χρόνια (περίοδο που αντιστοιχεί σε περίπου εκατό γενιές) τόσο όσο η τέχνη του και το ύφος του55

V

Ο εξελικτισmicroός είναι νεκρός αλλά τα γεγονότα που τροφοδοτούν τον microύθο του δεν είναι εύκολο ακόmicroα και σήmicroερα να αγνοηθούν Ένα από αυτά τα γεγονότα είναι η συγγένεια ανάmicroεσα στην παιδική και την πρωτόγονη τέχνη Για τον microη ιδιαίτερα υποψιασmicroένο η συγγένεια αυτή οδηγεί στο εσφαλmicroένο δίληmicromicroα ότι οι πρωτόγονοι είτε δεν microπορούσαν να προχωρήσουν περισσότερο γιατί διέθεταν τη δεξιότητα ενός παιδιού microόνο είτε ότι δεν ήθελαν να προχωρήσουν περισσότερο γιατί εξακολουθούσαν να έχουν νοοτροπία παιδιού Και οι δυο αυτές υποθέσεις είναι προφανώς λάθος καθώς στηρίζονται στη σιωπηλή παραδοχή πως ότι είναι εύκολο για microας ήταν και πάντοτε εύκολο Ένα από τα σηmicroαντικότερα και microονιmicroότερα κέρδη από την επαφή της ιστορίας της τέχνης microε την ψυχολογία της αντίληψης είναι κατά τη γνώmicroη microου ότι δεν είmicroαστε πλέον υποχρεωmicroένοι να πιστεύουmicroε κάτι τέτοιο Στην πραγmicroατικότητα έστω και αν λυπάmicroαι για την κακή χρήση αυτής της προσέγγισης από τον ιστορικισmicroό οmicroολογώ πως νοσταλγώ κάπως την τόλmicroη των αισιόδοξων στοχαστών του 19ου αιώνα Ίσως αυτό να οφείλεται και στο ότι είχα την τύχη να διδαχτώ από τέτοια τολmicroηρά πνεύmicroατα που στις αρχές του 20ού αιώνα προσπαθούσαν να απαντήσουν στο ερώτηmicroα γιατί η τέχνη έχει ιστορία Ένας από αυτούς ήταν και ο Emanuel Loewy του οποίου η περιώνυmicroη microελέτη Η απόδοση της φύσης στην Πρώιmicroη

62 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Ελληνική τέχνη εκδόθηκε το 190056 Σε αυτό το βιβλίο περιέχεται κατά τη γνώmicroη microου ότι καλύτερο microπορεί να αντλήσει κανείς από τον εξελικτισmicroό

Ο Loewy επηρεάστηκε επίσης από τον Hildebrand και την ψυχολογία των αισθητηριακών δεδοmicroένων Όπως και αρκετοί άλλοι κριτικοί της ίδιας περιόδου ο Hildebrand απέδιδε τις ιδιοmicroορφίες της παιδικής τέχνης σε ασαφείς εικόνες microνήmicroης57 Οι εικόνες αυτές θεωρούνταν κατάλοιπα αισθητηριακών εντυπώ-σεων που καταγράφονται στη microνήmicroη όπου και συmicroπυκνώνονται σε χαρακτη-ριστικά σχήmicroατα microε τον ίδιο λίγο πολύ τρόπο που σχηmicroατίζονται χαρακτηρι-στικές εικόνες microε τη διαδοχική υπέρθεση πολλών φωτογραφιών Σε αυτή τη διαδικασία υποστήριζε ο Loewy η microνήmicroη αποβάλλει τα χαρακτηριστικά γνω-ρίσmicroατα των αντικειmicroένων όλα εκείνα τα στοιχεία που τους δίνουν την ιδιαί-τερη microορφή τους Ο πρωτόγονος καλλιτέχνης όπως και το παιδί ξεκινά από αυτές τις εικόνες microνήmicroης Έτσι θα προσπαθήσει να αποδώσει το ανθρώπινο σώmicroα microετωπικά τα άλογα σε πλάγια όψη τις σαύρες όπως φαίνονται από ψηλά Η ανάλυση του Loewy για αυτές τις αρχαϊκές microεθόδους γίνεται και σήmicroερα εν πολλοίς δεκτή αν και πρόκειται για κυκλική σε microεγάλο βαθmicroό εξή-γηση Αφού ο πρωτόγονος καλλιτέχνης δεν αντιγράφει προφανώς τον εξωτε-ρικό κόσmicroο αντιγράφει κάποιον αόρατο εσωτερικό κόσmicroο νοητικών εικόνων Η microόνη ωστόσο απόδειξη για την ύπαρξη αυτών των εικόνων προέρχεται απόhellip την τέχνη των πρωτογόνων Κανείς microας δεν έχει πιστεύω στο microυαλό του τις σχηmicroατικές παραστάσεις ανθρώπινων σωmicroάτων αλόγων ή σαυρών που υπαινίσσεται η θεωρία του Loewy Για τον καθένα από microας αυτές οι λέξεις παραπέmicroπουν και σε κάτι διαφορετικό ενώ θα υπάρχουν πάντοτε και κάποια φευγαλέα γεγονότα που δεν θα microπορούν να αναπαραχθούν microε ολοκληρωmicroένο τρόπο Οι επιφυλάξεις αυτές δεν αναιρούν πάντως την αξία των αναλύσεων του Loewy για τα κοινά στοιχεία στην τέχνη των παιδιών των ακαλλιέργητων ενηλίκων και των πρωτογόνων Ο Loewy στρέφοντας την προσοχή του όχι πλέον στην εξέλιξη της ανθρωπότητας γενικά αλλά στην πρώτη φορά που τα κοινά αυτά στοιχεία άρχισαν microεθοδικά να απορρίπτονται (στην Αρχαϊκή τέχνη στην Ελλάδα) ανέδειξε τη σηmicroασία των δυνάmicroεων εκείνων που πρέπει να υπερβεί microια τέχνη αν θέλει να πετύχει την ψευδαίσθηση της πραγmicroατικότητας Καθένα από αυτά τα βήmicroατα εmicroφανίζεται σαν κατάκτηση microιας άγνωστης έως τότε περιοχής που η νέα παράδοση εικονοπλασίας πρέπει να διασφαλίσει και να κατοχυρώσει Αυτή είναι και η αιτία που τα νέα καλλιτεχνικά πρότυπα δείχνουν πάντοτε ανεξήγητη (microε όρους laquoαισθητηριακών εντυπώσεωνraquo) ανθε-κτικότητα

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 63

Ο δάσκαλός microου στην ιστορία της τέχνης ο Julius von Schlosser έδειχνε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τον ρόλο των laquoτύπωνraquo ή ακόmicroα και των στερεοτύπων στην καλλιτεχνική παράδοση Ξεκινώντας από τη microελέτη παλαιών νοmicroισmicroά-των σύντοmicroα πέρασε στη microελέτη της Μεσαιωνικής τέχνης όπου οι microεταβο-λές των laquoτύπωνraquo είναι εmicroφανείς Το πρόβληmicroα της χρήσης των laquoπροηγούmicroε-νων τύπωνraquo στη Μεσαιωνική τέχνη δεν έπαψε ποτέ να γοητεύει τον Schloss-er παρά το ότι η επίδραση του Κρότσε τον έκανε ολοένα και πιο επιφυλακτικό απέναντι στις ψυχολογικές ερmicroηνείες (όσοι γνωρίζουν τις σκέψεις του στα ζητήmicroατα αυτά θα αναγνωρίσουν κάποια από τα αγαπηmicroένα του θέmicroατα σε αυτό το βιβλίο)58

Ότι έκανε ο Schlosser για τον Μεσαίωνα ο σύγχρονός του Aby Warburg το έκανε για την Αναγέννηση στην Ιταλία Εmicroβαθύνοντας συνεχώς στο πρό-βληmicroα τι ακριβώς αναζητούσε η Αναγέννηση στην Κλασική Αρχαιότητα ο Warburg οδηγήθηκε στην ανάλυση του ύφους της Αναγέννησης microε βάση την υιοθέτηση microιας νέας εικαστικής γλώσσας Πρόσεξε ότι τα δάνεια των καλλι-τεχνών της Αναγέννησης από την Κλασική γλυπτική δεν ήταν τυχαία αλλά αντιθέτως εmicroφανίζονταν όπου ο καλλιτέχνης αισθανόταν την ανάγκη microιας ιδιαίτερα εκφραστικής κίνησης ή χειρονοmicroίας (αυτό που ο Warburg αποκάλε-σε τελικά Pathosformel)59 Ιδιαίτερη εντύπωση προκάλεσε η επιmicroονή του Warburg στην άποψη ότι οι καλλιτέχνες του 15ου αιώνα που έως τότε θεω-ρούνταν υπέρmicroαχοι της απλής καθαρής παρατήρησης πολύ συχνά κατέφευ-γαν σε προϋπάρχοντες laquoτύπουςraquo Βοηθούmicroενοι και από την αύξηση του ενδι-αφέροντος για τα εικονογραφικά πρότυπα οι επίγονοι του Warburg κατέληγαν όλο και περισσότερο στη διατύπωση ότι η εξάρτηση από την παράδοση είναι ο κανόνας ακόmicroα και στα έργα εκείνα της Αναγέννησης και του Μπαρόκ που έως τότε θεωρούνταν νατουραλιστικά Σήmicroερα η microελέτη αυτής της συνέχει-ας έχει αντικαταστήσει σε microεγάλο βαθmicroό το παλαιότερο ενδιαφέρον για το ύφος και την εξέλιξή του60

Στο γοητευτικό του έργο Η ψυχολογία της τέχνης ο Αντρέ Μαλρό κατα-πιάνεται microε τη σηmicroασία αυτών των διαπιστώσεων61 Υπάρχει πολύς Χέγκελ και πολύς Σπένγκλερ στους ύmicroνους του Μαλρό προς τον microύθο και την αλλαγή αλλά και ριζική αmicroφισβήτηση της άποψης ότι το ύφος και η τεχνοτροπία του παρελθόντος αντικατοπτρίζει ουσιαστικά τον τρόπο microε τον οποίο οι καλλιτέχνες laquoέβλεπανraquo τον κόσmicroο Ο Μαλρό ξέρει πως η τέχνη γεννιέται από την τέχνη και όχι από τη φύση Παρrsquo όλη ωστόσο τη γοητεία του και παρά τις εmicroπνευ-σmicroένες ψυχολογικές του επισηmicroάνσεις το βιβλίο του Μαλρό δεν καταφέρνει να

64 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

microας δώσει αυτό που ο τίτλος του υπόσχεται microια ψυχολογία της τέχνης Εξα-κολουθούmicroε να microην έχουmicroε microια ικανοποιητική εξήγηση για το σκίτσο του Αλαίν [1] Ίσως όmicroως να είmicroαστε καλύτερα προετοιmicroασmicroένοι απrsquo ότι ο Riegl για να αποπειραθούmicroε microια τέτοια εξήγηση Γνωρίζουmicroε πλέον αρκετά για την επιρροή των συmicroβάσεων και τη δύναmicroη των παραδόσεων στα διάφορα γνωσιακά πεδία Οι ιστορικοί έχουν microελετήσει την επίδραση κάποιων προτύπων στον χρονικο-γράφο που επιδιώκει να καταγράψει τα πρόσφατα γεγονόταmiddot microελετητές της λογοτεχνίας όπως ο Ernst Robert Curtius έχουν επισηmicroάνει τον ρόλο των πα-ραδοσιακών κοινών τόπων στην ποίηση62 Είναι λοιπόν η ώρα να προσεγγίσει κανείς το πρόβληmicroα του ύφους και πάλι εξοπλισmicroένος όmicroως microε τις σχετικά πρόσφατες γνώσεις για τη δύναmicroη των παραδόσεων

Αντιλαmicroβάνοmicroαι ότι αυτή η εmicromicroονή στην ανθεκτικότητα των συmicroβάσεων στον ρόλο των laquoτύπωνraquo και των στερεοτύπων στην τέχνη θα συναντήσει την επιφυλακτικότητα όσων δεν έχουν δουλέψει σε αυτό το πεδίο Μια πάγια σχε-δόν κατηγορία κατά της ιστορίας της τέχνης είναι ότι επικεντρώνει το ενδια-φέρον της στην αναζήτηση επιδράσεων παραγνωρίζοντας έτσι το laquomicroυστήριοraquo της δηmicroιουργικότητας Όmicroως αυτό δεν είναι πάντοτε αλήθεια Όσο περισσό-τερο συνειδητοποιούmicroε την έντονη τάση του ανθρώπου να επαναλαmicroβάνει ότι έχει microάθει τόσο microεγαλύτερος είναι ο θαυmicroασmicroός microας για τα εξαιρετικά εκείνα άτοmicroα που καταφέρνουν να ξεφύγουν από αυτή την έmicroφυτη τάση και να ανοί-ξουν νέους δρόmicroους στους οποίους έρχονται και άλλοι να βαδίσουν

Παρrsquo όλα αυτά συχνά αναρωτιέmicroαι αν τα συmicroπεράσmicroατά microου προκύπτουν πράγmicroατι από τα δεδοmicroένα της ιστορίας της τέχνης αν η ανάγκη του τύπου της laquoφόρmicroουλαςraquo είναι τόσο καθολική όσο πιστεύω Σε ένα όmicroορφο απόσπα-σmicroα από τον Κουιντιλιανό γίνεται λόγος για τη δηmicroιουργικότητα του ανθρώ-πινου microυαλού microε τον καλλιτέχνη να αναφέρεται ως χαρακτηριστικό παράδειγ-microα laquoΠοιος καλλιτέχνης διδάχτηκε ποτέ να αναπαριστά όλα όσα υπάρχουν στη φύση hellipΠοιος τεχνίτης δεν έχει κατασκευάσει ένα σκεύος σε σχήmicroα που δεν έχει δει ποτέ τουraquo63

Πρόκειται σίγουρα για ενδιαφέρουσα παρατήρηση που όmicroως παραβλέπει το γεγονός ότι το νέο σκεύος θα ανήκει λίγο-πολύ στην ίδια οικογένεια microορφών microε αυτές που γνωρίζει ο τεχνίτης ότι η αναπαράσταση laquoόλων όσα υπάρχουν στη φύσηraquo εκ microέρους του θα συνδέεται πάντοτε microε τις αναπαραστάσεις εκείνες που οι δάσκαλοί του του κληροδότησαν64 Κανένας ιστορικός της τέχνης δεν microπορεί να υποτιmicroήσει την επίδραση του ύφους και πολύ λιγότερο βέβαια ο ιστορικός εκείνος που χαρτογραφεί τον microακρύ δρόmicroο προς την ψευδαίσθηση

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 65

VI

Για να απαντήσει κανείς σε αυτά τα κρίσιmicroα ερωτήmicroατα της επιστήmicroης microας δεν αρκεί πιστεύω να επαναλαmicroβάνει απλώς την παλαιά διάκριση σε laquoόρασηraquo και laquoγνώσηraquo ή να επιmicroένει πως κάθε αναπαράσταση γενικά βασίζεται σε συmicroβάσεις Πρέπει να αναλυθεί microέσα από νέο πρίσmicroα και microε ψυχολογικούς όρους τι ακριβώς περιλαmicroβάνει η διαδικασία της εικονοπλασίας και της ανά-γνωσης των εικόνων Σε αυτό ακριβώς το σηmicroείο εmicroφανίζεται ένα τεράστιο εmicroπόδιο Η απλή ψυχολογία στην οποία στηρίζονταν microε τόση σιγουριά ο Bar-ry και ο Ράσκιν ο Riegl και ο Loewy δεν υπάρχει πλέον για να microας καθοδη-γήσει Τα προβλήmicroατα που συνδέονται microε τη διαδικασία της αντίληψης είναι σήmicroερα τόσο microεγάλα και πολύπλοκα ώστε κανείς δεν θα microπορούσε να ισχυριστεί ότι τα αντιλαmicroβάνεται και τα κατέχει πλήρως

Ο Berenson microπορούσε να ξεκινά την περιήγησή του σε αυτά τα πεδία microε τη φράση laquoη ψυχολογία έχει διαπιστώσειhellipraquo Σήmicroερα λείπει από τα βιβλία που κυκλοφορούν αυτός ο τόνος της βεβαιότητας Ο J J Gibson λχ γράφει στην πολύ ενδιαφέρουσα microελέτη του Η αντίληψη του οπτικού κόσmicroου laquoΟι ση-microερινοί ψυχολόγοι δεν καταλαβαίνουν τι σηmicroαίνει να συλλαmicroβάνεις και να ερευ-νάς νέα χαρακτηριστικά του κόσmicroουraquo65 Ο D O Hebb στο γνωστό του βιβλίο Η οργάνωση της συmicroπεριφοράς φτάνει να υποστηρίξει πως laquoη αντίληψη του microεγέθους της φωτεινότητας και του τόνου microπορεί να ειπωθεί ότι προς το παρόν δεν ερmicroηνεύεται από καmicroιά θεωρίαraquo66 Η δυσκολία αυτή δεν περιορίζε-ται στα βασικά ζητήmicroατα Μιλώντας για τον απροσδόκητο τρόπο microε τον οποίο τα αλληλοεπικαλυπτόmicroενα χρώmicroατα microπορούν να επιδρούν το ένα στο άλλο ndashκάτι που ενδιαφέρει ιδιαίτερα τον ζωγράφοndash ο Ralph Μ Evans γράφει στο βιβλίο του Εισαγωγή στο χρώmicroα laquohellipώσπου να microπορέσουmicroε να εξηγήσουmicroε αυτά τα φαινόmicroενα χωρίς εξεζητηmicroένες υποθέσεις δεν microπορούmicroε να πούmicroε ότι καταλαβαίνουmicroε τον τρόπο microε τον οποίο λειτουργεί η οπτική διαδικασίαraquo67

Κάτω από αυτές τις συνθήκες ίσως είναι παράτολmicroο να επικαλεστούmicroε τα πορίσmicroατα ενός αβέβαιου πεδίου για να εξηγήσουmicroε τις αmicroφιβολίες microας και τις αβεβαιότητές microας Όmicroως η ενθάρρυνση για microια τέτοια απόπειρα προέρχεται ακριβώς από έναν microεγάλο πρωτοπόρο της ψυχολογίας της αντίληψης τον Wolfgang Koumlhler Στις παραδόσεις του microε τίτλο Η δυναmicroική στην ψυχολογία (1940) ο Koumlhler εκθειάζει τις αρετές της laquoκαταπάτησης ξένου εδάφους ως επιστηmicroονικής τεχνικήςraquo

laquoΟι ευτυχέστερες στιγmicroές στην ιστορία της γνώσης είναι όταν γεγονότα

66 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

που έως τότε θεωρούνταν εντελώς ιδιαίτερα συσχετίζονται ξαφνικά microε άλλα από πρώτη microατιά απόmicroακρα και φωτίζονται microε εντελώς νέο τρόπο Για να συmicroβεί κάτι τέτοιο στην ψυχολογία πρέπει να είmicroαστε πάντοτε πληροφορη-microένοι και για άλλα πράγmicroατα εκτός από το καθαυτό αντικείmicroενό microαςhellip Αν η σηmicroερινή κατάσταση της ψυχολογίας microάς προσφέρει έναν θαυmicroάσιο λόγο ndashή microάλλον microια έξοχη ευκαιρίαndash για να επεκτείνουmicroε την περιέργειά microας πέρα από το περιορισmicroένο microας πεδίο δεν θα έπρεπε να προσπαθούmicroε να αδράξουmicroε αυτή την ευκαιρίαraquo68

Ένας τουλάχιστον από τους οπαδούς του Koumlhler άδραξε πάντως την ευ-καιρία και αποτόλmicroησε το πέρασmicroα από την ψυχολογία στην τέχνη Το βιβλίο του Rudolf Arnheim Τέχνη και οπτική αντίληψη69 ασχολείται microε την εικόνα από τη σκοπιά της ψυχολογίας της ολικής microορφής (Gestalt) Η ανάγνωση αυτού του βιβλίου microού έχει προσφέρει πολλά Το κεφάλαιο για την τέχνη των παιδιών microού φάνηκε τόσο διδακτικό ώστε ένιωσα ndashmicroε ανακούφισηndash πως microπορώ πλέ-ον να σταmicroατήσω τις έρευνές microου σε αυτό το πολυσυζητηmicroένο πεδίο Από την άλλη το βιβλίο του Arnheim λέει λίγα πράγmicroατα για τον ιστορικό της τέχνης και το πρόβληmicroα του ύφους Ίσως ο συγγραφέας σπεύδει κάπως να ακολου-θήσει τον Riegl στην laquoαντικειmicroενικότητάraquo του να δικαιώσει τους πειραmicroατι-σmicroούς της τέχνης του 20ού αιώνα η οποία σε microεγάλο βαθmicroό θεωρεί το πρό-βληmicroα της ψευδαίσθησης απλή προκατάληψη των laquoφιλισταίωνraquo Το γεγονός ότι τα πρότυπα της πιστότητας και της αληθοφάνειας αλλάζουν από εποχή σε εποχή δίνει στον Arnheim την ελπίδα ότι laquomicroια νέα αλλαγή στο επίπεδο της πραγmicroατικότητας στην τέχνηraquo θα κάνει τα έργα του Πικάσσο του Μπρακ ή του Κλέε laquoνα microοιάζουν microε τα πράγmicroατα που αναπαριστούνraquo ndash αν αυτό αλη-θεύει δεν αποκλείεται στο microέλλον να δούmicroε διαφηmicroίσεις για microαντολίνα κανά-τες ή άλλα αντικείmicroενα που να κινούνται στο νέο αυτό laquoεπίπεδο πραγmicroατικό-τηταςraquo70

Το βιβλίο του W M Ivins Jr Χαρακτικά και οπτική επικοινωνία71 αποτε-λεί πικρό αντίδοτο σε αυτές τις πνευmicroατικές αναζητήσεις Κατά τον Ivins η ιστορία της αναπαράστασης microπορεί να ενταχθεί στη γενικότερη ιστορία της επιστήmicroης χωρίς καmicroιά αναφορά σε ζητήmicroατα αισθητικής

Σε αυτό το σηmicroείο θα ήθελα επίσης να microνηmicroονεύσω το βιβλίο του Anton Ehrenzweig Η ψυχανάλυση της καλλιτεχνικής όρασης και ακοής72 Η οξυδέρκεια και η τόλmicroη microε την οποία ο συγγραφέας προσπαθεί να εντάξει τα πορίσmicroατα της ψυχολογίας της Gestalt σε ένα σύστηmicroα φροϋδικών ιδεών αξίζει κάθε προ-σοχή και κάθε σεβασmicroό Ο Ehrenzweig δεν κάνει το λάθος να υποτιmicroήσει τις

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 67

δυνάmicroεις που έχει να αντιmicroετωπίσει ο επιστηmicroονικός νατουραλισmicroός στην τέ-χνη Μας δίνει ενδιαφέρουσες περιγραφές του οπτικού χάους που προσπαθεί να υποτάξει η τέχνη αλλά δεν αποφεύγει και αυτός κατά τη γνώmicroη microου την άρνηση να microελετήσει κάποια πειράmicroατα microε την αντικειmicroενική πραγmicroατικότη-τα όπως δεν αποφεύγει και την προσφυγή σε εξελικτικιστικές ερmicroηνείες

Τα τρία βιβλία που ανέφερα δείχνουν ότι εκκρεmicroούν κάποια προβλήmicroατα που ζητούν τις λύσεις τους Έχοντας ήδη προχωρήσει τη δουλειά microου όταν κυκλο-φόρησαν τα τρία βιβλία δεν microπορώ να ισχυριστώ πως οι κρίσεις microου για αυτά είναι ανεπηρέαστες Έτσι ή αλλιώς πιστεύω πως τα εν λόγω έργα δείχνουν ότι είναι πιεστική ανάγκη για τον ιστορικό του καλλιτεχνικού ύφους να διαβεί τα σύνορα που τον χωρίζουν από τον ψυχολόγο Ένα τέτοιο εγχείρηmicroα πιστεύω πως microπορεί να αποδώσει κάτι πολύ περισσότερο από microερικές microεmicroονωmicroένες περιπτώσεις ψυχολογικών πειραmicroάτων O ριζικός αναπροσανατολισmicroός κάθε παραδοσιακής ιδέας για τον ανθρώπινο νου δεν microπορεί να αφήσει ανεπηρέαστο τον ιστορικό της τέχνης Αυτός ο αναπροσανατολισmicroός είναι ndashέστω και έmicromicroε-σαndash φανερός στην αντιmicroετώπιση της παιδικής τέχνης από τον Arnheim κα-θώς και στις απόψεις του Ehrenzweig για την ασύνειδη αντίληψη ndash έστω και αν ο χαρακτήρας και η σηmicroασία ενός τέτοιου αναπροσανατολισmicroού συσκοτί-ζεται κάπως από την εmicromicroονή τους στις ιδέες και στην ορολογία microιας συγκε-κριmicroένης ψυχολογικής σχολής και θεωρίας Οι βασικοί όροι που χρησιmicroο- ποιούσαν microε εmicroπιστοσύνη καλλιτέχνες κριτικοί και ιστορικοί της τέχνης έχουν χάσει σε microεγάλο βαθmicroό το κύρος τους και την αξία τους Έννοιες όπως laquomicroίmicroη-ση της φύσηςraquo laquoεξιδανίκευσηraquo ή laquoαφαίρεσηraquo στηρίζονται στην παραδοχή ότι προηγούνται οι laquoαισθητηριακές εντυπώσειςraquo οι οποίες εν συνεχεία υπό-κεινται στην απαραίτητη επεξεργασία παραmicroορφώνονται ή γενικεύονται

Ο Κ Ρ Πόππερ αποκαλεί αυτές τις απόψεις laquoθεωρία του microυαλού-κουβάraquo ενός microυαλού δηλαδή όπου σωρεύονται τα laquoαισθητηριακά δεδοmicroέναraquo Έχοντας αποδείξει το αβάσιmicroο αυτής της βασικής παραδοχής στο πεδίο της επιστηmicroο-νικής microεθόδου και της θεωρίας της γνώσης ο Πόππερ επιmicroένει σε ότι αποκα-λεί laquoθεωρία του προβολέαraquo δίνοντας έmicroφαση στις δραστηριότητες του ζωντα-νού οργανισmicroού που δεν σταmicroατά ποτέ να εξετάζει και να ερευνά το περιβάλλον του73 Η γονιmicroότητα microιας τέτοιας προσέγγισης αρχίζει να γίνεται ολοένα και πιο αισθητή σε πολλούς τοmicroείς της ψυχολογίας Όσο και αν οι θεωρίες διαφέ-ρουν microεταξύ τους η έmicroφασή τους microετατοπίζεται σταθερά από τα ερεθίσmicroατα στην ανταπόκριση του οργανισmicroού ανταπόκριση που είναι αρχικά αόριστη και γενική για να γίνει σταδιακά πιο εξειδικευmicroένη και σύνθετη

68 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

laquoΗ πορεία της microάθησης είναι από το αόριστο προς το συγκεκριmicroένο και όχι από τις αισθήσεις προς την αντίληψηraquo γράφει ο J J Gibson74 Και ο L von Bertalanffy microιλώντας για τη θεωρητική βιολογία συmicroπληρώνει laquoΗ σύγχρονη έρευνα δείχνει ότι πιθανότατα υπάρχουν στην αρχή ανοργάνωτα και άmicroορφα σύνολα στο πλαίσιο των οποίων συντελείται βαθmicroιαία η διαφοροποίη-σηraquo75

Εύκολα θα microπορούσε κανείς να παραλληλίσει αυτές τις φράσεις microε τις από-ψεις του Πιαζέ για τη νοητική ανάπτυξη των παιδιών76 ή του Φρόυντ και των επιγόνων του για τη συναισθηmicroατική εξέλιξή τους77 Ακόmicroα και οι πρόσφατες microελέτες για το πώς laquomicroαθαίνουνraquo οι microηχανές δείχνουν προς την ίδια κατεύθυν-ση από το γενικό στο ειδικό78 Σε όσα ακολουθούν επιδίδοmicroαι microερικές φορές σε παρόmicroοιους παραλληλισmicroούς έστω και αν γνωρίζω τους κινδύνους που συνε-πάγονται αυτοί οι ερασιτεχνισmicroοί και το να microπαίνει κανείς laquoσε ξένα χωράφιαraquo Η προσέγγισή microου αυτή δικαιώνεται microόνο στο microέτρο που το βιβλίο microου θα αποδειχθεί χρήσιmicroο για την καθηmicroερινή δουλειά του ιστορικού της τέχνης ∆εν ήταν εύκολο να εντρυφήσω στο θέmicroα της ψευδαίσθησης χωρίς microια θεωρία της αντίληψης Σε αυτό ακριβώς το πεδίο ο τρόπος σκέψης που ανέφερα αποδεί-χθηκε εξαιρετικά χρήσιmicroος79 Το θεωρητικό microοντέλο αυτής της προσέγγισης που οι ρίζες του βρίσκονται στον Καντ διατυπώνεται microε τον πιο συστηmicroατικό και συνεκτικό τρόπο στο βιβλίο του Φ Α φον Χάγεκ Η αισθητηριακή τάξη80 Πάνω απrsquo όλα πάντως έχω επωφεληθεί από την εmicromicroονή του Πόππερ στον ρόλο της πρόβλεψης και των τεστ Στην ψυχολογία η προσέγγιση αυτή υιο-θετείται από τους Jerome S Bruner και Leo Postman που υποστηρίζουν ότι laquoόλες οι γνωστικές διεργασίες ανεξάρτητα αν παίρνουν τη microορφή αντιλήψεων σκέψεων ή ανακλήσεων αποτελούν ldquoυποθέσειςrdquo του οργανισmicroούhellip και απαι-τούν ldquoαπαντήσειςrdquo microε τη microορφή κάποιας παραπέρα εmicroπειρίας απαντήσεις που θα τις επιβεβαιώσουν ή θα τις καταρρίψουνraquo81

Σε αυτό το πλαίσιο ο Πόππερ έχει επισηmicroάνει πως οι επιβεβαιώσεις αυτών των laquoυποθέσεωνraquo δεν microπορούν παρά να είναι προσωρινές ενώ η απόρριψή τους οριστική82 ∆εν υπάρχει εποmicroένως αυστηρή διάκριση microεταξύ ψευδαίσθησης και αντίληψης Η αντίληψη χρησιmicroοποιεί όλα της τα microέσα για να ξεριζώσει τις επιβλαβείς ψευδαισθήσεις αλλά συχνά αποτυγχάνει να laquoαπορρίψειraquo microια εσφαλmicroένη υπόθεση ndash όταν λχ έχει να κάνει microε ιλουζιονιστικά έργα τέχνης

Πιστεύω βάσιmicroα πως microια τέτοια θεωρία laquoτης δοκιmicroής και του σφάλmicroατοςraquo για την αντίληψη θα microπορούσε να αποδειχθεί γόνιmicroη και για άλλους επιστη-microονικούς κλάδους εκτός από τον δικό microου αλλά δεν σκοπεύω να επιmicroείνω εδώ

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 69

ως προς αυτό Κύριο microέληmicroά microου είναι η ανάλυση της εικονοπλασίας ο τρόπος microε άλλα λόγια microε τον οποίο οι καλλιτέχνες ανακάλυψαν κάποια από αυτά τα microυστικά της όρασης microέσω laquoτης δηmicroιουργίας και της αναπαραγωγήςraquo Οι Αιγύπτιοι του Αλαίν [1] πριν microπορέσουν να δηmicroιουργήσουν microια ψευδαίσθηση της πραγmicroατικότητας έπρεπε να microάθουν όχι laquoνα αντιγράφουν ότι βλέπουνraquo αλλά να χειρίζονται κάποιους διφορούmicroενους κώδικες σηmicroείων στους οποίους οφείλουmicroε να στηριζόmicroαστε για τη σταθερή microας όραση ώσπου η εικόνα τους να γίνει ένα microε την πραγmicroατικότητα Με άλλα λόγια αντί να απαντήσουν στο δίληmicromicroα laquoκουνέλι ή πάπιαraquo έπρεπε να ανακαλύψουν το παιχνίδι laquoτελάρο ή φύσηraquo που παιζόταν microε ένα σύνολο γήινων χρωmicroάτων ικανών ndashαπό microακριά τουλάχιστονndash να καταλήξουν σε ψευδαίσθηση Καλλιτεχνικό ή όχι αυτό το παιχνίδι δεν microπορούσε παρά να είναι απόρροια πολλών διαδοχικών laquoδοκιmicroών και σφαλmicroάτωνraquo Ως πείραmicroα στο πλαίσιο microιας θεωρίας της αντίληψης η ιλουζιονιστική τέχνη παρουσιάζει ενδιαφέρον ακόmicroα και σε microια περίοδο η οποία την έχει εξοβελίσει για χάρη άλλων τρόπων έκφρασης

Με κίνδυνο να αποκαλύψω όλη την laquoπλοκήraquo από την αρχή δεν διστάζω να δηλώσω για τον βιαστικό αναγνώστη ή κριτικό ότι τα συmicroπεράσmicroατα που υπαινίσσοmicroαι εδώ εκτίθενται αναλυτικά στο Κεφάλαιο 9 του βιβλίου όπου και επανέρχονται κάποια από τα ζητήmicroατα που θίγω στην Εισαγωγή Κάθε βιβλίο που επικεντρώνεται σε ένα βασικό συmicroπέρασmicroα πρέπει να χτίζεται όπως microια αψίδα Η laquoκλείδαraquo θα είναι σαν να κρέmicroεται στον αέρα αν δεν υποστηρίζεται από τους άλλους αψιδόλιθους Όλα τα κεφάλαια αυτού του βιβλίου στρέφονται κατά κάποιον τρόπο προς το κέντρο του προβλήmicroατος αλλά και στηρίζονται από τον σκελετό του κτιρίου Τα όρια της microίmicroησης που προκύπτουν από το εκφραστικό microέσο και το laquoσχήmicroαraquo οι σχέσεις φόρmicroας και λειτουργίας στην εικονοπλασία και πάνω απrsquo όλα η σηmicroασία της συmicromicroετοχής του θεατή για τη διαλεύκανση των αmicroφισηmicroιών δικαιώνουν τελικά την τολmicroηρή πρόταση ότι η τέχνη έχει ιστορία επειδή οι ψευδαισθήσεις της τέχνης δεν είναι microόνον ο καρ-πός της ανάλυσης των φαινοmicroένων από τον καλλιτέχνη αλλά και τα απαραί-τητα εργαλεία για microια τέτοια ανάλυση Ελπίζω ότι ο αναγνώστης δεν θα κλείσει το βιβλίο σε αυτό το σηmicroείο αλλά θα microε ακολουθήσει στη δοκιmicroή και την εφαρmicroογή αυτής της προσέγγισης στη φυσιογνωmicroική έκφραση και ακό-microα παραπέρα έως τα όρια της αισθητικής αυτής της Γης της Επαγγελίας που microόνο φευγαλέα θα microπορέσει να τη δει από microακριά

Καταλαβαίνω πως οι microακροσκελείς αναφορές στις θεωρίες της αντίληψης είναι κάπως κουραστικές για τον αναγνώστη που θέλει να φτάνει πάντοτε στην

70 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

καρδιά αυτού που ονοmicroάζουmicroε τέχνη Ωστόσο πιστεύω πως προκειmicroένου να συζητηθούν τα ζωτικά προβλήmicroατα της τέχνης απαιτείται πάντοτε να ξεκα-θαρίσει το ευρύτερο τοπίο Αυτή microου η πεποίθηση ενισχύεται απrsquo όσα γράφει ο microακαρίτης φίλος microου Ernst Kris ndashmicroε τον οποίο συχνά συζητούσα όλα αυτά τα ζητήmicroαταndash στο βιβλίο του Ψυχαναλυτικές αναζητήσεις στην τέχνη83

laquoΈχουmicroε πλέον συνειδητοποιήσει ότι η τέχνη δεν παράγεται σε κενό αέρος ότι όλοι οι καλλιτέχνες έχουν προδρόmicroους και πρότυπα αποτελώντας όπως και οι επιστήmicroονες microέρη microιας παράδοσης και δουλεύοντας σε συγκεκριmicroένο πάντοτε πλαίσιο προβληmicroάτων Ο βαθmicroός στον οποίο ελέγχει κανείς τα εκ-φραστικά του microέσα και η ελευθερία ndashσε ορισmicroένες τουλάχιστον περιόδουςndash να τροποποιεί αυτό το αυστηρό πλαίσιο αποτελούν προφανώς microέρος microιας περίπλο-κης κλίmicroακας microε την οποία microετράmicroε την επιτυχία Η ψυχανάλυση από την πλευρά της λίγα πράγmicroατα έχει συνεισφέρει έως τώρα στην κατανόηση αυτού του πλαισίου Η ψυχολογία του καλλιτεχνικού ύφους δεν έχει γραφτεί ακόmicroηraquo

Το κενό που επισηmicroαίνει ο Kris δεν πρόκειται φυσικά να καλυφθεί microε τα κεφάλαια που ακολουθούν Το laquoαίνιγmicroα του ύφουςraquo microπορεί να απαντηθεί microόνον από την ψυχολογία της αναπαράστασης Υπάρχουν πάντοτε οι ανεξιχνίαστες πιέσεις της microόδας και τα microυστήρια του γούστου84 Αν όmicroως θέλουmicroε κάποτε να κατανοήσουmicroε τις επιπτώσεις αυτών των παραγόντων στην αναπαράστα-ση και κατrsquo επέκταση στην τέχνη πρέπει πρώτα να αναζητήσουmicroε microια απά-ντηση στα απλούστερα ερωτήmicroατα που θέτει το σκίτσο του Αλαίν

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 49

Αυτή η αναφορά στις συνθήκες της εποχής και στη διαφοροποίηση που επέρχεται στα laquoαυτιάraquo είναι ίσως η πρώτη ndashφευγαλέα έστωndash επαφή ανάmicroε-σα στην ψυχολογία του ύφους και την ψυχολογία της αντίληψης Άλλη ανά-λογη αναφορά στα κείmicroενα της αρχαιότητας για την τέχνη εγώ τουλάχιστον δεν έχω υπόψη microου Όχι ότι η αρχαιότητα αγνοούσε τη σηmicroασία της δεξιότη-τας του καλλιτέχνη για την ψυχολογία της αντίληψης Σε έναν από τους φι-λοσοφικούς διαλόγους του Κικέρωνα τα Ακαδηmicroαϊκά γίνεται λόγος για την αισθητηριακή αντίληψη ως πηγή γνώσης Στον σκεπτικιστή που αmicroφισβητεί τη δυνατότητα οποιασδήποτε γνώσης υπενθυmicroίζεται η οξύτητα και η τελει-ότητα της όρασής microας laquoΠόσα πράγmicroατα που εmicroείς δεν βλέπουmicroε τα βλέπουν οι ζωγράφοι microέσα από τις σκιές και τις προβολέςraquo αναφωνεί ένας συνοmicroιλη-τής ndash για να του υπενθυmicroίσουν βέβαια σύντοmicroα ότι το επιχείρηmicroά του απο-δεικνύει απλώς πόσο κακή θα πρέπει να είναι η όραση του microέσου Ρωmicroαίου αφού ελάχιστοι από τους ζωγράφους είναι Ρωmicroαίοι21

Τίποτε ωστόσο δεν δείχνει ότι η Κλασική Αρχαιότητα είχε πλήρη συνεί-δηση των επιπτώσεων αυτής της επισήmicroανσης Το ερώτηmicroα που τίθεται πα-ραmicroένει πάντοτε αναπάντητο Η ικανότητα των καλλιτεχνών να microιmicroούνται την πραγmicroατικότητα οφείλεται στο ότι laquoβλέπουν περισσότεραraquo απrsquo ότι ο microέσος άνθρωπος ή αντιστρόφως βλέπουν περισσότερα γιατί έχουν το χάρισmicroα και την ικανότητα της microίmicroησης22 Και οι δυο απόψεις έχουν υπέρ τους κάποια επιχειρήmicroατα που προέρχονται από κοινές σε όλους microας εmicroπειρίες Προφανώς οι καλλιτέχνες microαθαίνουν παρατηρώντας επίmicroονα τη φύση αλλά βέβαια ποτέ η παρατήρηση και microόνο δεν είναι αρκετή για να γίνει κάποιος καλλιτέχνης Κατά την αρχαιότητα η αξιοποίηση της ψευδαίσθησης στην τέχνη ήταν τό-σο πρόσφατο επίτευγmicroα ώστε η συζήτηση για τη ζωγραφική και τη γλυπτι-κή έτεινε αναπόφευκτα να επικεντρώνεται στο θέmicroα της microίmicroησης Έτσι ο Πλίνιος διηγείται την ιστορία της γλυπτικής και της ζωγραφικής σαν microια ιστορία επινοήσεων και ανακαλύψεων αποδίδοντας σε συγκεκριmicroένους καλ-λιτέχνες τα διαδοχικά επιτεύγmicroατα ως προς την απόδοση της φύσης ο Πο-λύγνωτος ήταν ο πρώτος που ζωγράφισε microορφές microε ανοιχτό το στόmicroα και microε δόντια ο γλύπτης Πυθαγόρας ο πρώτος που έδωσε στα έργα του φλέβες και νεύρα ο ζωγράφος Νικίας ο πρώτος που προσπάθησε να αποδώσει το φως και τη σκιά23 Στην Αναγέννηση ο Βαζάρι περιέγραψε την πορεία της τέχνης από τον 13ο έως τον 16ο αιώνα δίνοντας επίσης έmicroφαση στη συνεισφορά συγκε-κριmicroένων καλλιτεχνών στην υπόθεση της αναπαράστασης24 Κατά τον Βα-ζάρι η τέχνη αναδύθηκε από τις ταπεινές απαρχές της στα όρια της τελειό-

50 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

τητας γιατί κάποιες microεγαλοφυΐες όπως ο Τζόττο έθεσαν τα θεmicroέλια στα οποία έχτισαν οι άλλοι Έτσι για τον microυστηριώδη Στέφανο (ντα Βερόνα) διαβάζουmicroε laquoΑν και οι προσπάθειές του για απόδοση των microορφών microε προοπτική βράχυνση παρουσιάζουν σοβαρές αδυναmicroίεςhellip λόγω δυσκολιών του στην εκτέλεση ωστό-σο όντας ο πρώτος που ερεύνησε αυτές τις δυσκολίες είναι πολύ πιο αξιοmicroνη-microόνευτος απrsquo ότι εκείνοι που τον ακολούθησαν microε ένα πιο microεθοδικό και πειθαρ-χηmicroένο ύφοςraquo25 Με άλλα λόγια ο Βαζάρι αντιmicroετώπιζε την ανακάλυψη των microεθόδων αναπαράστασης σαν τόσο microεγάλο και δύσκολο συλλογικό εγχείρηmicroα ώστε να είναι απαραίτητος ένας κάποιος laquoκαταmicroερισmicroός εργασίαςraquo Για τον Ταντέο Γκάντι γράφει laquoΟ Ταντέο υιοθέτησε την τεχνοτροπία του Τζόττο αλλά δεν τη βελτίωσε σηmicroαντικά παρά microόνον ως προς το χρώmicroα που έγινε πιο ζωηρό και πιο διαυγές Ο Τζόττο είχε δώσει τόσο microεγάλη σηmicroασία στο να βελτιώσει άλλες πλευρές της τέχνης της ζωγραφικής ώστε στα χρώmicroατά του ήταν απλώς επαρκής Έτσι ο Ταντέο που είχε ήδη γνωρίσει και αφοmicroοιώσει τα επιτεύγmicroατα του Τζόττο είχε την άνεση να προσθέσει τη δική του συmicroβο-λή βελτιώνοντας το χρώmicroαraquo26

Ελπίζω να αποδείξω microε όσα θα ακολουθήσουν ότι η άποψη αυτή δεν είναι σε καmicroιά περίπτωση τόσο αφελής όσο φαίνεται ορισmicroένες φορές Φαίνεται αφελής microόνο και microόνο επειδή ο Βαζάρι δεν microπορούσε να αποσυνδέσει την ιδέα της καλλιτεχνικής επινόησης και ανακάλυψης από τη microίmicroηση της φύσης Η αντίφαση αυτή είναι ιδιαίτερα φανερή σε όσα αναφέρει ο Βαζάρι για τον Μα-ζάτσο στον οποίο αποδίδει την ανακάλυψη ότι laquoη ζωγραφική δεν είναι τίποτε άλλο παρά απεικόνιση όλων των ζωντανών πραγmicroάτων της φύσης microέσω του σχεδίου και του χρώmicroατος τα οποία επίσης προέρχονται από την ίδια τη φύ-σηraquo Λχ ο Μαζάτσο laquoσυνήθιζε να αποδίδει τα ρούχα microε λίγες πτυχώσεις να πέφτουν αρκετά ελεύθερα όπως ακριβώς είναι στο φυσικό τουςmiddot η συνήθειά του αυτή αποδείχθηκε πολύ χρήσιmicroη για τους microεταγενέστερους καλλιτέχνες και εποmicroένως αξίζει να του πιστώσει κανείς την ανακάλυψή τηςraquo27

∆ικαιολογηmicroένα ο αναγνώστης θα microπορούσε να αναρωτηθεί τι ήταν αυτό που εmicroπόδιζε τους ζωγράφους πριν από τον Μαζάτσο να αποδώσουν το φυσικό ελεύθερο laquoπέσιmicroοraquo των ρούχων Η διατύπωση αυτού του ερωτήmicroατος και οι πρώτες προσπάθειες να απαντηθεί συνδέονται ακόmicroα και σήmicroερα microε την ακα-δηmicroαϊκή παράδοση στη διδασκαλία της τέχνης

Το ερώτηmicroα τι σηmicroαίνει laquoπαρατηρώ τη φύσηraquo ndashαυτό που σήmicroερα ονοmicroά-ζεται ψυχολογία της αντίληψηςndash πρωτοεmicroφανίστηκε microε τη microορφή πρακτικού προβλήmicroατος στη διδασκαλία της τέχνης Ο ακαδηmicroαϊκός δάσκαλος που επι-

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 51

ζητούσε την ακρίβεια της αναπαράστασης ανακάλυπτε ndashόπως ανακαλύπτου-microε και εmicroείς σήmicroεραndash ότι οι δυσκολίες των microαθητών του οφείλονταν στην ανικανότητά τους όχι microόνο να αντιγράψουν αλλά και να laquoδουνraquo τη φύση Στις αρχές του 18ου αιώνα ο Jonathan Richardson παρατηρούσε σχετικά laquohellipΚανείς δεν βλέπει πώς είναι τα πράγmicroατα αν δεν ξέρει πώς πρέπει να είναι Το ότι το αξίωmicroα αυτό ισχύει γίνεται φανερό αν δει κανείς το ακαδηmicroαϊκό σχέδιο κάποιου που αγνοεί τη δοmicroή του ανθρώπινου σώmicroατος των αρθρώσεων και της ανατοmicroίας γενικά σε αντιπαραβολή microε το σχέδιο κάποιου που γνωρίζει και καταλαβαίνει πολύ καλά όλα αυτάhellip Και οι δυο βλέπουν το ίδιο πράγmicroα αλλά microε διαφορετικό ο καθένας microάτιraquo28

Τέτοιου τύπου παρατηρήσεις δεν απείχαν πολύ από την άποψη ότι οι αλλα-γές στο ύφος όπως τις είχε περιγράψει ο Βαζάρι δεν οφείλονταν microόνο σε αυ-ξηmicroένη δεξιότητα αλλά και σε διαφορετικούς τρόπους να βλέπει κανείς τον κόσmicroο Ήδη από τον 18ο αιώνα σε microια από τις παραδόσεις του στη Βασιλική Ακαδηmicroία ο ακαδηmicroαϊκός δάσκαλος James Barry απορούσε για την πληρο-φορία του Βαζάρι ότι την Παναγία Ρουτσελλάι του Τσιmicroαmicroπούε (σήmicroερα απο-δίδεται στον Ντούτσο) τη θεωρούσαν αριστούργηmicroα τον 13ο αιώνα [4] laquoΟι microεγάλες αδυναmicroίες αυτού του έργου του Τσιmicroαmicroπούεraquo έλεγε ο Barry laquoθα microπορούσαν να κάνουν κάποιον να πιστέψει πως ο καλλιτέχνης δεν είχε ουσια-στικά εικόνα της φύσης όταν το ζωγράφισε Η microίmicroηση ωστόσο στην παλαι-ότερη τέχνη θυmicroίζει τη σχετική διαδικασία στα παιδιά τίποτε δεν είναι ορατό ακόmicroα και στον καθρέφτη αν δεν είναι από πριν γνωστό και ζητούmicroενο Οι άπειρες διαφορές microεταξύ των περιόδων γνώσης και άγνοιας δείχνουν σε ποιο βαθmicroό η επέκταση ή περιστολή του οπτικού microας πεδίου εξαρτάται από αρκε-τούς άλλους παράγοντες πέρα από τη φυσική microας όραση Οι άνθρωποι σε δι-άφορες εποχές έβλεπαν και θαύmicroαζαν περιορισmicroένα επειδή γνώριζαν περιορι-σmicroέναraquo29

Κάτω και από την επίδραση των νέων επιστηmicroονικών δεδοmicroένων για την όραση και την παρατήρηση τα ζητήmicroατα αυτά απασχολούσαν πολύ τους καλλιτέχνες των αρχών του 19ου αιώνα laquoΗ τέχνη να διαβάζεις τη φύσηraquo έλεγε ο Κόνσταmicroπλ microε το γνωστό γλαφυρό του ύφος laquoείναι κάτι που πρέπει κανείς να το microάθει microε τον ίδιο τρόπο που microαθαίνει και την τέχνη να διαβάζει τα ιερογλυφικά των Αιγυπτίωνraquo30 Πρόκειται για microια κατrsquo εξοχήν αιχmicroηρή πα-ρατήρηση αν λάβει κανείς υπόψη ότι δεν απευθύνεται τόσο στους άλλους καλλιτέχνες όσο στο κοινό Το συmicroπέρασmicroα στο οποίο καταλήγει ο Κόν-σταmicroπλ είναι ότι το κοινό δεν έχει δικαίωmicroα να κρίνει την πιστότητα ή microη ενός

52 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

πίνακα γιατί η οπτική του συσκοτίζεται από άγνοια και προκαταλήψεις Το 1843 ο Ράσκιν έγραψε το έργο του Σύγχρονοι ζωγράφοι για να υπερασπιστεί τον Τέρνερ microε βάση αυτήν ακριβώς την άποψη Η πραγmicroατεία του Ράσκιν είναι ίσως η τελευταία και πειστικότερη απόπειρα να ερmicroηνευτεί η ιστορία της τέχνης microε βάση την πορεία προς την εικαστική αλήθεια σύmicroφωνα microε την πα-ράδοση του Πλίνιου και του Βαζάρι31 Ο Τέρνερ είναι ανώτερος από τον Κλοντ

4 Παναγία Ρουτσελλάι περ 1285

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 53

Λορραίν ή τον Καναλέττο υποστηρίζει ο Ράσκιν γιατί είναι φανερό πως γνω-ρίζει περισσότερα απrsquo ότι εκείνοι για τη φύση και τα οπτικά εφέ Αυτή όmicroως η αλήθεια της φύσης laquoδεν είναι ευδιάκριτη στις ακαλλιέργητες αισθήσειςraquo Αν ο κριτικός αναλύσει τη δοmicroή των κυmicroάτων και του συννεφιασmicroένου ουρανού των βράχων και της βλάστησης θα αναγνωρίσει τελικά πως ο Τέρνερ είναι πάντοτε σωστός Η πρόοδος της τέχνης microετατρέπεται έτσι σε αγώνα κατά των προκαταλήψεων της παράδοσης Είναι αργή επειδή είναι δύσκολο να αποσυνδέσουmicroε αυτό που πραγmicroατικά βλέπουmicroε από αυτό που απλώς γνωρί-ζουmicroε να ανακτήσουmicroε microε άλλα λόγια το laquoαθώο microάτιraquo (ο Ράσκιν έκανε ευρύ-τερα γνωστό τον όρο) που απαιτείται

Χωρίς να το γνωρίζει ο Ράσκιν προσέφερε έτσι το εκρηκτικό microείγmicroα που θα τίναζε στον αέρα το οικοδόmicroηmicroα της ακαδηmicroαϊκής τέχνης και διδασκαλίας Για τον Barry laquoη απλή επάνοδος στη φυσική microας όρασηraquo δεν ήταν σε θέση να δώσει τίποτε καλύτερο από την Παναγία Ρουτσελλάι Για τον Ράσκιν και τους επιγόνους του στόχος του καλλιτέχνη έπρεπε να είναι η επάνοδος στην άδολη αλήθεια της φυσικής όρασης Οι ανακαλύψεις των ιmicroπρεσιονιστών και οι ζωηρές συζητήσεις που αυτές προκάλεσαν αύξησαν το ενδιαφέρον των καλ-λιτεχνών και των κριτικών για τα laquomicroυστήριαraquo της αντίληψης Είχαν άραγε δίκιο οι ιmicroπρεσιονιστές όταν ισχυρίζονταν ότι έβλεπαν τον κόσmicroο όπως τον ζωγράφιζαν ότι αναπαρήγαν laquoτην εικόνα στον αmicroφιβληστροειδήraquo Αυτός ήταν ο στόχος προς τον οποίο έτεινε ολόκληρη η ιστορία της τέχνης Θα έλυνε τε-λικά η ψυχολογία της αντίληψης τα προβλήmicroατα του καλλιτέχνη

IV

Η σχετική συζήτηση αποκάλυψε αυτό που ήταν αναπόφευκτο να αποκαλύψει η επιστήmicroη είναι ουδέτερη και ο καλλιτέχνης αν θέλει να επικαλείται τα πο-ρίσmicroατά της πρέπει να διακινδυνεύσει Η διάκριση ανάmicroεσα στο τι πραγmicroατι-κά βλέπουmicroε και τι νοητικά συmicroπεραίνουmicroε είναι τόσο παλιά όσο και η συζή-τηση για την ανθρώπινη αντίληψη Ο Πλίνιος συmicroπυκνώνει τις σχετικές από-ψεις της Κλασικής Αρχαιότητας όταν γράφει ότι laquoο νους είναι το πραγmicroατικό όργανο όρασης και παρατήρησης τα microάτια λειτουργούν σαν σκεύος που υπο-δέχεται και microεταβιβάζει το ορατό microέρος όσων συνειδητοποιούmicroεraquo32 Ο Πτολε-microαίος αφιερώνει αρκετά αποσπάσmicroατα από τα Οπτικά του (περ 150 microΧ) στον ρόλο που διαδραmicroατίζει η κρίση στη διαδικασία της όρασης33 Ο microεγαλύ-

54 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

τερος Άραβας microελετητής του θέmicroατος ο Αλχάζεν (πέθ 1038) δίδαξε στη microεσαιωνική ∆ύση τη διάκριση microεταξύ αίσθησης γνώσης και συνεπαγωγής που αποτελούν όλες στοιχεία της αντίληψης laquoΤίποτε απrsquo όσα βλέπουmicroεraquo λέει laquoδεν γίνεται αντιληπτό microόνο microε την αίσθηση της όρασης εκτός από το φως και τα χρώmicroαταraquo34 Τα προβλήmicroατα που έθετε αυτή η παράδοση επα-νήλθαν στο προσκήνιο όταν ο Τζον Λοκ αρνήθηκε την ύπαρξη σύmicroφυτων εν-νοιών και ισχυρίστηκε ότι όλες microας οι γνώσεις αποκτώνται microέσω των αισθή-σεων Αν όmicroως το microάτι αντιδρά microόνο στο φως και στα χρώmicroατα από πού προέρχεται η γνώση microας για την τρίτη διάσταση Στο έργο του Νέα θεωρία της όρασης που εκδόθηκε το 1709 ο Μπέρκλεϋ επανήλθε στο πρόβληmicroα για να καταλήξει στο συmicroπέρασmicroα ότι η γνώση microας του χώρου και του όγκου δεν microπορεί να αποκτηθεί παρά microόνο microέσω της αίσθησης της αφής και της κίνησης Αυτή η αναφορά σε laquoαισθητηριακά δεδοmicroέναraquo που ξεκίνησε microε τους Άγγλους εmicroπειριστές εξακολουθούσε να κυριαρχεί στις ψυχολογικές έρευνες έως τον 19ο αιώνα οπότε και αναπτύχθηκε η επιστήmicroη της οπτικής από τον Χέλmicro-χολτς και άλλους Ούτε όmicroως ο Μπέρκλεϋ ούτε ο Χέλmicroχολτς έκαναν το λάθος να microπερδέψουν την όραση microε την οπτική εντύπωση Αντιθέτως η διάκριση ανάmicroεσα σε ότι ονοmicroάζουmicroε συχνά laquoεντύπωσηraquo ndashτην απλή καταγραφή των ερεθισmicroάτωνndash και τη νοητική διεργασία της αντίληψης που κατά τον Χέλ-microχολτς στηρίζεται στην laquoασύνειδη συνεπαγωγήraquo αποτελούσε κοινό τόπο για την ψυχολογία του 19ου αιώνα35

∆εν ήταν λοιπόν δύσκολο να αντικρουστούν τα ψυχολογικά επιχειρήmicroατα των ιmicroπρεσιονιστών ότι οι πίνακές τους έδειχναν τον κόσmicroο laquoόπως πραγmicroα-τικά τον βλέπουmicroεraquo microε εξίσου ισχυρά ψυχολογικά επιχειρήmicroατα για την εξάρ-τηση της παραδοσιακής τέχνης από τις νοητικές διεργασίες Στην πορεία αυτής της διαmicroάχης που άρχισε γύρω στα τέλη του 19ου αιώνα η γενική και βολική έννοια της microίmicroησης κατέρρευσε αφήνοντας καλλιτέχνες και κριτικούς σε σύγχυση

Σηmicroαντικός από αυτή την άποψη είναι ο ρόλος ορισmicroένων Γερmicroανών στο-χαστών Ένας από αυτούς ο Konrad Fiedler επέmicroενε πως σε αντίθεση microε ότι ισχυρίζονταν οι ιmicroπρεσιονιστές laquoακόmicroα και η πιο απλή αισθητηριακή εντύπωση που microοιάζει microε πρώτη ύλη των νοητικών διεργασιών είναι ήδη ένα νοητικό γεγονός ενώ αυτό που ονοmicroάζεται εξωτερικός κόσmicroος είναι στην πραγmicroατικότητα προϊόν σύνθετων ψυχολογικών διαδικασιώνraquo36

Ένας φίλος του Fiedler ο νεοκλασικός γλύπτης Adolf von Hildebrand επιχείρησε να αναλύσει αυτές τις διαδικασίες στο βιβλιαράκι του microε τίτλο Το

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 55

πρόβληmicroα της microορφής στις εικαστικές τέχνες που εκδόθηκε το 1893 και προκά-λεσε το ζωηρό ενδιαφέρον microιας ολόκληρης γενιάς37 Ο Hildebrand αmicroφισβή-τησε επίσης τα ιδεώδη του επιστηmicroονικού νατουραλισmicroού επικαλούmicroενος την ψυχολογία της αντίληψης Αν επιχειρήσουmicroε να αναλύσουmicroε τις νοητικές microας εικόνες στα συστατικά τους στοιχεία θα δούmicroε ότι αποτελούνται από αισθη-τηριακά δεδοmicroένα που απορρέουν από την όραση αλλά και από αναmicroνήσεις αφής και κίνησης Μια σφαίρα λχ εmicroφανίζεται στο microάτι σαν επίπεδος δί-σκος η αφή είναι εκείνη που microας πληροφορεί για τις ιδιότητες του χώρου και του σχήmicroατος Κάθε απόπειρα του καλλιτέχνη να απεκδυθεί αυτές τις γνώσεις είναι microάταιη αφού χωρίς αυτές δεν αντιλαmicroβάνεται καν τον κόσmicroο Αποστολή του αντιθέτως είναι να laquoεπανορθώσειraquo την έλλειψη κίνησης του έργου του microέσω microιας εικόνας που να microεταδίδει όχι microόνον οπτικές αισθήσεις αλλά και τις απτικές εκείνες microνήmicroες που θα microας επιτρέψουν να ανασυγκροτήσουmicroε την τριδιάστατη φόρmicroα στο microυαλό microας

∆εν είναι ασφαλώς τυχαίο ότι η περίοδος κατά την οποία η συζήτηση αυτή βρισκόταν σε έξαρση ήταν και η περίοδος χειραφέτησης της τέχνης από την αρχαιογνωσία τη βιογραφία την αισθητική38 Θέmicroατα που έως τότε θεωρού-νταν ξεκαθαρισmicroένα άρχισαν να επανεκτιmicroώνται και να αντιmicroετωπίζονται microέσα από νέο πρίσmicroα Όταν το 1896 ο Bernard Berenson έγραψε το εmicroπνευ-σmicroένο δοκίmicroιό του για τους Φλωρεντινούς ζωγράφους ακολούθησε τις βασικές γραmicromicroές της ανάλυσης του Hildebrand39 Με το χάρισmicroά του για microεστές και επιγραmicromicroατικές φράσεις ο Berenson συνόψισε το βιβλίο του Hildebrand στη φράση laquoΟ ζωγράφος microπορεί να εκπληρώσει τους στόχους του microόνον προσδί-δοντας απτικές αξίες (tactile values) σε ερεθίσmicroατα του αmicroφιβληστροειδούςraquo Κατά τον Berenson η σηmicroασία και η προσοχή που δίνουmicroε στο έργο του Τζότ-το ή του Πολαγιουόλο οφείλεται στο ότι πέτυχαν αυτό ακριβώς

Τρία χρόνια αργότερα το 1899 ο Heinrich Woumllfflin δεν παρέλειψε να απο-τίσει φόρο τιmicroής στον Hildebrand στον πρόλογο του έργου του Η Κλασική τέχνη40 Το ιδεώδες της σαφήνειας και της αρmicroονικής διάταξης του χώρου που ο Woumllfflin εντοπίζει στα αριστουργήmicroατα του Ραφαήλ είναι εξίσου επηρεα-σmicroένο από τον Hildebrand όσο και η άποψη του Berenson για τον Τζόττο Ο Woumllfflin όmicroως διαπίστωσε ότι οι αναλυτικές κατηγορίες του Hildebrand ήταν κατάλληλες όχι microόνον ως βοηθητικές για τη διατύπωση αξιολογικών κρίσεων αλλά και ως εργαλεία για την ανάλυση των ποικίλων τρόπων ανα-παράστασης Οι δυο πόλοι γύρω από τους οποίους στρέφεται το θεmicroελιώδες έργο του Βασικές έννοιες της ιστορίας της τέχνης41 η σαφήνεια της Αναγέννησης

56 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

και το πληθωρικό στοιχείο του Μπαρόκ οφείλουν επίσης πολλά στις απόψεις του Hildebrand Ο Woumllfflin ήταν αυτός που επέβαλε τον όρο laquoιστορία της όρασηςraquo στην ιστορία της τέχνης αλλά και εκείνος ο οποίος προειδοποίησε για τους κινδύνους που συνεπάγεται το να δίνει κανείς σε αυτή τη microεταφορά microεγαλύτερη αξία απrsquo όση πραγmicroατικά έχει Ο ίδιος δεν έκανε ποτέ το σφάλmicroα να microπερδέψει την απλή περιγραφή microε την ερmicroηνεία Παρά το ότι γνώριζε όσο λίγοι ιστορικοί της τέχνης το πρόβληmicroα που θέτει η ίδια η ύπαρξη των διαφο-ρετικών τρόπων αναπαράστασης χάρη και στην αυτοσυγκράτηση που είχε κληρονοmicroήσει από τον microεγάλο του πρόγονο τον Jakob Burckhardt ποτέ δεν επιδόθηκε σε αόριστες υποθέσεις για τους απώτερους λόγους των ιστορικών αλλαγών

Το βάρος εποmicroένως να συνδυάσει τις απόψεις του Hildebrand microε τη microελέ-τη της καλλιτεχνικής εξέλιξης έπεσε στον τρίτο από τους πατέρες της laquoιστο-ρίας του καλλιτεχνικού ύφουςraquo τον Alois Riegl Φιλοδοξία του Riegl ήταν να καταστήσει την ιστορία της τέχνης επιστηmicroονικά αξιοσέβαστη απαλλάσσο-ντάς την από τα υποκειmicroενικά αξιολογικά ιδεώδη Σε αυτή του την προσέγγι-ση τον βοήθησε και η επαγγελmicroατική του απασχόληση σε microουσείο καλών και εφαρmicroοσmicroένων τεχνών Μελετώντας την ιστορία των διακοσmicroητικών τεχνών των κάθε είδους microορφότυπων και διακοσmicroητικών microοτίβων πείστηκε ότι οι απόψεις που κυριαρχούσαν έως τότε ήταν εντελώς ανεπαρκείς ndash τόσο η laquoυλι-κήraquo υπόθεση ότι το microορφότυπο ήταν άmicroεσα συνδεδεmicroένο microε την υφαντική και την καλαθοπλεκτική όσο και η laquoτεχνολογικήraquo υπόθεση ότι η δεξιότητα των χεριών είναι το παν Σε τελική ανάλυση τα διακοσmicroητικά microορφότυπα πολλών laquoπρωτόγονωνraquo φυλών microαρτυρούν και προϋποθέτουν εντυπωσιακή επιδεξιότη-τα των χεριών Αν το ύφος αλλάζει αυτό θα πρέπει εποmicroένως να οφείλεται στο ότι αλλάζουν οι στόχοι και οι προθέσεις Στο πρώτο του βιβλίο Το ζήτηmicroα του ύφους42 ο Riegl υποστήριξε ότι αυτά τα θέmicroατα microπορούν και πρέπει να εξετά-ζονται microε αmicroιγώς laquoαντικειmicroενικόraquo τρόπο χωρίς την παρεmicroβολή των υποκει-microενικών εννοιών της προόδου και της παρακmicroής Ως προς τα φυτικά διακο-σmicroητικά microοτίβα λχ υπάρχει κατά τον Riegl microια συνεχής παράδοση από τον αιγυπτιακό λωτό έως τα αραβουργήmicroατα Οι διαδοχικές αυτές αλλαγές και microετεξελίξεις όχι microόνον δεν είναι τυχαίες αλλά και εκφράζουν τον γενικότερο αναπροσανατολισmicroό των καλλιτεχνικών προθέσεων της laquoθέλησης προς τη microορφήraquo η οποία εκδηλώνεται από το microικρότερο ανθέmicroιο έως το πιο microνηmicroειώδες κτίριο Σε microια τέτοια προσέγγιση η έννοια της laquoπαρακmicroήςraquo δεν έχει πια κα-νένα νόηmicroα Αποστολή του ιστορικού είναι να εξηγεί και όχι να κρίνει

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 57

Ένας άλλος ιστορικός της τέχνης στη Βιέννη ο Franz Wickhoff επιχείρη-σε την ίδια ακριβώς εποχή να απαλλάξει microια ολόκληρη περίοδο από το στίγ-microα της παρακmicroής Το 1895 ο Wickhoff microε τη συνεργασία του Wilhelm Ritter von Hartel δηmicroοσίευσε ένα πολύτιmicroο χειρόγραφο της Ύστερης Αρχαιότητας το Vienna Genesis θέλοντας να αποδείξει πως το θεωρούmicroενο παρακmicroιακό και κατώτερο ύφος της ρωmicroαϊκής αυτοκρατορικής τέχνης αδικείται από τους χαρακτηρισmicroούς αυτούς όσο και τα πρόσφατα την εποχή εκείνη έργα των ιmicroπρεσιονιστών43 Η τέχνη των Ρωmicroαίων κατέληγε ο Wickhoff ήταν τόσο laquoπροοδευτικήraquo στο θέmicroα της οπτικής υποκειmicroενικότητας όσο και η τέχνη του τέλους του 19ου αιώνα

Ο Riegl βασίστηκε σε αυτή την ερmicroηνεία για να προχωρήσει σε microια ακόmicroα τολmicroηρή γενίκευση Το 1901 ξεκαθάρισε τη θέση του σε σχέση microε τις πολυ-συζητηmicroένες θεωρίες του Hildebrand44 Ο ιστορικός microπορούσε να δεχτεί την ψυχολογική ανάλυση του Hildebrand αλλά όχι και να συmicromicroεριστεί τις καλ-λιτεχνικές του προτιmicroήσεις Η αναφορά στην αφή δεν ήταν ούτε καλύτερη ούτε χειρότερη από την αναφορά στην όραση Έχοντας αναλάβει να δηmicroοσιεύ-σει αρχαιολογικά ευρήmicroατα από την περίοδο της Ύστερης Αρχαιότητας ο Riegl έγραψε το περιώνυmicroο βιβλίο του Υστερορωmicroαϊκές καλές και εφαρmicroοσmicroένες τέχνες45 την πιο φιλόδοξη ίσως προσπάθεια που έγινε ποτέ να ερmicroηνευτεί η πορεία της τέχνης microε βάση τις αλλαγές στον τρόπο αντίληψης της πραγmicroα-τικότητας

Πρόκειται για βιβλίο που δύσκολα διαβάζεται και συνοψίζεται Ο βασικός πάντως ισχυρισmicroός του Riegl είναι ότι η τέχνη της Αρχαιότητας ενδιαφερόταν πάντοτε για την απόδοση microάλλον microεmicroονωmicroένων αντικειmicroένων παρά του κόσmicroου στην απεραντοσύνη του Η πιο ακραία έκφανση αυτής της τάσης είναι η Αι-γυπτιακή τέχνη Εδώ τα πράγmicroατα αποδίδονται όπως τα αντιλαmicroβάνεται η αφή η πιο laquoαντικειmicroενικήraquo δηλαδή αίσθηση που αναφέρεται στο microόνιmicroο σχή-microα των πραγmicroάτων ανεξάρτητα από τη microεταβαλλόmicroενη οπτική γωνία Αυτός είναι ίσως και ο λόγος που οι Αιγύπτιοι απέφευγαν να αποδίδουν την τρίτη δι-άσταση αφού κάθε έννοια προοπτικής σηmicroαίνει και εισαγωγή ενός υποκειmicroε-νικού στοιχείου Το βήmicroα προς την τρίτη διάσταση έγινε microε τους Έλληνες Μόνον ωστόσο κατά την τρίτη και τελευταία περίοδο της τέχνης της Αρχαι-ότητας (στην Ύστερη Αρχαιότητα) αναπτύχθηκε ένας αmicroιγώς οπτικός τρόπος απόδοσης των αντικειmicroένων όπως αυτά φαίνονται από απόσταση Αυτή η πρόοδος εmicroφανίζεται παραδόξως στον σύγχρονο θεατή σαν οπισθοδρόmicroηση αφού τα σώmicroατα δείχνουν πλέον επίπεδα και άmicroορφα και αφού αποδίδονται

58 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

microόνο microεmicroονωmicroένα αντικείmicroενα αποκοmicromicroένα απrsquo ότι τα περιβάλλει σε ασαφώς σκιώδες ή χρυσό φόντο Και όmicroως στο πλαίσιο της παγκόσmicroιας ιστορίας η τέχνη της Ύστερης Αρχαιότητας δεν αποτελούσε παρακmicroή αλλά αναγκαία microεταβατική φάση Η εmicroφάνιση των γερmicroανικών φύλων στο προσκήνιο που ο Riegl τα θεωρούσε πιο επιρρεπή στην υποκειmicroενικότητα επέτρεψε στην τέχνη να συνεχίσει τους microετασχηmicroατισmicroούς της σε όλο και ανώτερο επίπεδο να πε-ράσει τελικά από την απτική αντίληψη του τριδιάστατου χώρου (Αναγέννηση) σε microια περαιτέρω ενίσχυση της εικαστικής υποκειmicroενικότητας (Μπαρόκ) και στον θρίαmicroβο των αmicroιγώς οπτικών ερεθισmicroάτων (Ιmicroπρεσιονισmicroός)46

laquoΚάθε ύφος αποσκοπεί στην πιστή απόδοση της φύσης και σε τίποτε άλλο

απλώς η αντίληψη που το κάθε ύφος έχει για τη φύση είναι διαφορετικήhellipraquo Η επιmicroονή microε την οποία ο Riegl προσπαθεί να αποδώσει όλες τις υφολογικές αλλαγές (στην αρχιτεκτονική τη γλυπτική τη ζωγραφική τη διακόσmicroηση) στην ίδια αρχή είναι συχνά αξιοθαύmicroαστη Αυτή όmicroως η προσκόλλησή του σε microία και microόνη ερmicroηνευτική αρχή τον παρέσυρε στην προεπιστηmicroονική συνή-θεια που συνοδεύει όλα τα microονιστικά ερmicroηνευτικά σχήmicroατα στην παγίδα της microυθοποίησης του όρου-κλειδί Η laquoθέληση προς τη microορφήraquo το Kunstwollen γίνεται έτσι laquoτο φάντασmicroα στη microηχανήraquo που οδηγεί τους τροχούς της καλ-λιτεχνικής εξέλιξης σύmicroφωνα microε κάποιους laquoαδήριτους νόmicroουςraquo Όπως γράφει και ο Meyer Schapiro οι ερmicroηνείες του Riegl laquohellipείναι ασαφείς και συχνά αυ-θαίρετες Κάθε σηmicroαντική φάση αντιστοιχεί σε microια φυλετική προδιάθεσηhellip Κάθε λαός παίζει έναν προδιαγεγραmicromicroένο ρόλο και αποσύρεται όταν τελειώσει η αποστολή τουhellipraquo47

Εύκολα αντιλαmicroβάνεται κανείς ότι παρόmicroοιες απόψεις για την ιστορία της τέχνης αποτελούν σε microεγάλο βαθmicroό αναβίωση των ροmicroαντικών εκείνων laquomicroυ-θολογιώνraquo που κορυφαία τους στιγmicroή αποτελεί η φιλοσοφία της ιστορίας του Χέγκελ Για την Κλασική Αρχαιότητα και την Αναγέννηση η ιστορία της τέχνης αντανακλούσε την πρόοδο στη χρήση του εκφραστικού microέσου Με αυτή την έννοια και οι ίδιες οι τέχνες αντιmicroετωπίζονταν microερικές φορές microε όρους παιδικής ηλικίας ωριmicroότητας και παρακmicroής48 Οι ροmicroαντικοί όmicroως είδαν την ιστορία γενικότερα σαν το microεγάλο έπος της ανέλιξης της ανθρωπότητας από την παιδική ηλικία στην ωριmicroότητα Η τέχνη αντιmicroετωπίστηκε σαν laquoέκφρα-ση της εποχήςraquo και σαν σύmicroπτωmicroα της φάσης στην οποία έχει φτάσει το Παγκόσmicroιο Πνεύmicroα σε κάθε συγκεκριmicroένη χρονική περίοδο49 Σε αυτό το πλαίσιο ο Γερmicroανός φυσικός Carl Gustav Carus προηγήθηκε ουσιαστικά του Riegl ερmicroηνεύοντας την ιστορία της τέχνης σαν πορεία από την αφή στην

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 59

όραση Συνηγορώντας υπέρ της αναγνώρισης της τοπιογραφίας ως της microε-γάλης τέχνης του microέλλοντος δεν δίστασε να επικαλεστεί τους νόmicroους της ιστορικής νοmicroοτέλειας laquoΣε κάθε οργανισmicroό η ανάπτυξη των αισθήσεων αρ-χίζει microε την αφή Οι πιο λεπτές αισθήσεις της ακοής και της όρασης εmicroφανί-ζονται microε την τελειοποίηση του οργανισmicroού Με τον ίδιο σχεδόν τρόπο η αν-θρωπότητα ξεκίνησε microε τη γλυπτική Ότι έφτιαχνε ο άνθρωπος έπρεπε να είναι συmicroπαγές ογκώδες απτό Γιrsquo αυτό και η ζωγραφικήhellip εmicroφανίζεται πάντοτε σε microεταγενέστερη φάσηhellip Η τοπιογραφίαhellip προϋποθέτει υψηλό επί-πεδο ανάπτυξηςraquo50

Έχω εξηγήσει σε άλλα microου κείmicroενα γιατί θεωρώ εξαιρετικά επικίνδυνο το να βασίζεται η ιστορία της τέχνης σε microυθολογικές ερmicroηνείες51 Η συνήθεια να microιλά κανείς microε έννοιες όπως laquoανθρωπότηταraquo laquoφυλέςraquo laquoεποχέςraquo κλπ εξα-σθενίζει την αντίσταση του microυαλού σε laquoολοκληρωτικέςraquo τάσεις και συνήθειες Για να φανεί ότι δεν υποστηρίζω κάτι τέτοιο αβασάνιστα θα microπορούσα να αναφέρω τα διδάγmicroατα που ο Hans Sedlmayr συνιστά στον αναγνώστη να βγάλει διαβάζοντας τον Riegl ndash για τα δοκίmicroια του οποίου έγραψε microια εισαγω-γή το 192752

Έχοντας εκθέσει ότι θεωρεί laquoπεmicroπτουσίαraquo της θεωρίας του Riegl ο Sedl-mayr περνά στην απαρίθmicroηση των εσφαλmicroένων απόψεων ορισmicroένων επιγόνων του οι οποίες θα πρέπει να απορριφθούν ως αβάσιmicroες Μια από αυτές τις από-ψεις είναι ότι laquomicroόνον τα άτοmicroα είναι πραγmicroατικά ενώ οι οmicroάδες και οι πνευ-microατικές κοινότητες αποτελούν απλώς αφηρηmicroένες έννοιεςraquo Κατά συνέπεια πρέπει επίσης να απορρίψουmicroε laquoτην πίστη στον ενιαίο και αmicroετάβλητο χαρα-κτήρα της ανθρώπινης φύσης και λογικήςraquo καθώς και την ιδέα ότι laquoη φύση παραmicroένει πάντοτε η ίδια και απλώς απεικονίζεται microε διάφορους τρόπουςraquo Τέλος πρέπει να αρνηθούmicroε την αιτιοκρατική ανάλυση της ιστορίας laquoπου αντιλαmicroβάνεται την ιστορική αλλαγή σαν αλυσίδα αιτίων και αποτελεσmicroά-τωνraquo Η laquoνοηmicroατοδοτηmicroένη αυτο-κίνηση του Πνεύmicroατος που οδηγεί σε αυ-θεντικά ιστορικά σύνολα γεγονότωνraquo είναι κάτι υπαρκτό

Τυχαίνει να είmicroαι φανατικός υπέρmicroαχος όλων εκείνων των laquoξεπερασmicroένωνraquo ιδεών τις οποίες ο Sedlmayr το 1927 παρακινούσε ένα εύπιστο κοινό να απορ-ρίψει συνηγορώντας παράλληλα υπέρ ενός ιστορικισmicroού έντονα επηρεασmicroένου από τον Σπένγκλερ Όπως γράφει και ο Κ Ρ Πόππερ στο βιβλίο του Η ένδεια του ιστορικισmicroού laquo∆εν συmicroπαθώ καθόλου αυτά τα ldquoπνεύmicroαταrdquo ούτε τα ιδεα-λιστικά τους πρωτότυπα ούτε τις διαλεκτικές και υλιστικές τους ενσαρκώ-σεις Αντίθετα αισθάνοmicroαι απόλυτα αλληλέγγυος microε όσους τα περιφρονούν

60 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Αισθάνοmicroαι ωστόσο ότι microαρτυρούν την ύπαρξη ενός κενού ενός χώρου που η κοινωνιολογία οφείλει να καλύψει microε κάτι πιο απτό όπως microια ανάλυση των προβληmicroάτων που τίθενται στο πλαίσιο microιας παράδοσηςraquo Το ύφος είναι κατά τη γνώmicroη microου microια από τις εκφάνσεις αυτών των παραδόσεων Στον βαθmicroό που δεν έχουmicroε κάποια καλύτερη ερmicroηνεία να προσφέρουmicroε η ύπαρξη οmicroοιό-microορφων τρόπων αναπαράστασης του κόσmicroου ωθεί προς την εύκολη εξήγηση ότι αυτή η ενότητα θα πρέπει να οφείλεται σε κάποιο υπερατοmicroικό πνεύmicroα το laquoπνεύmicroα της εποχήςraquo ή το laquoπνεύmicroα της φυλήςraquo53

∆εν αρνούmicroαι φυσικά ότι οι ιστορικοί όπως και όλοι οι microελετητές ανθρώπι-νων οmicroάδων ανακαλύπτουν συχνά κοινές στάσεις κοινές πεποιθήσεις ή κοινά γούστα που θα microπορούσαν να θεωρηθούν η κυρίαρχη (σε microια τάξη microια γενιά ένα έθνος) νοοτροπία και αντίληψη Ούτε βέβαια αmicroφισβητώ ότι οι αλλαγές στο διανοητικό κλίmicroα και το γούστο ή στη microόδα αντανακλούν κοινωνικές αλ-λαγές και ότι η διερεύνηση των σχέσεων αυτών microπορεί να παρουσιάζει σηmicroα-ντικό ενδιαφέρον Τόσο όmicroως ο Riegl όσο και οι επίγονοί του και οι ερmicroηνευτές του (όπως ο Worringer ο Dvo aacutek και ο Sedlmayr) εκτός από πλείστα όσα ιστορικά ζητήmicroατα που ανακύπτουν αυτό για το οποίο αισθάνονται κατrsquo εξο-χήν περήφανοι είναι τελικά και το microοιραίο τους microειονέκτηmicroα απορρίπτοντας την έννοια της δεξιότητας και τη σηmicroασία της όχι microόνον αγνοούν κρίσιmicroες πλευρές της καλλιτεχνικής δηmicroιουργίας αλλά κάνουν αδύνατη και τη διαmicroόρ-φωση microιας έγκυρης ψυχολογίας των υφολογικών αλλαγών κάτι που περιλαmicro-βάνεται οπωσδήποτε στις φιλοδοξίες τους54

Η ιστορία του γούστου και της microόδας είναι microια ιστορία προτιmicroήσεων και επιλογών microεταξύ εναλλακτικών λύσεων Η απόρριψη των ακαδηmicroαϊκών συmicro-βάσεων της εποχής τους από τους Προραφαηλίτες όπως και ο laquoιαπωνισmicroόςraquo της Αρ Νουβώ αποτελούν χαρακτηριστικά παραδείγmicroατα Παρόmicroοιες αλλα-γές σε ένα ύφος και στο κύρος που αυτό έχει microπορούν να περιγραφούν και microε όρους laquoθέλησης προς τη microορφήraquo ndash άλλωστε κανείς δεν αmicroφιβάλλει ότι απο-τελούσαν συmicroπτώmicroατα ενός ευρύτερου συνόλου τάσεων και διαθέσεων Ωστό-σο αυτό που microας ενδιαφέρει εδώ από microεθοδολογική άποψη είναι ότι microια επιλο-γή εκφράζει κάτι συνολικότερο microόνον αν microπορούmicroε να ανασυστήσουmicroε τις συνθήκες και τις διαδικασίες της Ο πλοίαρχος που θα microπορούσε να εγκατα-λείψει το πλοίο του αλλά προτίmicroησε να βυθιστεί microαζί του ήταν προφανώς ηρω-ικός microπορεί όmicroως και αυτός που κοιmicroόταν στην καmicroπίνα του και πνίγηκε να ήταν εξίσου ηρωικός αλλά δεν θα το microάθουmicroε ποτέ Αν θέλουmicroε να αντιmicroετω-πίζουmicroε το ύφος ως σύmicroπτωmicroα κάποιων γενικότερων (ενδεχοmicroένως πολύ εν-

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 61

διαφερουσών) καταστάσεων χρειαζόmicroαστε αναγκαστικά microια θεωρία των εναλ-λακτικών λύσεων και εκδοχών Αν κάθε αλλαγή είναι αναπόφευκτη και συνο-λική δεν υπάρχει τίποτε για να συγκρίνουmicroε καmicroιά κατάσταση για να ανασυστήσουmicroε κανένα σύmicroπτωmicroα και καmicroιά έκφραση για να διερευνήσουmicroε Σε αυτή την περίπτωση η αλλαγή αποτελεί σύmicroπτωmicroα τηςhellip αλλαγής και για να συγκαλυφθεί αυτή η ταυτολογία επιστρατεύεται κάποιο microεγαλεπήβο-λο εξελικτικό σχήmicroα Αυτό συνέβη όχι microόνο microε τον Riegl αλλά και microε πολλούς από τους επιγόνους του Λίγοι είναι σήmicroερα οι ιστορικοί και ακόmicroα λιγότεροι οι ανθρωπολόγοι που πιστεύουν ότι η ανθρωπότητα έχει υποστεί κάποια εmicro-φανή βιολογική αλλαγή από τη microια ιστορική περίοδο στην άλλη Ακόmicroα όmicroως και εκείνοι που θα δέχονταν ότι υπάρχει κάποια ανεπαίσθητη βαθmicroιαία γενε-τική διαφοροποίηση της ανθρωπότητας δεν θα δέχονταν ποτέ την άποψη ότι ο άνθρωπος άλλαξε τα τελευταία 3000 χρόνια (περίοδο που αντιστοιχεί σε περίπου εκατό γενιές) τόσο όσο η τέχνη του και το ύφος του55

V

Ο εξελικτισmicroός είναι νεκρός αλλά τα γεγονότα που τροφοδοτούν τον microύθο του δεν είναι εύκολο ακόmicroα και σήmicroερα να αγνοηθούν Ένα από αυτά τα γεγονότα είναι η συγγένεια ανάmicroεσα στην παιδική και την πρωτόγονη τέχνη Για τον microη ιδιαίτερα υποψιασmicroένο η συγγένεια αυτή οδηγεί στο εσφαλmicroένο δίληmicromicroα ότι οι πρωτόγονοι είτε δεν microπορούσαν να προχωρήσουν περισσότερο γιατί διέθεταν τη δεξιότητα ενός παιδιού microόνο είτε ότι δεν ήθελαν να προχωρήσουν περισσότερο γιατί εξακολουθούσαν να έχουν νοοτροπία παιδιού Και οι δυο αυτές υποθέσεις είναι προφανώς λάθος καθώς στηρίζονται στη σιωπηλή παραδοχή πως ότι είναι εύκολο για microας ήταν και πάντοτε εύκολο Ένα από τα σηmicroαντικότερα και microονιmicroότερα κέρδη από την επαφή της ιστορίας της τέχνης microε την ψυχολογία της αντίληψης είναι κατά τη γνώmicroη microου ότι δεν είmicroαστε πλέον υποχρεωmicroένοι να πιστεύουmicroε κάτι τέτοιο Στην πραγmicroατικότητα έστω και αν λυπάmicroαι για την κακή χρήση αυτής της προσέγγισης από τον ιστορικισmicroό οmicroολογώ πως νοσταλγώ κάπως την τόλmicroη των αισιόδοξων στοχαστών του 19ου αιώνα Ίσως αυτό να οφείλεται και στο ότι είχα την τύχη να διδαχτώ από τέτοια τολmicroηρά πνεύmicroατα που στις αρχές του 20ού αιώνα προσπαθούσαν να απαντήσουν στο ερώτηmicroα γιατί η τέχνη έχει ιστορία Ένας από αυτούς ήταν και ο Emanuel Loewy του οποίου η περιώνυmicroη microελέτη Η απόδοση της φύσης στην Πρώιmicroη

62 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Ελληνική τέχνη εκδόθηκε το 190056 Σε αυτό το βιβλίο περιέχεται κατά τη γνώmicroη microου ότι καλύτερο microπορεί να αντλήσει κανείς από τον εξελικτισmicroό

Ο Loewy επηρεάστηκε επίσης από τον Hildebrand και την ψυχολογία των αισθητηριακών δεδοmicroένων Όπως και αρκετοί άλλοι κριτικοί της ίδιας περιόδου ο Hildebrand απέδιδε τις ιδιοmicroορφίες της παιδικής τέχνης σε ασαφείς εικόνες microνήmicroης57 Οι εικόνες αυτές θεωρούνταν κατάλοιπα αισθητηριακών εντυπώ-σεων που καταγράφονται στη microνήmicroη όπου και συmicroπυκνώνονται σε χαρακτη-ριστικά σχήmicroατα microε τον ίδιο λίγο πολύ τρόπο που σχηmicroατίζονται χαρακτηρι-στικές εικόνες microε τη διαδοχική υπέρθεση πολλών φωτογραφιών Σε αυτή τη διαδικασία υποστήριζε ο Loewy η microνήmicroη αποβάλλει τα χαρακτηριστικά γνω-ρίσmicroατα των αντικειmicroένων όλα εκείνα τα στοιχεία που τους δίνουν την ιδιαί-τερη microορφή τους Ο πρωτόγονος καλλιτέχνης όπως και το παιδί ξεκινά από αυτές τις εικόνες microνήmicroης Έτσι θα προσπαθήσει να αποδώσει το ανθρώπινο σώmicroα microετωπικά τα άλογα σε πλάγια όψη τις σαύρες όπως φαίνονται από ψηλά Η ανάλυση του Loewy για αυτές τις αρχαϊκές microεθόδους γίνεται και σήmicroερα εν πολλοίς δεκτή αν και πρόκειται για κυκλική σε microεγάλο βαθmicroό εξή-γηση Αφού ο πρωτόγονος καλλιτέχνης δεν αντιγράφει προφανώς τον εξωτε-ρικό κόσmicroο αντιγράφει κάποιον αόρατο εσωτερικό κόσmicroο νοητικών εικόνων Η microόνη ωστόσο απόδειξη για την ύπαρξη αυτών των εικόνων προέρχεται απόhellip την τέχνη των πρωτογόνων Κανείς microας δεν έχει πιστεύω στο microυαλό του τις σχηmicroατικές παραστάσεις ανθρώπινων σωmicroάτων αλόγων ή σαυρών που υπαινίσσεται η θεωρία του Loewy Για τον καθένα από microας αυτές οι λέξεις παραπέmicroπουν και σε κάτι διαφορετικό ενώ θα υπάρχουν πάντοτε και κάποια φευγαλέα γεγονότα που δεν θα microπορούν να αναπαραχθούν microε ολοκληρωmicroένο τρόπο Οι επιφυλάξεις αυτές δεν αναιρούν πάντως την αξία των αναλύσεων του Loewy για τα κοινά στοιχεία στην τέχνη των παιδιών των ακαλλιέργητων ενηλίκων και των πρωτογόνων Ο Loewy στρέφοντας την προσοχή του όχι πλέον στην εξέλιξη της ανθρωπότητας γενικά αλλά στην πρώτη φορά που τα κοινά αυτά στοιχεία άρχισαν microεθοδικά να απορρίπτονται (στην Αρχαϊκή τέχνη στην Ελλάδα) ανέδειξε τη σηmicroασία των δυνάmicroεων εκείνων που πρέπει να υπερβεί microια τέχνη αν θέλει να πετύχει την ψευδαίσθηση της πραγmicroατικότητας Καθένα από αυτά τα βήmicroατα εmicroφανίζεται σαν κατάκτηση microιας άγνωστης έως τότε περιοχής που η νέα παράδοση εικονοπλασίας πρέπει να διασφαλίσει και να κατοχυρώσει Αυτή είναι και η αιτία που τα νέα καλλιτεχνικά πρότυπα δείχνουν πάντοτε ανεξήγητη (microε όρους laquoαισθητηριακών εντυπώσεωνraquo) ανθε-κτικότητα

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 63

Ο δάσκαλός microου στην ιστορία της τέχνης ο Julius von Schlosser έδειχνε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τον ρόλο των laquoτύπωνraquo ή ακόmicroα και των στερεοτύπων στην καλλιτεχνική παράδοση Ξεκινώντας από τη microελέτη παλαιών νοmicroισmicroά-των σύντοmicroα πέρασε στη microελέτη της Μεσαιωνικής τέχνης όπου οι microεταβο-λές των laquoτύπωνraquo είναι εmicroφανείς Το πρόβληmicroα της χρήσης των laquoπροηγούmicroε-νων τύπωνraquo στη Μεσαιωνική τέχνη δεν έπαψε ποτέ να γοητεύει τον Schloss-er παρά το ότι η επίδραση του Κρότσε τον έκανε ολοένα και πιο επιφυλακτικό απέναντι στις ψυχολογικές ερmicroηνείες (όσοι γνωρίζουν τις σκέψεις του στα ζητήmicroατα αυτά θα αναγνωρίσουν κάποια από τα αγαπηmicroένα του θέmicroατα σε αυτό το βιβλίο)58

Ότι έκανε ο Schlosser για τον Μεσαίωνα ο σύγχρονός του Aby Warburg το έκανε για την Αναγέννηση στην Ιταλία Εmicroβαθύνοντας συνεχώς στο πρό-βληmicroα τι ακριβώς αναζητούσε η Αναγέννηση στην Κλασική Αρχαιότητα ο Warburg οδηγήθηκε στην ανάλυση του ύφους της Αναγέννησης microε βάση την υιοθέτηση microιας νέας εικαστικής γλώσσας Πρόσεξε ότι τα δάνεια των καλλι-τεχνών της Αναγέννησης από την Κλασική γλυπτική δεν ήταν τυχαία αλλά αντιθέτως εmicroφανίζονταν όπου ο καλλιτέχνης αισθανόταν την ανάγκη microιας ιδιαίτερα εκφραστικής κίνησης ή χειρονοmicroίας (αυτό που ο Warburg αποκάλε-σε τελικά Pathosformel)59 Ιδιαίτερη εντύπωση προκάλεσε η επιmicroονή του Warburg στην άποψη ότι οι καλλιτέχνες του 15ου αιώνα που έως τότε θεω-ρούνταν υπέρmicroαχοι της απλής καθαρής παρατήρησης πολύ συχνά κατέφευ-γαν σε προϋπάρχοντες laquoτύπουςraquo Βοηθούmicroενοι και από την αύξηση του ενδι-αφέροντος για τα εικονογραφικά πρότυπα οι επίγονοι του Warburg κατέληγαν όλο και περισσότερο στη διατύπωση ότι η εξάρτηση από την παράδοση είναι ο κανόνας ακόmicroα και στα έργα εκείνα της Αναγέννησης και του Μπαρόκ που έως τότε θεωρούνταν νατουραλιστικά Σήmicroερα η microελέτη αυτής της συνέχει-ας έχει αντικαταστήσει σε microεγάλο βαθmicroό το παλαιότερο ενδιαφέρον για το ύφος και την εξέλιξή του60

Στο γοητευτικό του έργο Η ψυχολογία της τέχνης ο Αντρέ Μαλρό κατα-πιάνεται microε τη σηmicroασία αυτών των διαπιστώσεων61 Υπάρχει πολύς Χέγκελ και πολύς Σπένγκλερ στους ύmicroνους του Μαλρό προς τον microύθο και την αλλαγή αλλά και ριζική αmicroφισβήτηση της άποψης ότι το ύφος και η τεχνοτροπία του παρελθόντος αντικατοπτρίζει ουσιαστικά τον τρόπο microε τον οποίο οι καλλιτέχνες laquoέβλεπανraquo τον κόσmicroο Ο Μαλρό ξέρει πως η τέχνη γεννιέται από την τέχνη και όχι από τη φύση Παρrsquo όλη ωστόσο τη γοητεία του και παρά τις εmicroπνευ-σmicroένες ψυχολογικές του επισηmicroάνσεις το βιβλίο του Μαλρό δεν καταφέρνει να

64 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

microας δώσει αυτό που ο τίτλος του υπόσχεται microια ψυχολογία της τέχνης Εξα-κολουθούmicroε να microην έχουmicroε microια ικανοποιητική εξήγηση για το σκίτσο του Αλαίν [1] Ίσως όmicroως να είmicroαστε καλύτερα προετοιmicroασmicroένοι απrsquo ότι ο Riegl για να αποπειραθούmicroε microια τέτοια εξήγηση Γνωρίζουmicroε πλέον αρκετά για την επιρροή των συmicroβάσεων και τη δύναmicroη των παραδόσεων στα διάφορα γνωσιακά πεδία Οι ιστορικοί έχουν microελετήσει την επίδραση κάποιων προτύπων στον χρονικο-γράφο που επιδιώκει να καταγράψει τα πρόσφατα γεγονόταmiddot microελετητές της λογοτεχνίας όπως ο Ernst Robert Curtius έχουν επισηmicroάνει τον ρόλο των πα-ραδοσιακών κοινών τόπων στην ποίηση62 Είναι λοιπόν η ώρα να προσεγγίσει κανείς το πρόβληmicroα του ύφους και πάλι εξοπλισmicroένος όmicroως microε τις σχετικά πρόσφατες γνώσεις για τη δύναmicroη των παραδόσεων

Αντιλαmicroβάνοmicroαι ότι αυτή η εmicromicroονή στην ανθεκτικότητα των συmicroβάσεων στον ρόλο των laquoτύπωνraquo και των στερεοτύπων στην τέχνη θα συναντήσει την επιφυλακτικότητα όσων δεν έχουν δουλέψει σε αυτό το πεδίο Μια πάγια σχε-δόν κατηγορία κατά της ιστορίας της τέχνης είναι ότι επικεντρώνει το ενδια-φέρον της στην αναζήτηση επιδράσεων παραγνωρίζοντας έτσι το laquomicroυστήριοraquo της δηmicroιουργικότητας Όmicroως αυτό δεν είναι πάντοτε αλήθεια Όσο περισσό-τερο συνειδητοποιούmicroε την έντονη τάση του ανθρώπου να επαναλαmicroβάνει ότι έχει microάθει τόσο microεγαλύτερος είναι ο θαυmicroασmicroός microας για τα εξαιρετικά εκείνα άτοmicroα που καταφέρνουν να ξεφύγουν από αυτή την έmicroφυτη τάση και να ανοί-ξουν νέους δρόmicroους στους οποίους έρχονται και άλλοι να βαδίσουν

Παρrsquo όλα αυτά συχνά αναρωτιέmicroαι αν τα συmicroπεράσmicroατά microου προκύπτουν πράγmicroατι από τα δεδοmicroένα της ιστορίας της τέχνης αν η ανάγκη του τύπου της laquoφόρmicroουλαςraquo είναι τόσο καθολική όσο πιστεύω Σε ένα όmicroορφο απόσπα-σmicroα από τον Κουιντιλιανό γίνεται λόγος για τη δηmicroιουργικότητα του ανθρώ-πινου microυαλού microε τον καλλιτέχνη να αναφέρεται ως χαρακτηριστικό παράδειγ-microα laquoΠοιος καλλιτέχνης διδάχτηκε ποτέ να αναπαριστά όλα όσα υπάρχουν στη φύση hellipΠοιος τεχνίτης δεν έχει κατασκευάσει ένα σκεύος σε σχήmicroα που δεν έχει δει ποτέ τουraquo63

Πρόκειται σίγουρα για ενδιαφέρουσα παρατήρηση που όmicroως παραβλέπει το γεγονός ότι το νέο σκεύος θα ανήκει λίγο-πολύ στην ίδια οικογένεια microορφών microε αυτές που γνωρίζει ο τεχνίτης ότι η αναπαράσταση laquoόλων όσα υπάρχουν στη φύσηraquo εκ microέρους του θα συνδέεται πάντοτε microε τις αναπαραστάσεις εκείνες που οι δάσκαλοί του του κληροδότησαν64 Κανένας ιστορικός της τέχνης δεν microπορεί να υποτιmicroήσει την επίδραση του ύφους και πολύ λιγότερο βέβαια ο ιστορικός εκείνος που χαρτογραφεί τον microακρύ δρόmicroο προς την ψευδαίσθηση

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 65

VI

Για να απαντήσει κανείς σε αυτά τα κρίσιmicroα ερωτήmicroατα της επιστήmicroης microας δεν αρκεί πιστεύω να επαναλαmicroβάνει απλώς την παλαιά διάκριση σε laquoόρασηraquo και laquoγνώσηraquo ή να επιmicroένει πως κάθε αναπαράσταση γενικά βασίζεται σε συmicroβάσεις Πρέπει να αναλυθεί microέσα από νέο πρίσmicroα και microε ψυχολογικούς όρους τι ακριβώς περιλαmicroβάνει η διαδικασία της εικονοπλασίας και της ανά-γνωσης των εικόνων Σε αυτό ακριβώς το σηmicroείο εmicroφανίζεται ένα τεράστιο εmicroπόδιο Η απλή ψυχολογία στην οποία στηρίζονταν microε τόση σιγουριά ο Bar-ry και ο Ράσκιν ο Riegl και ο Loewy δεν υπάρχει πλέον για να microας καθοδη-γήσει Τα προβλήmicroατα που συνδέονται microε τη διαδικασία της αντίληψης είναι σήmicroερα τόσο microεγάλα και πολύπλοκα ώστε κανείς δεν θα microπορούσε να ισχυριστεί ότι τα αντιλαmicroβάνεται και τα κατέχει πλήρως

Ο Berenson microπορούσε να ξεκινά την περιήγησή του σε αυτά τα πεδία microε τη φράση laquoη ψυχολογία έχει διαπιστώσειhellipraquo Σήmicroερα λείπει από τα βιβλία που κυκλοφορούν αυτός ο τόνος της βεβαιότητας Ο J J Gibson λχ γράφει στην πολύ ενδιαφέρουσα microελέτη του Η αντίληψη του οπτικού κόσmicroου laquoΟι ση-microερινοί ψυχολόγοι δεν καταλαβαίνουν τι σηmicroαίνει να συλλαmicroβάνεις και να ερευ-νάς νέα χαρακτηριστικά του κόσmicroουraquo65 Ο D O Hebb στο γνωστό του βιβλίο Η οργάνωση της συmicroπεριφοράς φτάνει να υποστηρίξει πως laquoη αντίληψη του microεγέθους της φωτεινότητας και του τόνου microπορεί να ειπωθεί ότι προς το παρόν δεν ερmicroηνεύεται από καmicroιά θεωρίαraquo66 Η δυσκολία αυτή δεν περιορίζε-ται στα βασικά ζητήmicroατα Μιλώντας για τον απροσδόκητο τρόπο microε τον οποίο τα αλληλοεπικαλυπτόmicroενα χρώmicroατα microπορούν να επιδρούν το ένα στο άλλο ndashκάτι που ενδιαφέρει ιδιαίτερα τον ζωγράφοndash ο Ralph Μ Evans γράφει στο βιβλίο του Εισαγωγή στο χρώmicroα laquohellipώσπου να microπορέσουmicroε να εξηγήσουmicroε αυτά τα φαινόmicroενα χωρίς εξεζητηmicroένες υποθέσεις δεν microπορούmicroε να πούmicroε ότι καταλαβαίνουmicroε τον τρόπο microε τον οποίο λειτουργεί η οπτική διαδικασίαraquo67

Κάτω από αυτές τις συνθήκες ίσως είναι παράτολmicroο να επικαλεστούmicroε τα πορίσmicroατα ενός αβέβαιου πεδίου για να εξηγήσουmicroε τις αmicroφιβολίες microας και τις αβεβαιότητές microας Όmicroως η ενθάρρυνση για microια τέτοια απόπειρα προέρχεται ακριβώς από έναν microεγάλο πρωτοπόρο της ψυχολογίας της αντίληψης τον Wolfgang Koumlhler Στις παραδόσεις του microε τίτλο Η δυναmicroική στην ψυχολογία (1940) ο Koumlhler εκθειάζει τις αρετές της laquoκαταπάτησης ξένου εδάφους ως επιστηmicroονικής τεχνικήςraquo

laquoΟι ευτυχέστερες στιγmicroές στην ιστορία της γνώσης είναι όταν γεγονότα

66 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

που έως τότε θεωρούνταν εντελώς ιδιαίτερα συσχετίζονται ξαφνικά microε άλλα από πρώτη microατιά απόmicroακρα και φωτίζονται microε εντελώς νέο τρόπο Για να συmicroβεί κάτι τέτοιο στην ψυχολογία πρέπει να είmicroαστε πάντοτε πληροφορη-microένοι και για άλλα πράγmicroατα εκτός από το καθαυτό αντικείmicroενό microαςhellip Αν η σηmicroερινή κατάσταση της ψυχολογίας microάς προσφέρει έναν θαυmicroάσιο λόγο ndashή microάλλον microια έξοχη ευκαιρίαndash για να επεκτείνουmicroε την περιέργειά microας πέρα από το περιορισmicroένο microας πεδίο δεν θα έπρεπε να προσπαθούmicroε να αδράξουmicroε αυτή την ευκαιρίαraquo68

Ένας τουλάχιστον από τους οπαδούς του Koumlhler άδραξε πάντως την ευ-καιρία και αποτόλmicroησε το πέρασmicroα από την ψυχολογία στην τέχνη Το βιβλίο του Rudolf Arnheim Τέχνη και οπτική αντίληψη69 ασχολείται microε την εικόνα από τη σκοπιά της ψυχολογίας της ολικής microορφής (Gestalt) Η ανάγνωση αυτού του βιβλίου microού έχει προσφέρει πολλά Το κεφάλαιο για την τέχνη των παιδιών microού φάνηκε τόσο διδακτικό ώστε ένιωσα ndashmicroε ανακούφισηndash πως microπορώ πλέ-ον να σταmicroατήσω τις έρευνές microου σε αυτό το πολυσυζητηmicroένο πεδίο Από την άλλη το βιβλίο του Arnheim λέει λίγα πράγmicroατα για τον ιστορικό της τέχνης και το πρόβληmicroα του ύφους Ίσως ο συγγραφέας σπεύδει κάπως να ακολου-θήσει τον Riegl στην laquoαντικειmicroενικότητάraquo του να δικαιώσει τους πειραmicroατι-σmicroούς της τέχνης του 20ού αιώνα η οποία σε microεγάλο βαθmicroό θεωρεί το πρό-βληmicroα της ψευδαίσθησης απλή προκατάληψη των laquoφιλισταίωνraquo Το γεγονός ότι τα πρότυπα της πιστότητας και της αληθοφάνειας αλλάζουν από εποχή σε εποχή δίνει στον Arnheim την ελπίδα ότι laquomicroια νέα αλλαγή στο επίπεδο της πραγmicroατικότητας στην τέχνηraquo θα κάνει τα έργα του Πικάσσο του Μπρακ ή του Κλέε laquoνα microοιάζουν microε τα πράγmicroατα που αναπαριστούνraquo ndash αν αυτό αλη-θεύει δεν αποκλείεται στο microέλλον να δούmicroε διαφηmicroίσεις για microαντολίνα κανά-τες ή άλλα αντικείmicroενα που να κινούνται στο νέο αυτό laquoεπίπεδο πραγmicroατικό-τηταςraquo70

Το βιβλίο του W M Ivins Jr Χαρακτικά και οπτική επικοινωνία71 αποτε-λεί πικρό αντίδοτο σε αυτές τις πνευmicroατικές αναζητήσεις Κατά τον Ivins η ιστορία της αναπαράστασης microπορεί να ενταχθεί στη γενικότερη ιστορία της επιστήmicroης χωρίς καmicroιά αναφορά σε ζητήmicroατα αισθητικής

Σε αυτό το σηmicroείο θα ήθελα επίσης να microνηmicroονεύσω το βιβλίο του Anton Ehrenzweig Η ψυχανάλυση της καλλιτεχνικής όρασης και ακοής72 Η οξυδέρκεια και η τόλmicroη microε την οποία ο συγγραφέας προσπαθεί να εντάξει τα πορίσmicroατα της ψυχολογίας της Gestalt σε ένα σύστηmicroα φροϋδικών ιδεών αξίζει κάθε προ-σοχή και κάθε σεβασmicroό Ο Ehrenzweig δεν κάνει το λάθος να υποτιmicroήσει τις

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 67

δυνάmicroεις που έχει να αντιmicroετωπίσει ο επιστηmicroονικός νατουραλισmicroός στην τέ-χνη Μας δίνει ενδιαφέρουσες περιγραφές του οπτικού χάους που προσπαθεί να υποτάξει η τέχνη αλλά δεν αποφεύγει και αυτός κατά τη γνώmicroη microου την άρνηση να microελετήσει κάποια πειράmicroατα microε την αντικειmicroενική πραγmicroατικότη-τα όπως δεν αποφεύγει και την προσφυγή σε εξελικτικιστικές ερmicroηνείες

Τα τρία βιβλία που ανέφερα δείχνουν ότι εκκρεmicroούν κάποια προβλήmicroατα που ζητούν τις λύσεις τους Έχοντας ήδη προχωρήσει τη δουλειά microου όταν κυκλο-φόρησαν τα τρία βιβλία δεν microπορώ να ισχυριστώ πως οι κρίσεις microου για αυτά είναι ανεπηρέαστες Έτσι ή αλλιώς πιστεύω πως τα εν λόγω έργα δείχνουν ότι είναι πιεστική ανάγκη για τον ιστορικό του καλλιτεχνικού ύφους να διαβεί τα σύνορα που τον χωρίζουν από τον ψυχολόγο Ένα τέτοιο εγχείρηmicroα πιστεύω πως microπορεί να αποδώσει κάτι πολύ περισσότερο από microερικές microεmicroονωmicroένες περιπτώσεις ψυχολογικών πειραmicroάτων O ριζικός αναπροσανατολισmicroός κάθε παραδοσιακής ιδέας για τον ανθρώπινο νου δεν microπορεί να αφήσει ανεπηρέαστο τον ιστορικό της τέχνης Αυτός ο αναπροσανατολισmicroός είναι ndashέστω και έmicromicroε-σαndash φανερός στην αντιmicroετώπιση της παιδικής τέχνης από τον Arnheim κα-θώς και στις απόψεις του Ehrenzweig για την ασύνειδη αντίληψη ndash έστω και αν ο χαρακτήρας και η σηmicroασία ενός τέτοιου αναπροσανατολισmicroού συσκοτί-ζεται κάπως από την εmicromicroονή τους στις ιδέες και στην ορολογία microιας συγκε-κριmicroένης ψυχολογικής σχολής και θεωρίας Οι βασικοί όροι που χρησιmicroο- ποιούσαν microε εmicroπιστοσύνη καλλιτέχνες κριτικοί και ιστορικοί της τέχνης έχουν χάσει σε microεγάλο βαθmicroό το κύρος τους και την αξία τους Έννοιες όπως laquomicroίmicroη-ση της φύσηςraquo laquoεξιδανίκευσηraquo ή laquoαφαίρεσηraquo στηρίζονται στην παραδοχή ότι προηγούνται οι laquoαισθητηριακές εντυπώσειςraquo οι οποίες εν συνεχεία υπό-κεινται στην απαραίτητη επεξεργασία παραmicroορφώνονται ή γενικεύονται

Ο Κ Ρ Πόππερ αποκαλεί αυτές τις απόψεις laquoθεωρία του microυαλού-κουβάraquo ενός microυαλού δηλαδή όπου σωρεύονται τα laquoαισθητηριακά δεδοmicroέναraquo Έχοντας αποδείξει το αβάσιmicroο αυτής της βασικής παραδοχής στο πεδίο της επιστηmicroο-νικής microεθόδου και της θεωρίας της γνώσης ο Πόππερ επιmicroένει σε ότι αποκα-λεί laquoθεωρία του προβολέαraquo δίνοντας έmicroφαση στις δραστηριότητες του ζωντα-νού οργανισmicroού που δεν σταmicroατά ποτέ να εξετάζει και να ερευνά το περιβάλλον του73 Η γονιmicroότητα microιας τέτοιας προσέγγισης αρχίζει να γίνεται ολοένα και πιο αισθητή σε πολλούς τοmicroείς της ψυχολογίας Όσο και αν οι θεωρίες διαφέ-ρουν microεταξύ τους η έmicroφασή τους microετατοπίζεται σταθερά από τα ερεθίσmicroατα στην ανταπόκριση του οργανισmicroού ανταπόκριση που είναι αρχικά αόριστη και γενική για να γίνει σταδιακά πιο εξειδικευmicroένη και σύνθετη

68 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

laquoΗ πορεία της microάθησης είναι από το αόριστο προς το συγκεκριmicroένο και όχι από τις αισθήσεις προς την αντίληψηraquo γράφει ο J J Gibson74 Και ο L von Bertalanffy microιλώντας για τη θεωρητική βιολογία συmicroπληρώνει laquoΗ σύγχρονη έρευνα δείχνει ότι πιθανότατα υπάρχουν στην αρχή ανοργάνωτα και άmicroορφα σύνολα στο πλαίσιο των οποίων συντελείται βαθmicroιαία η διαφοροποίη-σηraquo75

Εύκολα θα microπορούσε κανείς να παραλληλίσει αυτές τις φράσεις microε τις από-ψεις του Πιαζέ για τη νοητική ανάπτυξη των παιδιών76 ή του Φρόυντ και των επιγόνων του για τη συναισθηmicroατική εξέλιξή τους77 Ακόmicroα και οι πρόσφατες microελέτες για το πώς laquomicroαθαίνουνraquo οι microηχανές δείχνουν προς την ίδια κατεύθυν-ση από το γενικό στο ειδικό78 Σε όσα ακολουθούν επιδίδοmicroαι microερικές φορές σε παρόmicroοιους παραλληλισmicroούς έστω και αν γνωρίζω τους κινδύνους που συνε-πάγονται αυτοί οι ερασιτεχνισmicroοί και το να microπαίνει κανείς laquoσε ξένα χωράφιαraquo Η προσέγγισή microου αυτή δικαιώνεται microόνο στο microέτρο που το βιβλίο microου θα αποδειχθεί χρήσιmicroο για την καθηmicroερινή δουλειά του ιστορικού της τέχνης ∆εν ήταν εύκολο να εντρυφήσω στο θέmicroα της ψευδαίσθησης χωρίς microια θεωρία της αντίληψης Σε αυτό ακριβώς το πεδίο ο τρόπος σκέψης που ανέφερα αποδεί-χθηκε εξαιρετικά χρήσιmicroος79 Το θεωρητικό microοντέλο αυτής της προσέγγισης που οι ρίζες του βρίσκονται στον Καντ διατυπώνεται microε τον πιο συστηmicroατικό και συνεκτικό τρόπο στο βιβλίο του Φ Α φον Χάγεκ Η αισθητηριακή τάξη80 Πάνω απrsquo όλα πάντως έχω επωφεληθεί από την εmicromicroονή του Πόππερ στον ρόλο της πρόβλεψης και των τεστ Στην ψυχολογία η προσέγγιση αυτή υιο-θετείται από τους Jerome S Bruner και Leo Postman που υποστηρίζουν ότι laquoόλες οι γνωστικές διεργασίες ανεξάρτητα αν παίρνουν τη microορφή αντιλήψεων σκέψεων ή ανακλήσεων αποτελούν ldquoυποθέσειςrdquo του οργανισmicroούhellip και απαι-τούν ldquoαπαντήσειςrdquo microε τη microορφή κάποιας παραπέρα εmicroπειρίας απαντήσεις που θα τις επιβεβαιώσουν ή θα τις καταρρίψουνraquo81

Σε αυτό το πλαίσιο ο Πόππερ έχει επισηmicroάνει πως οι επιβεβαιώσεις αυτών των laquoυποθέσεωνraquo δεν microπορούν παρά να είναι προσωρινές ενώ η απόρριψή τους οριστική82 ∆εν υπάρχει εποmicroένως αυστηρή διάκριση microεταξύ ψευδαίσθησης και αντίληψης Η αντίληψη χρησιmicroοποιεί όλα της τα microέσα για να ξεριζώσει τις επιβλαβείς ψευδαισθήσεις αλλά συχνά αποτυγχάνει να laquoαπορρίψειraquo microια εσφαλmicroένη υπόθεση ndash όταν λχ έχει να κάνει microε ιλουζιονιστικά έργα τέχνης

Πιστεύω βάσιmicroα πως microια τέτοια θεωρία laquoτης δοκιmicroής και του σφάλmicroατοςraquo για την αντίληψη θα microπορούσε να αποδειχθεί γόνιmicroη και για άλλους επιστη-microονικούς κλάδους εκτός από τον δικό microου αλλά δεν σκοπεύω να επιmicroείνω εδώ

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 69

ως προς αυτό Κύριο microέληmicroά microου είναι η ανάλυση της εικονοπλασίας ο τρόπος microε άλλα λόγια microε τον οποίο οι καλλιτέχνες ανακάλυψαν κάποια από αυτά τα microυστικά της όρασης microέσω laquoτης δηmicroιουργίας και της αναπαραγωγήςraquo Οι Αιγύπτιοι του Αλαίν [1] πριν microπορέσουν να δηmicroιουργήσουν microια ψευδαίσθηση της πραγmicroατικότητας έπρεπε να microάθουν όχι laquoνα αντιγράφουν ότι βλέπουνraquo αλλά να χειρίζονται κάποιους διφορούmicroενους κώδικες σηmicroείων στους οποίους οφείλουmicroε να στηριζόmicroαστε για τη σταθερή microας όραση ώσπου η εικόνα τους να γίνει ένα microε την πραγmicroατικότητα Με άλλα λόγια αντί να απαντήσουν στο δίληmicromicroα laquoκουνέλι ή πάπιαraquo έπρεπε να ανακαλύψουν το παιχνίδι laquoτελάρο ή φύσηraquo που παιζόταν microε ένα σύνολο γήινων χρωmicroάτων ικανών ndashαπό microακριά τουλάχιστονndash να καταλήξουν σε ψευδαίσθηση Καλλιτεχνικό ή όχι αυτό το παιχνίδι δεν microπορούσε παρά να είναι απόρροια πολλών διαδοχικών laquoδοκιmicroών και σφαλmicroάτωνraquo Ως πείραmicroα στο πλαίσιο microιας θεωρίας της αντίληψης η ιλουζιονιστική τέχνη παρουσιάζει ενδιαφέρον ακόmicroα και σε microια περίοδο η οποία την έχει εξοβελίσει για χάρη άλλων τρόπων έκφρασης

Με κίνδυνο να αποκαλύψω όλη την laquoπλοκήraquo από την αρχή δεν διστάζω να δηλώσω για τον βιαστικό αναγνώστη ή κριτικό ότι τα συmicroπεράσmicroατα που υπαινίσσοmicroαι εδώ εκτίθενται αναλυτικά στο Κεφάλαιο 9 του βιβλίου όπου και επανέρχονται κάποια από τα ζητήmicroατα που θίγω στην Εισαγωγή Κάθε βιβλίο που επικεντρώνεται σε ένα βασικό συmicroπέρασmicroα πρέπει να χτίζεται όπως microια αψίδα Η laquoκλείδαraquo θα είναι σαν να κρέmicroεται στον αέρα αν δεν υποστηρίζεται από τους άλλους αψιδόλιθους Όλα τα κεφάλαια αυτού του βιβλίου στρέφονται κατά κάποιον τρόπο προς το κέντρο του προβλήmicroατος αλλά και στηρίζονται από τον σκελετό του κτιρίου Τα όρια της microίmicroησης που προκύπτουν από το εκφραστικό microέσο και το laquoσχήmicroαraquo οι σχέσεις φόρmicroας και λειτουργίας στην εικονοπλασία και πάνω απrsquo όλα η σηmicroασία της συmicromicroετοχής του θεατή για τη διαλεύκανση των αmicroφισηmicroιών δικαιώνουν τελικά την τολmicroηρή πρόταση ότι η τέχνη έχει ιστορία επειδή οι ψευδαισθήσεις της τέχνης δεν είναι microόνον ο καρ-πός της ανάλυσης των φαινοmicroένων από τον καλλιτέχνη αλλά και τα απαραί-τητα εργαλεία για microια τέτοια ανάλυση Ελπίζω ότι ο αναγνώστης δεν θα κλείσει το βιβλίο σε αυτό το σηmicroείο αλλά θα microε ακολουθήσει στη δοκιmicroή και την εφαρmicroογή αυτής της προσέγγισης στη φυσιογνωmicroική έκφραση και ακό-microα παραπέρα έως τα όρια της αισθητικής αυτής της Γης της Επαγγελίας που microόνο φευγαλέα θα microπορέσει να τη δει από microακριά

Καταλαβαίνω πως οι microακροσκελείς αναφορές στις θεωρίες της αντίληψης είναι κάπως κουραστικές για τον αναγνώστη που θέλει να φτάνει πάντοτε στην

70 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

καρδιά αυτού που ονοmicroάζουmicroε τέχνη Ωστόσο πιστεύω πως προκειmicroένου να συζητηθούν τα ζωτικά προβλήmicroατα της τέχνης απαιτείται πάντοτε να ξεκα-θαρίσει το ευρύτερο τοπίο Αυτή microου η πεποίθηση ενισχύεται απrsquo όσα γράφει ο microακαρίτης φίλος microου Ernst Kris ndashmicroε τον οποίο συχνά συζητούσα όλα αυτά τα ζητήmicroαταndash στο βιβλίο του Ψυχαναλυτικές αναζητήσεις στην τέχνη83

laquoΈχουmicroε πλέον συνειδητοποιήσει ότι η τέχνη δεν παράγεται σε κενό αέρος ότι όλοι οι καλλιτέχνες έχουν προδρόmicroους και πρότυπα αποτελώντας όπως και οι επιστήmicroονες microέρη microιας παράδοσης και δουλεύοντας σε συγκεκριmicroένο πάντοτε πλαίσιο προβληmicroάτων Ο βαθmicroός στον οποίο ελέγχει κανείς τα εκ-φραστικά του microέσα και η ελευθερία ndashσε ορισmicroένες τουλάχιστον περιόδουςndash να τροποποιεί αυτό το αυστηρό πλαίσιο αποτελούν προφανώς microέρος microιας περίπλο-κης κλίmicroακας microε την οποία microετράmicroε την επιτυχία Η ψυχανάλυση από την πλευρά της λίγα πράγmicroατα έχει συνεισφέρει έως τώρα στην κατανόηση αυτού του πλαισίου Η ψυχολογία του καλλιτεχνικού ύφους δεν έχει γραφτεί ακόmicroηraquo

Το κενό που επισηmicroαίνει ο Kris δεν πρόκειται φυσικά να καλυφθεί microε τα κεφάλαια που ακολουθούν Το laquoαίνιγmicroα του ύφουςraquo microπορεί να απαντηθεί microόνον από την ψυχολογία της αναπαράστασης Υπάρχουν πάντοτε οι ανεξιχνίαστες πιέσεις της microόδας και τα microυστήρια του γούστου84 Αν όmicroως θέλουmicroε κάποτε να κατανοήσουmicroε τις επιπτώσεις αυτών των παραγόντων στην αναπαράστα-ση και κατrsquo επέκταση στην τέχνη πρέπει πρώτα να αναζητήσουmicroε microια απά-ντηση στα απλούστερα ερωτήmicroατα που θέτει το σκίτσο του Αλαίν

50 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

τητας γιατί κάποιες microεγαλοφυΐες όπως ο Τζόττο έθεσαν τα θεmicroέλια στα οποία έχτισαν οι άλλοι Έτσι για τον microυστηριώδη Στέφανο (ντα Βερόνα) διαβάζουmicroε laquoΑν και οι προσπάθειές του για απόδοση των microορφών microε προοπτική βράχυνση παρουσιάζουν σοβαρές αδυναmicroίεςhellip λόγω δυσκολιών του στην εκτέλεση ωστό-σο όντας ο πρώτος που ερεύνησε αυτές τις δυσκολίες είναι πολύ πιο αξιοmicroνη-microόνευτος απrsquo ότι εκείνοι που τον ακολούθησαν microε ένα πιο microεθοδικό και πειθαρ-χηmicroένο ύφοςraquo25 Με άλλα λόγια ο Βαζάρι αντιmicroετώπιζε την ανακάλυψη των microεθόδων αναπαράστασης σαν τόσο microεγάλο και δύσκολο συλλογικό εγχείρηmicroα ώστε να είναι απαραίτητος ένας κάποιος laquoκαταmicroερισmicroός εργασίαςraquo Για τον Ταντέο Γκάντι γράφει laquoΟ Ταντέο υιοθέτησε την τεχνοτροπία του Τζόττο αλλά δεν τη βελτίωσε σηmicroαντικά παρά microόνον ως προς το χρώmicroα που έγινε πιο ζωηρό και πιο διαυγές Ο Τζόττο είχε δώσει τόσο microεγάλη σηmicroασία στο να βελτιώσει άλλες πλευρές της τέχνης της ζωγραφικής ώστε στα χρώmicroατά του ήταν απλώς επαρκής Έτσι ο Ταντέο που είχε ήδη γνωρίσει και αφοmicroοιώσει τα επιτεύγmicroατα του Τζόττο είχε την άνεση να προσθέσει τη δική του συmicroβο-λή βελτιώνοντας το χρώmicroαraquo26

Ελπίζω να αποδείξω microε όσα θα ακολουθήσουν ότι η άποψη αυτή δεν είναι σε καmicroιά περίπτωση τόσο αφελής όσο φαίνεται ορισmicroένες φορές Φαίνεται αφελής microόνο και microόνο επειδή ο Βαζάρι δεν microπορούσε να αποσυνδέσει την ιδέα της καλλιτεχνικής επινόησης και ανακάλυψης από τη microίmicroηση της φύσης Η αντίφαση αυτή είναι ιδιαίτερα φανερή σε όσα αναφέρει ο Βαζάρι για τον Μα-ζάτσο στον οποίο αποδίδει την ανακάλυψη ότι laquoη ζωγραφική δεν είναι τίποτε άλλο παρά απεικόνιση όλων των ζωντανών πραγmicroάτων της φύσης microέσω του σχεδίου και του χρώmicroατος τα οποία επίσης προέρχονται από την ίδια τη φύ-σηraquo Λχ ο Μαζάτσο laquoσυνήθιζε να αποδίδει τα ρούχα microε λίγες πτυχώσεις να πέφτουν αρκετά ελεύθερα όπως ακριβώς είναι στο φυσικό τουςmiddot η συνήθειά του αυτή αποδείχθηκε πολύ χρήσιmicroη για τους microεταγενέστερους καλλιτέχνες και εποmicroένως αξίζει να του πιστώσει κανείς την ανακάλυψή τηςraquo27

∆ικαιολογηmicroένα ο αναγνώστης θα microπορούσε να αναρωτηθεί τι ήταν αυτό που εmicroπόδιζε τους ζωγράφους πριν από τον Μαζάτσο να αποδώσουν το φυσικό ελεύθερο laquoπέσιmicroοraquo των ρούχων Η διατύπωση αυτού του ερωτήmicroατος και οι πρώτες προσπάθειες να απαντηθεί συνδέονται ακόmicroα και σήmicroερα microε την ακα-δηmicroαϊκή παράδοση στη διδασκαλία της τέχνης

Το ερώτηmicroα τι σηmicroαίνει laquoπαρατηρώ τη φύσηraquo ndashαυτό που σήmicroερα ονοmicroά-ζεται ψυχολογία της αντίληψηςndash πρωτοεmicroφανίστηκε microε τη microορφή πρακτικού προβλήmicroατος στη διδασκαλία της τέχνης Ο ακαδηmicroαϊκός δάσκαλος που επι-

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 51

ζητούσε την ακρίβεια της αναπαράστασης ανακάλυπτε ndashόπως ανακαλύπτου-microε και εmicroείς σήmicroεραndash ότι οι δυσκολίες των microαθητών του οφείλονταν στην ανικανότητά τους όχι microόνο να αντιγράψουν αλλά και να laquoδουνraquo τη φύση Στις αρχές του 18ου αιώνα ο Jonathan Richardson παρατηρούσε σχετικά laquohellipΚανείς δεν βλέπει πώς είναι τα πράγmicroατα αν δεν ξέρει πώς πρέπει να είναι Το ότι το αξίωmicroα αυτό ισχύει γίνεται φανερό αν δει κανείς το ακαδηmicroαϊκό σχέδιο κάποιου που αγνοεί τη δοmicroή του ανθρώπινου σώmicroατος των αρθρώσεων και της ανατοmicroίας γενικά σε αντιπαραβολή microε το σχέδιο κάποιου που γνωρίζει και καταλαβαίνει πολύ καλά όλα αυτάhellip Και οι δυο βλέπουν το ίδιο πράγmicroα αλλά microε διαφορετικό ο καθένας microάτιraquo28

Τέτοιου τύπου παρατηρήσεις δεν απείχαν πολύ από την άποψη ότι οι αλλα-γές στο ύφος όπως τις είχε περιγράψει ο Βαζάρι δεν οφείλονταν microόνο σε αυ-ξηmicroένη δεξιότητα αλλά και σε διαφορετικούς τρόπους να βλέπει κανείς τον κόσmicroο Ήδη από τον 18ο αιώνα σε microια από τις παραδόσεις του στη Βασιλική Ακαδηmicroία ο ακαδηmicroαϊκός δάσκαλος James Barry απορούσε για την πληρο-φορία του Βαζάρι ότι την Παναγία Ρουτσελλάι του Τσιmicroαmicroπούε (σήmicroερα απο-δίδεται στον Ντούτσο) τη θεωρούσαν αριστούργηmicroα τον 13ο αιώνα [4] laquoΟι microεγάλες αδυναmicroίες αυτού του έργου του Τσιmicroαmicroπούεraquo έλεγε ο Barry laquoθα microπορούσαν να κάνουν κάποιον να πιστέψει πως ο καλλιτέχνης δεν είχε ουσια-στικά εικόνα της φύσης όταν το ζωγράφισε Η microίmicroηση ωστόσο στην παλαι-ότερη τέχνη θυmicroίζει τη σχετική διαδικασία στα παιδιά τίποτε δεν είναι ορατό ακόmicroα και στον καθρέφτη αν δεν είναι από πριν γνωστό και ζητούmicroενο Οι άπειρες διαφορές microεταξύ των περιόδων γνώσης και άγνοιας δείχνουν σε ποιο βαθmicroό η επέκταση ή περιστολή του οπτικού microας πεδίου εξαρτάται από αρκε-τούς άλλους παράγοντες πέρα από τη φυσική microας όραση Οι άνθρωποι σε δι-άφορες εποχές έβλεπαν και θαύmicroαζαν περιορισmicroένα επειδή γνώριζαν περιορι-σmicroέναraquo29

Κάτω και από την επίδραση των νέων επιστηmicroονικών δεδοmicroένων για την όραση και την παρατήρηση τα ζητήmicroατα αυτά απασχολούσαν πολύ τους καλλιτέχνες των αρχών του 19ου αιώνα laquoΗ τέχνη να διαβάζεις τη φύσηraquo έλεγε ο Κόνσταmicroπλ microε το γνωστό γλαφυρό του ύφος laquoείναι κάτι που πρέπει κανείς να το microάθει microε τον ίδιο τρόπο που microαθαίνει και την τέχνη να διαβάζει τα ιερογλυφικά των Αιγυπτίωνraquo30 Πρόκειται για microια κατrsquo εξοχήν αιχmicroηρή πα-ρατήρηση αν λάβει κανείς υπόψη ότι δεν απευθύνεται τόσο στους άλλους καλλιτέχνες όσο στο κοινό Το συmicroπέρασmicroα στο οποίο καταλήγει ο Κόν-σταmicroπλ είναι ότι το κοινό δεν έχει δικαίωmicroα να κρίνει την πιστότητα ή microη ενός

52 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

πίνακα γιατί η οπτική του συσκοτίζεται από άγνοια και προκαταλήψεις Το 1843 ο Ράσκιν έγραψε το έργο του Σύγχρονοι ζωγράφοι για να υπερασπιστεί τον Τέρνερ microε βάση αυτήν ακριβώς την άποψη Η πραγmicroατεία του Ράσκιν είναι ίσως η τελευταία και πειστικότερη απόπειρα να ερmicroηνευτεί η ιστορία της τέχνης microε βάση την πορεία προς την εικαστική αλήθεια σύmicroφωνα microε την πα-ράδοση του Πλίνιου και του Βαζάρι31 Ο Τέρνερ είναι ανώτερος από τον Κλοντ

4 Παναγία Ρουτσελλάι περ 1285

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 53

Λορραίν ή τον Καναλέττο υποστηρίζει ο Ράσκιν γιατί είναι φανερό πως γνω-ρίζει περισσότερα απrsquo ότι εκείνοι για τη φύση και τα οπτικά εφέ Αυτή όmicroως η αλήθεια της φύσης laquoδεν είναι ευδιάκριτη στις ακαλλιέργητες αισθήσειςraquo Αν ο κριτικός αναλύσει τη δοmicroή των κυmicroάτων και του συννεφιασmicroένου ουρανού των βράχων και της βλάστησης θα αναγνωρίσει τελικά πως ο Τέρνερ είναι πάντοτε σωστός Η πρόοδος της τέχνης microετατρέπεται έτσι σε αγώνα κατά των προκαταλήψεων της παράδοσης Είναι αργή επειδή είναι δύσκολο να αποσυνδέσουmicroε αυτό που πραγmicroατικά βλέπουmicroε από αυτό που απλώς γνωρί-ζουmicroε να ανακτήσουmicroε microε άλλα λόγια το laquoαθώο microάτιraquo (ο Ράσκιν έκανε ευρύ-τερα γνωστό τον όρο) που απαιτείται

Χωρίς να το γνωρίζει ο Ράσκιν προσέφερε έτσι το εκρηκτικό microείγmicroα που θα τίναζε στον αέρα το οικοδόmicroηmicroα της ακαδηmicroαϊκής τέχνης και διδασκαλίας Για τον Barry laquoη απλή επάνοδος στη φυσική microας όρασηraquo δεν ήταν σε θέση να δώσει τίποτε καλύτερο από την Παναγία Ρουτσελλάι Για τον Ράσκιν και τους επιγόνους του στόχος του καλλιτέχνη έπρεπε να είναι η επάνοδος στην άδολη αλήθεια της φυσικής όρασης Οι ανακαλύψεις των ιmicroπρεσιονιστών και οι ζωηρές συζητήσεις που αυτές προκάλεσαν αύξησαν το ενδιαφέρον των καλ-λιτεχνών και των κριτικών για τα laquomicroυστήριαraquo της αντίληψης Είχαν άραγε δίκιο οι ιmicroπρεσιονιστές όταν ισχυρίζονταν ότι έβλεπαν τον κόσmicroο όπως τον ζωγράφιζαν ότι αναπαρήγαν laquoτην εικόνα στον αmicroφιβληστροειδήraquo Αυτός ήταν ο στόχος προς τον οποίο έτεινε ολόκληρη η ιστορία της τέχνης Θα έλυνε τε-λικά η ψυχολογία της αντίληψης τα προβλήmicroατα του καλλιτέχνη

IV

Η σχετική συζήτηση αποκάλυψε αυτό που ήταν αναπόφευκτο να αποκαλύψει η επιστήmicroη είναι ουδέτερη και ο καλλιτέχνης αν θέλει να επικαλείται τα πο-ρίσmicroατά της πρέπει να διακινδυνεύσει Η διάκριση ανάmicroεσα στο τι πραγmicroατι-κά βλέπουmicroε και τι νοητικά συmicroπεραίνουmicroε είναι τόσο παλιά όσο και η συζή-τηση για την ανθρώπινη αντίληψη Ο Πλίνιος συmicroπυκνώνει τις σχετικές από-ψεις της Κλασικής Αρχαιότητας όταν γράφει ότι laquoο νους είναι το πραγmicroατικό όργανο όρασης και παρατήρησης τα microάτια λειτουργούν σαν σκεύος που υπο-δέχεται και microεταβιβάζει το ορατό microέρος όσων συνειδητοποιούmicroεraquo32 Ο Πτολε-microαίος αφιερώνει αρκετά αποσπάσmicroατα από τα Οπτικά του (περ 150 microΧ) στον ρόλο που διαδραmicroατίζει η κρίση στη διαδικασία της όρασης33 Ο microεγαλύ-

54 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

τερος Άραβας microελετητής του θέmicroατος ο Αλχάζεν (πέθ 1038) δίδαξε στη microεσαιωνική ∆ύση τη διάκριση microεταξύ αίσθησης γνώσης και συνεπαγωγής που αποτελούν όλες στοιχεία της αντίληψης laquoΤίποτε απrsquo όσα βλέπουmicroεraquo λέει laquoδεν γίνεται αντιληπτό microόνο microε την αίσθηση της όρασης εκτός από το φως και τα χρώmicroαταraquo34 Τα προβλήmicroατα που έθετε αυτή η παράδοση επα-νήλθαν στο προσκήνιο όταν ο Τζον Λοκ αρνήθηκε την ύπαρξη σύmicroφυτων εν-νοιών και ισχυρίστηκε ότι όλες microας οι γνώσεις αποκτώνται microέσω των αισθή-σεων Αν όmicroως το microάτι αντιδρά microόνο στο φως και στα χρώmicroατα από πού προέρχεται η γνώση microας για την τρίτη διάσταση Στο έργο του Νέα θεωρία της όρασης που εκδόθηκε το 1709 ο Μπέρκλεϋ επανήλθε στο πρόβληmicroα για να καταλήξει στο συmicroπέρασmicroα ότι η γνώση microας του χώρου και του όγκου δεν microπορεί να αποκτηθεί παρά microόνο microέσω της αίσθησης της αφής και της κίνησης Αυτή η αναφορά σε laquoαισθητηριακά δεδοmicroέναraquo που ξεκίνησε microε τους Άγγλους εmicroπειριστές εξακολουθούσε να κυριαρχεί στις ψυχολογικές έρευνες έως τον 19ο αιώνα οπότε και αναπτύχθηκε η επιστήmicroη της οπτικής από τον Χέλmicro-χολτς και άλλους Ούτε όmicroως ο Μπέρκλεϋ ούτε ο Χέλmicroχολτς έκαναν το λάθος να microπερδέψουν την όραση microε την οπτική εντύπωση Αντιθέτως η διάκριση ανάmicroεσα σε ότι ονοmicroάζουmicroε συχνά laquoεντύπωσηraquo ndashτην απλή καταγραφή των ερεθισmicroάτωνndash και τη νοητική διεργασία της αντίληψης που κατά τον Χέλ-microχολτς στηρίζεται στην laquoασύνειδη συνεπαγωγήraquo αποτελούσε κοινό τόπο για την ψυχολογία του 19ου αιώνα35

∆εν ήταν λοιπόν δύσκολο να αντικρουστούν τα ψυχολογικά επιχειρήmicroατα των ιmicroπρεσιονιστών ότι οι πίνακές τους έδειχναν τον κόσmicroο laquoόπως πραγmicroα-τικά τον βλέπουmicroεraquo microε εξίσου ισχυρά ψυχολογικά επιχειρήmicroατα για την εξάρ-τηση της παραδοσιακής τέχνης από τις νοητικές διεργασίες Στην πορεία αυτής της διαmicroάχης που άρχισε γύρω στα τέλη του 19ου αιώνα η γενική και βολική έννοια της microίmicroησης κατέρρευσε αφήνοντας καλλιτέχνες και κριτικούς σε σύγχυση

Σηmicroαντικός από αυτή την άποψη είναι ο ρόλος ορισmicroένων Γερmicroανών στο-χαστών Ένας από αυτούς ο Konrad Fiedler επέmicroενε πως σε αντίθεση microε ότι ισχυρίζονταν οι ιmicroπρεσιονιστές laquoακόmicroα και η πιο απλή αισθητηριακή εντύπωση που microοιάζει microε πρώτη ύλη των νοητικών διεργασιών είναι ήδη ένα νοητικό γεγονός ενώ αυτό που ονοmicroάζεται εξωτερικός κόσmicroος είναι στην πραγmicroατικότητα προϊόν σύνθετων ψυχολογικών διαδικασιώνraquo36

Ένας φίλος του Fiedler ο νεοκλασικός γλύπτης Adolf von Hildebrand επιχείρησε να αναλύσει αυτές τις διαδικασίες στο βιβλιαράκι του microε τίτλο Το

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 55

πρόβληmicroα της microορφής στις εικαστικές τέχνες που εκδόθηκε το 1893 και προκά-λεσε το ζωηρό ενδιαφέρον microιας ολόκληρης γενιάς37 Ο Hildebrand αmicroφισβή-τησε επίσης τα ιδεώδη του επιστηmicroονικού νατουραλισmicroού επικαλούmicroενος την ψυχολογία της αντίληψης Αν επιχειρήσουmicroε να αναλύσουmicroε τις νοητικές microας εικόνες στα συστατικά τους στοιχεία θα δούmicroε ότι αποτελούνται από αισθη-τηριακά δεδοmicroένα που απορρέουν από την όραση αλλά και από αναmicroνήσεις αφής και κίνησης Μια σφαίρα λχ εmicroφανίζεται στο microάτι σαν επίπεδος δί-σκος η αφή είναι εκείνη που microας πληροφορεί για τις ιδιότητες του χώρου και του σχήmicroατος Κάθε απόπειρα του καλλιτέχνη να απεκδυθεί αυτές τις γνώσεις είναι microάταιη αφού χωρίς αυτές δεν αντιλαmicroβάνεται καν τον κόσmicroο Αποστολή του αντιθέτως είναι να laquoεπανορθώσειraquo την έλλειψη κίνησης του έργου του microέσω microιας εικόνας που να microεταδίδει όχι microόνον οπτικές αισθήσεις αλλά και τις απτικές εκείνες microνήmicroες που θα microας επιτρέψουν να ανασυγκροτήσουmicroε την τριδιάστατη φόρmicroα στο microυαλό microας

∆εν είναι ασφαλώς τυχαίο ότι η περίοδος κατά την οποία η συζήτηση αυτή βρισκόταν σε έξαρση ήταν και η περίοδος χειραφέτησης της τέχνης από την αρχαιογνωσία τη βιογραφία την αισθητική38 Θέmicroατα που έως τότε θεωρού-νταν ξεκαθαρισmicroένα άρχισαν να επανεκτιmicroώνται και να αντιmicroετωπίζονται microέσα από νέο πρίσmicroα Όταν το 1896 ο Bernard Berenson έγραψε το εmicroπνευ-σmicroένο δοκίmicroιό του για τους Φλωρεντινούς ζωγράφους ακολούθησε τις βασικές γραmicromicroές της ανάλυσης του Hildebrand39 Με το χάρισmicroά του για microεστές και επιγραmicromicroατικές φράσεις ο Berenson συνόψισε το βιβλίο του Hildebrand στη φράση laquoΟ ζωγράφος microπορεί να εκπληρώσει τους στόχους του microόνον προσδί-δοντας απτικές αξίες (tactile values) σε ερεθίσmicroατα του αmicroφιβληστροειδούςraquo Κατά τον Berenson η σηmicroασία και η προσοχή που δίνουmicroε στο έργο του Τζότ-το ή του Πολαγιουόλο οφείλεται στο ότι πέτυχαν αυτό ακριβώς

Τρία χρόνια αργότερα το 1899 ο Heinrich Woumllfflin δεν παρέλειψε να απο-τίσει φόρο τιmicroής στον Hildebrand στον πρόλογο του έργου του Η Κλασική τέχνη40 Το ιδεώδες της σαφήνειας και της αρmicroονικής διάταξης του χώρου που ο Woumllfflin εντοπίζει στα αριστουργήmicroατα του Ραφαήλ είναι εξίσου επηρεα-σmicroένο από τον Hildebrand όσο και η άποψη του Berenson για τον Τζόττο Ο Woumllfflin όmicroως διαπίστωσε ότι οι αναλυτικές κατηγορίες του Hildebrand ήταν κατάλληλες όχι microόνον ως βοηθητικές για τη διατύπωση αξιολογικών κρίσεων αλλά και ως εργαλεία για την ανάλυση των ποικίλων τρόπων ανα-παράστασης Οι δυο πόλοι γύρω από τους οποίους στρέφεται το θεmicroελιώδες έργο του Βασικές έννοιες της ιστορίας της τέχνης41 η σαφήνεια της Αναγέννησης

56 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

και το πληθωρικό στοιχείο του Μπαρόκ οφείλουν επίσης πολλά στις απόψεις του Hildebrand Ο Woumllfflin ήταν αυτός που επέβαλε τον όρο laquoιστορία της όρασηςraquo στην ιστορία της τέχνης αλλά και εκείνος ο οποίος προειδοποίησε για τους κινδύνους που συνεπάγεται το να δίνει κανείς σε αυτή τη microεταφορά microεγαλύτερη αξία απrsquo όση πραγmicroατικά έχει Ο ίδιος δεν έκανε ποτέ το σφάλmicroα να microπερδέψει την απλή περιγραφή microε την ερmicroηνεία Παρά το ότι γνώριζε όσο λίγοι ιστορικοί της τέχνης το πρόβληmicroα που θέτει η ίδια η ύπαρξη των διαφο-ρετικών τρόπων αναπαράστασης χάρη και στην αυτοσυγκράτηση που είχε κληρονοmicroήσει από τον microεγάλο του πρόγονο τον Jakob Burckhardt ποτέ δεν επιδόθηκε σε αόριστες υποθέσεις για τους απώτερους λόγους των ιστορικών αλλαγών

Το βάρος εποmicroένως να συνδυάσει τις απόψεις του Hildebrand microε τη microελέ-τη της καλλιτεχνικής εξέλιξης έπεσε στον τρίτο από τους πατέρες της laquoιστο-ρίας του καλλιτεχνικού ύφουςraquo τον Alois Riegl Φιλοδοξία του Riegl ήταν να καταστήσει την ιστορία της τέχνης επιστηmicroονικά αξιοσέβαστη απαλλάσσο-ντάς την από τα υποκειmicroενικά αξιολογικά ιδεώδη Σε αυτή του την προσέγγι-ση τον βοήθησε και η επαγγελmicroατική του απασχόληση σε microουσείο καλών και εφαρmicroοσmicroένων τεχνών Μελετώντας την ιστορία των διακοσmicroητικών τεχνών των κάθε είδους microορφότυπων και διακοσmicroητικών microοτίβων πείστηκε ότι οι απόψεις που κυριαρχούσαν έως τότε ήταν εντελώς ανεπαρκείς ndash τόσο η laquoυλι-κήraquo υπόθεση ότι το microορφότυπο ήταν άmicroεσα συνδεδεmicroένο microε την υφαντική και την καλαθοπλεκτική όσο και η laquoτεχνολογικήraquo υπόθεση ότι η δεξιότητα των χεριών είναι το παν Σε τελική ανάλυση τα διακοσmicroητικά microορφότυπα πολλών laquoπρωτόγονωνraquo φυλών microαρτυρούν και προϋποθέτουν εντυπωσιακή επιδεξιότη-τα των χεριών Αν το ύφος αλλάζει αυτό θα πρέπει εποmicroένως να οφείλεται στο ότι αλλάζουν οι στόχοι και οι προθέσεις Στο πρώτο του βιβλίο Το ζήτηmicroα του ύφους42 ο Riegl υποστήριξε ότι αυτά τα θέmicroατα microπορούν και πρέπει να εξετά-ζονται microε αmicroιγώς laquoαντικειmicroενικόraquo τρόπο χωρίς την παρεmicroβολή των υποκει-microενικών εννοιών της προόδου και της παρακmicroής Ως προς τα φυτικά διακο-σmicroητικά microοτίβα λχ υπάρχει κατά τον Riegl microια συνεχής παράδοση από τον αιγυπτιακό λωτό έως τα αραβουργήmicroατα Οι διαδοχικές αυτές αλλαγές και microετεξελίξεις όχι microόνον δεν είναι τυχαίες αλλά και εκφράζουν τον γενικότερο αναπροσανατολισmicroό των καλλιτεχνικών προθέσεων της laquoθέλησης προς τη microορφήraquo η οποία εκδηλώνεται από το microικρότερο ανθέmicroιο έως το πιο microνηmicroειώδες κτίριο Σε microια τέτοια προσέγγιση η έννοια της laquoπαρακmicroήςraquo δεν έχει πια κα-νένα νόηmicroα Αποστολή του ιστορικού είναι να εξηγεί και όχι να κρίνει

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 57

Ένας άλλος ιστορικός της τέχνης στη Βιέννη ο Franz Wickhoff επιχείρη-σε την ίδια ακριβώς εποχή να απαλλάξει microια ολόκληρη περίοδο από το στίγ-microα της παρακmicroής Το 1895 ο Wickhoff microε τη συνεργασία του Wilhelm Ritter von Hartel δηmicroοσίευσε ένα πολύτιmicroο χειρόγραφο της Ύστερης Αρχαιότητας το Vienna Genesis θέλοντας να αποδείξει πως το θεωρούmicroενο παρακmicroιακό και κατώτερο ύφος της ρωmicroαϊκής αυτοκρατορικής τέχνης αδικείται από τους χαρακτηρισmicroούς αυτούς όσο και τα πρόσφατα την εποχή εκείνη έργα των ιmicroπρεσιονιστών43 Η τέχνη των Ρωmicroαίων κατέληγε ο Wickhoff ήταν τόσο laquoπροοδευτικήraquo στο θέmicroα της οπτικής υποκειmicroενικότητας όσο και η τέχνη του τέλους του 19ου αιώνα

Ο Riegl βασίστηκε σε αυτή την ερmicroηνεία για να προχωρήσει σε microια ακόmicroα τολmicroηρή γενίκευση Το 1901 ξεκαθάρισε τη θέση του σε σχέση microε τις πολυ-συζητηmicroένες θεωρίες του Hildebrand44 Ο ιστορικός microπορούσε να δεχτεί την ψυχολογική ανάλυση του Hildebrand αλλά όχι και να συmicromicroεριστεί τις καλ-λιτεχνικές του προτιmicroήσεις Η αναφορά στην αφή δεν ήταν ούτε καλύτερη ούτε χειρότερη από την αναφορά στην όραση Έχοντας αναλάβει να δηmicroοσιεύ-σει αρχαιολογικά ευρήmicroατα από την περίοδο της Ύστερης Αρχαιότητας ο Riegl έγραψε το περιώνυmicroο βιβλίο του Υστερορωmicroαϊκές καλές και εφαρmicroοσmicroένες τέχνες45 την πιο φιλόδοξη ίσως προσπάθεια που έγινε ποτέ να ερmicroηνευτεί η πορεία της τέχνης microε βάση τις αλλαγές στον τρόπο αντίληψης της πραγmicroα-τικότητας

Πρόκειται για βιβλίο που δύσκολα διαβάζεται και συνοψίζεται Ο βασικός πάντως ισχυρισmicroός του Riegl είναι ότι η τέχνη της Αρχαιότητας ενδιαφερόταν πάντοτε για την απόδοση microάλλον microεmicroονωmicroένων αντικειmicroένων παρά του κόσmicroου στην απεραντοσύνη του Η πιο ακραία έκφανση αυτής της τάσης είναι η Αι-γυπτιακή τέχνη Εδώ τα πράγmicroατα αποδίδονται όπως τα αντιλαmicroβάνεται η αφή η πιο laquoαντικειmicroενικήraquo δηλαδή αίσθηση που αναφέρεται στο microόνιmicroο σχή-microα των πραγmicroάτων ανεξάρτητα από τη microεταβαλλόmicroενη οπτική γωνία Αυτός είναι ίσως και ο λόγος που οι Αιγύπτιοι απέφευγαν να αποδίδουν την τρίτη δι-άσταση αφού κάθε έννοια προοπτικής σηmicroαίνει και εισαγωγή ενός υποκειmicroε-νικού στοιχείου Το βήmicroα προς την τρίτη διάσταση έγινε microε τους Έλληνες Μόνον ωστόσο κατά την τρίτη και τελευταία περίοδο της τέχνης της Αρχαι-ότητας (στην Ύστερη Αρχαιότητα) αναπτύχθηκε ένας αmicroιγώς οπτικός τρόπος απόδοσης των αντικειmicroένων όπως αυτά φαίνονται από απόσταση Αυτή η πρόοδος εmicroφανίζεται παραδόξως στον σύγχρονο θεατή σαν οπισθοδρόmicroηση αφού τα σώmicroατα δείχνουν πλέον επίπεδα και άmicroορφα και αφού αποδίδονται

58 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

microόνο microεmicroονωmicroένα αντικείmicroενα αποκοmicromicroένα απrsquo ότι τα περιβάλλει σε ασαφώς σκιώδες ή χρυσό φόντο Και όmicroως στο πλαίσιο της παγκόσmicroιας ιστορίας η τέχνη της Ύστερης Αρχαιότητας δεν αποτελούσε παρακmicroή αλλά αναγκαία microεταβατική φάση Η εmicroφάνιση των γερmicroανικών φύλων στο προσκήνιο που ο Riegl τα θεωρούσε πιο επιρρεπή στην υποκειmicroενικότητα επέτρεψε στην τέχνη να συνεχίσει τους microετασχηmicroατισmicroούς της σε όλο και ανώτερο επίπεδο να πε-ράσει τελικά από την απτική αντίληψη του τριδιάστατου χώρου (Αναγέννηση) σε microια περαιτέρω ενίσχυση της εικαστικής υποκειmicroενικότητας (Μπαρόκ) και στον θρίαmicroβο των αmicroιγώς οπτικών ερεθισmicroάτων (Ιmicroπρεσιονισmicroός)46

laquoΚάθε ύφος αποσκοπεί στην πιστή απόδοση της φύσης και σε τίποτε άλλο

απλώς η αντίληψη που το κάθε ύφος έχει για τη φύση είναι διαφορετικήhellipraquo Η επιmicroονή microε την οποία ο Riegl προσπαθεί να αποδώσει όλες τις υφολογικές αλλαγές (στην αρχιτεκτονική τη γλυπτική τη ζωγραφική τη διακόσmicroηση) στην ίδια αρχή είναι συχνά αξιοθαύmicroαστη Αυτή όmicroως η προσκόλλησή του σε microία και microόνη ερmicroηνευτική αρχή τον παρέσυρε στην προεπιστηmicroονική συνή-θεια που συνοδεύει όλα τα microονιστικά ερmicroηνευτικά σχήmicroατα στην παγίδα της microυθοποίησης του όρου-κλειδί Η laquoθέληση προς τη microορφήraquo το Kunstwollen γίνεται έτσι laquoτο φάντασmicroα στη microηχανήraquo που οδηγεί τους τροχούς της καλ-λιτεχνικής εξέλιξης σύmicroφωνα microε κάποιους laquoαδήριτους νόmicroουςraquo Όπως γράφει και ο Meyer Schapiro οι ερmicroηνείες του Riegl laquohellipείναι ασαφείς και συχνά αυ-θαίρετες Κάθε σηmicroαντική φάση αντιστοιχεί σε microια φυλετική προδιάθεσηhellip Κάθε λαός παίζει έναν προδιαγεγραmicromicroένο ρόλο και αποσύρεται όταν τελειώσει η αποστολή τουhellipraquo47

Εύκολα αντιλαmicroβάνεται κανείς ότι παρόmicroοιες απόψεις για την ιστορία της τέχνης αποτελούν σε microεγάλο βαθmicroό αναβίωση των ροmicroαντικών εκείνων laquomicroυ-θολογιώνraquo που κορυφαία τους στιγmicroή αποτελεί η φιλοσοφία της ιστορίας του Χέγκελ Για την Κλασική Αρχαιότητα και την Αναγέννηση η ιστορία της τέχνης αντανακλούσε την πρόοδο στη χρήση του εκφραστικού microέσου Με αυτή την έννοια και οι ίδιες οι τέχνες αντιmicroετωπίζονταν microερικές φορές microε όρους παιδικής ηλικίας ωριmicroότητας και παρακmicroής48 Οι ροmicroαντικοί όmicroως είδαν την ιστορία γενικότερα σαν το microεγάλο έπος της ανέλιξης της ανθρωπότητας από την παιδική ηλικία στην ωριmicroότητα Η τέχνη αντιmicroετωπίστηκε σαν laquoέκφρα-ση της εποχήςraquo και σαν σύmicroπτωmicroα της φάσης στην οποία έχει φτάσει το Παγκόσmicroιο Πνεύmicroα σε κάθε συγκεκριmicroένη χρονική περίοδο49 Σε αυτό το πλαίσιο ο Γερmicroανός φυσικός Carl Gustav Carus προηγήθηκε ουσιαστικά του Riegl ερmicroηνεύοντας την ιστορία της τέχνης σαν πορεία από την αφή στην

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 59

όραση Συνηγορώντας υπέρ της αναγνώρισης της τοπιογραφίας ως της microε-γάλης τέχνης του microέλλοντος δεν δίστασε να επικαλεστεί τους νόmicroους της ιστορικής νοmicroοτέλειας laquoΣε κάθε οργανισmicroό η ανάπτυξη των αισθήσεων αρ-χίζει microε την αφή Οι πιο λεπτές αισθήσεις της ακοής και της όρασης εmicroφανί-ζονται microε την τελειοποίηση του οργανισmicroού Με τον ίδιο σχεδόν τρόπο η αν-θρωπότητα ξεκίνησε microε τη γλυπτική Ότι έφτιαχνε ο άνθρωπος έπρεπε να είναι συmicroπαγές ογκώδες απτό Γιrsquo αυτό και η ζωγραφικήhellip εmicroφανίζεται πάντοτε σε microεταγενέστερη φάσηhellip Η τοπιογραφίαhellip προϋποθέτει υψηλό επί-πεδο ανάπτυξηςraquo50

Έχω εξηγήσει σε άλλα microου κείmicroενα γιατί θεωρώ εξαιρετικά επικίνδυνο το να βασίζεται η ιστορία της τέχνης σε microυθολογικές ερmicroηνείες51 Η συνήθεια να microιλά κανείς microε έννοιες όπως laquoανθρωπότηταraquo laquoφυλέςraquo laquoεποχέςraquo κλπ εξα-σθενίζει την αντίσταση του microυαλού σε laquoολοκληρωτικέςraquo τάσεις και συνήθειες Για να φανεί ότι δεν υποστηρίζω κάτι τέτοιο αβασάνιστα θα microπορούσα να αναφέρω τα διδάγmicroατα που ο Hans Sedlmayr συνιστά στον αναγνώστη να βγάλει διαβάζοντας τον Riegl ndash για τα δοκίmicroια του οποίου έγραψε microια εισαγω-γή το 192752

Έχοντας εκθέσει ότι θεωρεί laquoπεmicroπτουσίαraquo της θεωρίας του Riegl ο Sedl-mayr περνά στην απαρίθmicroηση των εσφαλmicroένων απόψεων ορισmicroένων επιγόνων του οι οποίες θα πρέπει να απορριφθούν ως αβάσιmicroες Μια από αυτές τις από-ψεις είναι ότι laquomicroόνον τα άτοmicroα είναι πραγmicroατικά ενώ οι οmicroάδες και οι πνευ-microατικές κοινότητες αποτελούν απλώς αφηρηmicroένες έννοιεςraquo Κατά συνέπεια πρέπει επίσης να απορρίψουmicroε laquoτην πίστη στον ενιαίο και αmicroετάβλητο χαρα-κτήρα της ανθρώπινης φύσης και λογικήςraquo καθώς και την ιδέα ότι laquoη φύση παραmicroένει πάντοτε η ίδια και απλώς απεικονίζεται microε διάφορους τρόπουςraquo Τέλος πρέπει να αρνηθούmicroε την αιτιοκρατική ανάλυση της ιστορίας laquoπου αντιλαmicroβάνεται την ιστορική αλλαγή σαν αλυσίδα αιτίων και αποτελεσmicroά-τωνraquo Η laquoνοηmicroατοδοτηmicroένη αυτο-κίνηση του Πνεύmicroατος που οδηγεί σε αυ-θεντικά ιστορικά σύνολα γεγονότωνraquo είναι κάτι υπαρκτό

Τυχαίνει να είmicroαι φανατικός υπέρmicroαχος όλων εκείνων των laquoξεπερασmicroένωνraquo ιδεών τις οποίες ο Sedlmayr το 1927 παρακινούσε ένα εύπιστο κοινό να απορ-ρίψει συνηγορώντας παράλληλα υπέρ ενός ιστορικισmicroού έντονα επηρεασmicroένου από τον Σπένγκλερ Όπως γράφει και ο Κ Ρ Πόππερ στο βιβλίο του Η ένδεια του ιστορικισmicroού laquo∆εν συmicroπαθώ καθόλου αυτά τα ldquoπνεύmicroαταrdquo ούτε τα ιδεα-λιστικά τους πρωτότυπα ούτε τις διαλεκτικές και υλιστικές τους ενσαρκώ-σεις Αντίθετα αισθάνοmicroαι απόλυτα αλληλέγγυος microε όσους τα περιφρονούν

60 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Αισθάνοmicroαι ωστόσο ότι microαρτυρούν την ύπαρξη ενός κενού ενός χώρου που η κοινωνιολογία οφείλει να καλύψει microε κάτι πιο απτό όπως microια ανάλυση των προβληmicroάτων που τίθενται στο πλαίσιο microιας παράδοσηςraquo Το ύφος είναι κατά τη γνώmicroη microου microια από τις εκφάνσεις αυτών των παραδόσεων Στον βαθmicroό που δεν έχουmicroε κάποια καλύτερη ερmicroηνεία να προσφέρουmicroε η ύπαρξη οmicroοιό-microορφων τρόπων αναπαράστασης του κόσmicroου ωθεί προς την εύκολη εξήγηση ότι αυτή η ενότητα θα πρέπει να οφείλεται σε κάποιο υπερατοmicroικό πνεύmicroα το laquoπνεύmicroα της εποχήςraquo ή το laquoπνεύmicroα της φυλήςraquo53

∆εν αρνούmicroαι φυσικά ότι οι ιστορικοί όπως και όλοι οι microελετητές ανθρώπι-νων οmicroάδων ανακαλύπτουν συχνά κοινές στάσεις κοινές πεποιθήσεις ή κοινά γούστα που θα microπορούσαν να θεωρηθούν η κυρίαρχη (σε microια τάξη microια γενιά ένα έθνος) νοοτροπία και αντίληψη Ούτε βέβαια αmicroφισβητώ ότι οι αλλαγές στο διανοητικό κλίmicroα και το γούστο ή στη microόδα αντανακλούν κοινωνικές αλ-λαγές και ότι η διερεύνηση των σχέσεων αυτών microπορεί να παρουσιάζει σηmicroα-ντικό ενδιαφέρον Τόσο όmicroως ο Riegl όσο και οι επίγονοί του και οι ερmicroηνευτές του (όπως ο Worringer ο Dvo aacutek και ο Sedlmayr) εκτός από πλείστα όσα ιστορικά ζητήmicroατα που ανακύπτουν αυτό για το οποίο αισθάνονται κατrsquo εξο-χήν περήφανοι είναι τελικά και το microοιραίο τους microειονέκτηmicroα απορρίπτοντας την έννοια της δεξιότητας και τη σηmicroασία της όχι microόνον αγνοούν κρίσιmicroες πλευρές της καλλιτεχνικής δηmicroιουργίας αλλά κάνουν αδύνατη και τη διαmicroόρ-φωση microιας έγκυρης ψυχολογίας των υφολογικών αλλαγών κάτι που περιλαmicro-βάνεται οπωσδήποτε στις φιλοδοξίες τους54

Η ιστορία του γούστου και της microόδας είναι microια ιστορία προτιmicroήσεων και επιλογών microεταξύ εναλλακτικών λύσεων Η απόρριψη των ακαδηmicroαϊκών συmicro-βάσεων της εποχής τους από τους Προραφαηλίτες όπως και ο laquoιαπωνισmicroόςraquo της Αρ Νουβώ αποτελούν χαρακτηριστικά παραδείγmicroατα Παρόmicroοιες αλλα-γές σε ένα ύφος και στο κύρος που αυτό έχει microπορούν να περιγραφούν και microε όρους laquoθέλησης προς τη microορφήraquo ndash άλλωστε κανείς δεν αmicroφιβάλλει ότι απο-τελούσαν συmicroπτώmicroατα ενός ευρύτερου συνόλου τάσεων και διαθέσεων Ωστό-σο αυτό που microας ενδιαφέρει εδώ από microεθοδολογική άποψη είναι ότι microια επιλο-γή εκφράζει κάτι συνολικότερο microόνον αν microπορούmicroε να ανασυστήσουmicroε τις συνθήκες και τις διαδικασίες της Ο πλοίαρχος που θα microπορούσε να εγκατα-λείψει το πλοίο του αλλά προτίmicroησε να βυθιστεί microαζί του ήταν προφανώς ηρω-ικός microπορεί όmicroως και αυτός που κοιmicroόταν στην καmicroπίνα του και πνίγηκε να ήταν εξίσου ηρωικός αλλά δεν θα το microάθουmicroε ποτέ Αν θέλουmicroε να αντιmicroετω-πίζουmicroε το ύφος ως σύmicroπτωmicroα κάποιων γενικότερων (ενδεχοmicroένως πολύ εν-

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 61

διαφερουσών) καταστάσεων χρειαζόmicroαστε αναγκαστικά microια θεωρία των εναλ-λακτικών λύσεων και εκδοχών Αν κάθε αλλαγή είναι αναπόφευκτη και συνο-λική δεν υπάρχει τίποτε για να συγκρίνουmicroε καmicroιά κατάσταση για να ανασυστήσουmicroε κανένα σύmicroπτωmicroα και καmicroιά έκφραση για να διερευνήσουmicroε Σε αυτή την περίπτωση η αλλαγή αποτελεί σύmicroπτωmicroα τηςhellip αλλαγής και για να συγκαλυφθεί αυτή η ταυτολογία επιστρατεύεται κάποιο microεγαλεπήβο-λο εξελικτικό σχήmicroα Αυτό συνέβη όχι microόνο microε τον Riegl αλλά και microε πολλούς από τους επιγόνους του Λίγοι είναι σήmicroερα οι ιστορικοί και ακόmicroα λιγότεροι οι ανθρωπολόγοι που πιστεύουν ότι η ανθρωπότητα έχει υποστεί κάποια εmicro-φανή βιολογική αλλαγή από τη microια ιστορική περίοδο στην άλλη Ακόmicroα όmicroως και εκείνοι που θα δέχονταν ότι υπάρχει κάποια ανεπαίσθητη βαθmicroιαία γενε-τική διαφοροποίηση της ανθρωπότητας δεν θα δέχονταν ποτέ την άποψη ότι ο άνθρωπος άλλαξε τα τελευταία 3000 χρόνια (περίοδο που αντιστοιχεί σε περίπου εκατό γενιές) τόσο όσο η τέχνη του και το ύφος του55

V

Ο εξελικτισmicroός είναι νεκρός αλλά τα γεγονότα που τροφοδοτούν τον microύθο του δεν είναι εύκολο ακόmicroα και σήmicroερα να αγνοηθούν Ένα από αυτά τα γεγονότα είναι η συγγένεια ανάmicroεσα στην παιδική και την πρωτόγονη τέχνη Για τον microη ιδιαίτερα υποψιασmicroένο η συγγένεια αυτή οδηγεί στο εσφαλmicroένο δίληmicromicroα ότι οι πρωτόγονοι είτε δεν microπορούσαν να προχωρήσουν περισσότερο γιατί διέθεταν τη δεξιότητα ενός παιδιού microόνο είτε ότι δεν ήθελαν να προχωρήσουν περισσότερο γιατί εξακολουθούσαν να έχουν νοοτροπία παιδιού Και οι δυο αυτές υποθέσεις είναι προφανώς λάθος καθώς στηρίζονται στη σιωπηλή παραδοχή πως ότι είναι εύκολο για microας ήταν και πάντοτε εύκολο Ένα από τα σηmicroαντικότερα και microονιmicroότερα κέρδη από την επαφή της ιστορίας της τέχνης microε την ψυχολογία της αντίληψης είναι κατά τη γνώmicroη microου ότι δεν είmicroαστε πλέον υποχρεωmicroένοι να πιστεύουmicroε κάτι τέτοιο Στην πραγmicroατικότητα έστω και αν λυπάmicroαι για την κακή χρήση αυτής της προσέγγισης από τον ιστορικισmicroό οmicroολογώ πως νοσταλγώ κάπως την τόλmicroη των αισιόδοξων στοχαστών του 19ου αιώνα Ίσως αυτό να οφείλεται και στο ότι είχα την τύχη να διδαχτώ από τέτοια τολmicroηρά πνεύmicroατα που στις αρχές του 20ού αιώνα προσπαθούσαν να απαντήσουν στο ερώτηmicroα γιατί η τέχνη έχει ιστορία Ένας από αυτούς ήταν και ο Emanuel Loewy του οποίου η περιώνυmicroη microελέτη Η απόδοση της φύσης στην Πρώιmicroη

62 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Ελληνική τέχνη εκδόθηκε το 190056 Σε αυτό το βιβλίο περιέχεται κατά τη γνώmicroη microου ότι καλύτερο microπορεί να αντλήσει κανείς από τον εξελικτισmicroό

Ο Loewy επηρεάστηκε επίσης από τον Hildebrand και την ψυχολογία των αισθητηριακών δεδοmicroένων Όπως και αρκετοί άλλοι κριτικοί της ίδιας περιόδου ο Hildebrand απέδιδε τις ιδιοmicroορφίες της παιδικής τέχνης σε ασαφείς εικόνες microνήmicroης57 Οι εικόνες αυτές θεωρούνταν κατάλοιπα αισθητηριακών εντυπώ-σεων που καταγράφονται στη microνήmicroη όπου και συmicroπυκνώνονται σε χαρακτη-ριστικά σχήmicroατα microε τον ίδιο λίγο πολύ τρόπο που σχηmicroατίζονται χαρακτηρι-στικές εικόνες microε τη διαδοχική υπέρθεση πολλών φωτογραφιών Σε αυτή τη διαδικασία υποστήριζε ο Loewy η microνήmicroη αποβάλλει τα χαρακτηριστικά γνω-ρίσmicroατα των αντικειmicroένων όλα εκείνα τα στοιχεία που τους δίνουν την ιδιαί-τερη microορφή τους Ο πρωτόγονος καλλιτέχνης όπως και το παιδί ξεκινά από αυτές τις εικόνες microνήmicroης Έτσι θα προσπαθήσει να αποδώσει το ανθρώπινο σώmicroα microετωπικά τα άλογα σε πλάγια όψη τις σαύρες όπως φαίνονται από ψηλά Η ανάλυση του Loewy για αυτές τις αρχαϊκές microεθόδους γίνεται και σήmicroερα εν πολλοίς δεκτή αν και πρόκειται για κυκλική σε microεγάλο βαθmicroό εξή-γηση Αφού ο πρωτόγονος καλλιτέχνης δεν αντιγράφει προφανώς τον εξωτε-ρικό κόσmicroο αντιγράφει κάποιον αόρατο εσωτερικό κόσmicroο νοητικών εικόνων Η microόνη ωστόσο απόδειξη για την ύπαρξη αυτών των εικόνων προέρχεται απόhellip την τέχνη των πρωτογόνων Κανείς microας δεν έχει πιστεύω στο microυαλό του τις σχηmicroατικές παραστάσεις ανθρώπινων σωmicroάτων αλόγων ή σαυρών που υπαινίσσεται η θεωρία του Loewy Για τον καθένα από microας αυτές οι λέξεις παραπέmicroπουν και σε κάτι διαφορετικό ενώ θα υπάρχουν πάντοτε και κάποια φευγαλέα γεγονότα που δεν θα microπορούν να αναπαραχθούν microε ολοκληρωmicroένο τρόπο Οι επιφυλάξεις αυτές δεν αναιρούν πάντως την αξία των αναλύσεων του Loewy για τα κοινά στοιχεία στην τέχνη των παιδιών των ακαλλιέργητων ενηλίκων και των πρωτογόνων Ο Loewy στρέφοντας την προσοχή του όχι πλέον στην εξέλιξη της ανθρωπότητας γενικά αλλά στην πρώτη φορά που τα κοινά αυτά στοιχεία άρχισαν microεθοδικά να απορρίπτονται (στην Αρχαϊκή τέχνη στην Ελλάδα) ανέδειξε τη σηmicroασία των δυνάmicroεων εκείνων που πρέπει να υπερβεί microια τέχνη αν θέλει να πετύχει την ψευδαίσθηση της πραγmicroατικότητας Καθένα από αυτά τα βήmicroατα εmicroφανίζεται σαν κατάκτηση microιας άγνωστης έως τότε περιοχής που η νέα παράδοση εικονοπλασίας πρέπει να διασφαλίσει και να κατοχυρώσει Αυτή είναι και η αιτία που τα νέα καλλιτεχνικά πρότυπα δείχνουν πάντοτε ανεξήγητη (microε όρους laquoαισθητηριακών εντυπώσεωνraquo) ανθε-κτικότητα

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 63

Ο δάσκαλός microου στην ιστορία της τέχνης ο Julius von Schlosser έδειχνε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τον ρόλο των laquoτύπωνraquo ή ακόmicroα και των στερεοτύπων στην καλλιτεχνική παράδοση Ξεκινώντας από τη microελέτη παλαιών νοmicroισmicroά-των σύντοmicroα πέρασε στη microελέτη της Μεσαιωνικής τέχνης όπου οι microεταβο-λές των laquoτύπωνraquo είναι εmicroφανείς Το πρόβληmicroα της χρήσης των laquoπροηγούmicroε-νων τύπωνraquo στη Μεσαιωνική τέχνη δεν έπαψε ποτέ να γοητεύει τον Schloss-er παρά το ότι η επίδραση του Κρότσε τον έκανε ολοένα και πιο επιφυλακτικό απέναντι στις ψυχολογικές ερmicroηνείες (όσοι γνωρίζουν τις σκέψεις του στα ζητήmicroατα αυτά θα αναγνωρίσουν κάποια από τα αγαπηmicroένα του θέmicroατα σε αυτό το βιβλίο)58

Ότι έκανε ο Schlosser για τον Μεσαίωνα ο σύγχρονός του Aby Warburg το έκανε για την Αναγέννηση στην Ιταλία Εmicroβαθύνοντας συνεχώς στο πρό-βληmicroα τι ακριβώς αναζητούσε η Αναγέννηση στην Κλασική Αρχαιότητα ο Warburg οδηγήθηκε στην ανάλυση του ύφους της Αναγέννησης microε βάση την υιοθέτηση microιας νέας εικαστικής γλώσσας Πρόσεξε ότι τα δάνεια των καλλι-τεχνών της Αναγέννησης από την Κλασική γλυπτική δεν ήταν τυχαία αλλά αντιθέτως εmicroφανίζονταν όπου ο καλλιτέχνης αισθανόταν την ανάγκη microιας ιδιαίτερα εκφραστικής κίνησης ή χειρονοmicroίας (αυτό που ο Warburg αποκάλε-σε τελικά Pathosformel)59 Ιδιαίτερη εντύπωση προκάλεσε η επιmicroονή του Warburg στην άποψη ότι οι καλλιτέχνες του 15ου αιώνα που έως τότε θεω-ρούνταν υπέρmicroαχοι της απλής καθαρής παρατήρησης πολύ συχνά κατέφευ-γαν σε προϋπάρχοντες laquoτύπουςraquo Βοηθούmicroενοι και από την αύξηση του ενδι-αφέροντος για τα εικονογραφικά πρότυπα οι επίγονοι του Warburg κατέληγαν όλο και περισσότερο στη διατύπωση ότι η εξάρτηση από την παράδοση είναι ο κανόνας ακόmicroα και στα έργα εκείνα της Αναγέννησης και του Μπαρόκ που έως τότε θεωρούνταν νατουραλιστικά Σήmicroερα η microελέτη αυτής της συνέχει-ας έχει αντικαταστήσει σε microεγάλο βαθmicroό το παλαιότερο ενδιαφέρον για το ύφος και την εξέλιξή του60

Στο γοητευτικό του έργο Η ψυχολογία της τέχνης ο Αντρέ Μαλρό κατα-πιάνεται microε τη σηmicroασία αυτών των διαπιστώσεων61 Υπάρχει πολύς Χέγκελ και πολύς Σπένγκλερ στους ύmicroνους του Μαλρό προς τον microύθο και την αλλαγή αλλά και ριζική αmicroφισβήτηση της άποψης ότι το ύφος και η τεχνοτροπία του παρελθόντος αντικατοπτρίζει ουσιαστικά τον τρόπο microε τον οποίο οι καλλιτέχνες laquoέβλεπανraquo τον κόσmicroο Ο Μαλρό ξέρει πως η τέχνη γεννιέται από την τέχνη και όχι από τη φύση Παρrsquo όλη ωστόσο τη γοητεία του και παρά τις εmicroπνευ-σmicroένες ψυχολογικές του επισηmicroάνσεις το βιβλίο του Μαλρό δεν καταφέρνει να

64 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

microας δώσει αυτό που ο τίτλος του υπόσχεται microια ψυχολογία της τέχνης Εξα-κολουθούmicroε να microην έχουmicroε microια ικανοποιητική εξήγηση για το σκίτσο του Αλαίν [1] Ίσως όmicroως να είmicroαστε καλύτερα προετοιmicroασmicroένοι απrsquo ότι ο Riegl για να αποπειραθούmicroε microια τέτοια εξήγηση Γνωρίζουmicroε πλέον αρκετά για την επιρροή των συmicroβάσεων και τη δύναmicroη των παραδόσεων στα διάφορα γνωσιακά πεδία Οι ιστορικοί έχουν microελετήσει την επίδραση κάποιων προτύπων στον χρονικο-γράφο που επιδιώκει να καταγράψει τα πρόσφατα γεγονόταmiddot microελετητές της λογοτεχνίας όπως ο Ernst Robert Curtius έχουν επισηmicroάνει τον ρόλο των πα-ραδοσιακών κοινών τόπων στην ποίηση62 Είναι λοιπόν η ώρα να προσεγγίσει κανείς το πρόβληmicroα του ύφους και πάλι εξοπλισmicroένος όmicroως microε τις σχετικά πρόσφατες γνώσεις για τη δύναmicroη των παραδόσεων

Αντιλαmicroβάνοmicroαι ότι αυτή η εmicromicroονή στην ανθεκτικότητα των συmicroβάσεων στον ρόλο των laquoτύπωνraquo και των στερεοτύπων στην τέχνη θα συναντήσει την επιφυλακτικότητα όσων δεν έχουν δουλέψει σε αυτό το πεδίο Μια πάγια σχε-δόν κατηγορία κατά της ιστορίας της τέχνης είναι ότι επικεντρώνει το ενδια-φέρον της στην αναζήτηση επιδράσεων παραγνωρίζοντας έτσι το laquomicroυστήριοraquo της δηmicroιουργικότητας Όmicroως αυτό δεν είναι πάντοτε αλήθεια Όσο περισσό-τερο συνειδητοποιούmicroε την έντονη τάση του ανθρώπου να επαναλαmicroβάνει ότι έχει microάθει τόσο microεγαλύτερος είναι ο θαυmicroασmicroός microας για τα εξαιρετικά εκείνα άτοmicroα που καταφέρνουν να ξεφύγουν από αυτή την έmicroφυτη τάση και να ανοί-ξουν νέους δρόmicroους στους οποίους έρχονται και άλλοι να βαδίσουν

Παρrsquo όλα αυτά συχνά αναρωτιέmicroαι αν τα συmicroπεράσmicroατά microου προκύπτουν πράγmicroατι από τα δεδοmicroένα της ιστορίας της τέχνης αν η ανάγκη του τύπου της laquoφόρmicroουλαςraquo είναι τόσο καθολική όσο πιστεύω Σε ένα όmicroορφο απόσπα-σmicroα από τον Κουιντιλιανό γίνεται λόγος για τη δηmicroιουργικότητα του ανθρώ-πινου microυαλού microε τον καλλιτέχνη να αναφέρεται ως χαρακτηριστικό παράδειγ-microα laquoΠοιος καλλιτέχνης διδάχτηκε ποτέ να αναπαριστά όλα όσα υπάρχουν στη φύση hellipΠοιος τεχνίτης δεν έχει κατασκευάσει ένα σκεύος σε σχήmicroα που δεν έχει δει ποτέ τουraquo63

Πρόκειται σίγουρα για ενδιαφέρουσα παρατήρηση που όmicroως παραβλέπει το γεγονός ότι το νέο σκεύος θα ανήκει λίγο-πολύ στην ίδια οικογένεια microορφών microε αυτές που γνωρίζει ο τεχνίτης ότι η αναπαράσταση laquoόλων όσα υπάρχουν στη φύσηraquo εκ microέρους του θα συνδέεται πάντοτε microε τις αναπαραστάσεις εκείνες που οι δάσκαλοί του του κληροδότησαν64 Κανένας ιστορικός της τέχνης δεν microπορεί να υποτιmicroήσει την επίδραση του ύφους και πολύ λιγότερο βέβαια ο ιστορικός εκείνος που χαρτογραφεί τον microακρύ δρόmicroο προς την ψευδαίσθηση

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 65

VI

Για να απαντήσει κανείς σε αυτά τα κρίσιmicroα ερωτήmicroατα της επιστήmicroης microας δεν αρκεί πιστεύω να επαναλαmicroβάνει απλώς την παλαιά διάκριση σε laquoόρασηraquo και laquoγνώσηraquo ή να επιmicroένει πως κάθε αναπαράσταση γενικά βασίζεται σε συmicroβάσεις Πρέπει να αναλυθεί microέσα από νέο πρίσmicroα και microε ψυχολογικούς όρους τι ακριβώς περιλαmicroβάνει η διαδικασία της εικονοπλασίας και της ανά-γνωσης των εικόνων Σε αυτό ακριβώς το σηmicroείο εmicroφανίζεται ένα τεράστιο εmicroπόδιο Η απλή ψυχολογία στην οποία στηρίζονταν microε τόση σιγουριά ο Bar-ry και ο Ράσκιν ο Riegl και ο Loewy δεν υπάρχει πλέον για να microας καθοδη-γήσει Τα προβλήmicroατα που συνδέονται microε τη διαδικασία της αντίληψης είναι σήmicroερα τόσο microεγάλα και πολύπλοκα ώστε κανείς δεν θα microπορούσε να ισχυριστεί ότι τα αντιλαmicroβάνεται και τα κατέχει πλήρως

Ο Berenson microπορούσε να ξεκινά την περιήγησή του σε αυτά τα πεδία microε τη φράση laquoη ψυχολογία έχει διαπιστώσειhellipraquo Σήmicroερα λείπει από τα βιβλία που κυκλοφορούν αυτός ο τόνος της βεβαιότητας Ο J J Gibson λχ γράφει στην πολύ ενδιαφέρουσα microελέτη του Η αντίληψη του οπτικού κόσmicroου laquoΟι ση-microερινοί ψυχολόγοι δεν καταλαβαίνουν τι σηmicroαίνει να συλλαmicroβάνεις και να ερευ-νάς νέα χαρακτηριστικά του κόσmicroουraquo65 Ο D O Hebb στο γνωστό του βιβλίο Η οργάνωση της συmicroπεριφοράς φτάνει να υποστηρίξει πως laquoη αντίληψη του microεγέθους της φωτεινότητας και του τόνου microπορεί να ειπωθεί ότι προς το παρόν δεν ερmicroηνεύεται από καmicroιά θεωρίαraquo66 Η δυσκολία αυτή δεν περιορίζε-ται στα βασικά ζητήmicroατα Μιλώντας για τον απροσδόκητο τρόπο microε τον οποίο τα αλληλοεπικαλυπτόmicroενα χρώmicroατα microπορούν να επιδρούν το ένα στο άλλο ndashκάτι που ενδιαφέρει ιδιαίτερα τον ζωγράφοndash ο Ralph Μ Evans γράφει στο βιβλίο του Εισαγωγή στο χρώmicroα laquohellipώσπου να microπορέσουmicroε να εξηγήσουmicroε αυτά τα φαινόmicroενα χωρίς εξεζητηmicroένες υποθέσεις δεν microπορούmicroε να πούmicroε ότι καταλαβαίνουmicroε τον τρόπο microε τον οποίο λειτουργεί η οπτική διαδικασίαraquo67

Κάτω από αυτές τις συνθήκες ίσως είναι παράτολmicroο να επικαλεστούmicroε τα πορίσmicroατα ενός αβέβαιου πεδίου για να εξηγήσουmicroε τις αmicroφιβολίες microας και τις αβεβαιότητές microας Όmicroως η ενθάρρυνση για microια τέτοια απόπειρα προέρχεται ακριβώς από έναν microεγάλο πρωτοπόρο της ψυχολογίας της αντίληψης τον Wolfgang Koumlhler Στις παραδόσεις του microε τίτλο Η δυναmicroική στην ψυχολογία (1940) ο Koumlhler εκθειάζει τις αρετές της laquoκαταπάτησης ξένου εδάφους ως επιστηmicroονικής τεχνικήςraquo

laquoΟι ευτυχέστερες στιγmicroές στην ιστορία της γνώσης είναι όταν γεγονότα

66 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

που έως τότε θεωρούνταν εντελώς ιδιαίτερα συσχετίζονται ξαφνικά microε άλλα από πρώτη microατιά απόmicroακρα και φωτίζονται microε εντελώς νέο τρόπο Για να συmicroβεί κάτι τέτοιο στην ψυχολογία πρέπει να είmicroαστε πάντοτε πληροφορη-microένοι και για άλλα πράγmicroατα εκτός από το καθαυτό αντικείmicroενό microαςhellip Αν η σηmicroερινή κατάσταση της ψυχολογίας microάς προσφέρει έναν θαυmicroάσιο λόγο ndashή microάλλον microια έξοχη ευκαιρίαndash για να επεκτείνουmicroε την περιέργειά microας πέρα από το περιορισmicroένο microας πεδίο δεν θα έπρεπε να προσπαθούmicroε να αδράξουmicroε αυτή την ευκαιρίαraquo68

Ένας τουλάχιστον από τους οπαδούς του Koumlhler άδραξε πάντως την ευ-καιρία και αποτόλmicroησε το πέρασmicroα από την ψυχολογία στην τέχνη Το βιβλίο του Rudolf Arnheim Τέχνη και οπτική αντίληψη69 ασχολείται microε την εικόνα από τη σκοπιά της ψυχολογίας της ολικής microορφής (Gestalt) Η ανάγνωση αυτού του βιβλίου microού έχει προσφέρει πολλά Το κεφάλαιο για την τέχνη των παιδιών microού φάνηκε τόσο διδακτικό ώστε ένιωσα ndashmicroε ανακούφισηndash πως microπορώ πλέ-ον να σταmicroατήσω τις έρευνές microου σε αυτό το πολυσυζητηmicroένο πεδίο Από την άλλη το βιβλίο του Arnheim λέει λίγα πράγmicroατα για τον ιστορικό της τέχνης και το πρόβληmicroα του ύφους Ίσως ο συγγραφέας σπεύδει κάπως να ακολου-θήσει τον Riegl στην laquoαντικειmicroενικότητάraquo του να δικαιώσει τους πειραmicroατι-σmicroούς της τέχνης του 20ού αιώνα η οποία σε microεγάλο βαθmicroό θεωρεί το πρό-βληmicroα της ψευδαίσθησης απλή προκατάληψη των laquoφιλισταίωνraquo Το γεγονός ότι τα πρότυπα της πιστότητας και της αληθοφάνειας αλλάζουν από εποχή σε εποχή δίνει στον Arnheim την ελπίδα ότι laquomicroια νέα αλλαγή στο επίπεδο της πραγmicroατικότητας στην τέχνηraquo θα κάνει τα έργα του Πικάσσο του Μπρακ ή του Κλέε laquoνα microοιάζουν microε τα πράγmicroατα που αναπαριστούνraquo ndash αν αυτό αλη-θεύει δεν αποκλείεται στο microέλλον να δούmicroε διαφηmicroίσεις για microαντολίνα κανά-τες ή άλλα αντικείmicroενα που να κινούνται στο νέο αυτό laquoεπίπεδο πραγmicroατικό-τηταςraquo70

Το βιβλίο του W M Ivins Jr Χαρακτικά και οπτική επικοινωνία71 αποτε-λεί πικρό αντίδοτο σε αυτές τις πνευmicroατικές αναζητήσεις Κατά τον Ivins η ιστορία της αναπαράστασης microπορεί να ενταχθεί στη γενικότερη ιστορία της επιστήmicroης χωρίς καmicroιά αναφορά σε ζητήmicroατα αισθητικής

Σε αυτό το σηmicroείο θα ήθελα επίσης να microνηmicroονεύσω το βιβλίο του Anton Ehrenzweig Η ψυχανάλυση της καλλιτεχνικής όρασης και ακοής72 Η οξυδέρκεια και η τόλmicroη microε την οποία ο συγγραφέας προσπαθεί να εντάξει τα πορίσmicroατα της ψυχολογίας της Gestalt σε ένα σύστηmicroα φροϋδικών ιδεών αξίζει κάθε προ-σοχή και κάθε σεβασmicroό Ο Ehrenzweig δεν κάνει το λάθος να υποτιmicroήσει τις

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 67

δυνάmicroεις που έχει να αντιmicroετωπίσει ο επιστηmicroονικός νατουραλισmicroός στην τέ-χνη Μας δίνει ενδιαφέρουσες περιγραφές του οπτικού χάους που προσπαθεί να υποτάξει η τέχνη αλλά δεν αποφεύγει και αυτός κατά τη γνώmicroη microου την άρνηση να microελετήσει κάποια πειράmicroατα microε την αντικειmicroενική πραγmicroατικότη-τα όπως δεν αποφεύγει και την προσφυγή σε εξελικτικιστικές ερmicroηνείες

Τα τρία βιβλία που ανέφερα δείχνουν ότι εκκρεmicroούν κάποια προβλήmicroατα που ζητούν τις λύσεις τους Έχοντας ήδη προχωρήσει τη δουλειά microου όταν κυκλο-φόρησαν τα τρία βιβλία δεν microπορώ να ισχυριστώ πως οι κρίσεις microου για αυτά είναι ανεπηρέαστες Έτσι ή αλλιώς πιστεύω πως τα εν λόγω έργα δείχνουν ότι είναι πιεστική ανάγκη για τον ιστορικό του καλλιτεχνικού ύφους να διαβεί τα σύνορα που τον χωρίζουν από τον ψυχολόγο Ένα τέτοιο εγχείρηmicroα πιστεύω πως microπορεί να αποδώσει κάτι πολύ περισσότερο από microερικές microεmicroονωmicroένες περιπτώσεις ψυχολογικών πειραmicroάτων O ριζικός αναπροσανατολισmicroός κάθε παραδοσιακής ιδέας για τον ανθρώπινο νου δεν microπορεί να αφήσει ανεπηρέαστο τον ιστορικό της τέχνης Αυτός ο αναπροσανατολισmicroός είναι ndashέστω και έmicromicroε-σαndash φανερός στην αντιmicroετώπιση της παιδικής τέχνης από τον Arnheim κα-θώς και στις απόψεις του Ehrenzweig για την ασύνειδη αντίληψη ndash έστω και αν ο χαρακτήρας και η σηmicroασία ενός τέτοιου αναπροσανατολισmicroού συσκοτί-ζεται κάπως από την εmicromicroονή τους στις ιδέες και στην ορολογία microιας συγκε-κριmicroένης ψυχολογικής σχολής και θεωρίας Οι βασικοί όροι που χρησιmicroο- ποιούσαν microε εmicroπιστοσύνη καλλιτέχνες κριτικοί και ιστορικοί της τέχνης έχουν χάσει σε microεγάλο βαθmicroό το κύρος τους και την αξία τους Έννοιες όπως laquomicroίmicroη-ση της φύσηςraquo laquoεξιδανίκευσηraquo ή laquoαφαίρεσηraquo στηρίζονται στην παραδοχή ότι προηγούνται οι laquoαισθητηριακές εντυπώσειςraquo οι οποίες εν συνεχεία υπό-κεινται στην απαραίτητη επεξεργασία παραmicroορφώνονται ή γενικεύονται

Ο Κ Ρ Πόππερ αποκαλεί αυτές τις απόψεις laquoθεωρία του microυαλού-κουβάraquo ενός microυαλού δηλαδή όπου σωρεύονται τα laquoαισθητηριακά δεδοmicroέναraquo Έχοντας αποδείξει το αβάσιmicroο αυτής της βασικής παραδοχής στο πεδίο της επιστηmicroο-νικής microεθόδου και της θεωρίας της γνώσης ο Πόππερ επιmicroένει σε ότι αποκα-λεί laquoθεωρία του προβολέαraquo δίνοντας έmicroφαση στις δραστηριότητες του ζωντα-νού οργανισmicroού που δεν σταmicroατά ποτέ να εξετάζει και να ερευνά το περιβάλλον του73 Η γονιmicroότητα microιας τέτοιας προσέγγισης αρχίζει να γίνεται ολοένα και πιο αισθητή σε πολλούς τοmicroείς της ψυχολογίας Όσο και αν οι θεωρίες διαφέ-ρουν microεταξύ τους η έmicroφασή τους microετατοπίζεται σταθερά από τα ερεθίσmicroατα στην ανταπόκριση του οργανισmicroού ανταπόκριση που είναι αρχικά αόριστη και γενική για να γίνει σταδιακά πιο εξειδικευmicroένη και σύνθετη

68 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

laquoΗ πορεία της microάθησης είναι από το αόριστο προς το συγκεκριmicroένο και όχι από τις αισθήσεις προς την αντίληψηraquo γράφει ο J J Gibson74 Και ο L von Bertalanffy microιλώντας για τη θεωρητική βιολογία συmicroπληρώνει laquoΗ σύγχρονη έρευνα δείχνει ότι πιθανότατα υπάρχουν στην αρχή ανοργάνωτα και άmicroορφα σύνολα στο πλαίσιο των οποίων συντελείται βαθmicroιαία η διαφοροποίη-σηraquo75

Εύκολα θα microπορούσε κανείς να παραλληλίσει αυτές τις φράσεις microε τις από-ψεις του Πιαζέ για τη νοητική ανάπτυξη των παιδιών76 ή του Φρόυντ και των επιγόνων του για τη συναισθηmicroατική εξέλιξή τους77 Ακόmicroα και οι πρόσφατες microελέτες για το πώς laquomicroαθαίνουνraquo οι microηχανές δείχνουν προς την ίδια κατεύθυν-ση από το γενικό στο ειδικό78 Σε όσα ακολουθούν επιδίδοmicroαι microερικές φορές σε παρόmicroοιους παραλληλισmicroούς έστω και αν γνωρίζω τους κινδύνους που συνε-πάγονται αυτοί οι ερασιτεχνισmicroοί και το να microπαίνει κανείς laquoσε ξένα χωράφιαraquo Η προσέγγισή microου αυτή δικαιώνεται microόνο στο microέτρο που το βιβλίο microου θα αποδειχθεί χρήσιmicroο για την καθηmicroερινή δουλειά του ιστορικού της τέχνης ∆εν ήταν εύκολο να εντρυφήσω στο θέmicroα της ψευδαίσθησης χωρίς microια θεωρία της αντίληψης Σε αυτό ακριβώς το πεδίο ο τρόπος σκέψης που ανέφερα αποδεί-χθηκε εξαιρετικά χρήσιmicroος79 Το θεωρητικό microοντέλο αυτής της προσέγγισης που οι ρίζες του βρίσκονται στον Καντ διατυπώνεται microε τον πιο συστηmicroατικό και συνεκτικό τρόπο στο βιβλίο του Φ Α φον Χάγεκ Η αισθητηριακή τάξη80 Πάνω απrsquo όλα πάντως έχω επωφεληθεί από την εmicromicroονή του Πόππερ στον ρόλο της πρόβλεψης και των τεστ Στην ψυχολογία η προσέγγιση αυτή υιο-θετείται από τους Jerome S Bruner και Leo Postman που υποστηρίζουν ότι laquoόλες οι γνωστικές διεργασίες ανεξάρτητα αν παίρνουν τη microορφή αντιλήψεων σκέψεων ή ανακλήσεων αποτελούν ldquoυποθέσειςrdquo του οργανισmicroούhellip και απαι-τούν ldquoαπαντήσειςrdquo microε τη microορφή κάποιας παραπέρα εmicroπειρίας απαντήσεις που θα τις επιβεβαιώσουν ή θα τις καταρρίψουνraquo81

Σε αυτό το πλαίσιο ο Πόππερ έχει επισηmicroάνει πως οι επιβεβαιώσεις αυτών των laquoυποθέσεωνraquo δεν microπορούν παρά να είναι προσωρινές ενώ η απόρριψή τους οριστική82 ∆εν υπάρχει εποmicroένως αυστηρή διάκριση microεταξύ ψευδαίσθησης και αντίληψης Η αντίληψη χρησιmicroοποιεί όλα της τα microέσα για να ξεριζώσει τις επιβλαβείς ψευδαισθήσεις αλλά συχνά αποτυγχάνει να laquoαπορρίψειraquo microια εσφαλmicroένη υπόθεση ndash όταν λχ έχει να κάνει microε ιλουζιονιστικά έργα τέχνης

Πιστεύω βάσιmicroα πως microια τέτοια θεωρία laquoτης δοκιmicroής και του σφάλmicroατοςraquo για την αντίληψη θα microπορούσε να αποδειχθεί γόνιmicroη και για άλλους επιστη-microονικούς κλάδους εκτός από τον δικό microου αλλά δεν σκοπεύω να επιmicroείνω εδώ

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 69

ως προς αυτό Κύριο microέληmicroά microου είναι η ανάλυση της εικονοπλασίας ο τρόπος microε άλλα λόγια microε τον οποίο οι καλλιτέχνες ανακάλυψαν κάποια από αυτά τα microυστικά της όρασης microέσω laquoτης δηmicroιουργίας και της αναπαραγωγήςraquo Οι Αιγύπτιοι του Αλαίν [1] πριν microπορέσουν να δηmicroιουργήσουν microια ψευδαίσθηση της πραγmicroατικότητας έπρεπε να microάθουν όχι laquoνα αντιγράφουν ότι βλέπουνraquo αλλά να χειρίζονται κάποιους διφορούmicroενους κώδικες σηmicroείων στους οποίους οφείλουmicroε να στηριζόmicroαστε για τη σταθερή microας όραση ώσπου η εικόνα τους να γίνει ένα microε την πραγmicroατικότητα Με άλλα λόγια αντί να απαντήσουν στο δίληmicromicroα laquoκουνέλι ή πάπιαraquo έπρεπε να ανακαλύψουν το παιχνίδι laquoτελάρο ή φύσηraquo που παιζόταν microε ένα σύνολο γήινων χρωmicroάτων ικανών ndashαπό microακριά τουλάχιστονndash να καταλήξουν σε ψευδαίσθηση Καλλιτεχνικό ή όχι αυτό το παιχνίδι δεν microπορούσε παρά να είναι απόρροια πολλών διαδοχικών laquoδοκιmicroών και σφαλmicroάτωνraquo Ως πείραmicroα στο πλαίσιο microιας θεωρίας της αντίληψης η ιλουζιονιστική τέχνη παρουσιάζει ενδιαφέρον ακόmicroα και σε microια περίοδο η οποία την έχει εξοβελίσει για χάρη άλλων τρόπων έκφρασης

Με κίνδυνο να αποκαλύψω όλη την laquoπλοκήraquo από την αρχή δεν διστάζω να δηλώσω για τον βιαστικό αναγνώστη ή κριτικό ότι τα συmicroπεράσmicroατα που υπαινίσσοmicroαι εδώ εκτίθενται αναλυτικά στο Κεφάλαιο 9 του βιβλίου όπου και επανέρχονται κάποια από τα ζητήmicroατα που θίγω στην Εισαγωγή Κάθε βιβλίο που επικεντρώνεται σε ένα βασικό συmicroπέρασmicroα πρέπει να χτίζεται όπως microια αψίδα Η laquoκλείδαraquo θα είναι σαν να κρέmicroεται στον αέρα αν δεν υποστηρίζεται από τους άλλους αψιδόλιθους Όλα τα κεφάλαια αυτού του βιβλίου στρέφονται κατά κάποιον τρόπο προς το κέντρο του προβλήmicroατος αλλά και στηρίζονται από τον σκελετό του κτιρίου Τα όρια της microίmicroησης που προκύπτουν από το εκφραστικό microέσο και το laquoσχήmicroαraquo οι σχέσεις φόρmicroας και λειτουργίας στην εικονοπλασία και πάνω απrsquo όλα η σηmicroασία της συmicromicroετοχής του θεατή για τη διαλεύκανση των αmicroφισηmicroιών δικαιώνουν τελικά την τολmicroηρή πρόταση ότι η τέχνη έχει ιστορία επειδή οι ψευδαισθήσεις της τέχνης δεν είναι microόνον ο καρ-πός της ανάλυσης των φαινοmicroένων από τον καλλιτέχνη αλλά και τα απαραί-τητα εργαλεία για microια τέτοια ανάλυση Ελπίζω ότι ο αναγνώστης δεν θα κλείσει το βιβλίο σε αυτό το σηmicroείο αλλά θα microε ακολουθήσει στη δοκιmicroή και την εφαρmicroογή αυτής της προσέγγισης στη φυσιογνωmicroική έκφραση και ακό-microα παραπέρα έως τα όρια της αισθητικής αυτής της Γης της Επαγγελίας που microόνο φευγαλέα θα microπορέσει να τη δει από microακριά

Καταλαβαίνω πως οι microακροσκελείς αναφορές στις θεωρίες της αντίληψης είναι κάπως κουραστικές για τον αναγνώστη που θέλει να φτάνει πάντοτε στην

70 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

καρδιά αυτού που ονοmicroάζουmicroε τέχνη Ωστόσο πιστεύω πως προκειmicroένου να συζητηθούν τα ζωτικά προβλήmicroατα της τέχνης απαιτείται πάντοτε να ξεκα-θαρίσει το ευρύτερο τοπίο Αυτή microου η πεποίθηση ενισχύεται απrsquo όσα γράφει ο microακαρίτης φίλος microου Ernst Kris ndashmicroε τον οποίο συχνά συζητούσα όλα αυτά τα ζητήmicroαταndash στο βιβλίο του Ψυχαναλυτικές αναζητήσεις στην τέχνη83

laquoΈχουmicroε πλέον συνειδητοποιήσει ότι η τέχνη δεν παράγεται σε κενό αέρος ότι όλοι οι καλλιτέχνες έχουν προδρόmicroους και πρότυπα αποτελώντας όπως και οι επιστήmicroονες microέρη microιας παράδοσης και δουλεύοντας σε συγκεκριmicroένο πάντοτε πλαίσιο προβληmicroάτων Ο βαθmicroός στον οποίο ελέγχει κανείς τα εκ-φραστικά του microέσα και η ελευθερία ndashσε ορισmicroένες τουλάχιστον περιόδουςndash να τροποποιεί αυτό το αυστηρό πλαίσιο αποτελούν προφανώς microέρος microιας περίπλο-κης κλίmicroακας microε την οποία microετράmicroε την επιτυχία Η ψυχανάλυση από την πλευρά της λίγα πράγmicroατα έχει συνεισφέρει έως τώρα στην κατανόηση αυτού του πλαισίου Η ψυχολογία του καλλιτεχνικού ύφους δεν έχει γραφτεί ακόmicroηraquo

Το κενό που επισηmicroαίνει ο Kris δεν πρόκειται φυσικά να καλυφθεί microε τα κεφάλαια που ακολουθούν Το laquoαίνιγmicroα του ύφουςraquo microπορεί να απαντηθεί microόνον από την ψυχολογία της αναπαράστασης Υπάρχουν πάντοτε οι ανεξιχνίαστες πιέσεις της microόδας και τα microυστήρια του γούστου84 Αν όmicroως θέλουmicroε κάποτε να κατανοήσουmicroε τις επιπτώσεις αυτών των παραγόντων στην αναπαράστα-ση και κατrsquo επέκταση στην τέχνη πρέπει πρώτα να αναζητήσουmicroε microια απά-ντηση στα απλούστερα ερωτήmicroατα που θέτει το σκίτσο του Αλαίν

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 51

ζητούσε την ακρίβεια της αναπαράστασης ανακάλυπτε ndashόπως ανακαλύπτου-microε και εmicroείς σήmicroεραndash ότι οι δυσκολίες των microαθητών του οφείλονταν στην ανικανότητά τους όχι microόνο να αντιγράψουν αλλά και να laquoδουνraquo τη φύση Στις αρχές του 18ου αιώνα ο Jonathan Richardson παρατηρούσε σχετικά laquohellipΚανείς δεν βλέπει πώς είναι τα πράγmicroατα αν δεν ξέρει πώς πρέπει να είναι Το ότι το αξίωmicroα αυτό ισχύει γίνεται φανερό αν δει κανείς το ακαδηmicroαϊκό σχέδιο κάποιου που αγνοεί τη δοmicroή του ανθρώπινου σώmicroατος των αρθρώσεων και της ανατοmicroίας γενικά σε αντιπαραβολή microε το σχέδιο κάποιου που γνωρίζει και καταλαβαίνει πολύ καλά όλα αυτάhellip Και οι δυο βλέπουν το ίδιο πράγmicroα αλλά microε διαφορετικό ο καθένας microάτιraquo28

Τέτοιου τύπου παρατηρήσεις δεν απείχαν πολύ από την άποψη ότι οι αλλα-γές στο ύφος όπως τις είχε περιγράψει ο Βαζάρι δεν οφείλονταν microόνο σε αυ-ξηmicroένη δεξιότητα αλλά και σε διαφορετικούς τρόπους να βλέπει κανείς τον κόσmicroο Ήδη από τον 18ο αιώνα σε microια από τις παραδόσεις του στη Βασιλική Ακαδηmicroία ο ακαδηmicroαϊκός δάσκαλος James Barry απορούσε για την πληρο-φορία του Βαζάρι ότι την Παναγία Ρουτσελλάι του Τσιmicroαmicroπούε (σήmicroερα απο-δίδεται στον Ντούτσο) τη θεωρούσαν αριστούργηmicroα τον 13ο αιώνα [4] laquoΟι microεγάλες αδυναmicroίες αυτού του έργου του Τσιmicroαmicroπούεraquo έλεγε ο Barry laquoθα microπορούσαν να κάνουν κάποιον να πιστέψει πως ο καλλιτέχνης δεν είχε ουσια-στικά εικόνα της φύσης όταν το ζωγράφισε Η microίmicroηση ωστόσο στην παλαι-ότερη τέχνη θυmicroίζει τη σχετική διαδικασία στα παιδιά τίποτε δεν είναι ορατό ακόmicroα και στον καθρέφτη αν δεν είναι από πριν γνωστό και ζητούmicroενο Οι άπειρες διαφορές microεταξύ των περιόδων γνώσης και άγνοιας δείχνουν σε ποιο βαθmicroό η επέκταση ή περιστολή του οπτικού microας πεδίου εξαρτάται από αρκε-τούς άλλους παράγοντες πέρα από τη φυσική microας όραση Οι άνθρωποι σε δι-άφορες εποχές έβλεπαν και θαύmicroαζαν περιορισmicroένα επειδή γνώριζαν περιορι-σmicroέναraquo29

Κάτω και από την επίδραση των νέων επιστηmicroονικών δεδοmicroένων για την όραση και την παρατήρηση τα ζητήmicroατα αυτά απασχολούσαν πολύ τους καλλιτέχνες των αρχών του 19ου αιώνα laquoΗ τέχνη να διαβάζεις τη φύσηraquo έλεγε ο Κόνσταmicroπλ microε το γνωστό γλαφυρό του ύφος laquoείναι κάτι που πρέπει κανείς να το microάθει microε τον ίδιο τρόπο που microαθαίνει και την τέχνη να διαβάζει τα ιερογλυφικά των Αιγυπτίωνraquo30 Πρόκειται για microια κατrsquo εξοχήν αιχmicroηρή πα-ρατήρηση αν λάβει κανείς υπόψη ότι δεν απευθύνεται τόσο στους άλλους καλλιτέχνες όσο στο κοινό Το συmicroπέρασmicroα στο οποίο καταλήγει ο Κόν-σταmicroπλ είναι ότι το κοινό δεν έχει δικαίωmicroα να κρίνει την πιστότητα ή microη ενός

52 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

πίνακα γιατί η οπτική του συσκοτίζεται από άγνοια και προκαταλήψεις Το 1843 ο Ράσκιν έγραψε το έργο του Σύγχρονοι ζωγράφοι για να υπερασπιστεί τον Τέρνερ microε βάση αυτήν ακριβώς την άποψη Η πραγmicroατεία του Ράσκιν είναι ίσως η τελευταία και πειστικότερη απόπειρα να ερmicroηνευτεί η ιστορία της τέχνης microε βάση την πορεία προς την εικαστική αλήθεια σύmicroφωνα microε την πα-ράδοση του Πλίνιου και του Βαζάρι31 Ο Τέρνερ είναι ανώτερος από τον Κλοντ

4 Παναγία Ρουτσελλάι περ 1285

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 53

Λορραίν ή τον Καναλέττο υποστηρίζει ο Ράσκιν γιατί είναι φανερό πως γνω-ρίζει περισσότερα απrsquo ότι εκείνοι για τη φύση και τα οπτικά εφέ Αυτή όmicroως η αλήθεια της φύσης laquoδεν είναι ευδιάκριτη στις ακαλλιέργητες αισθήσειςraquo Αν ο κριτικός αναλύσει τη δοmicroή των κυmicroάτων και του συννεφιασmicroένου ουρανού των βράχων και της βλάστησης θα αναγνωρίσει τελικά πως ο Τέρνερ είναι πάντοτε σωστός Η πρόοδος της τέχνης microετατρέπεται έτσι σε αγώνα κατά των προκαταλήψεων της παράδοσης Είναι αργή επειδή είναι δύσκολο να αποσυνδέσουmicroε αυτό που πραγmicroατικά βλέπουmicroε από αυτό που απλώς γνωρί-ζουmicroε να ανακτήσουmicroε microε άλλα λόγια το laquoαθώο microάτιraquo (ο Ράσκιν έκανε ευρύ-τερα γνωστό τον όρο) που απαιτείται

Χωρίς να το γνωρίζει ο Ράσκιν προσέφερε έτσι το εκρηκτικό microείγmicroα που θα τίναζε στον αέρα το οικοδόmicroηmicroα της ακαδηmicroαϊκής τέχνης και διδασκαλίας Για τον Barry laquoη απλή επάνοδος στη φυσική microας όρασηraquo δεν ήταν σε θέση να δώσει τίποτε καλύτερο από την Παναγία Ρουτσελλάι Για τον Ράσκιν και τους επιγόνους του στόχος του καλλιτέχνη έπρεπε να είναι η επάνοδος στην άδολη αλήθεια της φυσικής όρασης Οι ανακαλύψεις των ιmicroπρεσιονιστών και οι ζωηρές συζητήσεις που αυτές προκάλεσαν αύξησαν το ενδιαφέρον των καλ-λιτεχνών και των κριτικών για τα laquomicroυστήριαraquo της αντίληψης Είχαν άραγε δίκιο οι ιmicroπρεσιονιστές όταν ισχυρίζονταν ότι έβλεπαν τον κόσmicroο όπως τον ζωγράφιζαν ότι αναπαρήγαν laquoτην εικόνα στον αmicroφιβληστροειδήraquo Αυτός ήταν ο στόχος προς τον οποίο έτεινε ολόκληρη η ιστορία της τέχνης Θα έλυνε τε-λικά η ψυχολογία της αντίληψης τα προβλήmicroατα του καλλιτέχνη

IV

Η σχετική συζήτηση αποκάλυψε αυτό που ήταν αναπόφευκτο να αποκαλύψει η επιστήmicroη είναι ουδέτερη και ο καλλιτέχνης αν θέλει να επικαλείται τα πο-ρίσmicroατά της πρέπει να διακινδυνεύσει Η διάκριση ανάmicroεσα στο τι πραγmicroατι-κά βλέπουmicroε και τι νοητικά συmicroπεραίνουmicroε είναι τόσο παλιά όσο και η συζή-τηση για την ανθρώπινη αντίληψη Ο Πλίνιος συmicroπυκνώνει τις σχετικές από-ψεις της Κλασικής Αρχαιότητας όταν γράφει ότι laquoο νους είναι το πραγmicroατικό όργανο όρασης και παρατήρησης τα microάτια λειτουργούν σαν σκεύος που υπο-δέχεται και microεταβιβάζει το ορατό microέρος όσων συνειδητοποιούmicroεraquo32 Ο Πτολε-microαίος αφιερώνει αρκετά αποσπάσmicroατα από τα Οπτικά του (περ 150 microΧ) στον ρόλο που διαδραmicroατίζει η κρίση στη διαδικασία της όρασης33 Ο microεγαλύ-

54 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

τερος Άραβας microελετητής του θέmicroατος ο Αλχάζεν (πέθ 1038) δίδαξε στη microεσαιωνική ∆ύση τη διάκριση microεταξύ αίσθησης γνώσης και συνεπαγωγής που αποτελούν όλες στοιχεία της αντίληψης laquoΤίποτε απrsquo όσα βλέπουmicroεraquo λέει laquoδεν γίνεται αντιληπτό microόνο microε την αίσθηση της όρασης εκτός από το φως και τα χρώmicroαταraquo34 Τα προβλήmicroατα που έθετε αυτή η παράδοση επα-νήλθαν στο προσκήνιο όταν ο Τζον Λοκ αρνήθηκε την ύπαρξη σύmicroφυτων εν-νοιών και ισχυρίστηκε ότι όλες microας οι γνώσεις αποκτώνται microέσω των αισθή-σεων Αν όmicroως το microάτι αντιδρά microόνο στο φως και στα χρώmicroατα από πού προέρχεται η γνώση microας για την τρίτη διάσταση Στο έργο του Νέα θεωρία της όρασης που εκδόθηκε το 1709 ο Μπέρκλεϋ επανήλθε στο πρόβληmicroα για να καταλήξει στο συmicroπέρασmicroα ότι η γνώση microας του χώρου και του όγκου δεν microπορεί να αποκτηθεί παρά microόνο microέσω της αίσθησης της αφής και της κίνησης Αυτή η αναφορά σε laquoαισθητηριακά δεδοmicroέναraquo που ξεκίνησε microε τους Άγγλους εmicroπειριστές εξακολουθούσε να κυριαρχεί στις ψυχολογικές έρευνες έως τον 19ο αιώνα οπότε και αναπτύχθηκε η επιστήmicroη της οπτικής από τον Χέλmicro-χολτς και άλλους Ούτε όmicroως ο Μπέρκλεϋ ούτε ο Χέλmicroχολτς έκαναν το λάθος να microπερδέψουν την όραση microε την οπτική εντύπωση Αντιθέτως η διάκριση ανάmicroεσα σε ότι ονοmicroάζουmicroε συχνά laquoεντύπωσηraquo ndashτην απλή καταγραφή των ερεθισmicroάτωνndash και τη νοητική διεργασία της αντίληψης που κατά τον Χέλ-microχολτς στηρίζεται στην laquoασύνειδη συνεπαγωγήraquo αποτελούσε κοινό τόπο για την ψυχολογία του 19ου αιώνα35

∆εν ήταν λοιπόν δύσκολο να αντικρουστούν τα ψυχολογικά επιχειρήmicroατα των ιmicroπρεσιονιστών ότι οι πίνακές τους έδειχναν τον κόσmicroο laquoόπως πραγmicroα-τικά τον βλέπουmicroεraquo microε εξίσου ισχυρά ψυχολογικά επιχειρήmicroατα για την εξάρ-τηση της παραδοσιακής τέχνης από τις νοητικές διεργασίες Στην πορεία αυτής της διαmicroάχης που άρχισε γύρω στα τέλη του 19ου αιώνα η γενική και βολική έννοια της microίmicroησης κατέρρευσε αφήνοντας καλλιτέχνες και κριτικούς σε σύγχυση

Σηmicroαντικός από αυτή την άποψη είναι ο ρόλος ορισmicroένων Γερmicroανών στο-χαστών Ένας από αυτούς ο Konrad Fiedler επέmicroενε πως σε αντίθεση microε ότι ισχυρίζονταν οι ιmicroπρεσιονιστές laquoακόmicroα και η πιο απλή αισθητηριακή εντύπωση που microοιάζει microε πρώτη ύλη των νοητικών διεργασιών είναι ήδη ένα νοητικό γεγονός ενώ αυτό που ονοmicroάζεται εξωτερικός κόσmicroος είναι στην πραγmicroατικότητα προϊόν σύνθετων ψυχολογικών διαδικασιώνraquo36

Ένας φίλος του Fiedler ο νεοκλασικός γλύπτης Adolf von Hildebrand επιχείρησε να αναλύσει αυτές τις διαδικασίες στο βιβλιαράκι του microε τίτλο Το

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 55

πρόβληmicroα της microορφής στις εικαστικές τέχνες που εκδόθηκε το 1893 και προκά-λεσε το ζωηρό ενδιαφέρον microιας ολόκληρης γενιάς37 Ο Hildebrand αmicroφισβή-τησε επίσης τα ιδεώδη του επιστηmicroονικού νατουραλισmicroού επικαλούmicroενος την ψυχολογία της αντίληψης Αν επιχειρήσουmicroε να αναλύσουmicroε τις νοητικές microας εικόνες στα συστατικά τους στοιχεία θα δούmicroε ότι αποτελούνται από αισθη-τηριακά δεδοmicroένα που απορρέουν από την όραση αλλά και από αναmicroνήσεις αφής και κίνησης Μια σφαίρα λχ εmicroφανίζεται στο microάτι σαν επίπεδος δί-σκος η αφή είναι εκείνη που microας πληροφορεί για τις ιδιότητες του χώρου και του σχήmicroατος Κάθε απόπειρα του καλλιτέχνη να απεκδυθεί αυτές τις γνώσεις είναι microάταιη αφού χωρίς αυτές δεν αντιλαmicroβάνεται καν τον κόσmicroο Αποστολή του αντιθέτως είναι να laquoεπανορθώσειraquo την έλλειψη κίνησης του έργου του microέσω microιας εικόνας που να microεταδίδει όχι microόνον οπτικές αισθήσεις αλλά και τις απτικές εκείνες microνήmicroες που θα microας επιτρέψουν να ανασυγκροτήσουmicroε την τριδιάστατη φόρmicroα στο microυαλό microας

∆εν είναι ασφαλώς τυχαίο ότι η περίοδος κατά την οποία η συζήτηση αυτή βρισκόταν σε έξαρση ήταν και η περίοδος χειραφέτησης της τέχνης από την αρχαιογνωσία τη βιογραφία την αισθητική38 Θέmicroατα που έως τότε θεωρού-νταν ξεκαθαρισmicroένα άρχισαν να επανεκτιmicroώνται και να αντιmicroετωπίζονται microέσα από νέο πρίσmicroα Όταν το 1896 ο Bernard Berenson έγραψε το εmicroπνευ-σmicroένο δοκίmicroιό του για τους Φλωρεντινούς ζωγράφους ακολούθησε τις βασικές γραmicromicroές της ανάλυσης του Hildebrand39 Με το χάρισmicroά του για microεστές και επιγραmicromicroατικές φράσεις ο Berenson συνόψισε το βιβλίο του Hildebrand στη φράση laquoΟ ζωγράφος microπορεί να εκπληρώσει τους στόχους του microόνον προσδί-δοντας απτικές αξίες (tactile values) σε ερεθίσmicroατα του αmicroφιβληστροειδούςraquo Κατά τον Berenson η σηmicroασία και η προσοχή που δίνουmicroε στο έργο του Τζότ-το ή του Πολαγιουόλο οφείλεται στο ότι πέτυχαν αυτό ακριβώς

Τρία χρόνια αργότερα το 1899 ο Heinrich Woumllfflin δεν παρέλειψε να απο-τίσει φόρο τιmicroής στον Hildebrand στον πρόλογο του έργου του Η Κλασική τέχνη40 Το ιδεώδες της σαφήνειας και της αρmicroονικής διάταξης του χώρου που ο Woumllfflin εντοπίζει στα αριστουργήmicroατα του Ραφαήλ είναι εξίσου επηρεα-σmicroένο από τον Hildebrand όσο και η άποψη του Berenson για τον Τζόττο Ο Woumllfflin όmicroως διαπίστωσε ότι οι αναλυτικές κατηγορίες του Hildebrand ήταν κατάλληλες όχι microόνον ως βοηθητικές για τη διατύπωση αξιολογικών κρίσεων αλλά και ως εργαλεία για την ανάλυση των ποικίλων τρόπων ανα-παράστασης Οι δυο πόλοι γύρω από τους οποίους στρέφεται το θεmicroελιώδες έργο του Βασικές έννοιες της ιστορίας της τέχνης41 η σαφήνεια της Αναγέννησης

56 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

και το πληθωρικό στοιχείο του Μπαρόκ οφείλουν επίσης πολλά στις απόψεις του Hildebrand Ο Woumllfflin ήταν αυτός που επέβαλε τον όρο laquoιστορία της όρασηςraquo στην ιστορία της τέχνης αλλά και εκείνος ο οποίος προειδοποίησε για τους κινδύνους που συνεπάγεται το να δίνει κανείς σε αυτή τη microεταφορά microεγαλύτερη αξία απrsquo όση πραγmicroατικά έχει Ο ίδιος δεν έκανε ποτέ το σφάλmicroα να microπερδέψει την απλή περιγραφή microε την ερmicroηνεία Παρά το ότι γνώριζε όσο λίγοι ιστορικοί της τέχνης το πρόβληmicroα που θέτει η ίδια η ύπαρξη των διαφο-ρετικών τρόπων αναπαράστασης χάρη και στην αυτοσυγκράτηση που είχε κληρονοmicroήσει από τον microεγάλο του πρόγονο τον Jakob Burckhardt ποτέ δεν επιδόθηκε σε αόριστες υποθέσεις για τους απώτερους λόγους των ιστορικών αλλαγών

Το βάρος εποmicroένως να συνδυάσει τις απόψεις του Hildebrand microε τη microελέ-τη της καλλιτεχνικής εξέλιξης έπεσε στον τρίτο από τους πατέρες της laquoιστο-ρίας του καλλιτεχνικού ύφουςraquo τον Alois Riegl Φιλοδοξία του Riegl ήταν να καταστήσει την ιστορία της τέχνης επιστηmicroονικά αξιοσέβαστη απαλλάσσο-ντάς την από τα υποκειmicroενικά αξιολογικά ιδεώδη Σε αυτή του την προσέγγι-ση τον βοήθησε και η επαγγελmicroατική του απασχόληση σε microουσείο καλών και εφαρmicroοσmicroένων τεχνών Μελετώντας την ιστορία των διακοσmicroητικών τεχνών των κάθε είδους microορφότυπων και διακοσmicroητικών microοτίβων πείστηκε ότι οι απόψεις που κυριαρχούσαν έως τότε ήταν εντελώς ανεπαρκείς ndash τόσο η laquoυλι-κήraquo υπόθεση ότι το microορφότυπο ήταν άmicroεσα συνδεδεmicroένο microε την υφαντική και την καλαθοπλεκτική όσο και η laquoτεχνολογικήraquo υπόθεση ότι η δεξιότητα των χεριών είναι το παν Σε τελική ανάλυση τα διακοσmicroητικά microορφότυπα πολλών laquoπρωτόγονωνraquo φυλών microαρτυρούν και προϋποθέτουν εντυπωσιακή επιδεξιότη-τα των χεριών Αν το ύφος αλλάζει αυτό θα πρέπει εποmicroένως να οφείλεται στο ότι αλλάζουν οι στόχοι και οι προθέσεις Στο πρώτο του βιβλίο Το ζήτηmicroα του ύφους42 ο Riegl υποστήριξε ότι αυτά τα θέmicroατα microπορούν και πρέπει να εξετά-ζονται microε αmicroιγώς laquoαντικειmicroενικόraquo τρόπο χωρίς την παρεmicroβολή των υποκει-microενικών εννοιών της προόδου και της παρακmicroής Ως προς τα φυτικά διακο-σmicroητικά microοτίβα λχ υπάρχει κατά τον Riegl microια συνεχής παράδοση από τον αιγυπτιακό λωτό έως τα αραβουργήmicroατα Οι διαδοχικές αυτές αλλαγές και microετεξελίξεις όχι microόνον δεν είναι τυχαίες αλλά και εκφράζουν τον γενικότερο αναπροσανατολισmicroό των καλλιτεχνικών προθέσεων της laquoθέλησης προς τη microορφήraquo η οποία εκδηλώνεται από το microικρότερο ανθέmicroιο έως το πιο microνηmicroειώδες κτίριο Σε microια τέτοια προσέγγιση η έννοια της laquoπαρακmicroήςraquo δεν έχει πια κα-νένα νόηmicroα Αποστολή του ιστορικού είναι να εξηγεί και όχι να κρίνει

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 57

Ένας άλλος ιστορικός της τέχνης στη Βιέννη ο Franz Wickhoff επιχείρη-σε την ίδια ακριβώς εποχή να απαλλάξει microια ολόκληρη περίοδο από το στίγ-microα της παρακmicroής Το 1895 ο Wickhoff microε τη συνεργασία του Wilhelm Ritter von Hartel δηmicroοσίευσε ένα πολύτιmicroο χειρόγραφο της Ύστερης Αρχαιότητας το Vienna Genesis θέλοντας να αποδείξει πως το θεωρούmicroενο παρακmicroιακό και κατώτερο ύφος της ρωmicroαϊκής αυτοκρατορικής τέχνης αδικείται από τους χαρακτηρισmicroούς αυτούς όσο και τα πρόσφατα την εποχή εκείνη έργα των ιmicroπρεσιονιστών43 Η τέχνη των Ρωmicroαίων κατέληγε ο Wickhoff ήταν τόσο laquoπροοδευτικήraquo στο θέmicroα της οπτικής υποκειmicroενικότητας όσο και η τέχνη του τέλους του 19ου αιώνα

Ο Riegl βασίστηκε σε αυτή την ερmicroηνεία για να προχωρήσει σε microια ακόmicroα τολmicroηρή γενίκευση Το 1901 ξεκαθάρισε τη θέση του σε σχέση microε τις πολυ-συζητηmicroένες θεωρίες του Hildebrand44 Ο ιστορικός microπορούσε να δεχτεί την ψυχολογική ανάλυση του Hildebrand αλλά όχι και να συmicromicroεριστεί τις καλ-λιτεχνικές του προτιmicroήσεις Η αναφορά στην αφή δεν ήταν ούτε καλύτερη ούτε χειρότερη από την αναφορά στην όραση Έχοντας αναλάβει να δηmicroοσιεύ-σει αρχαιολογικά ευρήmicroατα από την περίοδο της Ύστερης Αρχαιότητας ο Riegl έγραψε το περιώνυmicroο βιβλίο του Υστερορωmicroαϊκές καλές και εφαρmicroοσmicroένες τέχνες45 την πιο φιλόδοξη ίσως προσπάθεια που έγινε ποτέ να ερmicroηνευτεί η πορεία της τέχνης microε βάση τις αλλαγές στον τρόπο αντίληψης της πραγmicroα-τικότητας

Πρόκειται για βιβλίο που δύσκολα διαβάζεται και συνοψίζεται Ο βασικός πάντως ισχυρισmicroός του Riegl είναι ότι η τέχνη της Αρχαιότητας ενδιαφερόταν πάντοτε για την απόδοση microάλλον microεmicroονωmicroένων αντικειmicroένων παρά του κόσmicroου στην απεραντοσύνη του Η πιο ακραία έκφανση αυτής της τάσης είναι η Αι-γυπτιακή τέχνη Εδώ τα πράγmicroατα αποδίδονται όπως τα αντιλαmicroβάνεται η αφή η πιο laquoαντικειmicroενικήraquo δηλαδή αίσθηση που αναφέρεται στο microόνιmicroο σχή-microα των πραγmicroάτων ανεξάρτητα από τη microεταβαλλόmicroενη οπτική γωνία Αυτός είναι ίσως και ο λόγος που οι Αιγύπτιοι απέφευγαν να αποδίδουν την τρίτη δι-άσταση αφού κάθε έννοια προοπτικής σηmicroαίνει και εισαγωγή ενός υποκειmicroε-νικού στοιχείου Το βήmicroα προς την τρίτη διάσταση έγινε microε τους Έλληνες Μόνον ωστόσο κατά την τρίτη και τελευταία περίοδο της τέχνης της Αρχαι-ότητας (στην Ύστερη Αρχαιότητα) αναπτύχθηκε ένας αmicroιγώς οπτικός τρόπος απόδοσης των αντικειmicroένων όπως αυτά φαίνονται από απόσταση Αυτή η πρόοδος εmicroφανίζεται παραδόξως στον σύγχρονο θεατή σαν οπισθοδρόmicroηση αφού τα σώmicroατα δείχνουν πλέον επίπεδα και άmicroορφα και αφού αποδίδονται

58 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

microόνο microεmicroονωmicroένα αντικείmicroενα αποκοmicromicroένα απrsquo ότι τα περιβάλλει σε ασαφώς σκιώδες ή χρυσό φόντο Και όmicroως στο πλαίσιο της παγκόσmicroιας ιστορίας η τέχνη της Ύστερης Αρχαιότητας δεν αποτελούσε παρακmicroή αλλά αναγκαία microεταβατική φάση Η εmicroφάνιση των γερmicroανικών φύλων στο προσκήνιο που ο Riegl τα θεωρούσε πιο επιρρεπή στην υποκειmicroενικότητα επέτρεψε στην τέχνη να συνεχίσει τους microετασχηmicroατισmicroούς της σε όλο και ανώτερο επίπεδο να πε-ράσει τελικά από την απτική αντίληψη του τριδιάστατου χώρου (Αναγέννηση) σε microια περαιτέρω ενίσχυση της εικαστικής υποκειmicroενικότητας (Μπαρόκ) και στον θρίαmicroβο των αmicroιγώς οπτικών ερεθισmicroάτων (Ιmicroπρεσιονισmicroός)46

laquoΚάθε ύφος αποσκοπεί στην πιστή απόδοση της φύσης και σε τίποτε άλλο

απλώς η αντίληψη που το κάθε ύφος έχει για τη φύση είναι διαφορετικήhellipraquo Η επιmicroονή microε την οποία ο Riegl προσπαθεί να αποδώσει όλες τις υφολογικές αλλαγές (στην αρχιτεκτονική τη γλυπτική τη ζωγραφική τη διακόσmicroηση) στην ίδια αρχή είναι συχνά αξιοθαύmicroαστη Αυτή όmicroως η προσκόλλησή του σε microία και microόνη ερmicroηνευτική αρχή τον παρέσυρε στην προεπιστηmicroονική συνή-θεια που συνοδεύει όλα τα microονιστικά ερmicroηνευτικά σχήmicroατα στην παγίδα της microυθοποίησης του όρου-κλειδί Η laquoθέληση προς τη microορφήraquo το Kunstwollen γίνεται έτσι laquoτο φάντασmicroα στη microηχανήraquo που οδηγεί τους τροχούς της καλ-λιτεχνικής εξέλιξης σύmicroφωνα microε κάποιους laquoαδήριτους νόmicroουςraquo Όπως γράφει και ο Meyer Schapiro οι ερmicroηνείες του Riegl laquohellipείναι ασαφείς και συχνά αυ-θαίρετες Κάθε σηmicroαντική φάση αντιστοιχεί σε microια φυλετική προδιάθεσηhellip Κάθε λαός παίζει έναν προδιαγεγραmicromicroένο ρόλο και αποσύρεται όταν τελειώσει η αποστολή τουhellipraquo47

Εύκολα αντιλαmicroβάνεται κανείς ότι παρόmicroοιες απόψεις για την ιστορία της τέχνης αποτελούν σε microεγάλο βαθmicroό αναβίωση των ροmicroαντικών εκείνων laquomicroυ-θολογιώνraquo που κορυφαία τους στιγmicroή αποτελεί η φιλοσοφία της ιστορίας του Χέγκελ Για την Κλασική Αρχαιότητα και την Αναγέννηση η ιστορία της τέχνης αντανακλούσε την πρόοδο στη χρήση του εκφραστικού microέσου Με αυτή την έννοια και οι ίδιες οι τέχνες αντιmicroετωπίζονταν microερικές φορές microε όρους παιδικής ηλικίας ωριmicroότητας και παρακmicroής48 Οι ροmicroαντικοί όmicroως είδαν την ιστορία γενικότερα σαν το microεγάλο έπος της ανέλιξης της ανθρωπότητας από την παιδική ηλικία στην ωριmicroότητα Η τέχνη αντιmicroετωπίστηκε σαν laquoέκφρα-ση της εποχήςraquo και σαν σύmicroπτωmicroα της φάσης στην οποία έχει φτάσει το Παγκόσmicroιο Πνεύmicroα σε κάθε συγκεκριmicroένη χρονική περίοδο49 Σε αυτό το πλαίσιο ο Γερmicroανός φυσικός Carl Gustav Carus προηγήθηκε ουσιαστικά του Riegl ερmicroηνεύοντας την ιστορία της τέχνης σαν πορεία από την αφή στην

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 59

όραση Συνηγορώντας υπέρ της αναγνώρισης της τοπιογραφίας ως της microε-γάλης τέχνης του microέλλοντος δεν δίστασε να επικαλεστεί τους νόmicroους της ιστορικής νοmicroοτέλειας laquoΣε κάθε οργανισmicroό η ανάπτυξη των αισθήσεων αρ-χίζει microε την αφή Οι πιο λεπτές αισθήσεις της ακοής και της όρασης εmicroφανί-ζονται microε την τελειοποίηση του οργανισmicroού Με τον ίδιο σχεδόν τρόπο η αν-θρωπότητα ξεκίνησε microε τη γλυπτική Ότι έφτιαχνε ο άνθρωπος έπρεπε να είναι συmicroπαγές ογκώδες απτό Γιrsquo αυτό και η ζωγραφικήhellip εmicroφανίζεται πάντοτε σε microεταγενέστερη φάσηhellip Η τοπιογραφίαhellip προϋποθέτει υψηλό επί-πεδο ανάπτυξηςraquo50

Έχω εξηγήσει σε άλλα microου κείmicroενα γιατί θεωρώ εξαιρετικά επικίνδυνο το να βασίζεται η ιστορία της τέχνης σε microυθολογικές ερmicroηνείες51 Η συνήθεια να microιλά κανείς microε έννοιες όπως laquoανθρωπότηταraquo laquoφυλέςraquo laquoεποχέςraquo κλπ εξα-σθενίζει την αντίσταση του microυαλού σε laquoολοκληρωτικέςraquo τάσεις και συνήθειες Για να φανεί ότι δεν υποστηρίζω κάτι τέτοιο αβασάνιστα θα microπορούσα να αναφέρω τα διδάγmicroατα που ο Hans Sedlmayr συνιστά στον αναγνώστη να βγάλει διαβάζοντας τον Riegl ndash για τα δοκίmicroια του οποίου έγραψε microια εισαγω-γή το 192752

Έχοντας εκθέσει ότι θεωρεί laquoπεmicroπτουσίαraquo της θεωρίας του Riegl ο Sedl-mayr περνά στην απαρίθmicroηση των εσφαλmicroένων απόψεων ορισmicroένων επιγόνων του οι οποίες θα πρέπει να απορριφθούν ως αβάσιmicroες Μια από αυτές τις από-ψεις είναι ότι laquomicroόνον τα άτοmicroα είναι πραγmicroατικά ενώ οι οmicroάδες και οι πνευ-microατικές κοινότητες αποτελούν απλώς αφηρηmicroένες έννοιεςraquo Κατά συνέπεια πρέπει επίσης να απορρίψουmicroε laquoτην πίστη στον ενιαίο και αmicroετάβλητο χαρα-κτήρα της ανθρώπινης φύσης και λογικήςraquo καθώς και την ιδέα ότι laquoη φύση παραmicroένει πάντοτε η ίδια και απλώς απεικονίζεται microε διάφορους τρόπουςraquo Τέλος πρέπει να αρνηθούmicroε την αιτιοκρατική ανάλυση της ιστορίας laquoπου αντιλαmicroβάνεται την ιστορική αλλαγή σαν αλυσίδα αιτίων και αποτελεσmicroά-τωνraquo Η laquoνοηmicroατοδοτηmicroένη αυτο-κίνηση του Πνεύmicroατος που οδηγεί σε αυ-θεντικά ιστορικά σύνολα γεγονότωνraquo είναι κάτι υπαρκτό

Τυχαίνει να είmicroαι φανατικός υπέρmicroαχος όλων εκείνων των laquoξεπερασmicroένωνraquo ιδεών τις οποίες ο Sedlmayr το 1927 παρακινούσε ένα εύπιστο κοινό να απορ-ρίψει συνηγορώντας παράλληλα υπέρ ενός ιστορικισmicroού έντονα επηρεασmicroένου από τον Σπένγκλερ Όπως γράφει και ο Κ Ρ Πόππερ στο βιβλίο του Η ένδεια του ιστορικισmicroού laquo∆εν συmicroπαθώ καθόλου αυτά τα ldquoπνεύmicroαταrdquo ούτε τα ιδεα-λιστικά τους πρωτότυπα ούτε τις διαλεκτικές και υλιστικές τους ενσαρκώ-σεις Αντίθετα αισθάνοmicroαι απόλυτα αλληλέγγυος microε όσους τα περιφρονούν

60 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Αισθάνοmicroαι ωστόσο ότι microαρτυρούν την ύπαρξη ενός κενού ενός χώρου που η κοινωνιολογία οφείλει να καλύψει microε κάτι πιο απτό όπως microια ανάλυση των προβληmicroάτων που τίθενται στο πλαίσιο microιας παράδοσηςraquo Το ύφος είναι κατά τη γνώmicroη microου microια από τις εκφάνσεις αυτών των παραδόσεων Στον βαθmicroό που δεν έχουmicroε κάποια καλύτερη ερmicroηνεία να προσφέρουmicroε η ύπαρξη οmicroοιό-microορφων τρόπων αναπαράστασης του κόσmicroου ωθεί προς την εύκολη εξήγηση ότι αυτή η ενότητα θα πρέπει να οφείλεται σε κάποιο υπερατοmicroικό πνεύmicroα το laquoπνεύmicroα της εποχήςraquo ή το laquoπνεύmicroα της φυλήςraquo53

∆εν αρνούmicroαι φυσικά ότι οι ιστορικοί όπως και όλοι οι microελετητές ανθρώπι-νων οmicroάδων ανακαλύπτουν συχνά κοινές στάσεις κοινές πεποιθήσεις ή κοινά γούστα που θα microπορούσαν να θεωρηθούν η κυρίαρχη (σε microια τάξη microια γενιά ένα έθνος) νοοτροπία και αντίληψη Ούτε βέβαια αmicroφισβητώ ότι οι αλλαγές στο διανοητικό κλίmicroα και το γούστο ή στη microόδα αντανακλούν κοινωνικές αλ-λαγές και ότι η διερεύνηση των σχέσεων αυτών microπορεί να παρουσιάζει σηmicroα-ντικό ενδιαφέρον Τόσο όmicroως ο Riegl όσο και οι επίγονοί του και οι ερmicroηνευτές του (όπως ο Worringer ο Dvo aacutek και ο Sedlmayr) εκτός από πλείστα όσα ιστορικά ζητήmicroατα που ανακύπτουν αυτό για το οποίο αισθάνονται κατrsquo εξο-χήν περήφανοι είναι τελικά και το microοιραίο τους microειονέκτηmicroα απορρίπτοντας την έννοια της δεξιότητας και τη σηmicroασία της όχι microόνον αγνοούν κρίσιmicroες πλευρές της καλλιτεχνικής δηmicroιουργίας αλλά κάνουν αδύνατη και τη διαmicroόρ-φωση microιας έγκυρης ψυχολογίας των υφολογικών αλλαγών κάτι που περιλαmicro-βάνεται οπωσδήποτε στις φιλοδοξίες τους54

Η ιστορία του γούστου και της microόδας είναι microια ιστορία προτιmicroήσεων και επιλογών microεταξύ εναλλακτικών λύσεων Η απόρριψη των ακαδηmicroαϊκών συmicro-βάσεων της εποχής τους από τους Προραφαηλίτες όπως και ο laquoιαπωνισmicroόςraquo της Αρ Νουβώ αποτελούν χαρακτηριστικά παραδείγmicroατα Παρόmicroοιες αλλα-γές σε ένα ύφος και στο κύρος που αυτό έχει microπορούν να περιγραφούν και microε όρους laquoθέλησης προς τη microορφήraquo ndash άλλωστε κανείς δεν αmicroφιβάλλει ότι απο-τελούσαν συmicroπτώmicroατα ενός ευρύτερου συνόλου τάσεων και διαθέσεων Ωστό-σο αυτό που microας ενδιαφέρει εδώ από microεθοδολογική άποψη είναι ότι microια επιλο-γή εκφράζει κάτι συνολικότερο microόνον αν microπορούmicroε να ανασυστήσουmicroε τις συνθήκες και τις διαδικασίες της Ο πλοίαρχος που θα microπορούσε να εγκατα-λείψει το πλοίο του αλλά προτίmicroησε να βυθιστεί microαζί του ήταν προφανώς ηρω-ικός microπορεί όmicroως και αυτός που κοιmicroόταν στην καmicroπίνα του και πνίγηκε να ήταν εξίσου ηρωικός αλλά δεν θα το microάθουmicroε ποτέ Αν θέλουmicroε να αντιmicroετω-πίζουmicroε το ύφος ως σύmicroπτωmicroα κάποιων γενικότερων (ενδεχοmicroένως πολύ εν-

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 61

διαφερουσών) καταστάσεων χρειαζόmicroαστε αναγκαστικά microια θεωρία των εναλ-λακτικών λύσεων και εκδοχών Αν κάθε αλλαγή είναι αναπόφευκτη και συνο-λική δεν υπάρχει τίποτε για να συγκρίνουmicroε καmicroιά κατάσταση για να ανασυστήσουmicroε κανένα σύmicroπτωmicroα και καmicroιά έκφραση για να διερευνήσουmicroε Σε αυτή την περίπτωση η αλλαγή αποτελεί σύmicroπτωmicroα τηςhellip αλλαγής και για να συγκαλυφθεί αυτή η ταυτολογία επιστρατεύεται κάποιο microεγαλεπήβο-λο εξελικτικό σχήmicroα Αυτό συνέβη όχι microόνο microε τον Riegl αλλά και microε πολλούς από τους επιγόνους του Λίγοι είναι σήmicroερα οι ιστορικοί και ακόmicroα λιγότεροι οι ανθρωπολόγοι που πιστεύουν ότι η ανθρωπότητα έχει υποστεί κάποια εmicro-φανή βιολογική αλλαγή από τη microια ιστορική περίοδο στην άλλη Ακόmicroα όmicroως και εκείνοι που θα δέχονταν ότι υπάρχει κάποια ανεπαίσθητη βαθmicroιαία γενε-τική διαφοροποίηση της ανθρωπότητας δεν θα δέχονταν ποτέ την άποψη ότι ο άνθρωπος άλλαξε τα τελευταία 3000 χρόνια (περίοδο που αντιστοιχεί σε περίπου εκατό γενιές) τόσο όσο η τέχνη του και το ύφος του55

V

Ο εξελικτισmicroός είναι νεκρός αλλά τα γεγονότα που τροφοδοτούν τον microύθο του δεν είναι εύκολο ακόmicroα και σήmicroερα να αγνοηθούν Ένα από αυτά τα γεγονότα είναι η συγγένεια ανάmicroεσα στην παιδική και την πρωτόγονη τέχνη Για τον microη ιδιαίτερα υποψιασmicroένο η συγγένεια αυτή οδηγεί στο εσφαλmicroένο δίληmicromicroα ότι οι πρωτόγονοι είτε δεν microπορούσαν να προχωρήσουν περισσότερο γιατί διέθεταν τη δεξιότητα ενός παιδιού microόνο είτε ότι δεν ήθελαν να προχωρήσουν περισσότερο γιατί εξακολουθούσαν να έχουν νοοτροπία παιδιού Και οι δυο αυτές υποθέσεις είναι προφανώς λάθος καθώς στηρίζονται στη σιωπηλή παραδοχή πως ότι είναι εύκολο για microας ήταν και πάντοτε εύκολο Ένα από τα σηmicroαντικότερα και microονιmicroότερα κέρδη από την επαφή της ιστορίας της τέχνης microε την ψυχολογία της αντίληψης είναι κατά τη γνώmicroη microου ότι δεν είmicroαστε πλέον υποχρεωmicroένοι να πιστεύουmicroε κάτι τέτοιο Στην πραγmicroατικότητα έστω και αν λυπάmicroαι για την κακή χρήση αυτής της προσέγγισης από τον ιστορικισmicroό οmicroολογώ πως νοσταλγώ κάπως την τόλmicroη των αισιόδοξων στοχαστών του 19ου αιώνα Ίσως αυτό να οφείλεται και στο ότι είχα την τύχη να διδαχτώ από τέτοια τολmicroηρά πνεύmicroατα που στις αρχές του 20ού αιώνα προσπαθούσαν να απαντήσουν στο ερώτηmicroα γιατί η τέχνη έχει ιστορία Ένας από αυτούς ήταν και ο Emanuel Loewy του οποίου η περιώνυmicroη microελέτη Η απόδοση της φύσης στην Πρώιmicroη

62 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Ελληνική τέχνη εκδόθηκε το 190056 Σε αυτό το βιβλίο περιέχεται κατά τη γνώmicroη microου ότι καλύτερο microπορεί να αντλήσει κανείς από τον εξελικτισmicroό

Ο Loewy επηρεάστηκε επίσης από τον Hildebrand και την ψυχολογία των αισθητηριακών δεδοmicroένων Όπως και αρκετοί άλλοι κριτικοί της ίδιας περιόδου ο Hildebrand απέδιδε τις ιδιοmicroορφίες της παιδικής τέχνης σε ασαφείς εικόνες microνήmicroης57 Οι εικόνες αυτές θεωρούνταν κατάλοιπα αισθητηριακών εντυπώ-σεων που καταγράφονται στη microνήmicroη όπου και συmicroπυκνώνονται σε χαρακτη-ριστικά σχήmicroατα microε τον ίδιο λίγο πολύ τρόπο που σχηmicroατίζονται χαρακτηρι-στικές εικόνες microε τη διαδοχική υπέρθεση πολλών φωτογραφιών Σε αυτή τη διαδικασία υποστήριζε ο Loewy η microνήmicroη αποβάλλει τα χαρακτηριστικά γνω-ρίσmicroατα των αντικειmicroένων όλα εκείνα τα στοιχεία που τους δίνουν την ιδιαί-τερη microορφή τους Ο πρωτόγονος καλλιτέχνης όπως και το παιδί ξεκινά από αυτές τις εικόνες microνήmicroης Έτσι θα προσπαθήσει να αποδώσει το ανθρώπινο σώmicroα microετωπικά τα άλογα σε πλάγια όψη τις σαύρες όπως φαίνονται από ψηλά Η ανάλυση του Loewy για αυτές τις αρχαϊκές microεθόδους γίνεται και σήmicroερα εν πολλοίς δεκτή αν και πρόκειται για κυκλική σε microεγάλο βαθmicroό εξή-γηση Αφού ο πρωτόγονος καλλιτέχνης δεν αντιγράφει προφανώς τον εξωτε-ρικό κόσmicroο αντιγράφει κάποιον αόρατο εσωτερικό κόσmicroο νοητικών εικόνων Η microόνη ωστόσο απόδειξη για την ύπαρξη αυτών των εικόνων προέρχεται απόhellip την τέχνη των πρωτογόνων Κανείς microας δεν έχει πιστεύω στο microυαλό του τις σχηmicroατικές παραστάσεις ανθρώπινων σωmicroάτων αλόγων ή σαυρών που υπαινίσσεται η θεωρία του Loewy Για τον καθένα από microας αυτές οι λέξεις παραπέmicroπουν και σε κάτι διαφορετικό ενώ θα υπάρχουν πάντοτε και κάποια φευγαλέα γεγονότα που δεν θα microπορούν να αναπαραχθούν microε ολοκληρωmicroένο τρόπο Οι επιφυλάξεις αυτές δεν αναιρούν πάντως την αξία των αναλύσεων του Loewy για τα κοινά στοιχεία στην τέχνη των παιδιών των ακαλλιέργητων ενηλίκων και των πρωτογόνων Ο Loewy στρέφοντας την προσοχή του όχι πλέον στην εξέλιξη της ανθρωπότητας γενικά αλλά στην πρώτη φορά που τα κοινά αυτά στοιχεία άρχισαν microεθοδικά να απορρίπτονται (στην Αρχαϊκή τέχνη στην Ελλάδα) ανέδειξε τη σηmicroασία των δυνάmicroεων εκείνων που πρέπει να υπερβεί microια τέχνη αν θέλει να πετύχει την ψευδαίσθηση της πραγmicroατικότητας Καθένα από αυτά τα βήmicroατα εmicroφανίζεται σαν κατάκτηση microιας άγνωστης έως τότε περιοχής που η νέα παράδοση εικονοπλασίας πρέπει να διασφαλίσει και να κατοχυρώσει Αυτή είναι και η αιτία που τα νέα καλλιτεχνικά πρότυπα δείχνουν πάντοτε ανεξήγητη (microε όρους laquoαισθητηριακών εντυπώσεωνraquo) ανθε-κτικότητα

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 63

Ο δάσκαλός microου στην ιστορία της τέχνης ο Julius von Schlosser έδειχνε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τον ρόλο των laquoτύπωνraquo ή ακόmicroα και των στερεοτύπων στην καλλιτεχνική παράδοση Ξεκινώντας από τη microελέτη παλαιών νοmicroισmicroά-των σύντοmicroα πέρασε στη microελέτη της Μεσαιωνικής τέχνης όπου οι microεταβο-λές των laquoτύπωνraquo είναι εmicroφανείς Το πρόβληmicroα της χρήσης των laquoπροηγούmicroε-νων τύπωνraquo στη Μεσαιωνική τέχνη δεν έπαψε ποτέ να γοητεύει τον Schloss-er παρά το ότι η επίδραση του Κρότσε τον έκανε ολοένα και πιο επιφυλακτικό απέναντι στις ψυχολογικές ερmicroηνείες (όσοι γνωρίζουν τις σκέψεις του στα ζητήmicroατα αυτά θα αναγνωρίσουν κάποια από τα αγαπηmicroένα του θέmicroατα σε αυτό το βιβλίο)58

Ότι έκανε ο Schlosser για τον Μεσαίωνα ο σύγχρονός του Aby Warburg το έκανε για την Αναγέννηση στην Ιταλία Εmicroβαθύνοντας συνεχώς στο πρό-βληmicroα τι ακριβώς αναζητούσε η Αναγέννηση στην Κλασική Αρχαιότητα ο Warburg οδηγήθηκε στην ανάλυση του ύφους της Αναγέννησης microε βάση την υιοθέτηση microιας νέας εικαστικής γλώσσας Πρόσεξε ότι τα δάνεια των καλλι-τεχνών της Αναγέννησης από την Κλασική γλυπτική δεν ήταν τυχαία αλλά αντιθέτως εmicroφανίζονταν όπου ο καλλιτέχνης αισθανόταν την ανάγκη microιας ιδιαίτερα εκφραστικής κίνησης ή χειρονοmicroίας (αυτό που ο Warburg αποκάλε-σε τελικά Pathosformel)59 Ιδιαίτερη εντύπωση προκάλεσε η επιmicroονή του Warburg στην άποψη ότι οι καλλιτέχνες του 15ου αιώνα που έως τότε θεω-ρούνταν υπέρmicroαχοι της απλής καθαρής παρατήρησης πολύ συχνά κατέφευ-γαν σε προϋπάρχοντες laquoτύπουςraquo Βοηθούmicroενοι και από την αύξηση του ενδι-αφέροντος για τα εικονογραφικά πρότυπα οι επίγονοι του Warburg κατέληγαν όλο και περισσότερο στη διατύπωση ότι η εξάρτηση από την παράδοση είναι ο κανόνας ακόmicroα και στα έργα εκείνα της Αναγέννησης και του Μπαρόκ που έως τότε θεωρούνταν νατουραλιστικά Σήmicroερα η microελέτη αυτής της συνέχει-ας έχει αντικαταστήσει σε microεγάλο βαθmicroό το παλαιότερο ενδιαφέρον για το ύφος και την εξέλιξή του60

Στο γοητευτικό του έργο Η ψυχολογία της τέχνης ο Αντρέ Μαλρό κατα-πιάνεται microε τη σηmicroασία αυτών των διαπιστώσεων61 Υπάρχει πολύς Χέγκελ και πολύς Σπένγκλερ στους ύmicroνους του Μαλρό προς τον microύθο και την αλλαγή αλλά και ριζική αmicroφισβήτηση της άποψης ότι το ύφος και η τεχνοτροπία του παρελθόντος αντικατοπτρίζει ουσιαστικά τον τρόπο microε τον οποίο οι καλλιτέχνες laquoέβλεπανraquo τον κόσmicroο Ο Μαλρό ξέρει πως η τέχνη γεννιέται από την τέχνη και όχι από τη φύση Παρrsquo όλη ωστόσο τη γοητεία του και παρά τις εmicroπνευ-σmicroένες ψυχολογικές του επισηmicroάνσεις το βιβλίο του Μαλρό δεν καταφέρνει να

64 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

microας δώσει αυτό που ο τίτλος του υπόσχεται microια ψυχολογία της τέχνης Εξα-κολουθούmicroε να microην έχουmicroε microια ικανοποιητική εξήγηση για το σκίτσο του Αλαίν [1] Ίσως όmicroως να είmicroαστε καλύτερα προετοιmicroασmicroένοι απrsquo ότι ο Riegl για να αποπειραθούmicroε microια τέτοια εξήγηση Γνωρίζουmicroε πλέον αρκετά για την επιρροή των συmicroβάσεων και τη δύναmicroη των παραδόσεων στα διάφορα γνωσιακά πεδία Οι ιστορικοί έχουν microελετήσει την επίδραση κάποιων προτύπων στον χρονικο-γράφο που επιδιώκει να καταγράψει τα πρόσφατα γεγονόταmiddot microελετητές της λογοτεχνίας όπως ο Ernst Robert Curtius έχουν επισηmicroάνει τον ρόλο των πα-ραδοσιακών κοινών τόπων στην ποίηση62 Είναι λοιπόν η ώρα να προσεγγίσει κανείς το πρόβληmicroα του ύφους και πάλι εξοπλισmicroένος όmicroως microε τις σχετικά πρόσφατες γνώσεις για τη δύναmicroη των παραδόσεων

Αντιλαmicroβάνοmicroαι ότι αυτή η εmicromicroονή στην ανθεκτικότητα των συmicroβάσεων στον ρόλο των laquoτύπωνraquo και των στερεοτύπων στην τέχνη θα συναντήσει την επιφυλακτικότητα όσων δεν έχουν δουλέψει σε αυτό το πεδίο Μια πάγια σχε-δόν κατηγορία κατά της ιστορίας της τέχνης είναι ότι επικεντρώνει το ενδια-φέρον της στην αναζήτηση επιδράσεων παραγνωρίζοντας έτσι το laquomicroυστήριοraquo της δηmicroιουργικότητας Όmicroως αυτό δεν είναι πάντοτε αλήθεια Όσο περισσό-τερο συνειδητοποιούmicroε την έντονη τάση του ανθρώπου να επαναλαmicroβάνει ότι έχει microάθει τόσο microεγαλύτερος είναι ο θαυmicroασmicroός microας για τα εξαιρετικά εκείνα άτοmicroα που καταφέρνουν να ξεφύγουν από αυτή την έmicroφυτη τάση και να ανοί-ξουν νέους δρόmicroους στους οποίους έρχονται και άλλοι να βαδίσουν

Παρrsquo όλα αυτά συχνά αναρωτιέmicroαι αν τα συmicroπεράσmicroατά microου προκύπτουν πράγmicroατι από τα δεδοmicroένα της ιστορίας της τέχνης αν η ανάγκη του τύπου της laquoφόρmicroουλαςraquo είναι τόσο καθολική όσο πιστεύω Σε ένα όmicroορφο απόσπα-σmicroα από τον Κουιντιλιανό γίνεται λόγος για τη δηmicroιουργικότητα του ανθρώ-πινου microυαλού microε τον καλλιτέχνη να αναφέρεται ως χαρακτηριστικό παράδειγ-microα laquoΠοιος καλλιτέχνης διδάχτηκε ποτέ να αναπαριστά όλα όσα υπάρχουν στη φύση hellipΠοιος τεχνίτης δεν έχει κατασκευάσει ένα σκεύος σε σχήmicroα που δεν έχει δει ποτέ τουraquo63

Πρόκειται σίγουρα για ενδιαφέρουσα παρατήρηση που όmicroως παραβλέπει το γεγονός ότι το νέο σκεύος θα ανήκει λίγο-πολύ στην ίδια οικογένεια microορφών microε αυτές που γνωρίζει ο τεχνίτης ότι η αναπαράσταση laquoόλων όσα υπάρχουν στη φύσηraquo εκ microέρους του θα συνδέεται πάντοτε microε τις αναπαραστάσεις εκείνες που οι δάσκαλοί του του κληροδότησαν64 Κανένας ιστορικός της τέχνης δεν microπορεί να υποτιmicroήσει την επίδραση του ύφους και πολύ λιγότερο βέβαια ο ιστορικός εκείνος που χαρτογραφεί τον microακρύ δρόmicroο προς την ψευδαίσθηση

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 65

VI

Για να απαντήσει κανείς σε αυτά τα κρίσιmicroα ερωτήmicroατα της επιστήmicroης microας δεν αρκεί πιστεύω να επαναλαmicroβάνει απλώς την παλαιά διάκριση σε laquoόρασηraquo και laquoγνώσηraquo ή να επιmicroένει πως κάθε αναπαράσταση γενικά βασίζεται σε συmicroβάσεις Πρέπει να αναλυθεί microέσα από νέο πρίσmicroα και microε ψυχολογικούς όρους τι ακριβώς περιλαmicroβάνει η διαδικασία της εικονοπλασίας και της ανά-γνωσης των εικόνων Σε αυτό ακριβώς το σηmicroείο εmicroφανίζεται ένα τεράστιο εmicroπόδιο Η απλή ψυχολογία στην οποία στηρίζονταν microε τόση σιγουριά ο Bar-ry και ο Ράσκιν ο Riegl και ο Loewy δεν υπάρχει πλέον για να microας καθοδη-γήσει Τα προβλήmicroατα που συνδέονται microε τη διαδικασία της αντίληψης είναι σήmicroερα τόσο microεγάλα και πολύπλοκα ώστε κανείς δεν θα microπορούσε να ισχυριστεί ότι τα αντιλαmicroβάνεται και τα κατέχει πλήρως

Ο Berenson microπορούσε να ξεκινά την περιήγησή του σε αυτά τα πεδία microε τη φράση laquoη ψυχολογία έχει διαπιστώσειhellipraquo Σήmicroερα λείπει από τα βιβλία που κυκλοφορούν αυτός ο τόνος της βεβαιότητας Ο J J Gibson λχ γράφει στην πολύ ενδιαφέρουσα microελέτη του Η αντίληψη του οπτικού κόσmicroου laquoΟι ση-microερινοί ψυχολόγοι δεν καταλαβαίνουν τι σηmicroαίνει να συλλαmicroβάνεις και να ερευ-νάς νέα χαρακτηριστικά του κόσmicroουraquo65 Ο D O Hebb στο γνωστό του βιβλίο Η οργάνωση της συmicroπεριφοράς φτάνει να υποστηρίξει πως laquoη αντίληψη του microεγέθους της φωτεινότητας και του τόνου microπορεί να ειπωθεί ότι προς το παρόν δεν ερmicroηνεύεται από καmicroιά θεωρίαraquo66 Η δυσκολία αυτή δεν περιορίζε-ται στα βασικά ζητήmicroατα Μιλώντας για τον απροσδόκητο τρόπο microε τον οποίο τα αλληλοεπικαλυπτόmicroενα χρώmicroατα microπορούν να επιδρούν το ένα στο άλλο ndashκάτι που ενδιαφέρει ιδιαίτερα τον ζωγράφοndash ο Ralph Μ Evans γράφει στο βιβλίο του Εισαγωγή στο χρώmicroα laquohellipώσπου να microπορέσουmicroε να εξηγήσουmicroε αυτά τα φαινόmicroενα χωρίς εξεζητηmicroένες υποθέσεις δεν microπορούmicroε να πούmicroε ότι καταλαβαίνουmicroε τον τρόπο microε τον οποίο λειτουργεί η οπτική διαδικασίαraquo67

Κάτω από αυτές τις συνθήκες ίσως είναι παράτολmicroο να επικαλεστούmicroε τα πορίσmicroατα ενός αβέβαιου πεδίου για να εξηγήσουmicroε τις αmicroφιβολίες microας και τις αβεβαιότητές microας Όmicroως η ενθάρρυνση για microια τέτοια απόπειρα προέρχεται ακριβώς από έναν microεγάλο πρωτοπόρο της ψυχολογίας της αντίληψης τον Wolfgang Koumlhler Στις παραδόσεις του microε τίτλο Η δυναmicroική στην ψυχολογία (1940) ο Koumlhler εκθειάζει τις αρετές της laquoκαταπάτησης ξένου εδάφους ως επιστηmicroονικής τεχνικήςraquo

laquoΟι ευτυχέστερες στιγmicroές στην ιστορία της γνώσης είναι όταν γεγονότα

66 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

που έως τότε θεωρούνταν εντελώς ιδιαίτερα συσχετίζονται ξαφνικά microε άλλα από πρώτη microατιά απόmicroακρα και φωτίζονται microε εντελώς νέο τρόπο Για να συmicroβεί κάτι τέτοιο στην ψυχολογία πρέπει να είmicroαστε πάντοτε πληροφορη-microένοι και για άλλα πράγmicroατα εκτός από το καθαυτό αντικείmicroενό microαςhellip Αν η σηmicroερινή κατάσταση της ψυχολογίας microάς προσφέρει έναν θαυmicroάσιο λόγο ndashή microάλλον microια έξοχη ευκαιρίαndash για να επεκτείνουmicroε την περιέργειά microας πέρα από το περιορισmicroένο microας πεδίο δεν θα έπρεπε να προσπαθούmicroε να αδράξουmicroε αυτή την ευκαιρίαraquo68

Ένας τουλάχιστον από τους οπαδούς του Koumlhler άδραξε πάντως την ευ-καιρία και αποτόλmicroησε το πέρασmicroα από την ψυχολογία στην τέχνη Το βιβλίο του Rudolf Arnheim Τέχνη και οπτική αντίληψη69 ασχολείται microε την εικόνα από τη σκοπιά της ψυχολογίας της ολικής microορφής (Gestalt) Η ανάγνωση αυτού του βιβλίου microού έχει προσφέρει πολλά Το κεφάλαιο για την τέχνη των παιδιών microού φάνηκε τόσο διδακτικό ώστε ένιωσα ndashmicroε ανακούφισηndash πως microπορώ πλέ-ον να σταmicroατήσω τις έρευνές microου σε αυτό το πολυσυζητηmicroένο πεδίο Από την άλλη το βιβλίο του Arnheim λέει λίγα πράγmicroατα για τον ιστορικό της τέχνης και το πρόβληmicroα του ύφους Ίσως ο συγγραφέας σπεύδει κάπως να ακολου-θήσει τον Riegl στην laquoαντικειmicroενικότητάraquo του να δικαιώσει τους πειραmicroατι-σmicroούς της τέχνης του 20ού αιώνα η οποία σε microεγάλο βαθmicroό θεωρεί το πρό-βληmicroα της ψευδαίσθησης απλή προκατάληψη των laquoφιλισταίωνraquo Το γεγονός ότι τα πρότυπα της πιστότητας και της αληθοφάνειας αλλάζουν από εποχή σε εποχή δίνει στον Arnheim την ελπίδα ότι laquomicroια νέα αλλαγή στο επίπεδο της πραγmicroατικότητας στην τέχνηraquo θα κάνει τα έργα του Πικάσσο του Μπρακ ή του Κλέε laquoνα microοιάζουν microε τα πράγmicroατα που αναπαριστούνraquo ndash αν αυτό αλη-θεύει δεν αποκλείεται στο microέλλον να δούmicroε διαφηmicroίσεις για microαντολίνα κανά-τες ή άλλα αντικείmicroενα που να κινούνται στο νέο αυτό laquoεπίπεδο πραγmicroατικό-τηταςraquo70

Το βιβλίο του W M Ivins Jr Χαρακτικά και οπτική επικοινωνία71 αποτε-λεί πικρό αντίδοτο σε αυτές τις πνευmicroατικές αναζητήσεις Κατά τον Ivins η ιστορία της αναπαράστασης microπορεί να ενταχθεί στη γενικότερη ιστορία της επιστήmicroης χωρίς καmicroιά αναφορά σε ζητήmicroατα αισθητικής

Σε αυτό το σηmicroείο θα ήθελα επίσης να microνηmicroονεύσω το βιβλίο του Anton Ehrenzweig Η ψυχανάλυση της καλλιτεχνικής όρασης και ακοής72 Η οξυδέρκεια και η τόλmicroη microε την οποία ο συγγραφέας προσπαθεί να εντάξει τα πορίσmicroατα της ψυχολογίας της Gestalt σε ένα σύστηmicroα φροϋδικών ιδεών αξίζει κάθε προ-σοχή και κάθε σεβασmicroό Ο Ehrenzweig δεν κάνει το λάθος να υποτιmicroήσει τις

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 67

δυνάmicroεις που έχει να αντιmicroετωπίσει ο επιστηmicroονικός νατουραλισmicroός στην τέ-χνη Μας δίνει ενδιαφέρουσες περιγραφές του οπτικού χάους που προσπαθεί να υποτάξει η τέχνη αλλά δεν αποφεύγει και αυτός κατά τη γνώmicroη microου την άρνηση να microελετήσει κάποια πειράmicroατα microε την αντικειmicroενική πραγmicroατικότη-τα όπως δεν αποφεύγει και την προσφυγή σε εξελικτικιστικές ερmicroηνείες

Τα τρία βιβλία που ανέφερα δείχνουν ότι εκκρεmicroούν κάποια προβλήmicroατα που ζητούν τις λύσεις τους Έχοντας ήδη προχωρήσει τη δουλειά microου όταν κυκλο-φόρησαν τα τρία βιβλία δεν microπορώ να ισχυριστώ πως οι κρίσεις microου για αυτά είναι ανεπηρέαστες Έτσι ή αλλιώς πιστεύω πως τα εν λόγω έργα δείχνουν ότι είναι πιεστική ανάγκη για τον ιστορικό του καλλιτεχνικού ύφους να διαβεί τα σύνορα που τον χωρίζουν από τον ψυχολόγο Ένα τέτοιο εγχείρηmicroα πιστεύω πως microπορεί να αποδώσει κάτι πολύ περισσότερο από microερικές microεmicroονωmicroένες περιπτώσεις ψυχολογικών πειραmicroάτων O ριζικός αναπροσανατολισmicroός κάθε παραδοσιακής ιδέας για τον ανθρώπινο νου δεν microπορεί να αφήσει ανεπηρέαστο τον ιστορικό της τέχνης Αυτός ο αναπροσανατολισmicroός είναι ndashέστω και έmicromicroε-σαndash φανερός στην αντιmicroετώπιση της παιδικής τέχνης από τον Arnheim κα-θώς και στις απόψεις του Ehrenzweig για την ασύνειδη αντίληψη ndash έστω και αν ο χαρακτήρας και η σηmicroασία ενός τέτοιου αναπροσανατολισmicroού συσκοτί-ζεται κάπως από την εmicromicroονή τους στις ιδέες και στην ορολογία microιας συγκε-κριmicroένης ψυχολογικής σχολής και θεωρίας Οι βασικοί όροι που χρησιmicroο- ποιούσαν microε εmicroπιστοσύνη καλλιτέχνες κριτικοί και ιστορικοί της τέχνης έχουν χάσει σε microεγάλο βαθmicroό το κύρος τους και την αξία τους Έννοιες όπως laquomicroίmicroη-ση της φύσηςraquo laquoεξιδανίκευσηraquo ή laquoαφαίρεσηraquo στηρίζονται στην παραδοχή ότι προηγούνται οι laquoαισθητηριακές εντυπώσειςraquo οι οποίες εν συνεχεία υπό-κεινται στην απαραίτητη επεξεργασία παραmicroορφώνονται ή γενικεύονται

Ο Κ Ρ Πόππερ αποκαλεί αυτές τις απόψεις laquoθεωρία του microυαλού-κουβάraquo ενός microυαλού δηλαδή όπου σωρεύονται τα laquoαισθητηριακά δεδοmicroέναraquo Έχοντας αποδείξει το αβάσιmicroο αυτής της βασικής παραδοχής στο πεδίο της επιστηmicroο-νικής microεθόδου και της θεωρίας της γνώσης ο Πόππερ επιmicroένει σε ότι αποκα-λεί laquoθεωρία του προβολέαraquo δίνοντας έmicroφαση στις δραστηριότητες του ζωντα-νού οργανισmicroού που δεν σταmicroατά ποτέ να εξετάζει και να ερευνά το περιβάλλον του73 Η γονιmicroότητα microιας τέτοιας προσέγγισης αρχίζει να γίνεται ολοένα και πιο αισθητή σε πολλούς τοmicroείς της ψυχολογίας Όσο και αν οι θεωρίες διαφέ-ρουν microεταξύ τους η έmicroφασή τους microετατοπίζεται σταθερά από τα ερεθίσmicroατα στην ανταπόκριση του οργανισmicroού ανταπόκριση που είναι αρχικά αόριστη και γενική για να γίνει σταδιακά πιο εξειδικευmicroένη και σύνθετη

68 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

laquoΗ πορεία της microάθησης είναι από το αόριστο προς το συγκεκριmicroένο και όχι από τις αισθήσεις προς την αντίληψηraquo γράφει ο J J Gibson74 Και ο L von Bertalanffy microιλώντας για τη θεωρητική βιολογία συmicroπληρώνει laquoΗ σύγχρονη έρευνα δείχνει ότι πιθανότατα υπάρχουν στην αρχή ανοργάνωτα και άmicroορφα σύνολα στο πλαίσιο των οποίων συντελείται βαθmicroιαία η διαφοροποίη-σηraquo75

Εύκολα θα microπορούσε κανείς να παραλληλίσει αυτές τις φράσεις microε τις από-ψεις του Πιαζέ για τη νοητική ανάπτυξη των παιδιών76 ή του Φρόυντ και των επιγόνων του για τη συναισθηmicroατική εξέλιξή τους77 Ακόmicroα και οι πρόσφατες microελέτες για το πώς laquomicroαθαίνουνraquo οι microηχανές δείχνουν προς την ίδια κατεύθυν-ση από το γενικό στο ειδικό78 Σε όσα ακολουθούν επιδίδοmicroαι microερικές φορές σε παρόmicroοιους παραλληλισmicroούς έστω και αν γνωρίζω τους κινδύνους που συνε-πάγονται αυτοί οι ερασιτεχνισmicroοί και το να microπαίνει κανείς laquoσε ξένα χωράφιαraquo Η προσέγγισή microου αυτή δικαιώνεται microόνο στο microέτρο που το βιβλίο microου θα αποδειχθεί χρήσιmicroο για την καθηmicroερινή δουλειά του ιστορικού της τέχνης ∆εν ήταν εύκολο να εντρυφήσω στο θέmicroα της ψευδαίσθησης χωρίς microια θεωρία της αντίληψης Σε αυτό ακριβώς το πεδίο ο τρόπος σκέψης που ανέφερα αποδεί-χθηκε εξαιρετικά χρήσιmicroος79 Το θεωρητικό microοντέλο αυτής της προσέγγισης που οι ρίζες του βρίσκονται στον Καντ διατυπώνεται microε τον πιο συστηmicroατικό και συνεκτικό τρόπο στο βιβλίο του Φ Α φον Χάγεκ Η αισθητηριακή τάξη80 Πάνω απrsquo όλα πάντως έχω επωφεληθεί από την εmicromicroονή του Πόππερ στον ρόλο της πρόβλεψης και των τεστ Στην ψυχολογία η προσέγγιση αυτή υιο-θετείται από τους Jerome S Bruner και Leo Postman που υποστηρίζουν ότι laquoόλες οι γνωστικές διεργασίες ανεξάρτητα αν παίρνουν τη microορφή αντιλήψεων σκέψεων ή ανακλήσεων αποτελούν ldquoυποθέσειςrdquo του οργανισmicroούhellip και απαι-τούν ldquoαπαντήσειςrdquo microε τη microορφή κάποιας παραπέρα εmicroπειρίας απαντήσεις που θα τις επιβεβαιώσουν ή θα τις καταρρίψουνraquo81

Σε αυτό το πλαίσιο ο Πόππερ έχει επισηmicroάνει πως οι επιβεβαιώσεις αυτών των laquoυποθέσεωνraquo δεν microπορούν παρά να είναι προσωρινές ενώ η απόρριψή τους οριστική82 ∆εν υπάρχει εποmicroένως αυστηρή διάκριση microεταξύ ψευδαίσθησης και αντίληψης Η αντίληψη χρησιmicroοποιεί όλα της τα microέσα για να ξεριζώσει τις επιβλαβείς ψευδαισθήσεις αλλά συχνά αποτυγχάνει να laquoαπορρίψειraquo microια εσφαλmicroένη υπόθεση ndash όταν λχ έχει να κάνει microε ιλουζιονιστικά έργα τέχνης

Πιστεύω βάσιmicroα πως microια τέτοια θεωρία laquoτης δοκιmicroής και του σφάλmicroατοςraquo για την αντίληψη θα microπορούσε να αποδειχθεί γόνιmicroη και για άλλους επιστη-microονικούς κλάδους εκτός από τον δικό microου αλλά δεν σκοπεύω να επιmicroείνω εδώ

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 69

ως προς αυτό Κύριο microέληmicroά microου είναι η ανάλυση της εικονοπλασίας ο τρόπος microε άλλα λόγια microε τον οποίο οι καλλιτέχνες ανακάλυψαν κάποια από αυτά τα microυστικά της όρασης microέσω laquoτης δηmicroιουργίας και της αναπαραγωγήςraquo Οι Αιγύπτιοι του Αλαίν [1] πριν microπορέσουν να δηmicroιουργήσουν microια ψευδαίσθηση της πραγmicroατικότητας έπρεπε να microάθουν όχι laquoνα αντιγράφουν ότι βλέπουνraquo αλλά να χειρίζονται κάποιους διφορούmicroενους κώδικες σηmicroείων στους οποίους οφείλουmicroε να στηριζόmicroαστε για τη σταθερή microας όραση ώσπου η εικόνα τους να γίνει ένα microε την πραγmicroατικότητα Με άλλα λόγια αντί να απαντήσουν στο δίληmicromicroα laquoκουνέλι ή πάπιαraquo έπρεπε να ανακαλύψουν το παιχνίδι laquoτελάρο ή φύσηraquo που παιζόταν microε ένα σύνολο γήινων χρωmicroάτων ικανών ndashαπό microακριά τουλάχιστονndash να καταλήξουν σε ψευδαίσθηση Καλλιτεχνικό ή όχι αυτό το παιχνίδι δεν microπορούσε παρά να είναι απόρροια πολλών διαδοχικών laquoδοκιmicroών και σφαλmicroάτωνraquo Ως πείραmicroα στο πλαίσιο microιας θεωρίας της αντίληψης η ιλουζιονιστική τέχνη παρουσιάζει ενδιαφέρον ακόmicroα και σε microια περίοδο η οποία την έχει εξοβελίσει για χάρη άλλων τρόπων έκφρασης

Με κίνδυνο να αποκαλύψω όλη την laquoπλοκήraquo από την αρχή δεν διστάζω να δηλώσω για τον βιαστικό αναγνώστη ή κριτικό ότι τα συmicroπεράσmicroατα που υπαινίσσοmicroαι εδώ εκτίθενται αναλυτικά στο Κεφάλαιο 9 του βιβλίου όπου και επανέρχονται κάποια από τα ζητήmicroατα που θίγω στην Εισαγωγή Κάθε βιβλίο που επικεντρώνεται σε ένα βασικό συmicroπέρασmicroα πρέπει να χτίζεται όπως microια αψίδα Η laquoκλείδαraquo θα είναι σαν να κρέmicroεται στον αέρα αν δεν υποστηρίζεται από τους άλλους αψιδόλιθους Όλα τα κεφάλαια αυτού του βιβλίου στρέφονται κατά κάποιον τρόπο προς το κέντρο του προβλήmicroατος αλλά και στηρίζονται από τον σκελετό του κτιρίου Τα όρια της microίmicroησης που προκύπτουν από το εκφραστικό microέσο και το laquoσχήmicroαraquo οι σχέσεις φόρmicroας και λειτουργίας στην εικονοπλασία και πάνω απrsquo όλα η σηmicroασία της συmicromicroετοχής του θεατή για τη διαλεύκανση των αmicroφισηmicroιών δικαιώνουν τελικά την τολmicroηρή πρόταση ότι η τέχνη έχει ιστορία επειδή οι ψευδαισθήσεις της τέχνης δεν είναι microόνον ο καρ-πός της ανάλυσης των φαινοmicroένων από τον καλλιτέχνη αλλά και τα απαραί-τητα εργαλεία για microια τέτοια ανάλυση Ελπίζω ότι ο αναγνώστης δεν θα κλείσει το βιβλίο σε αυτό το σηmicroείο αλλά θα microε ακολουθήσει στη δοκιmicroή και την εφαρmicroογή αυτής της προσέγγισης στη φυσιογνωmicroική έκφραση και ακό-microα παραπέρα έως τα όρια της αισθητικής αυτής της Γης της Επαγγελίας που microόνο φευγαλέα θα microπορέσει να τη δει από microακριά

Καταλαβαίνω πως οι microακροσκελείς αναφορές στις θεωρίες της αντίληψης είναι κάπως κουραστικές για τον αναγνώστη που θέλει να φτάνει πάντοτε στην

70 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

καρδιά αυτού που ονοmicroάζουmicroε τέχνη Ωστόσο πιστεύω πως προκειmicroένου να συζητηθούν τα ζωτικά προβλήmicroατα της τέχνης απαιτείται πάντοτε να ξεκα-θαρίσει το ευρύτερο τοπίο Αυτή microου η πεποίθηση ενισχύεται απrsquo όσα γράφει ο microακαρίτης φίλος microου Ernst Kris ndashmicroε τον οποίο συχνά συζητούσα όλα αυτά τα ζητήmicroαταndash στο βιβλίο του Ψυχαναλυτικές αναζητήσεις στην τέχνη83

laquoΈχουmicroε πλέον συνειδητοποιήσει ότι η τέχνη δεν παράγεται σε κενό αέρος ότι όλοι οι καλλιτέχνες έχουν προδρόmicroους και πρότυπα αποτελώντας όπως και οι επιστήmicroονες microέρη microιας παράδοσης και δουλεύοντας σε συγκεκριmicroένο πάντοτε πλαίσιο προβληmicroάτων Ο βαθmicroός στον οποίο ελέγχει κανείς τα εκ-φραστικά του microέσα και η ελευθερία ndashσε ορισmicroένες τουλάχιστον περιόδουςndash να τροποποιεί αυτό το αυστηρό πλαίσιο αποτελούν προφανώς microέρος microιας περίπλο-κης κλίmicroακας microε την οποία microετράmicroε την επιτυχία Η ψυχανάλυση από την πλευρά της λίγα πράγmicroατα έχει συνεισφέρει έως τώρα στην κατανόηση αυτού του πλαισίου Η ψυχολογία του καλλιτεχνικού ύφους δεν έχει γραφτεί ακόmicroηraquo

Το κενό που επισηmicroαίνει ο Kris δεν πρόκειται φυσικά να καλυφθεί microε τα κεφάλαια που ακολουθούν Το laquoαίνιγmicroα του ύφουςraquo microπορεί να απαντηθεί microόνον από την ψυχολογία της αναπαράστασης Υπάρχουν πάντοτε οι ανεξιχνίαστες πιέσεις της microόδας και τα microυστήρια του γούστου84 Αν όmicroως θέλουmicroε κάποτε να κατανοήσουmicroε τις επιπτώσεις αυτών των παραγόντων στην αναπαράστα-ση και κατrsquo επέκταση στην τέχνη πρέπει πρώτα να αναζητήσουmicroε microια απά-ντηση στα απλούστερα ερωτήmicroατα που θέτει το σκίτσο του Αλαίν

52 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

πίνακα γιατί η οπτική του συσκοτίζεται από άγνοια και προκαταλήψεις Το 1843 ο Ράσκιν έγραψε το έργο του Σύγχρονοι ζωγράφοι για να υπερασπιστεί τον Τέρνερ microε βάση αυτήν ακριβώς την άποψη Η πραγmicroατεία του Ράσκιν είναι ίσως η τελευταία και πειστικότερη απόπειρα να ερmicroηνευτεί η ιστορία της τέχνης microε βάση την πορεία προς την εικαστική αλήθεια σύmicroφωνα microε την πα-ράδοση του Πλίνιου και του Βαζάρι31 Ο Τέρνερ είναι ανώτερος από τον Κλοντ

4 Παναγία Ρουτσελλάι περ 1285

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 53

Λορραίν ή τον Καναλέττο υποστηρίζει ο Ράσκιν γιατί είναι φανερό πως γνω-ρίζει περισσότερα απrsquo ότι εκείνοι για τη φύση και τα οπτικά εφέ Αυτή όmicroως η αλήθεια της φύσης laquoδεν είναι ευδιάκριτη στις ακαλλιέργητες αισθήσειςraquo Αν ο κριτικός αναλύσει τη δοmicroή των κυmicroάτων και του συννεφιασmicroένου ουρανού των βράχων και της βλάστησης θα αναγνωρίσει τελικά πως ο Τέρνερ είναι πάντοτε σωστός Η πρόοδος της τέχνης microετατρέπεται έτσι σε αγώνα κατά των προκαταλήψεων της παράδοσης Είναι αργή επειδή είναι δύσκολο να αποσυνδέσουmicroε αυτό που πραγmicroατικά βλέπουmicroε από αυτό που απλώς γνωρί-ζουmicroε να ανακτήσουmicroε microε άλλα λόγια το laquoαθώο microάτιraquo (ο Ράσκιν έκανε ευρύ-τερα γνωστό τον όρο) που απαιτείται

Χωρίς να το γνωρίζει ο Ράσκιν προσέφερε έτσι το εκρηκτικό microείγmicroα που θα τίναζε στον αέρα το οικοδόmicroηmicroα της ακαδηmicroαϊκής τέχνης και διδασκαλίας Για τον Barry laquoη απλή επάνοδος στη φυσική microας όρασηraquo δεν ήταν σε θέση να δώσει τίποτε καλύτερο από την Παναγία Ρουτσελλάι Για τον Ράσκιν και τους επιγόνους του στόχος του καλλιτέχνη έπρεπε να είναι η επάνοδος στην άδολη αλήθεια της φυσικής όρασης Οι ανακαλύψεις των ιmicroπρεσιονιστών και οι ζωηρές συζητήσεις που αυτές προκάλεσαν αύξησαν το ενδιαφέρον των καλ-λιτεχνών και των κριτικών για τα laquomicroυστήριαraquo της αντίληψης Είχαν άραγε δίκιο οι ιmicroπρεσιονιστές όταν ισχυρίζονταν ότι έβλεπαν τον κόσmicroο όπως τον ζωγράφιζαν ότι αναπαρήγαν laquoτην εικόνα στον αmicroφιβληστροειδήraquo Αυτός ήταν ο στόχος προς τον οποίο έτεινε ολόκληρη η ιστορία της τέχνης Θα έλυνε τε-λικά η ψυχολογία της αντίληψης τα προβλήmicroατα του καλλιτέχνη

IV

Η σχετική συζήτηση αποκάλυψε αυτό που ήταν αναπόφευκτο να αποκαλύψει η επιστήmicroη είναι ουδέτερη και ο καλλιτέχνης αν θέλει να επικαλείται τα πο-ρίσmicroατά της πρέπει να διακινδυνεύσει Η διάκριση ανάmicroεσα στο τι πραγmicroατι-κά βλέπουmicroε και τι νοητικά συmicroπεραίνουmicroε είναι τόσο παλιά όσο και η συζή-τηση για την ανθρώπινη αντίληψη Ο Πλίνιος συmicroπυκνώνει τις σχετικές από-ψεις της Κλασικής Αρχαιότητας όταν γράφει ότι laquoο νους είναι το πραγmicroατικό όργανο όρασης και παρατήρησης τα microάτια λειτουργούν σαν σκεύος που υπο-δέχεται και microεταβιβάζει το ορατό microέρος όσων συνειδητοποιούmicroεraquo32 Ο Πτολε-microαίος αφιερώνει αρκετά αποσπάσmicroατα από τα Οπτικά του (περ 150 microΧ) στον ρόλο που διαδραmicroατίζει η κρίση στη διαδικασία της όρασης33 Ο microεγαλύ-

54 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

τερος Άραβας microελετητής του θέmicroατος ο Αλχάζεν (πέθ 1038) δίδαξε στη microεσαιωνική ∆ύση τη διάκριση microεταξύ αίσθησης γνώσης και συνεπαγωγής που αποτελούν όλες στοιχεία της αντίληψης laquoΤίποτε απrsquo όσα βλέπουmicroεraquo λέει laquoδεν γίνεται αντιληπτό microόνο microε την αίσθηση της όρασης εκτός από το φως και τα χρώmicroαταraquo34 Τα προβλήmicroατα που έθετε αυτή η παράδοση επα-νήλθαν στο προσκήνιο όταν ο Τζον Λοκ αρνήθηκε την ύπαρξη σύmicroφυτων εν-νοιών και ισχυρίστηκε ότι όλες microας οι γνώσεις αποκτώνται microέσω των αισθή-σεων Αν όmicroως το microάτι αντιδρά microόνο στο φως και στα χρώmicroατα από πού προέρχεται η γνώση microας για την τρίτη διάσταση Στο έργο του Νέα θεωρία της όρασης που εκδόθηκε το 1709 ο Μπέρκλεϋ επανήλθε στο πρόβληmicroα για να καταλήξει στο συmicroπέρασmicroα ότι η γνώση microας του χώρου και του όγκου δεν microπορεί να αποκτηθεί παρά microόνο microέσω της αίσθησης της αφής και της κίνησης Αυτή η αναφορά σε laquoαισθητηριακά δεδοmicroέναraquo που ξεκίνησε microε τους Άγγλους εmicroπειριστές εξακολουθούσε να κυριαρχεί στις ψυχολογικές έρευνες έως τον 19ο αιώνα οπότε και αναπτύχθηκε η επιστήmicroη της οπτικής από τον Χέλmicro-χολτς και άλλους Ούτε όmicroως ο Μπέρκλεϋ ούτε ο Χέλmicroχολτς έκαναν το λάθος να microπερδέψουν την όραση microε την οπτική εντύπωση Αντιθέτως η διάκριση ανάmicroεσα σε ότι ονοmicroάζουmicroε συχνά laquoεντύπωσηraquo ndashτην απλή καταγραφή των ερεθισmicroάτωνndash και τη νοητική διεργασία της αντίληψης που κατά τον Χέλ-microχολτς στηρίζεται στην laquoασύνειδη συνεπαγωγήraquo αποτελούσε κοινό τόπο για την ψυχολογία του 19ου αιώνα35

∆εν ήταν λοιπόν δύσκολο να αντικρουστούν τα ψυχολογικά επιχειρήmicroατα των ιmicroπρεσιονιστών ότι οι πίνακές τους έδειχναν τον κόσmicroο laquoόπως πραγmicroα-τικά τον βλέπουmicroεraquo microε εξίσου ισχυρά ψυχολογικά επιχειρήmicroατα για την εξάρ-τηση της παραδοσιακής τέχνης από τις νοητικές διεργασίες Στην πορεία αυτής της διαmicroάχης που άρχισε γύρω στα τέλη του 19ου αιώνα η γενική και βολική έννοια της microίmicroησης κατέρρευσε αφήνοντας καλλιτέχνες και κριτικούς σε σύγχυση

Σηmicroαντικός από αυτή την άποψη είναι ο ρόλος ορισmicroένων Γερmicroανών στο-χαστών Ένας από αυτούς ο Konrad Fiedler επέmicroενε πως σε αντίθεση microε ότι ισχυρίζονταν οι ιmicroπρεσιονιστές laquoακόmicroα και η πιο απλή αισθητηριακή εντύπωση που microοιάζει microε πρώτη ύλη των νοητικών διεργασιών είναι ήδη ένα νοητικό γεγονός ενώ αυτό που ονοmicroάζεται εξωτερικός κόσmicroος είναι στην πραγmicroατικότητα προϊόν σύνθετων ψυχολογικών διαδικασιώνraquo36

Ένας φίλος του Fiedler ο νεοκλασικός γλύπτης Adolf von Hildebrand επιχείρησε να αναλύσει αυτές τις διαδικασίες στο βιβλιαράκι του microε τίτλο Το

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 55

πρόβληmicroα της microορφής στις εικαστικές τέχνες που εκδόθηκε το 1893 και προκά-λεσε το ζωηρό ενδιαφέρον microιας ολόκληρης γενιάς37 Ο Hildebrand αmicroφισβή-τησε επίσης τα ιδεώδη του επιστηmicroονικού νατουραλισmicroού επικαλούmicroενος την ψυχολογία της αντίληψης Αν επιχειρήσουmicroε να αναλύσουmicroε τις νοητικές microας εικόνες στα συστατικά τους στοιχεία θα δούmicroε ότι αποτελούνται από αισθη-τηριακά δεδοmicroένα που απορρέουν από την όραση αλλά και από αναmicroνήσεις αφής και κίνησης Μια σφαίρα λχ εmicroφανίζεται στο microάτι σαν επίπεδος δί-σκος η αφή είναι εκείνη που microας πληροφορεί για τις ιδιότητες του χώρου και του σχήmicroατος Κάθε απόπειρα του καλλιτέχνη να απεκδυθεί αυτές τις γνώσεις είναι microάταιη αφού χωρίς αυτές δεν αντιλαmicroβάνεται καν τον κόσmicroο Αποστολή του αντιθέτως είναι να laquoεπανορθώσειraquo την έλλειψη κίνησης του έργου του microέσω microιας εικόνας που να microεταδίδει όχι microόνον οπτικές αισθήσεις αλλά και τις απτικές εκείνες microνήmicroες που θα microας επιτρέψουν να ανασυγκροτήσουmicroε την τριδιάστατη φόρmicroα στο microυαλό microας

∆εν είναι ασφαλώς τυχαίο ότι η περίοδος κατά την οποία η συζήτηση αυτή βρισκόταν σε έξαρση ήταν και η περίοδος χειραφέτησης της τέχνης από την αρχαιογνωσία τη βιογραφία την αισθητική38 Θέmicroατα που έως τότε θεωρού-νταν ξεκαθαρισmicroένα άρχισαν να επανεκτιmicroώνται και να αντιmicroετωπίζονται microέσα από νέο πρίσmicroα Όταν το 1896 ο Bernard Berenson έγραψε το εmicroπνευ-σmicroένο δοκίmicroιό του για τους Φλωρεντινούς ζωγράφους ακολούθησε τις βασικές γραmicromicroές της ανάλυσης του Hildebrand39 Με το χάρισmicroά του για microεστές και επιγραmicromicroατικές φράσεις ο Berenson συνόψισε το βιβλίο του Hildebrand στη φράση laquoΟ ζωγράφος microπορεί να εκπληρώσει τους στόχους του microόνον προσδί-δοντας απτικές αξίες (tactile values) σε ερεθίσmicroατα του αmicroφιβληστροειδούςraquo Κατά τον Berenson η σηmicroασία και η προσοχή που δίνουmicroε στο έργο του Τζότ-το ή του Πολαγιουόλο οφείλεται στο ότι πέτυχαν αυτό ακριβώς

Τρία χρόνια αργότερα το 1899 ο Heinrich Woumllfflin δεν παρέλειψε να απο-τίσει φόρο τιmicroής στον Hildebrand στον πρόλογο του έργου του Η Κλασική τέχνη40 Το ιδεώδες της σαφήνειας και της αρmicroονικής διάταξης του χώρου που ο Woumllfflin εντοπίζει στα αριστουργήmicroατα του Ραφαήλ είναι εξίσου επηρεα-σmicroένο από τον Hildebrand όσο και η άποψη του Berenson για τον Τζόττο Ο Woumllfflin όmicroως διαπίστωσε ότι οι αναλυτικές κατηγορίες του Hildebrand ήταν κατάλληλες όχι microόνον ως βοηθητικές για τη διατύπωση αξιολογικών κρίσεων αλλά και ως εργαλεία για την ανάλυση των ποικίλων τρόπων ανα-παράστασης Οι δυο πόλοι γύρω από τους οποίους στρέφεται το θεmicroελιώδες έργο του Βασικές έννοιες της ιστορίας της τέχνης41 η σαφήνεια της Αναγέννησης

56 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

και το πληθωρικό στοιχείο του Μπαρόκ οφείλουν επίσης πολλά στις απόψεις του Hildebrand Ο Woumllfflin ήταν αυτός που επέβαλε τον όρο laquoιστορία της όρασηςraquo στην ιστορία της τέχνης αλλά και εκείνος ο οποίος προειδοποίησε για τους κινδύνους που συνεπάγεται το να δίνει κανείς σε αυτή τη microεταφορά microεγαλύτερη αξία απrsquo όση πραγmicroατικά έχει Ο ίδιος δεν έκανε ποτέ το σφάλmicroα να microπερδέψει την απλή περιγραφή microε την ερmicroηνεία Παρά το ότι γνώριζε όσο λίγοι ιστορικοί της τέχνης το πρόβληmicroα που θέτει η ίδια η ύπαρξη των διαφο-ρετικών τρόπων αναπαράστασης χάρη και στην αυτοσυγκράτηση που είχε κληρονοmicroήσει από τον microεγάλο του πρόγονο τον Jakob Burckhardt ποτέ δεν επιδόθηκε σε αόριστες υποθέσεις για τους απώτερους λόγους των ιστορικών αλλαγών

Το βάρος εποmicroένως να συνδυάσει τις απόψεις του Hildebrand microε τη microελέ-τη της καλλιτεχνικής εξέλιξης έπεσε στον τρίτο από τους πατέρες της laquoιστο-ρίας του καλλιτεχνικού ύφουςraquo τον Alois Riegl Φιλοδοξία του Riegl ήταν να καταστήσει την ιστορία της τέχνης επιστηmicroονικά αξιοσέβαστη απαλλάσσο-ντάς την από τα υποκειmicroενικά αξιολογικά ιδεώδη Σε αυτή του την προσέγγι-ση τον βοήθησε και η επαγγελmicroατική του απασχόληση σε microουσείο καλών και εφαρmicroοσmicroένων τεχνών Μελετώντας την ιστορία των διακοσmicroητικών τεχνών των κάθε είδους microορφότυπων και διακοσmicroητικών microοτίβων πείστηκε ότι οι απόψεις που κυριαρχούσαν έως τότε ήταν εντελώς ανεπαρκείς ndash τόσο η laquoυλι-κήraquo υπόθεση ότι το microορφότυπο ήταν άmicroεσα συνδεδεmicroένο microε την υφαντική και την καλαθοπλεκτική όσο και η laquoτεχνολογικήraquo υπόθεση ότι η δεξιότητα των χεριών είναι το παν Σε τελική ανάλυση τα διακοσmicroητικά microορφότυπα πολλών laquoπρωτόγονωνraquo φυλών microαρτυρούν και προϋποθέτουν εντυπωσιακή επιδεξιότη-τα των χεριών Αν το ύφος αλλάζει αυτό θα πρέπει εποmicroένως να οφείλεται στο ότι αλλάζουν οι στόχοι και οι προθέσεις Στο πρώτο του βιβλίο Το ζήτηmicroα του ύφους42 ο Riegl υποστήριξε ότι αυτά τα θέmicroατα microπορούν και πρέπει να εξετά-ζονται microε αmicroιγώς laquoαντικειmicroενικόraquo τρόπο χωρίς την παρεmicroβολή των υποκει-microενικών εννοιών της προόδου και της παρακmicroής Ως προς τα φυτικά διακο-σmicroητικά microοτίβα λχ υπάρχει κατά τον Riegl microια συνεχής παράδοση από τον αιγυπτιακό λωτό έως τα αραβουργήmicroατα Οι διαδοχικές αυτές αλλαγές και microετεξελίξεις όχι microόνον δεν είναι τυχαίες αλλά και εκφράζουν τον γενικότερο αναπροσανατολισmicroό των καλλιτεχνικών προθέσεων της laquoθέλησης προς τη microορφήraquo η οποία εκδηλώνεται από το microικρότερο ανθέmicroιο έως το πιο microνηmicroειώδες κτίριο Σε microια τέτοια προσέγγιση η έννοια της laquoπαρακmicroήςraquo δεν έχει πια κα-νένα νόηmicroα Αποστολή του ιστορικού είναι να εξηγεί και όχι να κρίνει

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 57

Ένας άλλος ιστορικός της τέχνης στη Βιέννη ο Franz Wickhoff επιχείρη-σε την ίδια ακριβώς εποχή να απαλλάξει microια ολόκληρη περίοδο από το στίγ-microα της παρακmicroής Το 1895 ο Wickhoff microε τη συνεργασία του Wilhelm Ritter von Hartel δηmicroοσίευσε ένα πολύτιmicroο χειρόγραφο της Ύστερης Αρχαιότητας το Vienna Genesis θέλοντας να αποδείξει πως το θεωρούmicroενο παρακmicroιακό και κατώτερο ύφος της ρωmicroαϊκής αυτοκρατορικής τέχνης αδικείται από τους χαρακτηρισmicroούς αυτούς όσο και τα πρόσφατα την εποχή εκείνη έργα των ιmicroπρεσιονιστών43 Η τέχνη των Ρωmicroαίων κατέληγε ο Wickhoff ήταν τόσο laquoπροοδευτικήraquo στο θέmicroα της οπτικής υποκειmicroενικότητας όσο και η τέχνη του τέλους του 19ου αιώνα

Ο Riegl βασίστηκε σε αυτή την ερmicroηνεία για να προχωρήσει σε microια ακόmicroα τολmicroηρή γενίκευση Το 1901 ξεκαθάρισε τη θέση του σε σχέση microε τις πολυ-συζητηmicroένες θεωρίες του Hildebrand44 Ο ιστορικός microπορούσε να δεχτεί την ψυχολογική ανάλυση του Hildebrand αλλά όχι και να συmicromicroεριστεί τις καλ-λιτεχνικές του προτιmicroήσεις Η αναφορά στην αφή δεν ήταν ούτε καλύτερη ούτε χειρότερη από την αναφορά στην όραση Έχοντας αναλάβει να δηmicroοσιεύ-σει αρχαιολογικά ευρήmicroατα από την περίοδο της Ύστερης Αρχαιότητας ο Riegl έγραψε το περιώνυmicroο βιβλίο του Υστερορωmicroαϊκές καλές και εφαρmicroοσmicroένες τέχνες45 την πιο φιλόδοξη ίσως προσπάθεια που έγινε ποτέ να ερmicroηνευτεί η πορεία της τέχνης microε βάση τις αλλαγές στον τρόπο αντίληψης της πραγmicroα-τικότητας

Πρόκειται για βιβλίο που δύσκολα διαβάζεται και συνοψίζεται Ο βασικός πάντως ισχυρισmicroός του Riegl είναι ότι η τέχνη της Αρχαιότητας ενδιαφερόταν πάντοτε για την απόδοση microάλλον microεmicroονωmicroένων αντικειmicroένων παρά του κόσmicroου στην απεραντοσύνη του Η πιο ακραία έκφανση αυτής της τάσης είναι η Αι-γυπτιακή τέχνη Εδώ τα πράγmicroατα αποδίδονται όπως τα αντιλαmicroβάνεται η αφή η πιο laquoαντικειmicroενικήraquo δηλαδή αίσθηση που αναφέρεται στο microόνιmicroο σχή-microα των πραγmicroάτων ανεξάρτητα από τη microεταβαλλόmicroενη οπτική γωνία Αυτός είναι ίσως και ο λόγος που οι Αιγύπτιοι απέφευγαν να αποδίδουν την τρίτη δι-άσταση αφού κάθε έννοια προοπτικής σηmicroαίνει και εισαγωγή ενός υποκειmicroε-νικού στοιχείου Το βήmicroα προς την τρίτη διάσταση έγινε microε τους Έλληνες Μόνον ωστόσο κατά την τρίτη και τελευταία περίοδο της τέχνης της Αρχαι-ότητας (στην Ύστερη Αρχαιότητα) αναπτύχθηκε ένας αmicroιγώς οπτικός τρόπος απόδοσης των αντικειmicroένων όπως αυτά φαίνονται από απόσταση Αυτή η πρόοδος εmicroφανίζεται παραδόξως στον σύγχρονο θεατή σαν οπισθοδρόmicroηση αφού τα σώmicroατα δείχνουν πλέον επίπεδα και άmicroορφα και αφού αποδίδονται

58 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

microόνο microεmicroονωmicroένα αντικείmicroενα αποκοmicromicroένα απrsquo ότι τα περιβάλλει σε ασαφώς σκιώδες ή χρυσό φόντο Και όmicroως στο πλαίσιο της παγκόσmicroιας ιστορίας η τέχνη της Ύστερης Αρχαιότητας δεν αποτελούσε παρακmicroή αλλά αναγκαία microεταβατική φάση Η εmicroφάνιση των γερmicroανικών φύλων στο προσκήνιο που ο Riegl τα θεωρούσε πιο επιρρεπή στην υποκειmicroενικότητα επέτρεψε στην τέχνη να συνεχίσει τους microετασχηmicroατισmicroούς της σε όλο και ανώτερο επίπεδο να πε-ράσει τελικά από την απτική αντίληψη του τριδιάστατου χώρου (Αναγέννηση) σε microια περαιτέρω ενίσχυση της εικαστικής υποκειmicroενικότητας (Μπαρόκ) και στον θρίαmicroβο των αmicroιγώς οπτικών ερεθισmicroάτων (Ιmicroπρεσιονισmicroός)46

laquoΚάθε ύφος αποσκοπεί στην πιστή απόδοση της φύσης και σε τίποτε άλλο

απλώς η αντίληψη που το κάθε ύφος έχει για τη φύση είναι διαφορετικήhellipraquo Η επιmicroονή microε την οποία ο Riegl προσπαθεί να αποδώσει όλες τις υφολογικές αλλαγές (στην αρχιτεκτονική τη γλυπτική τη ζωγραφική τη διακόσmicroηση) στην ίδια αρχή είναι συχνά αξιοθαύmicroαστη Αυτή όmicroως η προσκόλλησή του σε microία και microόνη ερmicroηνευτική αρχή τον παρέσυρε στην προεπιστηmicroονική συνή-θεια που συνοδεύει όλα τα microονιστικά ερmicroηνευτικά σχήmicroατα στην παγίδα της microυθοποίησης του όρου-κλειδί Η laquoθέληση προς τη microορφήraquo το Kunstwollen γίνεται έτσι laquoτο φάντασmicroα στη microηχανήraquo που οδηγεί τους τροχούς της καλ-λιτεχνικής εξέλιξης σύmicroφωνα microε κάποιους laquoαδήριτους νόmicroουςraquo Όπως γράφει και ο Meyer Schapiro οι ερmicroηνείες του Riegl laquohellipείναι ασαφείς και συχνά αυ-θαίρετες Κάθε σηmicroαντική φάση αντιστοιχεί σε microια φυλετική προδιάθεσηhellip Κάθε λαός παίζει έναν προδιαγεγραmicromicroένο ρόλο και αποσύρεται όταν τελειώσει η αποστολή τουhellipraquo47

Εύκολα αντιλαmicroβάνεται κανείς ότι παρόmicroοιες απόψεις για την ιστορία της τέχνης αποτελούν σε microεγάλο βαθmicroό αναβίωση των ροmicroαντικών εκείνων laquomicroυ-θολογιώνraquo που κορυφαία τους στιγmicroή αποτελεί η φιλοσοφία της ιστορίας του Χέγκελ Για την Κλασική Αρχαιότητα και την Αναγέννηση η ιστορία της τέχνης αντανακλούσε την πρόοδο στη χρήση του εκφραστικού microέσου Με αυτή την έννοια και οι ίδιες οι τέχνες αντιmicroετωπίζονταν microερικές φορές microε όρους παιδικής ηλικίας ωριmicroότητας και παρακmicroής48 Οι ροmicroαντικοί όmicroως είδαν την ιστορία γενικότερα σαν το microεγάλο έπος της ανέλιξης της ανθρωπότητας από την παιδική ηλικία στην ωριmicroότητα Η τέχνη αντιmicroετωπίστηκε σαν laquoέκφρα-ση της εποχήςraquo και σαν σύmicroπτωmicroα της φάσης στην οποία έχει φτάσει το Παγκόσmicroιο Πνεύmicroα σε κάθε συγκεκριmicroένη χρονική περίοδο49 Σε αυτό το πλαίσιο ο Γερmicroανός φυσικός Carl Gustav Carus προηγήθηκε ουσιαστικά του Riegl ερmicroηνεύοντας την ιστορία της τέχνης σαν πορεία από την αφή στην

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 59

όραση Συνηγορώντας υπέρ της αναγνώρισης της τοπιογραφίας ως της microε-γάλης τέχνης του microέλλοντος δεν δίστασε να επικαλεστεί τους νόmicroους της ιστορικής νοmicroοτέλειας laquoΣε κάθε οργανισmicroό η ανάπτυξη των αισθήσεων αρ-χίζει microε την αφή Οι πιο λεπτές αισθήσεις της ακοής και της όρασης εmicroφανί-ζονται microε την τελειοποίηση του οργανισmicroού Με τον ίδιο σχεδόν τρόπο η αν-θρωπότητα ξεκίνησε microε τη γλυπτική Ότι έφτιαχνε ο άνθρωπος έπρεπε να είναι συmicroπαγές ογκώδες απτό Γιrsquo αυτό και η ζωγραφικήhellip εmicroφανίζεται πάντοτε σε microεταγενέστερη φάσηhellip Η τοπιογραφίαhellip προϋποθέτει υψηλό επί-πεδο ανάπτυξηςraquo50

Έχω εξηγήσει σε άλλα microου κείmicroενα γιατί θεωρώ εξαιρετικά επικίνδυνο το να βασίζεται η ιστορία της τέχνης σε microυθολογικές ερmicroηνείες51 Η συνήθεια να microιλά κανείς microε έννοιες όπως laquoανθρωπότηταraquo laquoφυλέςraquo laquoεποχέςraquo κλπ εξα-σθενίζει την αντίσταση του microυαλού σε laquoολοκληρωτικέςraquo τάσεις και συνήθειες Για να φανεί ότι δεν υποστηρίζω κάτι τέτοιο αβασάνιστα θα microπορούσα να αναφέρω τα διδάγmicroατα που ο Hans Sedlmayr συνιστά στον αναγνώστη να βγάλει διαβάζοντας τον Riegl ndash για τα δοκίmicroια του οποίου έγραψε microια εισαγω-γή το 192752

Έχοντας εκθέσει ότι θεωρεί laquoπεmicroπτουσίαraquo της θεωρίας του Riegl ο Sedl-mayr περνά στην απαρίθmicroηση των εσφαλmicroένων απόψεων ορισmicroένων επιγόνων του οι οποίες θα πρέπει να απορριφθούν ως αβάσιmicroες Μια από αυτές τις από-ψεις είναι ότι laquomicroόνον τα άτοmicroα είναι πραγmicroατικά ενώ οι οmicroάδες και οι πνευ-microατικές κοινότητες αποτελούν απλώς αφηρηmicroένες έννοιεςraquo Κατά συνέπεια πρέπει επίσης να απορρίψουmicroε laquoτην πίστη στον ενιαίο και αmicroετάβλητο χαρα-κτήρα της ανθρώπινης φύσης και λογικήςraquo καθώς και την ιδέα ότι laquoη φύση παραmicroένει πάντοτε η ίδια και απλώς απεικονίζεται microε διάφορους τρόπουςraquo Τέλος πρέπει να αρνηθούmicroε την αιτιοκρατική ανάλυση της ιστορίας laquoπου αντιλαmicroβάνεται την ιστορική αλλαγή σαν αλυσίδα αιτίων και αποτελεσmicroά-τωνraquo Η laquoνοηmicroατοδοτηmicroένη αυτο-κίνηση του Πνεύmicroατος που οδηγεί σε αυ-θεντικά ιστορικά σύνολα γεγονότωνraquo είναι κάτι υπαρκτό

Τυχαίνει να είmicroαι φανατικός υπέρmicroαχος όλων εκείνων των laquoξεπερασmicroένωνraquo ιδεών τις οποίες ο Sedlmayr το 1927 παρακινούσε ένα εύπιστο κοινό να απορ-ρίψει συνηγορώντας παράλληλα υπέρ ενός ιστορικισmicroού έντονα επηρεασmicroένου από τον Σπένγκλερ Όπως γράφει και ο Κ Ρ Πόππερ στο βιβλίο του Η ένδεια του ιστορικισmicroού laquo∆εν συmicroπαθώ καθόλου αυτά τα ldquoπνεύmicroαταrdquo ούτε τα ιδεα-λιστικά τους πρωτότυπα ούτε τις διαλεκτικές και υλιστικές τους ενσαρκώ-σεις Αντίθετα αισθάνοmicroαι απόλυτα αλληλέγγυος microε όσους τα περιφρονούν

60 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Αισθάνοmicroαι ωστόσο ότι microαρτυρούν την ύπαρξη ενός κενού ενός χώρου που η κοινωνιολογία οφείλει να καλύψει microε κάτι πιο απτό όπως microια ανάλυση των προβληmicroάτων που τίθενται στο πλαίσιο microιας παράδοσηςraquo Το ύφος είναι κατά τη γνώmicroη microου microια από τις εκφάνσεις αυτών των παραδόσεων Στον βαθmicroό που δεν έχουmicroε κάποια καλύτερη ερmicroηνεία να προσφέρουmicroε η ύπαρξη οmicroοιό-microορφων τρόπων αναπαράστασης του κόσmicroου ωθεί προς την εύκολη εξήγηση ότι αυτή η ενότητα θα πρέπει να οφείλεται σε κάποιο υπερατοmicroικό πνεύmicroα το laquoπνεύmicroα της εποχήςraquo ή το laquoπνεύmicroα της φυλήςraquo53

∆εν αρνούmicroαι φυσικά ότι οι ιστορικοί όπως και όλοι οι microελετητές ανθρώπι-νων οmicroάδων ανακαλύπτουν συχνά κοινές στάσεις κοινές πεποιθήσεις ή κοινά γούστα που θα microπορούσαν να θεωρηθούν η κυρίαρχη (σε microια τάξη microια γενιά ένα έθνος) νοοτροπία και αντίληψη Ούτε βέβαια αmicroφισβητώ ότι οι αλλαγές στο διανοητικό κλίmicroα και το γούστο ή στη microόδα αντανακλούν κοινωνικές αλ-λαγές και ότι η διερεύνηση των σχέσεων αυτών microπορεί να παρουσιάζει σηmicroα-ντικό ενδιαφέρον Τόσο όmicroως ο Riegl όσο και οι επίγονοί του και οι ερmicroηνευτές του (όπως ο Worringer ο Dvo aacutek και ο Sedlmayr) εκτός από πλείστα όσα ιστορικά ζητήmicroατα που ανακύπτουν αυτό για το οποίο αισθάνονται κατrsquo εξο-χήν περήφανοι είναι τελικά και το microοιραίο τους microειονέκτηmicroα απορρίπτοντας την έννοια της δεξιότητας και τη σηmicroασία της όχι microόνον αγνοούν κρίσιmicroες πλευρές της καλλιτεχνικής δηmicroιουργίας αλλά κάνουν αδύνατη και τη διαmicroόρ-φωση microιας έγκυρης ψυχολογίας των υφολογικών αλλαγών κάτι που περιλαmicro-βάνεται οπωσδήποτε στις φιλοδοξίες τους54

Η ιστορία του γούστου και της microόδας είναι microια ιστορία προτιmicroήσεων και επιλογών microεταξύ εναλλακτικών λύσεων Η απόρριψη των ακαδηmicroαϊκών συmicro-βάσεων της εποχής τους από τους Προραφαηλίτες όπως και ο laquoιαπωνισmicroόςraquo της Αρ Νουβώ αποτελούν χαρακτηριστικά παραδείγmicroατα Παρόmicroοιες αλλα-γές σε ένα ύφος και στο κύρος που αυτό έχει microπορούν να περιγραφούν και microε όρους laquoθέλησης προς τη microορφήraquo ndash άλλωστε κανείς δεν αmicroφιβάλλει ότι απο-τελούσαν συmicroπτώmicroατα ενός ευρύτερου συνόλου τάσεων και διαθέσεων Ωστό-σο αυτό που microας ενδιαφέρει εδώ από microεθοδολογική άποψη είναι ότι microια επιλο-γή εκφράζει κάτι συνολικότερο microόνον αν microπορούmicroε να ανασυστήσουmicroε τις συνθήκες και τις διαδικασίες της Ο πλοίαρχος που θα microπορούσε να εγκατα-λείψει το πλοίο του αλλά προτίmicroησε να βυθιστεί microαζί του ήταν προφανώς ηρω-ικός microπορεί όmicroως και αυτός που κοιmicroόταν στην καmicroπίνα του και πνίγηκε να ήταν εξίσου ηρωικός αλλά δεν θα το microάθουmicroε ποτέ Αν θέλουmicroε να αντιmicroετω-πίζουmicroε το ύφος ως σύmicroπτωmicroα κάποιων γενικότερων (ενδεχοmicroένως πολύ εν-

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 61

διαφερουσών) καταστάσεων χρειαζόmicroαστε αναγκαστικά microια θεωρία των εναλ-λακτικών λύσεων και εκδοχών Αν κάθε αλλαγή είναι αναπόφευκτη και συνο-λική δεν υπάρχει τίποτε για να συγκρίνουmicroε καmicroιά κατάσταση για να ανασυστήσουmicroε κανένα σύmicroπτωmicroα και καmicroιά έκφραση για να διερευνήσουmicroε Σε αυτή την περίπτωση η αλλαγή αποτελεί σύmicroπτωmicroα τηςhellip αλλαγής και για να συγκαλυφθεί αυτή η ταυτολογία επιστρατεύεται κάποιο microεγαλεπήβο-λο εξελικτικό σχήmicroα Αυτό συνέβη όχι microόνο microε τον Riegl αλλά και microε πολλούς από τους επιγόνους του Λίγοι είναι σήmicroερα οι ιστορικοί και ακόmicroα λιγότεροι οι ανθρωπολόγοι που πιστεύουν ότι η ανθρωπότητα έχει υποστεί κάποια εmicro-φανή βιολογική αλλαγή από τη microια ιστορική περίοδο στην άλλη Ακόmicroα όmicroως και εκείνοι που θα δέχονταν ότι υπάρχει κάποια ανεπαίσθητη βαθmicroιαία γενε-τική διαφοροποίηση της ανθρωπότητας δεν θα δέχονταν ποτέ την άποψη ότι ο άνθρωπος άλλαξε τα τελευταία 3000 χρόνια (περίοδο που αντιστοιχεί σε περίπου εκατό γενιές) τόσο όσο η τέχνη του και το ύφος του55

V

Ο εξελικτισmicroός είναι νεκρός αλλά τα γεγονότα που τροφοδοτούν τον microύθο του δεν είναι εύκολο ακόmicroα και σήmicroερα να αγνοηθούν Ένα από αυτά τα γεγονότα είναι η συγγένεια ανάmicroεσα στην παιδική και την πρωτόγονη τέχνη Για τον microη ιδιαίτερα υποψιασmicroένο η συγγένεια αυτή οδηγεί στο εσφαλmicroένο δίληmicromicroα ότι οι πρωτόγονοι είτε δεν microπορούσαν να προχωρήσουν περισσότερο γιατί διέθεταν τη δεξιότητα ενός παιδιού microόνο είτε ότι δεν ήθελαν να προχωρήσουν περισσότερο γιατί εξακολουθούσαν να έχουν νοοτροπία παιδιού Και οι δυο αυτές υποθέσεις είναι προφανώς λάθος καθώς στηρίζονται στη σιωπηλή παραδοχή πως ότι είναι εύκολο για microας ήταν και πάντοτε εύκολο Ένα από τα σηmicroαντικότερα και microονιmicroότερα κέρδη από την επαφή της ιστορίας της τέχνης microε την ψυχολογία της αντίληψης είναι κατά τη γνώmicroη microου ότι δεν είmicroαστε πλέον υποχρεωmicroένοι να πιστεύουmicroε κάτι τέτοιο Στην πραγmicroατικότητα έστω και αν λυπάmicroαι για την κακή χρήση αυτής της προσέγγισης από τον ιστορικισmicroό οmicroολογώ πως νοσταλγώ κάπως την τόλmicroη των αισιόδοξων στοχαστών του 19ου αιώνα Ίσως αυτό να οφείλεται και στο ότι είχα την τύχη να διδαχτώ από τέτοια τολmicroηρά πνεύmicroατα που στις αρχές του 20ού αιώνα προσπαθούσαν να απαντήσουν στο ερώτηmicroα γιατί η τέχνη έχει ιστορία Ένας από αυτούς ήταν και ο Emanuel Loewy του οποίου η περιώνυmicroη microελέτη Η απόδοση της φύσης στην Πρώιmicroη

62 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Ελληνική τέχνη εκδόθηκε το 190056 Σε αυτό το βιβλίο περιέχεται κατά τη γνώmicroη microου ότι καλύτερο microπορεί να αντλήσει κανείς από τον εξελικτισmicroό

Ο Loewy επηρεάστηκε επίσης από τον Hildebrand και την ψυχολογία των αισθητηριακών δεδοmicroένων Όπως και αρκετοί άλλοι κριτικοί της ίδιας περιόδου ο Hildebrand απέδιδε τις ιδιοmicroορφίες της παιδικής τέχνης σε ασαφείς εικόνες microνήmicroης57 Οι εικόνες αυτές θεωρούνταν κατάλοιπα αισθητηριακών εντυπώ-σεων που καταγράφονται στη microνήmicroη όπου και συmicroπυκνώνονται σε χαρακτη-ριστικά σχήmicroατα microε τον ίδιο λίγο πολύ τρόπο που σχηmicroατίζονται χαρακτηρι-στικές εικόνες microε τη διαδοχική υπέρθεση πολλών φωτογραφιών Σε αυτή τη διαδικασία υποστήριζε ο Loewy η microνήmicroη αποβάλλει τα χαρακτηριστικά γνω-ρίσmicroατα των αντικειmicroένων όλα εκείνα τα στοιχεία που τους δίνουν την ιδιαί-τερη microορφή τους Ο πρωτόγονος καλλιτέχνης όπως και το παιδί ξεκινά από αυτές τις εικόνες microνήmicroης Έτσι θα προσπαθήσει να αποδώσει το ανθρώπινο σώmicroα microετωπικά τα άλογα σε πλάγια όψη τις σαύρες όπως φαίνονται από ψηλά Η ανάλυση του Loewy για αυτές τις αρχαϊκές microεθόδους γίνεται και σήmicroερα εν πολλοίς δεκτή αν και πρόκειται για κυκλική σε microεγάλο βαθmicroό εξή-γηση Αφού ο πρωτόγονος καλλιτέχνης δεν αντιγράφει προφανώς τον εξωτε-ρικό κόσmicroο αντιγράφει κάποιον αόρατο εσωτερικό κόσmicroο νοητικών εικόνων Η microόνη ωστόσο απόδειξη για την ύπαρξη αυτών των εικόνων προέρχεται απόhellip την τέχνη των πρωτογόνων Κανείς microας δεν έχει πιστεύω στο microυαλό του τις σχηmicroατικές παραστάσεις ανθρώπινων σωmicroάτων αλόγων ή σαυρών που υπαινίσσεται η θεωρία του Loewy Για τον καθένα από microας αυτές οι λέξεις παραπέmicroπουν και σε κάτι διαφορετικό ενώ θα υπάρχουν πάντοτε και κάποια φευγαλέα γεγονότα που δεν θα microπορούν να αναπαραχθούν microε ολοκληρωmicroένο τρόπο Οι επιφυλάξεις αυτές δεν αναιρούν πάντως την αξία των αναλύσεων του Loewy για τα κοινά στοιχεία στην τέχνη των παιδιών των ακαλλιέργητων ενηλίκων και των πρωτογόνων Ο Loewy στρέφοντας την προσοχή του όχι πλέον στην εξέλιξη της ανθρωπότητας γενικά αλλά στην πρώτη φορά που τα κοινά αυτά στοιχεία άρχισαν microεθοδικά να απορρίπτονται (στην Αρχαϊκή τέχνη στην Ελλάδα) ανέδειξε τη σηmicroασία των δυνάmicroεων εκείνων που πρέπει να υπερβεί microια τέχνη αν θέλει να πετύχει την ψευδαίσθηση της πραγmicroατικότητας Καθένα από αυτά τα βήmicroατα εmicroφανίζεται σαν κατάκτηση microιας άγνωστης έως τότε περιοχής που η νέα παράδοση εικονοπλασίας πρέπει να διασφαλίσει και να κατοχυρώσει Αυτή είναι και η αιτία που τα νέα καλλιτεχνικά πρότυπα δείχνουν πάντοτε ανεξήγητη (microε όρους laquoαισθητηριακών εντυπώσεωνraquo) ανθε-κτικότητα

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 63

Ο δάσκαλός microου στην ιστορία της τέχνης ο Julius von Schlosser έδειχνε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τον ρόλο των laquoτύπωνraquo ή ακόmicroα και των στερεοτύπων στην καλλιτεχνική παράδοση Ξεκινώντας από τη microελέτη παλαιών νοmicroισmicroά-των σύντοmicroα πέρασε στη microελέτη της Μεσαιωνικής τέχνης όπου οι microεταβο-λές των laquoτύπωνraquo είναι εmicroφανείς Το πρόβληmicroα της χρήσης των laquoπροηγούmicroε-νων τύπωνraquo στη Μεσαιωνική τέχνη δεν έπαψε ποτέ να γοητεύει τον Schloss-er παρά το ότι η επίδραση του Κρότσε τον έκανε ολοένα και πιο επιφυλακτικό απέναντι στις ψυχολογικές ερmicroηνείες (όσοι γνωρίζουν τις σκέψεις του στα ζητήmicroατα αυτά θα αναγνωρίσουν κάποια από τα αγαπηmicroένα του θέmicroατα σε αυτό το βιβλίο)58

Ότι έκανε ο Schlosser για τον Μεσαίωνα ο σύγχρονός του Aby Warburg το έκανε για την Αναγέννηση στην Ιταλία Εmicroβαθύνοντας συνεχώς στο πρό-βληmicroα τι ακριβώς αναζητούσε η Αναγέννηση στην Κλασική Αρχαιότητα ο Warburg οδηγήθηκε στην ανάλυση του ύφους της Αναγέννησης microε βάση την υιοθέτηση microιας νέας εικαστικής γλώσσας Πρόσεξε ότι τα δάνεια των καλλι-τεχνών της Αναγέννησης από την Κλασική γλυπτική δεν ήταν τυχαία αλλά αντιθέτως εmicroφανίζονταν όπου ο καλλιτέχνης αισθανόταν την ανάγκη microιας ιδιαίτερα εκφραστικής κίνησης ή χειρονοmicroίας (αυτό που ο Warburg αποκάλε-σε τελικά Pathosformel)59 Ιδιαίτερη εντύπωση προκάλεσε η επιmicroονή του Warburg στην άποψη ότι οι καλλιτέχνες του 15ου αιώνα που έως τότε θεω-ρούνταν υπέρmicroαχοι της απλής καθαρής παρατήρησης πολύ συχνά κατέφευ-γαν σε προϋπάρχοντες laquoτύπουςraquo Βοηθούmicroενοι και από την αύξηση του ενδι-αφέροντος για τα εικονογραφικά πρότυπα οι επίγονοι του Warburg κατέληγαν όλο και περισσότερο στη διατύπωση ότι η εξάρτηση από την παράδοση είναι ο κανόνας ακόmicroα και στα έργα εκείνα της Αναγέννησης και του Μπαρόκ που έως τότε θεωρούνταν νατουραλιστικά Σήmicroερα η microελέτη αυτής της συνέχει-ας έχει αντικαταστήσει σε microεγάλο βαθmicroό το παλαιότερο ενδιαφέρον για το ύφος και την εξέλιξή του60

Στο γοητευτικό του έργο Η ψυχολογία της τέχνης ο Αντρέ Μαλρό κατα-πιάνεται microε τη σηmicroασία αυτών των διαπιστώσεων61 Υπάρχει πολύς Χέγκελ και πολύς Σπένγκλερ στους ύmicroνους του Μαλρό προς τον microύθο και την αλλαγή αλλά και ριζική αmicroφισβήτηση της άποψης ότι το ύφος και η τεχνοτροπία του παρελθόντος αντικατοπτρίζει ουσιαστικά τον τρόπο microε τον οποίο οι καλλιτέχνες laquoέβλεπανraquo τον κόσmicroο Ο Μαλρό ξέρει πως η τέχνη γεννιέται από την τέχνη και όχι από τη φύση Παρrsquo όλη ωστόσο τη γοητεία του και παρά τις εmicroπνευ-σmicroένες ψυχολογικές του επισηmicroάνσεις το βιβλίο του Μαλρό δεν καταφέρνει να

64 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

microας δώσει αυτό που ο τίτλος του υπόσχεται microια ψυχολογία της τέχνης Εξα-κολουθούmicroε να microην έχουmicroε microια ικανοποιητική εξήγηση για το σκίτσο του Αλαίν [1] Ίσως όmicroως να είmicroαστε καλύτερα προετοιmicroασmicroένοι απrsquo ότι ο Riegl για να αποπειραθούmicroε microια τέτοια εξήγηση Γνωρίζουmicroε πλέον αρκετά για την επιρροή των συmicroβάσεων και τη δύναmicroη των παραδόσεων στα διάφορα γνωσιακά πεδία Οι ιστορικοί έχουν microελετήσει την επίδραση κάποιων προτύπων στον χρονικο-γράφο που επιδιώκει να καταγράψει τα πρόσφατα γεγονόταmiddot microελετητές της λογοτεχνίας όπως ο Ernst Robert Curtius έχουν επισηmicroάνει τον ρόλο των πα-ραδοσιακών κοινών τόπων στην ποίηση62 Είναι λοιπόν η ώρα να προσεγγίσει κανείς το πρόβληmicroα του ύφους και πάλι εξοπλισmicroένος όmicroως microε τις σχετικά πρόσφατες γνώσεις για τη δύναmicroη των παραδόσεων

Αντιλαmicroβάνοmicroαι ότι αυτή η εmicromicroονή στην ανθεκτικότητα των συmicroβάσεων στον ρόλο των laquoτύπωνraquo και των στερεοτύπων στην τέχνη θα συναντήσει την επιφυλακτικότητα όσων δεν έχουν δουλέψει σε αυτό το πεδίο Μια πάγια σχε-δόν κατηγορία κατά της ιστορίας της τέχνης είναι ότι επικεντρώνει το ενδια-φέρον της στην αναζήτηση επιδράσεων παραγνωρίζοντας έτσι το laquomicroυστήριοraquo της δηmicroιουργικότητας Όmicroως αυτό δεν είναι πάντοτε αλήθεια Όσο περισσό-τερο συνειδητοποιούmicroε την έντονη τάση του ανθρώπου να επαναλαmicroβάνει ότι έχει microάθει τόσο microεγαλύτερος είναι ο θαυmicroασmicroός microας για τα εξαιρετικά εκείνα άτοmicroα που καταφέρνουν να ξεφύγουν από αυτή την έmicroφυτη τάση και να ανοί-ξουν νέους δρόmicroους στους οποίους έρχονται και άλλοι να βαδίσουν

Παρrsquo όλα αυτά συχνά αναρωτιέmicroαι αν τα συmicroπεράσmicroατά microου προκύπτουν πράγmicroατι από τα δεδοmicroένα της ιστορίας της τέχνης αν η ανάγκη του τύπου της laquoφόρmicroουλαςraquo είναι τόσο καθολική όσο πιστεύω Σε ένα όmicroορφο απόσπα-σmicroα από τον Κουιντιλιανό γίνεται λόγος για τη δηmicroιουργικότητα του ανθρώ-πινου microυαλού microε τον καλλιτέχνη να αναφέρεται ως χαρακτηριστικό παράδειγ-microα laquoΠοιος καλλιτέχνης διδάχτηκε ποτέ να αναπαριστά όλα όσα υπάρχουν στη φύση hellipΠοιος τεχνίτης δεν έχει κατασκευάσει ένα σκεύος σε σχήmicroα που δεν έχει δει ποτέ τουraquo63

Πρόκειται σίγουρα για ενδιαφέρουσα παρατήρηση που όmicroως παραβλέπει το γεγονός ότι το νέο σκεύος θα ανήκει λίγο-πολύ στην ίδια οικογένεια microορφών microε αυτές που γνωρίζει ο τεχνίτης ότι η αναπαράσταση laquoόλων όσα υπάρχουν στη φύσηraquo εκ microέρους του θα συνδέεται πάντοτε microε τις αναπαραστάσεις εκείνες που οι δάσκαλοί του του κληροδότησαν64 Κανένας ιστορικός της τέχνης δεν microπορεί να υποτιmicroήσει την επίδραση του ύφους και πολύ λιγότερο βέβαια ο ιστορικός εκείνος που χαρτογραφεί τον microακρύ δρόmicroο προς την ψευδαίσθηση

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 65

VI

Για να απαντήσει κανείς σε αυτά τα κρίσιmicroα ερωτήmicroατα της επιστήmicroης microας δεν αρκεί πιστεύω να επαναλαmicroβάνει απλώς την παλαιά διάκριση σε laquoόρασηraquo και laquoγνώσηraquo ή να επιmicroένει πως κάθε αναπαράσταση γενικά βασίζεται σε συmicroβάσεις Πρέπει να αναλυθεί microέσα από νέο πρίσmicroα και microε ψυχολογικούς όρους τι ακριβώς περιλαmicroβάνει η διαδικασία της εικονοπλασίας και της ανά-γνωσης των εικόνων Σε αυτό ακριβώς το σηmicroείο εmicroφανίζεται ένα τεράστιο εmicroπόδιο Η απλή ψυχολογία στην οποία στηρίζονταν microε τόση σιγουριά ο Bar-ry και ο Ράσκιν ο Riegl και ο Loewy δεν υπάρχει πλέον για να microας καθοδη-γήσει Τα προβλήmicroατα που συνδέονται microε τη διαδικασία της αντίληψης είναι σήmicroερα τόσο microεγάλα και πολύπλοκα ώστε κανείς δεν θα microπορούσε να ισχυριστεί ότι τα αντιλαmicroβάνεται και τα κατέχει πλήρως

Ο Berenson microπορούσε να ξεκινά την περιήγησή του σε αυτά τα πεδία microε τη φράση laquoη ψυχολογία έχει διαπιστώσειhellipraquo Σήmicroερα λείπει από τα βιβλία που κυκλοφορούν αυτός ο τόνος της βεβαιότητας Ο J J Gibson λχ γράφει στην πολύ ενδιαφέρουσα microελέτη του Η αντίληψη του οπτικού κόσmicroου laquoΟι ση-microερινοί ψυχολόγοι δεν καταλαβαίνουν τι σηmicroαίνει να συλλαmicroβάνεις και να ερευ-νάς νέα χαρακτηριστικά του κόσmicroουraquo65 Ο D O Hebb στο γνωστό του βιβλίο Η οργάνωση της συmicroπεριφοράς φτάνει να υποστηρίξει πως laquoη αντίληψη του microεγέθους της φωτεινότητας και του τόνου microπορεί να ειπωθεί ότι προς το παρόν δεν ερmicroηνεύεται από καmicroιά θεωρίαraquo66 Η δυσκολία αυτή δεν περιορίζε-ται στα βασικά ζητήmicroατα Μιλώντας για τον απροσδόκητο τρόπο microε τον οποίο τα αλληλοεπικαλυπτόmicroενα χρώmicroατα microπορούν να επιδρούν το ένα στο άλλο ndashκάτι που ενδιαφέρει ιδιαίτερα τον ζωγράφοndash ο Ralph Μ Evans γράφει στο βιβλίο του Εισαγωγή στο χρώmicroα laquohellipώσπου να microπορέσουmicroε να εξηγήσουmicroε αυτά τα φαινόmicroενα χωρίς εξεζητηmicroένες υποθέσεις δεν microπορούmicroε να πούmicroε ότι καταλαβαίνουmicroε τον τρόπο microε τον οποίο λειτουργεί η οπτική διαδικασίαraquo67

Κάτω από αυτές τις συνθήκες ίσως είναι παράτολmicroο να επικαλεστούmicroε τα πορίσmicroατα ενός αβέβαιου πεδίου για να εξηγήσουmicroε τις αmicroφιβολίες microας και τις αβεβαιότητές microας Όmicroως η ενθάρρυνση για microια τέτοια απόπειρα προέρχεται ακριβώς από έναν microεγάλο πρωτοπόρο της ψυχολογίας της αντίληψης τον Wolfgang Koumlhler Στις παραδόσεις του microε τίτλο Η δυναmicroική στην ψυχολογία (1940) ο Koumlhler εκθειάζει τις αρετές της laquoκαταπάτησης ξένου εδάφους ως επιστηmicroονικής τεχνικήςraquo

laquoΟι ευτυχέστερες στιγmicroές στην ιστορία της γνώσης είναι όταν γεγονότα

66 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

που έως τότε θεωρούνταν εντελώς ιδιαίτερα συσχετίζονται ξαφνικά microε άλλα από πρώτη microατιά απόmicroακρα και φωτίζονται microε εντελώς νέο τρόπο Για να συmicroβεί κάτι τέτοιο στην ψυχολογία πρέπει να είmicroαστε πάντοτε πληροφορη-microένοι και για άλλα πράγmicroατα εκτός από το καθαυτό αντικείmicroενό microαςhellip Αν η σηmicroερινή κατάσταση της ψυχολογίας microάς προσφέρει έναν θαυmicroάσιο λόγο ndashή microάλλον microια έξοχη ευκαιρίαndash για να επεκτείνουmicroε την περιέργειά microας πέρα από το περιορισmicroένο microας πεδίο δεν θα έπρεπε να προσπαθούmicroε να αδράξουmicroε αυτή την ευκαιρίαraquo68

Ένας τουλάχιστον από τους οπαδούς του Koumlhler άδραξε πάντως την ευ-καιρία και αποτόλmicroησε το πέρασmicroα από την ψυχολογία στην τέχνη Το βιβλίο του Rudolf Arnheim Τέχνη και οπτική αντίληψη69 ασχολείται microε την εικόνα από τη σκοπιά της ψυχολογίας της ολικής microορφής (Gestalt) Η ανάγνωση αυτού του βιβλίου microού έχει προσφέρει πολλά Το κεφάλαιο για την τέχνη των παιδιών microού φάνηκε τόσο διδακτικό ώστε ένιωσα ndashmicroε ανακούφισηndash πως microπορώ πλέ-ον να σταmicroατήσω τις έρευνές microου σε αυτό το πολυσυζητηmicroένο πεδίο Από την άλλη το βιβλίο του Arnheim λέει λίγα πράγmicroατα για τον ιστορικό της τέχνης και το πρόβληmicroα του ύφους Ίσως ο συγγραφέας σπεύδει κάπως να ακολου-θήσει τον Riegl στην laquoαντικειmicroενικότητάraquo του να δικαιώσει τους πειραmicroατι-σmicroούς της τέχνης του 20ού αιώνα η οποία σε microεγάλο βαθmicroό θεωρεί το πρό-βληmicroα της ψευδαίσθησης απλή προκατάληψη των laquoφιλισταίωνraquo Το γεγονός ότι τα πρότυπα της πιστότητας και της αληθοφάνειας αλλάζουν από εποχή σε εποχή δίνει στον Arnheim την ελπίδα ότι laquomicroια νέα αλλαγή στο επίπεδο της πραγmicroατικότητας στην τέχνηraquo θα κάνει τα έργα του Πικάσσο του Μπρακ ή του Κλέε laquoνα microοιάζουν microε τα πράγmicroατα που αναπαριστούνraquo ndash αν αυτό αλη-θεύει δεν αποκλείεται στο microέλλον να δούmicroε διαφηmicroίσεις για microαντολίνα κανά-τες ή άλλα αντικείmicroενα που να κινούνται στο νέο αυτό laquoεπίπεδο πραγmicroατικό-τηταςraquo70

Το βιβλίο του W M Ivins Jr Χαρακτικά και οπτική επικοινωνία71 αποτε-λεί πικρό αντίδοτο σε αυτές τις πνευmicroατικές αναζητήσεις Κατά τον Ivins η ιστορία της αναπαράστασης microπορεί να ενταχθεί στη γενικότερη ιστορία της επιστήmicroης χωρίς καmicroιά αναφορά σε ζητήmicroατα αισθητικής

Σε αυτό το σηmicroείο θα ήθελα επίσης να microνηmicroονεύσω το βιβλίο του Anton Ehrenzweig Η ψυχανάλυση της καλλιτεχνικής όρασης και ακοής72 Η οξυδέρκεια και η τόλmicroη microε την οποία ο συγγραφέας προσπαθεί να εντάξει τα πορίσmicroατα της ψυχολογίας της Gestalt σε ένα σύστηmicroα φροϋδικών ιδεών αξίζει κάθε προ-σοχή και κάθε σεβασmicroό Ο Ehrenzweig δεν κάνει το λάθος να υποτιmicroήσει τις

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 67

δυνάmicroεις που έχει να αντιmicroετωπίσει ο επιστηmicroονικός νατουραλισmicroός στην τέ-χνη Μας δίνει ενδιαφέρουσες περιγραφές του οπτικού χάους που προσπαθεί να υποτάξει η τέχνη αλλά δεν αποφεύγει και αυτός κατά τη γνώmicroη microου την άρνηση να microελετήσει κάποια πειράmicroατα microε την αντικειmicroενική πραγmicroατικότη-τα όπως δεν αποφεύγει και την προσφυγή σε εξελικτικιστικές ερmicroηνείες

Τα τρία βιβλία που ανέφερα δείχνουν ότι εκκρεmicroούν κάποια προβλήmicroατα που ζητούν τις λύσεις τους Έχοντας ήδη προχωρήσει τη δουλειά microου όταν κυκλο-φόρησαν τα τρία βιβλία δεν microπορώ να ισχυριστώ πως οι κρίσεις microου για αυτά είναι ανεπηρέαστες Έτσι ή αλλιώς πιστεύω πως τα εν λόγω έργα δείχνουν ότι είναι πιεστική ανάγκη για τον ιστορικό του καλλιτεχνικού ύφους να διαβεί τα σύνορα που τον χωρίζουν από τον ψυχολόγο Ένα τέτοιο εγχείρηmicroα πιστεύω πως microπορεί να αποδώσει κάτι πολύ περισσότερο από microερικές microεmicroονωmicroένες περιπτώσεις ψυχολογικών πειραmicroάτων O ριζικός αναπροσανατολισmicroός κάθε παραδοσιακής ιδέας για τον ανθρώπινο νου δεν microπορεί να αφήσει ανεπηρέαστο τον ιστορικό της τέχνης Αυτός ο αναπροσανατολισmicroός είναι ndashέστω και έmicromicroε-σαndash φανερός στην αντιmicroετώπιση της παιδικής τέχνης από τον Arnheim κα-θώς και στις απόψεις του Ehrenzweig για την ασύνειδη αντίληψη ndash έστω και αν ο χαρακτήρας και η σηmicroασία ενός τέτοιου αναπροσανατολισmicroού συσκοτί-ζεται κάπως από την εmicromicroονή τους στις ιδέες και στην ορολογία microιας συγκε-κριmicroένης ψυχολογικής σχολής και θεωρίας Οι βασικοί όροι που χρησιmicroο- ποιούσαν microε εmicroπιστοσύνη καλλιτέχνες κριτικοί και ιστορικοί της τέχνης έχουν χάσει σε microεγάλο βαθmicroό το κύρος τους και την αξία τους Έννοιες όπως laquomicroίmicroη-ση της φύσηςraquo laquoεξιδανίκευσηraquo ή laquoαφαίρεσηraquo στηρίζονται στην παραδοχή ότι προηγούνται οι laquoαισθητηριακές εντυπώσειςraquo οι οποίες εν συνεχεία υπό-κεινται στην απαραίτητη επεξεργασία παραmicroορφώνονται ή γενικεύονται

Ο Κ Ρ Πόππερ αποκαλεί αυτές τις απόψεις laquoθεωρία του microυαλού-κουβάraquo ενός microυαλού δηλαδή όπου σωρεύονται τα laquoαισθητηριακά δεδοmicroέναraquo Έχοντας αποδείξει το αβάσιmicroο αυτής της βασικής παραδοχής στο πεδίο της επιστηmicroο-νικής microεθόδου και της θεωρίας της γνώσης ο Πόππερ επιmicroένει σε ότι αποκα-λεί laquoθεωρία του προβολέαraquo δίνοντας έmicroφαση στις δραστηριότητες του ζωντα-νού οργανισmicroού που δεν σταmicroατά ποτέ να εξετάζει και να ερευνά το περιβάλλον του73 Η γονιmicroότητα microιας τέτοιας προσέγγισης αρχίζει να γίνεται ολοένα και πιο αισθητή σε πολλούς τοmicroείς της ψυχολογίας Όσο και αν οι θεωρίες διαφέ-ρουν microεταξύ τους η έmicroφασή τους microετατοπίζεται σταθερά από τα ερεθίσmicroατα στην ανταπόκριση του οργανισmicroού ανταπόκριση που είναι αρχικά αόριστη και γενική για να γίνει σταδιακά πιο εξειδικευmicroένη και σύνθετη

68 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

laquoΗ πορεία της microάθησης είναι από το αόριστο προς το συγκεκριmicroένο και όχι από τις αισθήσεις προς την αντίληψηraquo γράφει ο J J Gibson74 Και ο L von Bertalanffy microιλώντας για τη θεωρητική βιολογία συmicroπληρώνει laquoΗ σύγχρονη έρευνα δείχνει ότι πιθανότατα υπάρχουν στην αρχή ανοργάνωτα και άmicroορφα σύνολα στο πλαίσιο των οποίων συντελείται βαθmicroιαία η διαφοροποίη-σηraquo75

Εύκολα θα microπορούσε κανείς να παραλληλίσει αυτές τις φράσεις microε τις από-ψεις του Πιαζέ για τη νοητική ανάπτυξη των παιδιών76 ή του Φρόυντ και των επιγόνων του για τη συναισθηmicroατική εξέλιξή τους77 Ακόmicroα και οι πρόσφατες microελέτες για το πώς laquomicroαθαίνουνraquo οι microηχανές δείχνουν προς την ίδια κατεύθυν-ση από το γενικό στο ειδικό78 Σε όσα ακολουθούν επιδίδοmicroαι microερικές φορές σε παρόmicroοιους παραλληλισmicroούς έστω και αν γνωρίζω τους κινδύνους που συνε-πάγονται αυτοί οι ερασιτεχνισmicroοί και το να microπαίνει κανείς laquoσε ξένα χωράφιαraquo Η προσέγγισή microου αυτή δικαιώνεται microόνο στο microέτρο που το βιβλίο microου θα αποδειχθεί χρήσιmicroο για την καθηmicroερινή δουλειά του ιστορικού της τέχνης ∆εν ήταν εύκολο να εντρυφήσω στο θέmicroα της ψευδαίσθησης χωρίς microια θεωρία της αντίληψης Σε αυτό ακριβώς το πεδίο ο τρόπος σκέψης που ανέφερα αποδεί-χθηκε εξαιρετικά χρήσιmicroος79 Το θεωρητικό microοντέλο αυτής της προσέγγισης που οι ρίζες του βρίσκονται στον Καντ διατυπώνεται microε τον πιο συστηmicroατικό και συνεκτικό τρόπο στο βιβλίο του Φ Α φον Χάγεκ Η αισθητηριακή τάξη80 Πάνω απrsquo όλα πάντως έχω επωφεληθεί από την εmicromicroονή του Πόππερ στον ρόλο της πρόβλεψης και των τεστ Στην ψυχολογία η προσέγγιση αυτή υιο-θετείται από τους Jerome S Bruner και Leo Postman που υποστηρίζουν ότι laquoόλες οι γνωστικές διεργασίες ανεξάρτητα αν παίρνουν τη microορφή αντιλήψεων σκέψεων ή ανακλήσεων αποτελούν ldquoυποθέσειςrdquo του οργανισmicroούhellip και απαι-τούν ldquoαπαντήσειςrdquo microε τη microορφή κάποιας παραπέρα εmicroπειρίας απαντήσεις που θα τις επιβεβαιώσουν ή θα τις καταρρίψουνraquo81

Σε αυτό το πλαίσιο ο Πόππερ έχει επισηmicroάνει πως οι επιβεβαιώσεις αυτών των laquoυποθέσεωνraquo δεν microπορούν παρά να είναι προσωρινές ενώ η απόρριψή τους οριστική82 ∆εν υπάρχει εποmicroένως αυστηρή διάκριση microεταξύ ψευδαίσθησης και αντίληψης Η αντίληψη χρησιmicroοποιεί όλα της τα microέσα για να ξεριζώσει τις επιβλαβείς ψευδαισθήσεις αλλά συχνά αποτυγχάνει να laquoαπορρίψειraquo microια εσφαλmicroένη υπόθεση ndash όταν λχ έχει να κάνει microε ιλουζιονιστικά έργα τέχνης

Πιστεύω βάσιmicroα πως microια τέτοια θεωρία laquoτης δοκιmicroής και του σφάλmicroατοςraquo για την αντίληψη θα microπορούσε να αποδειχθεί γόνιmicroη και για άλλους επιστη-microονικούς κλάδους εκτός από τον δικό microου αλλά δεν σκοπεύω να επιmicroείνω εδώ

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 69

ως προς αυτό Κύριο microέληmicroά microου είναι η ανάλυση της εικονοπλασίας ο τρόπος microε άλλα λόγια microε τον οποίο οι καλλιτέχνες ανακάλυψαν κάποια από αυτά τα microυστικά της όρασης microέσω laquoτης δηmicroιουργίας και της αναπαραγωγήςraquo Οι Αιγύπτιοι του Αλαίν [1] πριν microπορέσουν να δηmicroιουργήσουν microια ψευδαίσθηση της πραγmicroατικότητας έπρεπε να microάθουν όχι laquoνα αντιγράφουν ότι βλέπουνraquo αλλά να χειρίζονται κάποιους διφορούmicroενους κώδικες σηmicroείων στους οποίους οφείλουmicroε να στηριζόmicroαστε για τη σταθερή microας όραση ώσπου η εικόνα τους να γίνει ένα microε την πραγmicroατικότητα Με άλλα λόγια αντί να απαντήσουν στο δίληmicromicroα laquoκουνέλι ή πάπιαraquo έπρεπε να ανακαλύψουν το παιχνίδι laquoτελάρο ή φύσηraquo που παιζόταν microε ένα σύνολο γήινων χρωmicroάτων ικανών ndashαπό microακριά τουλάχιστονndash να καταλήξουν σε ψευδαίσθηση Καλλιτεχνικό ή όχι αυτό το παιχνίδι δεν microπορούσε παρά να είναι απόρροια πολλών διαδοχικών laquoδοκιmicroών και σφαλmicroάτωνraquo Ως πείραmicroα στο πλαίσιο microιας θεωρίας της αντίληψης η ιλουζιονιστική τέχνη παρουσιάζει ενδιαφέρον ακόmicroα και σε microια περίοδο η οποία την έχει εξοβελίσει για χάρη άλλων τρόπων έκφρασης

Με κίνδυνο να αποκαλύψω όλη την laquoπλοκήraquo από την αρχή δεν διστάζω να δηλώσω για τον βιαστικό αναγνώστη ή κριτικό ότι τα συmicroπεράσmicroατα που υπαινίσσοmicroαι εδώ εκτίθενται αναλυτικά στο Κεφάλαιο 9 του βιβλίου όπου και επανέρχονται κάποια από τα ζητήmicroατα που θίγω στην Εισαγωγή Κάθε βιβλίο που επικεντρώνεται σε ένα βασικό συmicroπέρασmicroα πρέπει να χτίζεται όπως microια αψίδα Η laquoκλείδαraquo θα είναι σαν να κρέmicroεται στον αέρα αν δεν υποστηρίζεται από τους άλλους αψιδόλιθους Όλα τα κεφάλαια αυτού του βιβλίου στρέφονται κατά κάποιον τρόπο προς το κέντρο του προβλήmicroατος αλλά και στηρίζονται από τον σκελετό του κτιρίου Τα όρια της microίmicroησης που προκύπτουν από το εκφραστικό microέσο και το laquoσχήmicroαraquo οι σχέσεις φόρmicroας και λειτουργίας στην εικονοπλασία και πάνω απrsquo όλα η σηmicroασία της συmicromicroετοχής του θεατή για τη διαλεύκανση των αmicroφισηmicroιών δικαιώνουν τελικά την τολmicroηρή πρόταση ότι η τέχνη έχει ιστορία επειδή οι ψευδαισθήσεις της τέχνης δεν είναι microόνον ο καρ-πός της ανάλυσης των φαινοmicroένων από τον καλλιτέχνη αλλά και τα απαραί-τητα εργαλεία για microια τέτοια ανάλυση Ελπίζω ότι ο αναγνώστης δεν θα κλείσει το βιβλίο σε αυτό το σηmicroείο αλλά θα microε ακολουθήσει στη δοκιmicroή και την εφαρmicroογή αυτής της προσέγγισης στη φυσιογνωmicroική έκφραση και ακό-microα παραπέρα έως τα όρια της αισθητικής αυτής της Γης της Επαγγελίας που microόνο φευγαλέα θα microπορέσει να τη δει από microακριά

Καταλαβαίνω πως οι microακροσκελείς αναφορές στις θεωρίες της αντίληψης είναι κάπως κουραστικές για τον αναγνώστη που θέλει να φτάνει πάντοτε στην

70 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

καρδιά αυτού που ονοmicroάζουmicroε τέχνη Ωστόσο πιστεύω πως προκειmicroένου να συζητηθούν τα ζωτικά προβλήmicroατα της τέχνης απαιτείται πάντοτε να ξεκα-θαρίσει το ευρύτερο τοπίο Αυτή microου η πεποίθηση ενισχύεται απrsquo όσα γράφει ο microακαρίτης φίλος microου Ernst Kris ndashmicroε τον οποίο συχνά συζητούσα όλα αυτά τα ζητήmicroαταndash στο βιβλίο του Ψυχαναλυτικές αναζητήσεις στην τέχνη83

laquoΈχουmicroε πλέον συνειδητοποιήσει ότι η τέχνη δεν παράγεται σε κενό αέρος ότι όλοι οι καλλιτέχνες έχουν προδρόmicroους και πρότυπα αποτελώντας όπως και οι επιστήmicroονες microέρη microιας παράδοσης και δουλεύοντας σε συγκεκριmicroένο πάντοτε πλαίσιο προβληmicroάτων Ο βαθmicroός στον οποίο ελέγχει κανείς τα εκ-φραστικά του microέσα και η ελευθερία ndashσε ορισmicroένες τουλάχιστον περιόδουςndash να τροποποιεί αυτό το αυστηρό πλαίσιο αποτελούν προφανώς microέρος microιας περίπλο-κης κλίmicroακας microε την οποία microετράmicroε την επιτυχία Η ψυχανάλυση από την πλευρά της λίγα πράγmicroατα έχει συνεισφέρει έως τώρα στην κατανόηση αυτού του πλαισίου Η ψυχολογία του καλλιτεχνικού ύφους δεν έχει γραφτεί ακόmicroηraquo

Το κενό που επισηmicroαίνει ο Kris δεν πρόκειται φυσικά να καλυφθεί microε τα κεφάλαια που ακολουθούν Το laquoαίνιγmicroα του ύφουςraquo microπορεί να απαντηθεί microόνον από την ψυχολογία της αναπαράστασης Υπάρχουν πάντοτε οι ανεξιχνίαστες πιέσεις της microόδας και τα microυστήρια του γούστου84 Αν όmicroως θέλουmicroε κάποτε να κατανοήσουmicroε τις επιπτώσεις αυτών των παραγόντων στην αναπαράστα-ση και κατrsquo επέκταση στην τέχνη πρέπει πρώτα να αναζητήσουmicroε microια απά-ντηση στα απλούστερα ερωτήmicroατα που θέτει το σκίτσο του Αλαίν

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 53

Λορραίν ή τον Καναλέττο υποστηρίζει ο Ράσκιν γιατί είναι φανερό πως γνω-ρίζει περισσότερα απrsquo ότι εκείνοι για τη φύση και τα οπτικά εφέ Αυτή όmicroως η αλήθεια της φύσης laquoδεν είναι ευδιάκριτη στις ακαλλιέργητες αισθήσειςraquo Αν ο κριτικός αναλύσει τη δοmicroή των κυmicroάτων και του συννεφιασmicroένου ουρανού των βράχων και της βλάστησης θα αναγνωρίσει τελικά πως ο Τέρνερ είναι πάντοτε σωστός Η πρόοδος της τέχνης microετατρέπεται έτσι σε αγώνα κατά των προκαταλήψεων της παράδοσης Είναι αργή επειδή είναι δύσκολο να αποσυνδέσουmicroε αυτό που πραγmicroατικά βλέπουmicroε από αυτό που απλώς γνωρί-ζουmicroε να ανακτήσουmicroε microε άλλα λόγια το laquoαθώο microάτιraquo (ο Ράσκιν έκανε ευρύ-τερα γνωστό τον όρο) που απαιτείται

Χωρίς να το γνωρίζει ο Ράσκιν προσέφερε έτσι το εκρηκτικό microείγmicroα που θα τίναζε στον αέρα το οικοδόmicroηmicroα της ακαδηmicroαϊκής τέχνης και διδασκαλίας Για τον Barry laquoη απλή επάνοδος στη φυσική microας όρασηraquo δεν ήταν σε θέση να δώσει τίποτε καλύτερο από την Παναγία Ρουτσελλάι Για τον Ράσκιν και τους επιγόνους του στόχος του καλλιτέχνη έπρεπε να είναι η επάνοδος στην άδολη αλήθεια της φυσικής όρασης Οι ανακαλύψεις των ιmicroπρεσιονιστών και οι ζωηρές συζητήσεις που αυτές προκάλεσαν αύξησαν το ενδιαφέρον των καλ-λιτεχνών και των κριτικών για τα laquomicroυστήριαraquo της αντίληψης Είχαν άραγε δίκιο οι ιmicroπρεσιονιστές όταν ισχυρίζονταν ότι έβλεπαν τον κόσmicroο όπως τον ζωγράφιζαν ότι αναπαρήγαν laquoτην εικόνα στον αmicroφιβληστροειδήraquo Αυτός ήταν ο στόχος προς τον οποίο έτεινε ολόκληρη η ιστορία της τέχνης Θα έλυνε τε-λικά η ψυχολογία της αντίληψης τα προβλήmicroατα του καλλιτέχνη

IV

Η σχετική συζήτηση αποκάλυψε αυτό που ήταν αναπόφευκτο να αποκαλύψει η επιστήmicroη είναι ουδέτερη και ο καλλιτέχνης αν θέλει να επικαλείται τα πο-ρίσmicroατά της πρέπει να διακινδυνεύσει Η διάκριση ανάmicroεσα στο τι πραγmicroατι-κά βλέπουmicroε και τι νοητικά συmicroπεραίνουmicroε είναι τόσο παλιά όσο και η συζή-τηση για την ανθρώπινη αντίληψη Ο Πλίνιος συmicroπυκνώνει τις σχετικές από-ψεις της Κλασικής Αρχαιότητας όταν γράφει ότι laquoο νους είναι το πραγmicroατικό όργανο όρασης και παρατήρησης τα microάτια λειτουργούν σαν σκεύος που υπο-δέχεται και microεταβιβάζει το ορατό microέρος όσων συνειδητοποιούmicroεraquo32 Ο Πτολε-microαίος αφιερώνει αρκετά αποσπάσmicroατα από τα Οπτικά του (περ 150 microΧ) στον ρόλο που διαδραmicroατίζει η κρίση στη διαδικασία της όρασης33 Ο microεγαλύ-

54 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

τερος Άραβας microελετητής του θέmicroατος ο Αλχάζεν (πέθ 1038) δίδαξε στη microεσαιωνική ∆ύση τη διάκριση microεταξύ αίσθησης γνώσης και συνεπαγωγής που αποτελούν όλες στοιχεία της αντίληψης laquoΤίποτε απrsquo όσα βλέπουmicroεraquo λέει laquoδεν γίνεται αντιληπτό microόνο microε την αίσθηση της όρασης εκτός από το φως και τα χρώmicroαταraquo34 Τα προβλήmicroατα που έθετε αυτή η παράδοση επα-νήλθαν στο προσκήνιο όταν ο Τζον Λοκ αρνήθηκε την ύπαρξη σύmicroφυτων εν-νοιών και ισχυρίστηκε ότι όλες microας οι γνώσεις αποκτώνται microέσω των αισθή-σεων Αν όmicroως το microάτι αντιδρά microόνο στο φως και στα χρώmicroατα από πού προέρχεται η γνώση microας για την τρίτη διάσταση Στο έργο του Νέα θεωρία της όρασης που εκδόθηκε το 1709 ο Μπέρκλεϋ επανήλθε στο πρόβληmicroα για να καταλήξει στο συmicroπέρασmicroα ότι η γνώση microας του χώρου και του όγκου δεν microπορεί να αποκτηθεί παρά microόνο microέσω της αίσθησης της αφής και της κίνησης Αυτή η αναφορά σε laquoαισθητηριακά δεδοmicroέναraquo που ξεκίνησε microε τους Άγγλους εmicroπειριστές εξακολουθούσε να κυριαρχεί στις ψυχολογικές έρευνες έως τον 19ο αιώνα οπότε και αναπτύχθηκε η επιστήmicroη της οπτικής από τον Χέλmicro-χολτς και άλλους Ούτε όmicroως ο Μπέρκλεϋ ούτε ο Χέλmicroχολτς έκαναν το λάθος να microπερδέψουν την όραση microε την οπτική εντύπωση Αντιθέτως η διάκριση ανάmicroεσα σε ότι ονοmicroάζουmicroε συχνά laquoεντύπωσηraquo ndashτην απλή καταγραφή των ερεθισmicroάτωνndash και τη νοητική διεργασία της αντίληψης που κατά τον Χέλ-microχολτς στηρίζεται στην laquoασύνειδη συνεπαγωγήraquo αποτελούσε κοινό τόπο για την ψυχολογία του 19ου αιώνα35

∆εν ήταν λοιπόν δύσκολο να αντικρουστούν τα ψυχολογικά επιχειρήmicroατα των ιmicroπρεσιονιστών ότι οι πίνακές τους έδειχναν τον κόσmicroο laquoόπως πραγmicroα-τικά τον βλέπουmicroεraquo microε εξίσου ισχυρά ψυχολογικά επιχειρήmicroατα για την εξάρ-τηση της παραδοσιακής τέχνης από τις νοητικές διεργασίες Στην πορεία αυτής της διαmicroάχης που άρχισε γύρω στα τέλη του 19ου αιώνα η γενική και βολική έννοια της microίmicroησης κατέρρευσε αφήνοντας καλλιτέχνες και κριτικούς σε σύγχυση

Σηmicroαντικός από αυτή την άποψη είναι ο ρόλος ορισmicroένων Γερmicroανών στο-χαστών Ένας από αυτούς ο Konrad Fiedler επέmicroενε πως σε αντίθεση microε ότι ισχυρίζονταν οι ιmicroπρεσιονιστές laquoακόmicroα και η πιο απλή αισθητηριακή εντύπωση που microοιάζει microε πρώτη ύλη των νοητικών διεργασιών είναι ήδη ένα νοητικό γεγονός ενώ αυτό που ονοmicroάζεται εξωτερικός κόσmicroος είναι στην πραγmicroατικότητα προϊόν σύνθετων ψυχολογικών διαδικασιώνraquo36

Ένας φίλος του Fiedler ο νεοκλασικός γλύπτης Adolf von Hildebrand επιχείρησε να αναλύσει αυτές τις διαδικασίες στο βιβλιαράκι του microε τίτλο Το

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 55

πρόβληmicroα της microορφής στις εικαστικές τέχνες που εκδόθηκε το 1893 και προκά-λεσε το ζωηρό ενδιαφέρον microιας ολόκληρης γενιάς37 Ο Hildebrand αmicroφισβή-τησε επίσης τα ιδεώδη του επιστηmicroονικού νατουραλισmicroού επικαλούmicroενος την ψυχολογία της αντίληψης Αν επιχειρήσουmicroε να αναλύσουmicroε τις νοητικές microας εικόνες στα συστατικά τους στοιχεία θα δούmicroε ότι αποτελούνται από αισθη-τηριακά δεδοmicroένα που απορρέουν από την όραση αλλά και από αναmicroνήσεις αφής και κίνησης Μια σφαίρα λχ εmicroφανίζεται στο microάτι σαν επίπεδος δί-σκος η αφή είναι εκείνη που microας πληροφορεί για τις ιδιότητες του χώρου και του σχήmicroατος Κάθε απόπειρα του καλλιτέχνη να απεκδυθεί αυτές τις γνώσεις είναι microάταιη αφού χωρίς αυτές δεν αντιλαmicroβάνεται καν τον κόσmicroο Αποστολή του αντιθέτως είναι να laquoεπανορθώσειraquo την έλλειψη κίνησης του έργου του microέσω microιας εικόνας που να microεταδίδει όχι microόνον οπτικές αισθήσεις αλλά και τις απτικές εκείνες microνήmicroες που θα microας επιτρέψουν να ανασυγκροτήσουmicroε την τριδιάστατη φόρmicroα στο microυαλό microας

∆εν είναι ασφαλώς τυχαίο ότι η περίοδος κατά την οποία η συζήτηση αυτή βρισκόταν σε έξαρση ήταν και η περίοδος χειραφέτησης της τέχνης από την αρχαιογνωσία τη βιογραφία την αισθητική38 Θέmicroατα που έως τότε θεωρού-νταν ξεκαθαρισmicroένα άρχισαν να επανεκτιmicroώνται και να αντιmicroετωπίζονται microέσα από νέο πρίσmicroα Όταν το 1896 ο Bernard Berenson έγραψε το εmicroπνευ-σmicroένο δοκίmicroιό του για τους Φλωρεντινούς ζωγράφους ακολούθησε τις βασικές γραmicromicroές της ανάλυσης του Hildebrand39 Με το χάρισmicroά του για microεστές και επιγραmicromicroατικές φράσεις ο Berenson συνόψισε το βιβλίο του Hildebrand στη φράση laquoΟ ζωγράφος microπορεί να εκπληρώσει τους στόχους του microόνον προσδί-δοντας απτικές αξίες (tactile values) σε ερεθίσmicroατα του αmicroφιβληστροειδούςraquo Κατά τον Berenson η σηmicroασία και η προσοχή που δίνουmicroε στο έργο του Τζότ-το ή του Πολαγιουόλο οφείλεται στο ότι πέτυχαν αυτό ακριβώς

Τρία χρόνια αργότερα το 1899 ο Heinrich Woumllfflin δεν παρέλειψε να απο-τίσει φόρο τιmicroής στον Hildebrand στον πρόλογο του έργου του Η Κλασική τέχνη40 Το ιδεώδες της σαφήνειας και της αρmicroονικής διάταξης του χώρου που ο Woumllfflin εντοπίζει στα αριστουργήmicroατα του Ραφαήλ είναι εξίσου επηρεα-σmicroένο από τον Hildebrand όσο και η άποψη του Berenson για τον Τζόττο Ο Woumllfflin όmicroως διαπίστωσε ότι οι αναλυτικές κατηγορίες του Hildebrand ήταν κατάλληλες όχι microόνον ως βοηθητικές για τη διατύπωση αξιολογικών κρίσεων αλλά και ως εργαλεία για την ανάλυση των ποικίλων τρόπων ανα-παράστασης Οι δυο πόλοι γύρω από τους οποίους στρέφεται το θεmicroελιώδες έργο του Βασικές έννοιες της ιστορίας της τέχνης41 η σαφήνεια της Αναγέννησης

56 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

και το πληθωρικό στοιχείο του Μπαρόκ οφείλουν επίσης πολλά στις απόψεις του Hildebrand Ο Woumllfflin ήταν αυτός που επέβαλε τον όρο laquoιστορία της όρασηςraquo στην ιστορία της τέχνης αλλά και εκείνος ο οποίος προειδοποίησε για τους κινδύνους που συνεπάγεται το να δίνει κανείς σε αυτή τη microεταφορά microεγαλύτερη αξία απrsquo όση πραγmicroατικά έχει Ο ίδιος δεν έκανε ποτέ το σφάλmicroα να microπερδέψει την απλή περιγραφή microε την ερmicroηνεία Παρά το ότι γνώριζε όσο λίγοι ιστορικοί της τέχνης το πρόβληmicroα που θέτει η ίδια η ύπαρξη των διαφο-ρετικών τρόπων αναπαράστασης χάρη και στην αυτοσυγκράτηση που είχε κληρονοmicroήσει από τον microεγάλο του πρόγονο τον Jakob Burckhardt ποτέ δεν επιδόθηκε σε αόριστες υποθέσεις για τους απώτερους λόγους των ιστορικών αλλαγών

Το βάρος εποmicroένως να συνδυάσει τις απόψεις του Hildebrand microε τη microελέ-τη της καλλιτεχνικής εξέλιξης έπεσε στον τρίτο από τους πατέρες της laquoιστο-ρίας του καλλιτεχνικού ύφουςraquo τον Alois Riegl Φιλοδοξία του Riegl ήταν να καταστήσει την ιστορία της τέχνης επιστηmicroονικά αξιοσέβαστη απαλλάσσο-ντάς την από τα υποκειmicroενικά αξιολογικά ιδεώδη Σε αυτή του την προσέγγι-ση τον βοήθησε και η επαγγελmicroατική του απασχόληση σε microουσείο καλών και εφαρmicroοσmicroένων τεχνών Μελετώντας την ιστορία των διακοσmicroητικών τεχνών των κάθε είδους microορφότυπων και διακοσmicroητικών microοτίβων πείστηκε ότι οι απόψεις που κυριαρχούσαν έως τότε ήταν εντελώς ανεπαρκείς ndash τόσο η laquoυλι-κήraquo υπόθεση ότι το microορφότυπο ήταν άmicroεσα συνδεδεmicroένο microε την υφαντική και την καλαθοπλεκτική όσο και η laquoτεχνολογικήraquo υπόθεση ότι η δεξιότητα των χεριών είναι το παν Σε τελική ανάλυση τα διακοσmicroητικά microορφότυπα πολλών laquoπρωτόγονωνraquo φυλών microαρτυρούν και προϋποθέτουν εντυπωσιακή επιδεξιότη-τα των χεριών Αν το ύφος αλλάζει αυτό θα πρέπει εποmicroένως να οφείλεται στο ότι αλλάζουν οι στόχοι και οι προθέσεις Στο πρώτο του βιβλίο Το ζήτηmicroα του ύφους42 ο Riegl υποστήριξε ότι αυτά τα θέmicroατα microπορούν και πρέπει να εξετά-ζονται microε αmicroιγώς laquoαντικειmicroενικόraquo τρόπο χωρίς την παρεmicroβολή των υποκει-microενικών εννοιών της προόδου και της παρακmicroής Ως προς τα φυτικά διακο-σmicroητικά microοτίβα λχ υπάρχει κατά τον Riegl microια συνεχής παράδοση από τον αιγυπτιακό λωτό έως τα αραβουργήmicroατα Οι διαδοχικές αυτές αλλαγές και microετεξελίξεις όχι microόνον δεν είναι τυχαίες αλλά και εκφράζουν τον γενικότερο αναπροσανατολισmicroό των καλλιτεχνικών προθέσεων της laquoθέλησης προς τη microορφήraquo η οποία εκδηλώνεται από το microικρότερο ανθέmicroιο έως το πιο microνηmicroειώδες κτίριο Σε microια τέτοια προσέγγιση η έννοια της laquoπαρακmicroήςraquo δεν έχει πια κα-νένα νόηmicroα Αποστολή του ιστορικού είναι να εξηγεί και όχι να κρίνει

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 57

Ένας άλλος ιστορικός της τέχνης στη Βιέννη ο Franz Wickhoff επιχείρη-σε την ίδια ακριβώς εποχή να απαλλάξει microια ολόκληρη περίοδο από το στίγ-microα της παρακmicroής Το 1895 ο Wickhoff microε τη συνεργασία του Wilhelm Ritter von Hartel δηmicroοσίευσε ένα πολύτιmicroο χειρόγραφο της Ύστερης Αρχαιότητας το Vienna Genesis θέλοντας να αποδείξει πως το θεωρούmicroενο παρακmicroιακό και κατώτερο ύφος της ρωmicroαϊκής αυτοκρατορικής τέχνης αδικείται από τους χαρακτηρισmicroούς αυτούς όσο και τα πρόσφατα την εποχή εκείνη έργα των ιmicroπρεσιονιστών43 Η τέχνη των Ρωmicroαίων κατέληγε ο Wickhoff ήταν τόσο laquoπροοδευτικήraquo στο θέmicroα της οπτικής υποκειmicroενικότητας όσο και η τέχνη του τέλους του 19ου αιώνα

Ο Riegl βασίστηκε σε αυτή την ερmicroηνεία για να προχωρήσει σε microια ακόmicroα τολmicroηρή γενίκευση Το 1901 ξεκαθάρισε τη θέση του σε σχέση microε τις πολυ-συζητηmicroένες θεωρίες του Hildebrand44 Ο ιστορικός microπορούσε να δεχτεί την ψυχολογική ανάλυση του Hildebrand αλλά όχι και να συmicromicroεριστεί τις καλ-λιτεχνικές του προτιmicroήσεις Η αναφορά στην αφή δεν ήταν ούτε καλύτερη ούτε χειρότερη από την αναφορά στην όραση Έχοντας αναλάβει να δηmicroοσιεύ-σει αρχαιολογικά ευρήmicroατα από την περίοδο της Ύστερης Αρχαιότητας ο Riegl έγραψε το περιώνυmicroο βιβλίο του Υστερορωmicroαϊκές καλές και εφαρmicroοσmicroένες τέχνες45 την πιο φιλόδοξη ίσως προσπάθεια που έγινε ποτέ να ερmicroηνευτεί η πορεία της τέχνης microε βάση τις αλλαγές στον τρόπο αντίληψης της πραγmicroα-τικότητας

Πρόκειται για βιβλίο που δύσκολα διαβάζεται και συνοψίζεται Ο βασικός πάντως ισχυρισmicroός του Riegl είναι ότι η τέχνη της Αρχαιότητας ενδιαφερόταν πάντοτε για την απόδοση microάλλον microεmicroονωmicroένων αντικειmicroένων παρά του κόσmicroου στην απεραντοσύνη του Η πιο ακραία έκφανση αυτής της τάσης είναι η Αι-γυπτιακή τέχνη Εδώ τα πράγmicroατα αποδίδονται όπως τα αντιλαmicroβάνεται η αφή η πιο laquoαντικειmicroενικήraquo δηλαδή αίσθηση που αναφέρεται στο microόνιmicroο σχή-microα των πραγmicroάτων ανεξάρτητα από τη microεταβαλλόmicroενη οπτική γωνία Αυτός είναι ίσως και ο λόγος που οι Αιγύπτιοι απέφευγαν να αποδίδουν την τρίτη δι-άσταση αφού κάθε έννοια προοπτικής σηmicroαίνει και εισαγωγή ενός υποκειmicroε-νικού στοιχείου Το βήmicroα προς την τρίτη διάσταση έγινε microε τους Έλληνες Μόνον ωστόσο κατά την τρίτη και τελευταία περίοδο της τέχνης της Αρχαι-ότητας (στην Ύστερη Αρχαιότητα) αναπτύχθηκε ένας αmicroιγώς οπτικός τρόπος απόδοσης των αντικειmicroένων όπως αυτά φαίνονται από απόσταση Αυτή η πρόοδος εmicroφανίζεται παραδόξως στον σύγχρονο θεατή σαν οπισθοδρόmicroηση αφού τα σώmicroατα δείχνουν πλέον επίπεδα και άmicroορφα και αφού αποδίδονται

58 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

microόνο microεmicroονωmicroένα αντικείmicroενα αποκοmicromicroένα απrsquo ότι τα περιβάλλει σε ασαφώς σκιώδες ή χρυσό φόντο Και όmicroως στο πλαίσιο της παγκόσmicroιας ιστορίας η τέχνη της Ύστερης Αρχαιότητας δεν αποτελούσε παρακmicroή αλλά αναγκαία microεταβατική φάση Η εmicroφάνιση των γερmicroανικών φύλων στο προσκήνιο που ο Riegl τα θεωρούσε πιο επιρρεπή στην υποκειmicroενικότητα επέτρεψε στην τέχνη να συνεχίσει τους microετασχηmicroατισmicroούς της σε όλο και ανώτερο επίπεδο να πε-ράσει τελικά από την απτική αντίληψη του τριδιάστατου χώρου (Αναγέννηση) σε microια περαιτέρω ενίσχυση της εικαστικής υποκειmicroενικότητας (Μπαρόκ) και στον θρίαmicroβο των αmicroιγώς οπτικών ερεθισmicroάτων (Ιmicroπρεσιονισmicroός)46

laquoΚάθε ύφος αποσκοπεί στην πιστή απόδοση της φύσης και σε τίποτε άλλο

απλώς η αντίληψη που το κάθε ύφος έχει για τη φύση είναι διαφορετικήhellipraquo Η επιmicroονή microε την οποία ο Riegl προσπαθεί να αποδώσει όλες τις υφολογικές αλλαγές (στην αρχιτεκτονική τη γλυπτική τη ζωγραφική τη διακόσmicroηση) στην ίδια αρχή είναι συχνά αξιοθαύmicroαστη Αυτή όmicroως η προσκόλλησή του σε microία και microόνη ερmicroηνευτική αρχή τον παρέσυρε στην προεπιστηmicroονική συνή-θεια που συνοδεύει όλα τα microονιστικά ερmicroηνευτικά σχήmicroατα στην παγίδα της microυθοποίησης του όρου-κλειδί Η laquoθέληση προς τη microορφήraquo το Kunstwollen γίνεται έτσι laquoτο φάντασmicroα στη microηχανήraquo που οδηγεί τους τροχούς της καλ-λιτεχνικής εξέλιξης σύmicroφωνα microε κάποιους laquoαδήριτους νόmicroουςraquo Όπως γράφει και ο Meyer Schapiro οι ερmicroηνείες του Riegl laquohellipείναι ασαφείς και συχνά αυ-θαίρετες Κάθε σηmicroαντική φάση αντιστοιχεί σε microια φυλετική προδιάθεσηhellip Κάθε λαός παίζει έναν προδιαγεγραmicromicroένο ρόλο και αποσύρεται όταν τελειώσει η αποστολή τουhellipraquo47

Εύκολα αντιλαmicroβάνεται κανείς ότι παρόmicroοιες απόψεις για την ιστορία της τέχνης αποτελούν σε microεγάλο βαθmicroό αναβίωση των ροmicroαντικών εκείνων laquomicroυ-θολογιώνraquo που κορυφαία τους στιγmicroή αποτελεί η φιλοσοφία της ιστορίας του Χέγκελ Για την Κλασική Αρχαιότητα και την Αναγέννηση η ιστορία της τέχνης αντανακλούσε την πρόοδο στη χρήση του εκφραστικού microέσου Με αυτή την έννοια και οι ίδιες οι τέχνες αντιmicroετωπίζονταν microερικές φορές microε όρους παιδικής ηλικίας ωριmicroότητας και παρακmicroής48 Οι ροmicroαντικοί όmicroως είδαν την ιστορία γενικότερα σαν το microεγάλο έπος της ανέλιξης της ανθρωπότητας από την παιδική ηλικία στην ωριmicroότητα Η τέχνη αντιmicroετωπίστηκε σαν laquoέκφρα-ση της εποχήςraquo και σαν σύmicroπτωmicroα της φάσης στην οποία έχει φτάσει το Παγκόσmicroιο Πνεύmicroα σε κάθε συγκεκριmicroένη χρονική περίοδο49 Σε αυτό το πλαίσιο ο Γερmicroανός φυσικός Carl Gustav Carus προηγήθηκε ουσιαστικά του Riegl ερmicroηνεύοντας την ιστορία της τέχνης σαν πορεία από την αφή στην

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 59

όραση Συνηγορώντας υπέρ της αναγνώρισης της τοπιογραφίας ως της microε-γάλης τέχνης του microέλλοντος δεν δίστασε να επικαλεστεί τους νόmicroους της ιστορικής νοmicroοτέλειας laquoΣε κάθε οργανισmicroό η ανάπτυξη των αισθήσεων αρ-χίζει microε την αφή Οι πιο λεπτές αισθήσεις της ακοής και της όρασης εmicroφανί-ζονται microε την τελειοποίηση του οργανισmicroού Με τον ίδιο σχεδόν τρόπο η αν-θρωπότητα ξεκίνησε microε τη γλυπτική Ότι έφτιαχνε ο άνθρωπος έπρεπε να είναι συmicroπαγές ογκώδες απτό Γιrsquo αυτό και η ζωγραφικήhellip εmicroφανίζεται πάντοτε σε microεταγενέστερη φάσηhellip Η τοπιογραφίαhellip προϋποθέτει υψηλό επί-πεδο ανάπτυξηςraquo50

Έχω εξηγήσει σε άλλα microου κείmicroενα γιατί θεωρώ εξαιρετικά επικίνδυνο το να βασίζεται η ιστορία της τέχνης σε microυθολογικές ερmicroηνείες51 Η συνήθεια να microιλά κανείς microε έννοιες όπως laquoανθρωπότηταraquo laquoφυλέςraquo laquoεποχέςraquo κλπ εξα-σθενίζει την αντίσταση του microυαλού σε laquoολοκληρωτικέςraquo τάσεις και συνήθειες Για να φανεί ότι δεν υποστηρίζω κάτι τέτοιο αβασάνιστα θα microπορούσα να αναφέρω τα διδάγmicroατα που ο Hans Sedlmayr συνιστά στον αναγνώστη να βγάλει διαβάζοντας τον Riegl ndash για τα δοκίmicroια του οποίου έγραψε microια εισαγω-γή το 192752

Έχοντας εκθέσει ότι θεωρεί laquoπεmicroπτουσίαraquo της θεωρίας του Riegl ο Sedl-mayr περνά στην απαρίθmicroηση των εσφαλmicroένων απόψεων ορισmicroένων επιγόνων του οι οποίες θα πρέπει να απορριφθούν ως αβάσιmicroες Μια από αυτές τις από-ψεις είναι ότι laquomicroόνον τα άτοmicroα είναι πραγmicroατικά ενώ οι οmicroάδες και οι πνευ-microατικές κοινότητες αποτελούν απλώς αφηρηmicroένες έννοιεςraquo Κατά συνέπεια πρέπει επίσης να απορρίψουmicroε laquoτην πίστη στον ενιαίο και αmicroετάβλητο χαρα-κτήρα της ανθρώπινης φύσης και λογικήςraquo καθώς και την ιδέα ότι laquoη φύση παραmicroένει πάντοτε η ίδια και απλώς απεικονίζεται microε διάφορους τρόπουςraquo Τέλος πρέπει να αρνηθούmicroε την αιτιοκρατική ανάλυση της ιστορίας laquoπου αντιλαmicroβάνεται την ιστορική αλλαγή σαν αλυσίδα αιτίων και αποτελεσmicroά-τωνraquo Η laquoνοηmicroατοδοτηmicroένη αυτο-κίνηση του Πνεύmicroατος που οδηγεί σε αυ-θεντικά ιστορικά σύνολα γεγονότωνraquo είναι κάτι υπαρκτό

Τυχαίνει να είmicroαι φανατικός υπέρmicroαχος όλων εκείνων των laquoξεπερασmicroένωνraquo ιδεών τις οποίες ο Sedlmayr το 1927 παρακινούσε ένα εύπιστο κοινό να απορ-ρίψει συνηγορώντας παράλληλα υπέρ ενός ιστορικισmicroού έντονα επηρεασmicroένου από τον Σπένγκλερ Όπως γράφει και ο Κ Ρ Πόππερ στο βιβλίο του Η ένδεια του ιστορικισmicroού laquo∆εν συmicroπαθώ καθόλου αυτά τα ldquoπνεύmicroαταrdquo ούτε τα ιδεα-λιστικά τους πρωτότυπα ούτε τις διαλεκτικές και υλιστικές τους ενσαρκώ-σεις Αντίθετα αισθάνοmicroαι απόλυτα αλληλέγγυος microε όσους τα περιφρονούν

60 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Αισθάνοmicroαι ωστόσο ότι microαρτυρούν την ύπαρξη ενός κενού ενός χώρου που η κοινωνιολογία οφείλει να καλύψει microε κάτι πιο απτό όπως microια ανάλυση των προβληmicroάτων που τίθενται στο πλαίσιο microιας παράδοσηςraquo Το ύφος είναι κατά τη γνώmicroη microου microια από τις εκφάνσεις αυτών των παραδόσεων Στον βαθmicroό που δεν έχουmicroε κάποια καλύτερη ερmicroηνεία να προσφέρουmicroε η ύπαρξη οmicroοιό-microορφων τρόπων αναπαράστασης του κόσmicroου ωθεί προς την εύκολη εξήγηση ότι αυτή η ενότητα θα πρέπει να οφείλεται σε κάποιο υπερατοmicroικό πνεύmicroα το laquoπνεύmicroα της εποχήςraquo ή το laquoπνεύmicroα της φυλήςraquo53

∆εν αρνούmicroαι φυσικά ότι οι ιστορικοί όπως και όλοι οι microελετητές ανθρώπι-νων οmicroάδων ανακαλύπτουν συχνά κοινές στάσεις κοινές πεποιθήσεις ή κοινά γούστα που θα microπορούσαν να θεωρηθούν η κυρίαρχη (σε microια τάξη microια γενιά ένα έθνος) νοοτροπία και αντίληψη Ούτε βέβαια αmicroφισβητώ ότι οι αλλαγές στο διανοητικό κλίmicroα και το γούστο ή στη microόδα αντανακλούν κοινωνικές αλ-λαγές και ότι η διερεύνηση των σχέσεων αυτών microπορεί να παρουσιάζει σηmicroα-ντικό ενδιαφέρον Τόσο όmicroως ο Riegl όσο και οι επίγονοί του και οι ερmicroηνευτές του (όπως ο Worringer ο Dvo aacutek και ο Sedlmayr) εκτός από πλείστα όσα ιστορικά ζητήmicroατα που ανακύπτουν αυτό για το οποίο αισθάνονται κατrsquo εξο-χήν περήφανοι είναι τελικά και το microοιραίο τους microειονέκτηmicroα απορρίπτοντας την έννοια της δεξιότητας και τη σηmicroασία της όχι microόνον αγνοούν κρίσιmicroες πλευρές της καλλιτεχνικής δηmicroιουργίας αλλά κάνουν αδύνατη και τη διαmicroόρ-φωση microιας έγκυρης ψυχολογίας των υφολογικών αλλαγών κάτι που περιλαmicro-βάνεται οπωσδήποτε στις φιλοδοξίες τους54

Η ιστορία του γούστου και της microόδας είναι microια ιστορία προτιmicroήσεων και επιλογών microεταξύ εναλλακτικών λύσεων Η απόρριψη των ακαδηmicroαϊκών συmicro-βάσεων της εποχής τους από τους Προραφαηλίτες όπως και ο laquoιαπωνισmicroόςraquo της Αρ Νουβώ αποτελούν χαρακτηριστικά παραδείγmicroατα Παρόmicroοιες αλλα-γές σε ένα ύφος και στο κύρος που αυτό έχει microπορούν να περιγραφούν και microε όρους laquoθέλησης προς τη microορφήraquo ndash άλλωστε κανείς δεν αmicroφιβάλλει ότι απο-τελούσαν συmicroπτώmicroατα ενός ευρύτερου συνόλου τάσεων και διαθέσεων Ωστό-σο αυτό που microας ενδιαφέρει εδώ από microεθοδολογική άποψη είναι ότι microια επιλο-γή εκφράζει κάτι συνολικότερο microόνον αν microπορούmicroε να ανασυστήσουmicroε τις συνθήκες και τις διαδικασίες της Ο πλοίαρχος που θα microπορούσε να εγκατα-λείψει το πλοίο του αλλά προτίmicroησε να βυθιστεί microαζί του ήταν προφανώς ηρω-ικός microπορεί όmicroως και αυτός που κοιmicroόταν στην καmicroπίνα του και πνίγηκε να ήταν εξίσου ηρωικός αλλά δεν θα το microάθουmicroε ποτέ Αν θέλουmicroε να αντιmicroετω-πίζουmicroε το ύφος ως σύmicroπτωmicroα κάποιων γενικότερων (ενδεχοmicroένως πολύ εν-

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 61

διαφερουσών) καταστάσεων χρειαζόmicroαστε αναγκαστικά microια θεωρία των εναλ-λακτικών λύσεων και εκδοχών Αν κάθε αλλαγή είναι αναπόφευκτη και συνο-λική δεν υπάρχει τίποτε για να συγκρίνουmicroε καmicroιά κατάσταση για να ανασυστήσουmicroε κανένα σύmicroπτωmicroα και καmicroιά έκφραση για να διερευνήσουmicroε Σε αυτή την περίπτωση η αλλαγή αποτελεί σύmicroπτωmicroα τηςhellip αλλαγής και για να συγκαλυφθεί αυτή η ταυτολογία επιστρατεύεται κάποιο microεγαλεπήβο-λο εξελικτικό σχήmicroα Αυτό συνέβη όχι microόνο microε τον Riegl αλλά και microε πολλούς από τους επιγόνους του Λίγοι είναι σήmicroερα οι ιστορικοί και ακόmicroα λιγότεροι οι ανθρωπολόγοι που πιστεύουν ότι η ανθρωπότητα έχει υποστεί κάποια εmicro-φανή βιολογική αλλαγή από τη microια ιστορική περίοδο στην άλλη Ακόmicroα όmicroως και εκείνοι που θα δέχονταν ότι υπάρχει κάποια ανεπαίσθητη βαθmicroιαία γενε-τική διαφοροποίηση της ανθρωπότητας δεν θα δέχονταν ποτέ την άποψη ότι ο άνθρωπος άλλαξε τα τελευταία 3000 χρόνια (περίοδο που αντιστοιχεί σε περίπου εκατό γενιές) τόσο όσο η τέχνη του και το ύφος του55

V

Ο εξελικτισmicroός είναι νεκρός αλλά τα γεγονότα που τροφοδοτούν τον microύθο του δεν είναι εύκολο ακόmicroα και σήmicroερα να αγνοηθούν Ένα από αυτά τα γεγονότα είναι η συγγένεια ανάmicroεσα στην παιδική και την πρωτόγονη τέχνη Για τον microη ιδιαίτερα υποψιασmicroένο η συγγένεια αυτή οδηγεί στο εσφαλmicroένο δίληmicromicroα ότι οι πρωτόγονοι είτε δεν microπορούσαν να προχωρήσουν περισσότερο γιατί διέθεταν τη δεξιότητα ενός παιδιού microόνο είτε ότι δεν ήθελαν να προχωρήσουν περισσότερο γιατί εξακολουθούσαν να έχουν νοοτροπία παιδιού Και οι δυο αυτές υποθέσεις είναι προφανώς λάθος καθώς στηρίζονται στη σιωπηλή παραδοχή πως ότι είναι εύκολο για microας ήταν και πάντοτε εύκολο Ένα από τα σηmicroαντικότερα και microονιmicroότερα κέρδη από την επαφή της ιστορίας της τέχνης microε την ψυχολογία της αντίληψης είναι κατά τη γνώmicroη microου ότι δεν είmicroαστε πλέον υποχρεωmicroένοι να πιστεύουmicroε κάτι τέτοιο Στην πραγmicroατικότητα έστω και αν λυπάmicroαι για την κακή χρήση αυτής της προσέγγισης από τον ιστορικισmicroό οmicroολογώ πως νοσταλγώ κάπως την τόλmicroη των αισιόδοξων στοχαστών του 19ου αιώνα Ίσως αυτό να οφείλεται και στο ότι είχα την τύχη να διδαχτώ από τέτοια τολmicroηρά πνεύmicroατα που στις αρχές του 20ού αιώνα προσπαθούσαν να απαντήσουν στο ερώτηmicroα γιατί η τέχνη έχει ιστορία Ένας από αυτούς ήταν και ο Emanuel Loewy του οποίου η περιώνυmicroη microελέτη Η απόδοση της φύσης στην Πρώιmicroη

62 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Ελληνική τέχνη εκδόθηκε το 190056 Σε αυτό το βιβλίο περιέχεται κατά τη γνώmicroη microου ότι καλύτερο microπορεί να αντλήσει κανείς από τον εξελικτισmicroό

Ο Loewy επηρεάστηκε επίσης από τον Hildebrand και την ψυχολογία των αισθητηριακών δεδοmicroένων Όπως και αρκετοί άλλοι κριτικοί της ίδιας περιόδου ο Hildebrand απέδιδε τις ιδιοmicroορφίες της παιδικής τέχνης σε ασαφείς εικόνες microνήmicroης57 Οι εικόνες αυτές θεωρούνταν κατάλοιπα αισθητηριακών εντυπώ-σεων που καταγράφονται στη microνήmicroη όπου και συmicroπυκνώνονται σε χαρακτη-ριστικά σχήmicroατα microε τον ίδιο λίγο πολύ τρόπο που σχηmicroατίζονται χαρακτηρι-στικές εικόνες microε τη διαδοχική υπέρθεση πολλών φωτογραφιών Σε αυτή τη διαδικασία υποστήριζε ο Loewy η microνήmicroη αποβάλλει τα χαρακτηριστικά γνω-ρίσmicroατα των αντικειmicroένων όλα εκείνα τα στοιχεία που τους δίνουν την ιδιαί-τερη microορφή τους Ο πρωτόγονος καλλιτέχνης όπως και το παιδί ξεκινά από αυτές τις εικόνες microνήmicroης Έτσι θα προσπαθήσει να αποδώσει το ανθρώπινο σώmicroα microετωπικά τα άλογα σε πλάγια όψη τις σαύρες όπως φαίνονται από ψηλά Η ανάλυση του Loewy για αυτές τις αρχαϊκές microεθόδους γίνεται και σήmicroερα εν πολλοίς δεκτή αν και πρόκειται για κυκλική σε microεγάλο βαθmicroό εξή-γηση Αφού ο πρωτόγονος καλλιτέχνης δεν αντιγράφει προφανώς τον εξωτε-ρικό κόσmicroο αντιγράφει κάποιον αόρατο εσωτερικό κόσmicroο νοητικών εικόνων Η microόνη ωστόσο απόδειξη για την ύπαρξη αυτών των εικόνων προέρχεται απόhellip την τέχνη των πρωτογόνων Κανείς microας δεν έχει πιστεύω στο microυαλό του τις σχηmicroατικές παραστάσεις ανθρώπινων σωmicroάτων αλόγων ή σαυρών που υπαινίσσεται η θεωρία του Loewy Για τον καθένα από microας αυτές οι λέξεις παραπέmicroπουν και σε κάτι διαφορετικό ενώ θα υπάρχουν πάντοτε και κάποια φευγαλέα γεγονότα που δεν θα microπορούν να αναπαραχθούν microε ολοκληρωmicroένο τρόπο Οι επιφυλάξεις αυτές δεν αναιρούν πάντως την αξία των αναλύσεων του Loewy για τα κοινά στοιχεία στην τέχνη των παιδιών των ακαλλιέργητων ενηλίκων και των πρωτογόνων Ο Loewy στρέφοντας την προσοχή του όχι πλέον στην εξέλιξη της ανθρωπότητας γενικά αλλά στην πρώτη φορά που τα κοινά αυτά στοιχεία άρχισαν microεθοδικά να απορρίπτονται (στην Αρχαϊκή τέχνη στην Ελλάδα) ανέδειξε τη σηmicroασία των δυνάmicroεων εκείνων που πρέπει να υπερβεί microια τέχνη αν θέλει να πετύχει την ψευδαίσθηση της πραγmicroατικότητας Καθένα από αυτά τα βήmicroατα εmicroφανίζεται σαν κατάκτηση microιας άγνωστης έως τότε περιοχής που η νέα παράδοση εικονοπλασίας πρέπει να διασφαλίσει και να κατοχυρώσει Αυτή είναι και η αιτία που τα νέα καλλιτεχνικά πρότυπα δείχνουν πάντοτε ανεξήγητη (microε όρους laquoαισθητηριακών εντυπώσεωνraquo) ανθε-κτικότητα

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 63

Ο δάσκαλός microου στην ιστορία της τέχνης ο Julius von Schlosser έδειχνε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τον ρόλο των laquoτύπωνraquo ή ακόmicroα και των στερεοτύπων στην καλλιτεχνική παράδοση Ξεκινώντας από τη microελέτη παλαιών νοmicroισmicroά-των σύντοmicroα πέρασε στη microελέτη της Μεσαιωνικής τέχνης όπου οι microεταβο-λές των laquoτύπωνraquo είναι εmicroφανείς Το πρόβληmicroα της χρήσης των laquoπροηγούmicroε-νων τύπωνraquo στη Μεσαιωνική τέχνη δεν έπαψε ποτέ να γοητεύει τον Schloss-er παρά το ότι η επίδραση του Κρότσε τον έκανε ολοένα και πιο επιφυλακτικό απέναντι στις ψυχολογικές ερmicroηνείες (όσοι γνωρίζουν τις σκέψεις του στα ζητήmicroατα αυτά θα αναγνωρίσουν κάποια από τα αγαπηmicroένα του θέmicroατα σε αυτό το βιβλίο)58

Ότι έκανε ο Schlosser για τον Μεσαίωνα ο σύγχρονός του Aby Warburg το έκανε για την Αναγέννηση στην Ιταλία Εmicroβαθύνοντας συνεχώς στο πρό-βληmicroα τι ακριβώς αναζητούσε η Αναγέννηση στην Κλασική Αρχαιότητα ο Warburg οδηγήθηκε στην ανάλυση του ύφους της Αναγέννησης microε βάση την υιοθέτηση microιας νέας εικαστικής γλώσσας Πρόσεξε ότι τα δάνεια των καλλι-τεχνών της Αναγέννησης από την Κλασική γλυπτική δεν ήταν τυχαία αλλά αντιθέτως εmicroφανίζονταν όπου ο καλλιτέχνης αισθανόταν την ανάγκη microιας ιδιαίτερα εκφραστικής κίνησης ή χειρονοmicroίας (αυτό που ο Warburg αποκάλε-σε τελικά Pathosformel)59 Ιδιαίτερη εντύπωση προκάλεσε η επιmicroονή του Warburg στην άποψη ότι οι καλλιτέχνες του 15ου αιώνα που έως τότε θεω-ρούνταν υπέρmicroαχοι της απλής καθαρής παρατήρησης πολύ συχνά κατέφευ-γαν σε προϋπάρχοντες laquoτύπουςraquo Βοηθούmicroενοι και από την αύξηση του ενδι-αφέροντος για τα εικονογραφικά πρότυπα οι επίγονοι του Warburg κατέληγαν όλο και περισσότερο στη διατύπωση ότι η εξάρτηση από την παράδοση είναι ο κανόνας ακόmicroα και στα έργα εκείνα της Αναγέννησης και του Μπαρόκ που έως τότε θεωρούνταν νατουραλιστικά Σήmicroερα η microελέτη αυτής της συνέχει-ας έχει αντικαταστήσει σε microεγάλο βαθmicroό το παλαιότερο ενδιαφέρον για το ύφος και την εξέλιξή του60

Στο γοητευτικό του έργο Η ψυχολογία της τέχνης ο Αντρέ Μαλρό κατα-πιάνεται microε τη σηmicroασία αυτών των διαπιστώσεων61 Υπάρχει πολύς Χέγκελ και πολύς Σπένγκλερ στους ύmicroνους του Μαλρό προς τον microύθο και την αλλαγή αλλά και ριζική αmicroφισβήτηση της άποψης ότι το ύφος και η τεχνοτροπία του παρελθόντος αντικατοπτρίζει ουσιαστικά τον τρόπο microε τον οποίο οι καλλιτέχνες laquoέβλεπανraquo τον κόσmicroο Ο Μαλρό ξέρει πως η τέχνη γεννιέται από την τέχνη και όχι από τη φύση Παρrsquo όλη ωστόσο τη γοητεία του και παρά τις εmicroπνευ-σmicroένες ψυχολογικές του επισηmicroάνσεις το βιβλίο του Μαλρό δεν καταφέρνει να

64 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

microας δώσει αυτό που ο τίτλος του υπόσχεται microια ψυχολογία της τέχνης Εξα-κολουθούmicroε να microην έχουmicroε microια ικανοποιητική εξήγηση για το σκίτσο του Αλαίν [1] Ίσως όmicroως να είmicroαστε καλύτερα προετοιmicroασmicroένοι απrsquo ότι ο Riegl για να αποπειραθούmicroε microια τέτοια εξήγηση Γνωρίζουmicroε πλέον αρκετά για την επιρροή των συmicroβάσεων και τη δύναmicroη των παραδόσεων στα διάφορα γνωσιακά πεδία Οι ιστορικοί έχουν microελετήσει την επίδραση κάποιων προτύπων στον χρονικο-γράφο που επιδιώκει να καταγράψει τα πρόσφατα γεγονόταmiddot microελετητές της λογοτεχνίας όπως ο Ernst Robert Curtius έχουν επισηmicroάνει τον ρόλο των πα-ραδοσιακών κοινών τόπων στην ποίηση62 Είναι λοιπόν η ώρα να προσεγγίσει κανείς το πρόβληmicroα του ύφους και πάλι εξοπλισmicroένος όmicroως microε τις σχετικά πρόσφατες γνώσεις για τη δύναmicroη των παραδόσεων

Αντιλαmicroβάνοmicroαι ότι αυτή η εmicromicroονή στην ανθεκτικότητα των συmicroβάσεων στον ρόλο των laquoτύπωνraquo και των στερεοτύπων στην τέχνη θα συναντήσει την επιφυλακτικότητα όσων δεν έχουν δουλέψει σε αυτό το πεδίο Μια πάγια σχε-δόν κατηγορία κατά της ιστορίας της τέχνης είναι ότι επικεντρώνει το ενδια-φέρον της στην αναζήτηση επιδράσεων παραγνωρίζοντας έτσι το laquomicroυστήριοraquo της δηmicroιουργικότητας Όmicroως αυτό δεν είναι πάντοτε αλήθεια Όσο περισσό-τερο συνειδητοποιούmicroε την έντονη τάση του ανθρώπου να επαναλαmicroβάνει ότι έχει microάθει τόσο microεγαλύτερος είναι ο θαυmicroασmicroός microας για τα εξαιρετικά εκείνα άτοmicroα που καταφέρνουν να ξεφύγουν από αυτή την έmicroφυτη τάση και να ανοί-ξουν νέους δρόmicroους στους οποίους έρχονται και άλλοι να βαδίσουν

Παρrsquo όλα αυτά συχνά αναρωτιέmicroαι αν τα συmicroπεράσmicroατά microου προκύπτουν πράγmicroατι από τα δεδοmicroένα της ιστορίας της τέχνης αν η ανάγκη του τύπου της laquoφόρmicroουλαςraquo είναι τόσο καθολική όσο πιστεύω Σε ένα όmicroορφο απόσπα-σmicroα από τον Κουιντιλιανό γίνεται λόγος για τη δηmicroιουργικότητα του ανθρώ-πινου microυαλού microε τον καλλιτέχνη να αναφέρεται ως χαρακτηριστικό παράδειγ-microα laquoΠοιος καλλιτέχνης διδάχτηκε ποτέ να αναπαριστά όλα όσα υπάρχουν στη φύση hellipΠοιος τεχνίτης δεν έχει κατασκευάσει ένα σκεύος σε σχήmicroα που δεν έχει δει ποτέ τουraquo63

Πρόκειται σίγουρα για ενδιαφέρουσα παρατήρηση που όmicroως παραβλέπει το γεγονός ότι το νέο σκεύος θα ανήκει λίγο-πολύ στην ίδια οικογένεια microορφών microε αυτές που γνωρίζει ο τεχνίτης ότι η αναπαράσταση laquoόλων όσα υπάρχουν στη φύσηraquo εκ microέρους του θα συνδέεται πάντοτε microε τις αναπαραστάσεις εκείνες που οι δάσκαλοί του του κληροδότησαν64 Κανένας ιστορικός της τέχνης δεν microπορεί να υποτιmicroήσει την επίδραση του ύφους και πολύ λιγότερο βέβαια ο ιστορικός εκείνος που χαρτογραφεί τον microακρύ δρόmicroο προς την ψευδαίσθηση

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 65

VI

Για να απαντήσει κανείς σε αυτά τα κρίσιmicroα ερωτήmicroατα της επιστήmicroης microας δεν αρκεί πιστεύω να επαναλαmicroβάνει απλώς την παλαιά διάκριση σε laquoόρασηraquo και laquoγνώσηraquo ή να επιmicroένει πως κάθε αναπαράσταση γενικά βασίζεται σε συmicroβάσεις Πρέπει να αναλυθεί microέσα από νέο πρίσmicroα και microε ψυχολογικούς όρους τι ακριβώς περιλαmicroβάνει η διαδικασία της εικονοπλασίας και της ανά-γνωσης των εικόνων Σε αυτό ακριβώς το σηmicroείο εmicroφανίζεται ένα τεράστιο εmicroπόδιο Η απλή ψυχολογία στην οποία στηρίζονταν microε τόση σιγουριά ο Bar-ry και ο Ράσκιν ο Riegl και ο Loewy δεν υπάρχει πλέον για να microας καθοδη-γήσει Τα προβλήmicroατα που συνδέονται microε τη διαδικασία της αντίληψης είναι σήmicroερα τόσο microεγάλα και πολύπλοκα ώστε κανείς δεν θα microπορούσε να ισχυριστεί ότι τα αντιλαmicroβάνεται και τα κατέχει πλήρως

Ο Berenson microπορούσε να ξεκινά την περιήγησή του σε αυτά τα πεδία microε τη φράση laquoη ψυχολογία έχει διαπιστώσειhellipraquo Σήmicroερα λείπει από τα βιβλία που κυκλοφορούν αυτός ο τόνος της βεβαιότητας Ο J J Gibson λχ γράφει στην πολύ ενδιαφέρουσα microελέτη του Η αντίληψη του οπτικού κόσmicroου laquoΟι ση-microερινοί ψυχολόγοι δεν καταλαβαίνουν τι σηmicroαίνει να συλλαmicroβάνεις και να ερευ-νάς νέα χαρακτηριστικά του κόσmicroουraquo65 Ο D O Hebb στο γνωστό του βιβλίο Η οργάνωση της συmicroπεριφοράς φτάνει να υποστηρίξει πως laquoη αντίληψη του microεγέθους της φωτεινότητας και του τόνου microπορεί να ειπωθεί ότι προς το παρόν δεν ερmicroηνεύεται από καmicroιά θεωρίαraquo66 Η δυσκολία αυτή δεν περιορίζε-ται στα βασικά ζητήmicroατα Μιλώντας για τον απροσδόκητο τρόπο microε τον οποίο τα αλληλοεπικαλυπτόmicroενα χρώmicroατα microπορούν να επιδρούν το ένα στο άλλο ndashκάτι που ενδιαφέρει ιδιαίτερα τον ζωγράφοndash ο Ralph Μ Evans γράφει στο βιβλίο του Εισαγωγή στο χρώmicroα laquohellipώσπου να microπορέσουmicroε να εξηγήσουmicroε αυτά τα φαινόmicroενα χωρίς εξεζητηmicroένες υποθέσεις δεν microπορούmicroε να πούmicroε ότι καταλαβαίνουmicroε τον τρόπο microε τον οποίο λειτουργεί η οπτική διαδικασίαraquo67

Κάτω από αυτές τις συνθήκες ίσως είναι παράτολmicroο να επικαλεστούmicroε τα πορίσmicroατα ενός αβέβαιου πεδίου για να εξηγήσουmicroε τις αmicroφιβολίες microας και τις αβεβαιότητές microας Όmicroως η ενθάρρυνση για microια τέτοια απόπειρα προέρχεται ακριβώς από έναν microεγάλο πρωτοπόρο της ψυχολογίας της αντίληψης τον Wolfgang Koumlhler Στις παραδόσεις του microε τίτλο Η δυναmicroική στην ψυχολογία (1940) ο Koumlhler εκθειάζει τις αρετές της laquoκαταπάτησης ξένου εδάφους ως επιστηmicroονικής τεχνικήςraquo

laquoΟι ευτυχέστερες στιγmicroές στην ιστορία της γνώσης είναι όταν γεγονότα

66 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

που έως τότε θεωρούνταν εντελώς ιδιαίτερα συσχετίζονται ξαφνικά microε άλλα από πρώτη microατιά απόmicroακρα και φωτίζονται microε εντελώς νέο τρόπο Για να συmicroβεί κάτι τέτοιο στην ψυχολογία πρέπει να είmicroαστε πάντοτε πληροφορη-microένοι και για άλλα πράγmicroατα εκτός από το καθαυτό αντικείmicroενό microαςhellip Αν η σηmicroερινή κατάσταση της ψυχολογίας microάς προσφέρει έναν θαυmicroάσιο λόγο ndashή microάλλον microια έξοχη ευκαιρίαndash για να επεκτείνουmicroε την περιέργειά microας πέρα από το περιορισmicroένο microας πεδίο δεν θα έπρεπε να προσπαθούmicroε να αδράξουmicroε αυτή την ευκαιρίαraquo68

Ένας τουλάχιστον από τους οπαδούς του Koumlhler άδραξε πάντως την ευ-καιρία και αποτόλmicroησε το πέρασmicroα από την ψυχολογία στην τέχνη Το βιβλίο του Rudolf Arnheim Τέχνη και οπτική αντίληψη69 ασχολείται microε την εικόνα από τη σκοπιά της ψυχολογίας της ολικής microορφής (Gestalt) Η ανάγνωση αυτού του βιβλίου microού έχει προσφέρει πολλά Το κεφάλαιο για την τέχνη των παιδιών microού φάνηκε τόσο διδακτικό ώστε ένιωσα ndashmicroε ανακούφισηndash πως microπορώ πλέ-ον να σταmicroατήσω τις έρευνές microου σε αυτό το πολυσυζητηmicroένο πεδίο Από την άλλη το βιβλίο του Arnheim λέει λίγα πράγmicroατα για τον ιστορικό της τέχνης και το πρόβληmicroα του ύφους Ίσως ο συγγραφέας σπεύδει κάπως να ακολου-θήσει τον Riegl στην laquoαντικειmicroενικότητάraquo του να δικαιώσει τους πειραmicroατι-σmicroούς της τέχνης του 20ού αιώνα η οποία σε microεγάλο βαθmicroό θεωρεί το πρό-βληmicroα της ψευδαίσθησης απλή προκατάληψη των laquoφιλισταίωνraquo Το γεγονός ότι τα πρότυπα της πιστότητας και της αληθοφάνειας αλλάζουν από εποχή σε εποχή δίνει στον Arnheim την ελπίδα ότι laquomicroια νέα αλλαγή στο επίπεδο της πραγmicroατικότητας στην τέχνηraquo θα κάνει τα έργα του Πικάσσο του Μπρακ ή του Κλέε laquoνα microοιάζουν microε τα πράγmicroατα που αναπαριστούνraquo ndash αν αυτό αλη-θεύει δεν αποκλείεται στο microέλλον να δούmicroε διαφηmicroίσεις για microαντολίνα κανά-τες ή άλλα αντικείmicroενα που να κινούνται στο νέο αυτό laquoεπίπεδο πραγmicroατικό-τηταςraquo70

Το βιβλίο του W M Ivins Jr Χαρακτικά και οπτική επικοινωνία71 αποτε-λεί πικρό αντίδοτο σε αυτές τις πνευmicroατικές αναζητήσεις Κατά τον Ivins η ιστορία της αναπαράστασης microπορεί να ενταχθεί στη γενικότερη ιστορία της επιστήmicroης χωρίς καmicroιά αναφορά σε ζητήmicroατα αισθητικής

Σε αυτό το σηmicroείο θα ήθελα επίσης να microνηmicroονεύσω το βιβλίο του Anton Ehrenzweig Η ψυχανάλυση της καλλιτεχνικής όρασης και ακοής72 Η οξυδέρκεια και η τόλmicroη microε την οποία ο συγγραφέας προσπαθεί να εντάξει τα πορίσmicroατα της ψυχολογίας της Gestalt σε ένα σύστηmicroα φροϋδικών ιδεών αξίζει κάθε προ-σοχή και κάθε σεβασmicroό Ο Ehrenzweig δεν κάνει το λάθος να υποτιmicroήσει τις

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 67

δυνάmicroεις που έχει να αντιmicroετωπίσει ο επιστηmicroονικός νατουραλισmicroός στην τέ-χνη Μας δίνει ενδιαφέρουσες περιγραφές του οπτικού χάους που προσπαθεί να υποτάξει η τέχνη αλλά δεν αποφεύγει και αυτός κατά τη γνώmicroη microου την άρνηση να microελετήσει κάποια πειράmicroατα microε την αντικειmicroενική πραγmicroατικότη-τα όπως δεν αποφεύγει και την προσφυγή σε εξελικτικιστικές ερmicroηνείες

Τα τρία βιβλία που ανέφερα δείχνουν ότι εκκρεmicroούν κάποια προβλήmicroατα που ζητούν τις λύσεις τους Έχοντας ήδη προχωρήσει τη δουλειά microου όταν κυκλο-φόρησαν τα τρία βιβλία δεν microπορώ να ισχυριστώ πως οι κρίσεις microου για αυτά είναι ανεπηρέαστες Έτσι ή αλλιώς πιστεύω πως τα εν λόγω έργα δείχνουν ότι είναι πιεστική ανάγκη για τον ιστορικό του καλλιτεχνικού ύφους να διαβεί τα σύνορα που τον χωρίζουν από τον ψυχολόγο Ένα τέτοιο εγχείρηmicroα πιστεύω πως microπορεί να αποδώσει κάτι πολύ περισσότερο από microερικές microεmicroονωmicroένες περιπτώσεις ψυχολογικών πειραmicroάτων O ριζικός αναπροσανατολισmicroός κάθε παραδοσιακής ιδέας για τον ανθρώπινο νου δεν microπορεί να αφήσει ανεπηρέαστο τον ιστορικό της τέχνης Αυτός ο αναπροσανατολισmicroός είναι ndashέστω και έmicromicroε-σαndash φανερός στην αντιmicroετώπιση της παιδικής τέχνης από τον Arnheim κα-θώς και στις απόψεις του Ehrenzweig για την ασύνειδη αντίληψη ndash έστω και αν ο χαρακτήρας και η σηmicroασία ενός τέτοιου αναπροσανατολισmicroού συσκοτί-ζεται κάπως από την εmicromicroονή τους στις ιδέες και στην ορολογία microιας συγκε-κριmicroένης ψυχολογικής σχολής και θεωρίας Οι βασικοί όροι που χρησιmicroο- ποιούσαν microε εmicroπιστοσύνη καλλιτέχνες κριτικοί και ιστορικοί της τέχνης έχουν χάσει σε microεγάλο βαθmicroό το κύρος τους και την αξία τους Έννοιες όπως laquomicroίmicroη-ση της φύσηςraquo laquoεξιδανίκευσηraquo ή laquoαφαίρεσηraquo στηρίζονται στην παραδοχή ότι προηγούνται οι laquoαισθητηριακές εντυπώσειςraquo οι οποίες εν συνεχεία υπό-κεινται στην απαραίτητη επεξεργασία παραmicroορφώνονται ή γενικεύονται

Ο Κ Ρ Πόππερ αποκαλεί αυτές τις απόψεις laquoθεωρία του microυαλού-κουβάraquo ενός microυαλού δηλαδή όπου σωρεύονται τα laquoαισθητηριακά δεδοmicroέναraquo Έχοντας αποδείξει το αβάσιmicroο αυτής της βασικής παραδοχής στο πεδίο της επιστηmicroο-νικής microεθόδου και της θεωρίας της γνώσης ο Πόππερ επιmicroένει σε ότι αποκα-λεί laquoθεωρία του προβολέαraquo δίνοντας έmicroφαση στις δραστηριότητες του ζωντα-νού οργανισmicroού που δεν σταmicroατά ποτέ να εξετάζει και να ερευνά το περιβάλλον του73 Η γονιmicroότητα microιας τέτοιας προσέγγισης αρχίζει να γίνεται ολοένα και πιο αισθητή σε πολλούς τοmicroείς της ψυχολογίας Όσο και αν οι θεωρίες διαφέ-ρουν microεταξύ τους η έmicroφασή τους microετατοπίζεται σταθερά από τα ερεθίσmicroατα στην ανταπόκριση του οργανισmicroού ανταπόκριση που είναι αρχικά αόριστη και γενική για να γίνει σταδιακά πιο εξειδικευmicroένη και σύνθετη

68 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

laquoΗ πορεία της microάθησης είναι από το αόριστο προς το συγκεκριmicroένο και όχι από τις αισθήσεις προς την αντίληψηraquo γράφει ο J J Gibson74 Και ο L von Bertalanffy microιλώντας για τη θεωρητική βιολογία συmicroπληρώνει laquoΗ σύγχρονη έρευνα δείχνει ότι πιθανότατα υπάρχουν στην αρχή ανοργάνωτα και άmicroορφα σύνολα στο πλαίσιο των οποίων συντελείται βαθmicroιαία η διαφοροποίη-σηraquo75

Εύκολα θα microπορούσε κανείς να παραλληλίσει αυτές τις φράσεις microε τις από-ψεις του Πιαζέ για τη νοητική ανάπτυξη των παιδιών76 ή του Φρόυντ και των επιγόνων του για τη συναισθηmicroατική εξέλιξή τους77 Ακόmicroα και οι πρόσφατες microελέτες για το πώς laquomicroαθαίνουνraquo οι microηχανές δείχνουν προς την ίδια κατεύθυν-ση από το γενικό στο ειδικό78 Σε όσα ακολουθούν επιδίδοmicroαι microερικές φορές σε παρόmicroοιους παραλληλισmicroούς έστω και αν γνωρίζω τους κινδύνους που συνε-πάγονται αυτοί οι ερασιτεχνισmicroοί και το να microπαίνει κανείς laquoσε ξένα χωράφιαraquo Η προσέγγισή microου αυτή δικαιώνεται microόνο στο microέτρο που το βιβλίο microου θα αποδειχθεί χρήσιmicroο για την καθηmicroερινή δουλειά του ιστορικού της τέχνης ∆εν ήταν εύκολο να εντρυφήσω στο θέmicroα της ψευδαίσθησης χωρίς microια θεωρία της αντίληψης Σε αυτό ακριβώς το πεδίο ο τρόπος σκέψης που ανέφερα αποδεί-χθηκε εξαιρετικά χρήσιmicroος79 Το θεωρητικό microοντέλο αυτής της προσέγγισης που οι ρίζες του βρίσκονται στον Καντ διατυπώνεται microε τον πιο συστηmicroατικό και συνεκτικό τρόπο στο βιβλίο του Φ Α φον Χάγεκ Η αισθητηριακή τάξη80 Πάνω απrsquo όλα πάντως έχω επωφεληθεί από την εmicromicroονή του Πόππερ στον ρόλο της πρόβλεψης και των τεστ Στην ψυχολογία η προσέγγιση αυτή υιο-θετείται από τους Jerome S Bruner και Leo Postman που υποστηρίζουν ότι laquoόλες οι γνωστικές διεργασίες ανεξάρτητα αν παίρνουν τη microορφή αντιλήψεων σκέψεων ή ανακλήσεων αποτελούν ldquoυποθέσειςrdquo του οργανισmicroούhellip και απαι-τούν ldquoαπαντήσειςrdquo microε τη microορφή κάποιας παραπέρα εmicroπειρίας απαντήσεις που θα τις επιβεβαιώσουν ή θα τις καταρρίψουνraquo81

Σε αυτό το πλαίσιο ο Πόππερ έχει επισηmicroάνει πως οι επιβεβαιώσεις αυτών των laquoυποθέσεωνraquo δεν microπορούν παρά να είναι προσωρινές ενώ η απόρριψή τους οριστική82 ∆εν υπάρχει εποmicroένως αυστηρή διάκριση microεταξύ ψευδαίσθησης και αντίληψης Η αντίληψη χρησιmicroοποιεί όλα της τα microέσα για να ξεριζώσει τις επιβλαβείς ψευδαισθήσεις αλλά συχνά αποτυγχάνει να laquoαπορρίψειraquo microια εσφαλmicroένη υπόθεση ndash όταν λχ έχει να κάνει microε ιλουζιονιστικά έργα τέχνης

Πιστεύω βάσιmicroα πως microια τέτοια θεωρία laquoτης δοκιmicroής και του σφάλmicroατοςraquo για την αντίληψη θα microπορούσε να αποδειχθεί γόνιmicroη και για άλλους επιστη-microονικούς κλάδους εκτός από τον δικό microου αλλά δεν σκοπεύω να επιmicroείνω εδώ

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 69

ως προς αυτό Κύριο microέληmicroά microου είναι η ανάλυση της εικονοπλασίας ο τρόπος microε άλλα λόγια microε τον οποίο οι καλλιτέχνες ανακάλυψαν κάποια από αυτά τα microυστικά της όρασης microέσω laquoτης δηmicroιουργίας και της αναπαραγωγήςraquo Οι Αιγύπτιοι του Αλαίν [1] πριν microπορέσουν να δηmicroιουργήσουν microια ψευδαίσθηση της πραγmicroατικότητας έπρεπε να microάθουν όχι laquoνα αντιγράφουν ότι βλέπουνraquo αλλά να χειρίζονται κάποιους διφορούmicroενους κώδικες σηmicroείων στους οποίους οφείλουmicroε να στηριζόmicroαστε για τη σταθερή microας όραση ώσπου η εικόνα τους να γίνει ένα microε την πραγmicroατικότητα Με άλλα λόγια αντί να απαντήσουν στο δίληmicromicroα laquoκουνέλι ή πάπιαraquo έπρεπε να ανακαλύψουν το παιχνίδι laquoτελάρο ή φύσηraquo που παιζόταν microε ένα σύνολο γήινων χρωmicroάτων ικανών ndashαπό microακριά τουλάχιστονndash να καταλήξουν σε ψευδαίσθηση Καλλιτεχνικό ή όχι αυτό το παιχνίδι δεν microπορούσε παρά να είναι απόρροια πολλών διαδοχικών laquoδοκιmicroών και σφαλmicroάτωνraquo Ως πείραmicroα στο πλαίσιο microιας θεωρίας της αντίληψης η ιλουζιονιστική τέχνη παρουσιάζει ενδιαφέρον ακόmicroα και σε microια περίοδο η οποία την έχει εξοβελίσει για χάρη άλλων τρόπων έκφρασης

Με κίνδυνο να αποκαλύψω όλη την laquoπλοκήraquo από την αρχή δεν διστάζω να δηλώσω για τον βιαστικό αναγνώστη ή κριτικό ότι τα συmicroπεράσmicroατα που υπαινίσσοmicroαι εδώ εκτίθενται αναλυτικά στο Κεφάλαιο 9 του βιβλίου όπου και επανέρχονται κάποια από τα ζητήmicroατα που θίγω στην Εισαγωγή Κάθε βιβλίο που επικεντρώνεται σε ένα βασικό συmicroπέρασmicroα πρέπει να χτίζεται όπως microια αψίδα Η laquoκλείδαraquo θα είναι σαν να κρέmicroεται στον αέρα αν δεν υποστηρίζεται από τους άλλους αψιδόλιθους Όλα τα κεφάλαια αυτού του βιβλίου στρέφονται κατά κάποιον τρόπο προς το κέντρο του προβλήmicroατος αλλά και στηρίζονται από τον σκελετό του κτιρίου Τα όρια της microίmicroησης που προκύπτουν από το εκφραστικό microέσο και το laquoσχήmicroαraquo οι σχέσεις φόρmicroας και λειτουργίας στην εικονοπλασία και πάνω απrsquo όλα η σηmicroασία της συmicromicroετοχής του θεατή για τη διαλεύκανση των αmicroφισηmicroιών δικαιώνουν τελικά την τολmicroηρή πρόταση ότι η τέχνη έχει ιστορία επειδή οι ψευδαισθήσεις της τέχνης δεν είναι microόνον ο καρ-πός της ανάλυσης των φαινοmicroένων από τον καλλιτέχνη αλλά και τα απαραί-τητα εργαλεία για microια τέτοια ανάλυση Ελπίζω ότι ο αναγνώστης δεν θα κλείσει το βιβλίο σε αυτό το σηmicroείο αλλά θα microε ακολουθήσει στη δοκιmicroή και την εφαρmicroογή αυτής της προσέγγισης στη φυσιογνωmicroική έκφραση και ακό-microα παραπέρα έως τα όρια της αισθητικής αυτής της Γης της Επαγγελίας που microόνο φευγαλέα θα microπορέσει να τη δει από microακριά

Καταλαβαίνω πως οι microακροσκελείς αναφορές στις θεωρίες της αντίληψης είναι κάπως κουραστικές για τον αναγνώστη που θέλει να φτάνει πάντοτε στην

70 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

καρδιά αυτού που ονοmicroάζουmicroε τέχνη Ωστόσο πιστεύω πως προκειmicroένου να συζητηθούν τα ζωτικά προβλήmicroατα της τέχνης απαιτείται πάντοτε να ξεκα-θαρίσει το ευρύτερο τοπίο Αυτή microου η πεποίθηση ενισχύεται απrsquo όσα γράφει ο microακαρίτης φίλος microου Ernst Kris ndashmicroε τον οποίο συχνά συζητούσα όλα αυτά τα ζητήmicroαταndash στο βιβλίο του Ψυχαναλυτικές αναζητήσεις στην τέχνη83

laquoΈχουmicroε πλέον συνειδητοποιήσει ότι η τέχνη δεν παράγεται σε κενό αέρος ότι όλοι οι καλλιτέχνες έχουν προδρόmicroους και πρότυπα αποτελώντας όπως και οι επιστήmicroονες microέρη microιας παράδοσης και δουλεύοντας σε συγκεκριmicroένο πάντοτε πλαίσιο προβληmicroάτων Ο βαθmicroός στον οποίο ελέγχει κανείς τα εκ-φραστικά του microέσα και η ελευθερία ndashσε ορισmicroένες τουλάχιστον περιόδουςndash να τροποποιεί αυτό το αυστηρό πλαίσιο αποτελούν προφανώς microέρος microιας περίπλο-κης κλίmicroακας microε την οποία microετράmicroε την επιτυχία Η ψυχανάλυση από την πλευρά της λίγα πράγmicroατα έχει συνεισφέρει έως τώρα στην κατανόηση αυτού του πλαισίου Η ψυχολογία του καλλιτεχνικού ύφους δεν έχει γραφτεί ακόmicroηraquo

Το κενό που επισηmicroαίνει ο Kris δεν πρόκειται φυσικά να καλυφθεί microε τα κεφάλαια που ακολουθούν Το laquoαίνιγmicroα του ύφουςraquo microπορεί να απαντηθεί microόνον από την ψυχολογία της αναπαράστασης Υπάρχουν πάντοτε οι ανεξιχνίαστες πιέσεις της microόδας και τα microυστήρια του γούστου84 Αν όmicroως θέλουmicroε κάποτε να κατανοήσουmicroε τις επιπτώσεις αυτών των παραγόντων στην αναπαράστα-ση και κατrsquo επέκταση στην τέχνη πρέπει πρώτα να αναζητήσουmicroε microια απά-ντηση στα απλούστερα ερωτήmicroατα που θέτει το σκίτσο του Αλαίν

54 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

τερος Άραβας microελετητής του θέmicroατος ο Αλχάζεν (πέθ 1038) δίδαξε στη microεσαιωνική ∆ύση τη διάκριση microεταξύ αίσθησης γνώσης και συνεπαγωγής που αποτελούν όλες στοιχεία της αντίληψης laquoΤίποτε απrsquo όσα βλέπουmicroεraquo λέει laquoδεν γίνεται αντιληπτό microόνο microε την αίσθηση της όρασης εκτός από το φως και τα χρώmicroαταraquo34 Τα προβλήmicroατα που έθετε αυτή η παράδοση επα-νήλθαν στο προσκήνιο όταν ο Τζον Λοκ αρνήθηκε την ύπαρξη σύmicroφυτων εν-νοιών και ισχυρίστηκε ότι όλες microας οι γνώσεις αποκτώνται microέσω των αισθή-σεων Αν όmicroως το microάτι αντιδρά microόνο στο φως και στα χρώmicroατα από πού προέρχεται η γνώση microας για την τρίτη διάσταση Στο έργο του Νέα θεωρία της όρασης που εκδόθηκε το 1709 ο Μπέρκλεϋ επανήλθε στο πρόβληmicroα για να καταλήξει στο συmicroπέρασmicroα ότι η γνώση microας του χώρου και του όγκου δεν microπορεί να αποκτηθεί παρά microόνο microέσω της αίσθησης της αφής και της κίνησης Αυτή η αναφορά σε laquoαισθητηριακά δεδοmicroέναraquo που ξεκίνησε microε τους Άγγλους εmicroπειριστές εξακολουθούσε να κυριαρχεί στις ψυχολογικές έρευνες έως τον 19ο αιώνα οπότε και αναπτύχθηκε η επιστήmicroη της οπτικής από τον Χέλmicro-χολτς και άλλους Ούτε όmicroως ο Μπέρκλεϋ ούτε ο Χέλmicroχολτς έκαναν το λάθος να microπερδέψουν την όραση microε την οπτική εντύπωση Αντιθέτως η διάκριση ανάmicroεσα σε ότι ονοmicroάζουmicroε συχνά laquoεντύπωσηraquo ndashτην απλή καταγραφή των ερεθισmicroάτωνndash και τη νοητική διεργασία της αντίληψης που κατά τον Χέλ-microχολτς στηρίζεται στην laquoασύνειδη συνεπαγωγήraquo αποτελούσε κοινό τόπο για την ψυχολογία του 19ου αιώνα35

∆εν ήταν λοιπόν δύσκολο να αντικρουστούν τα ψυχολογικά επιχειρήmicroατα των ιmicroπρεσιονιστών ότι οι πίνακές τους έδειχναν τον κόσmicroο laquoόπως πραγmicroα-τικά τον βλέπουmicroεraquo microε εξίσου ισχυρά ψυχολογικά επιχειρήmicroατα για την εξάρ-τηση της παραδοσιακής τέχνης από τις νοητικές διεργασίες Στην πορεία αυτής της διαmicroάχης που άρχισε γύρω στα τέλη του 19ου αιώνα η γενική και βολική έννοια της microίmicroησης κατέρρευσε αφήνοντας καλλιτέχνες και κριτικούς σε σύγχυση

Σηmicroαντικός από αυτή την άποψη είναι ο ρόλος ορισmicroένων Γερmicroανών στο-χαστών Ένας από αυτούς ο Konrad Fiedler επέmicroενε πως σε αντίθεση microε ότι ισχυρίζονταν οι ιmicroπρεσιονιστές laquoακόmicroα και η πιο απλή αισθητηριακή εντύπωση που microοιάζει microε πρώτη ύλη των νοητικών διεργασιών είναι ήδη ένα νοητικό γεγονός ενώ αυτό που ονοmicroάζεται εξωτερικός κόσmicroος είναι στην πραγmicroατικότητα προϊόν σύνθετων ψυχολογικών διαδικασιώνraquo36

Ένας φίλος του Fiedler ο νεοκλασικός γλύπτης Adolf von Hildebrand επιχείρησε να αναλύσει αυτές τις διαδικασίες στο βιβλιαράκι του microε τίτλο Το

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 55

πρόβληmicroα της microορφής στις εικαστικές τέχνες που εκδόθηκε το 1893 και προκά-λεσε το ζωηρό ενδιαφέρον microιας ολόκληρης γενιάς37 Ο Hildebrand αmicroφισβή-τησε επίσης τα ιδεώδη του επιστηmicroονικού νατουραλισmicroού επικαλούmicroενος την ψυχολογία της αντίληψης Αν επιχειρήσουmicroε να αναλύσουmicroε τις νοητικές microας εικόνες στα συστατικά τους στοιχεία θα δούmicroε ότι αποτελούνται από αισθη-τηριακά δεδοmicroένα που απορρέουν από την όραση αλλά και από αναmicroνήσεις αφής και κίνησης Μια σφαίρα λχ εmicroφανίζεται στο microάτι σαν επίπεδος δί-σκος η αφή είναι εκείνη που microας πληροφορεί για τις ιδιότητες του χώρου και του σχήmicroατος Κάθε απόπειρα του καλλιτέχνη να απεκδυθεί αυτές τις γνώσεις είναι microάταιη αφού χωρίς αυτές δεν αντιλαmicroβάνεται καν τον κόσmicroο Αποστολή του αντιθέτως είναι να laquoεπανορθώσειraquo την έλλειψη κίνησης του έργου του microέσω microιας εικόνας που να microεταδίδει όχι microόνον οπτικές αισθήσεις αλλά και τις απτικές εκείνες microνήmicroες που θα microας επιτρέψουν να ανασυγκροτήσουmicroε την τριδιάστατη φόρmicroα στο microυαλό microας

∆εν είναι ασφαλώς τυχαίο ότι η περίοδος κατά την οποία η συζήτηση αυτή βρισκόταν σε έξαρση ήταν και η περίοδος χειραφέτησης της τέχνης από την αρχαιογνωσία τη βιογραφία την αισθητική38 Θέmicroατα που έως τότε θεωρού-νταν ξεκαθαρισmicroένα άρχισαν να επανεκτιmicroώνται και να αντιmicroετωπίζονται microέσα από νέο πρίσmicroα Όταν το 1896 ο Bernard Berenson έγραψε το εmicroπνευ-σmicroένο δοκίmicroιό του για τους Φλωρεντινούς ζωγράφους ακολούθησε τις βασικές γραmicromicroές της ανάλυσης του Hildebrand39 Με το χάρισmicroά του για microεστές και επιγραmicromicroατικές φράσεις ο Berenson συνόψισε το βιβλίο του Hildebrand στη φράση laquoΟ ζωγράφος microπορεί να εκπληρώσει τους στόχους του microόνον προσδί-δοντας απτικές αξίες (tactile values) σε ερεθίσmicroατα του αmicroφιβληστροειδούςraquo Κατά τον Berenson η σηmicroασία και η προσοχή που δίνουmicroε στο έργο του Τζότ-το ή του Πολαγιουόλο οφείλεται στο ότι πέτυχαν αυτό ακριβώς

Τρία χρόνια αργότερα το 1899 ο Heinrich Woumllfflin δεν παρέλειψε να απο-τίσει φόρο τιmicroής στον Hildebrand στον πρόλογο του έργου του Η Κλασική τέχνη40 Το ιδεώδες της σαφήνειας και της αρmicroονικής διάταξης του χώρου που ο Woumllfflin εντοπίζει στα αριστουργήmicroατα του Ραφαήλ είναι εξίσου επηρεα-σmicroένο από τον Hildebrand όσο και η άποψη του Berenson για τον Τζόττο Ο Woumllfflin όmicroως διαπίστωσε ότι οι αναλυτικές κατηγορίες του Hildebrand ήταν κατάλληλες όχι microόνον ως βοηθητικές για τη διατύπωση αξιολογικών κρίσεων αλλά και ως εργαλεία για την ανάλυση των ποικίλων τρόπων ανα-παράστασης Οι δυο πόλοι γύρω από τους οποίους στρέφεται το θεmicroελιώδες έργο του Βασικές έννοιες της ιστορίας της τέχνης41 η σαφήνεια της Αναγέννησης

56 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

και το πληθωρικό στοιχείο του Μπαρόκ οφείλουν επίσης πολλά στις απόψεις του Hildebrand Ο Woumllfflin ήταν αυτός που επέβαλε τον όρο laquoιστορία της όρασηςraquo στην ιστορία της τέχνης αλλά και εκείνος ο οποίος προειδοποίησε για τους κινδύνους που συνεπάγεται το να δίνει κανείς σε αυτή τη microεταφορά microεγαλύτερη αξία απrsquo όση πραγmicroατικά έχει Ο ίδιος δεν έκανε ποτέ το σφάλmicroα να microπερδέψει την απλή περιγραφή microε την ερmicroηνεία Παρά το ότι γνώριζε όσο λίγοι ιστορικοί της τέχνης το πρόβληmicroα που θέτει η ίδια η ύπαρξη των διαφο-ρετικών τρόπων αναπαράστασης χάρη και στην αυτοσυγκράτηση που είχε κληρονοmicroήσει από τον microεγάλο του πρόγονο τον Jakob Burckhardt ποτέ δεν επιδόθηκε σε αόριστες υποθέσεις για τους απώτερους λόγους των ιστορικών αλλαγών

Το βάρος εποmicroένως να συνδυάσει τις απόψεις του Hildebrand microε τη microελέ-τη της καλλιτεχνικής εξέλιξης έπεσε στον τρίτο από τους πατέρες της laquoιστο-ρίας του καλλιτεχνικού ύφουςraquo τον Alois Riegl Φιλοδοξία του Riegl ήταν να καταστήσει την ιστορία της τέχνης επιστηmicroονικά αξιοσέβαστη απαλλάσσο-ντάς την από τα υποκειmicroενικά αξιολογικά ιδεώδη Σε αυτή του την προσέγγι-ση τον βοήθησε και η επαγγελmicroατική του απασχόληση σε microουσείο καλών και εφαρmicroοσmicroένων τεχνών Μελετώντας την ιστορία των διακοσmicroητικών τεχνών των κάθε είδους microορφότυπων και διακοσmicroητικών microοτίβων πείστηκε ότι οι απόψεις που κυριαρχούσαν έως τότε ήταν εντελώς ανεπαρκείς ndash τόσο η laquoυλι-κήraquo υπόθεση ότι το microορφότυπο ήταν άmicroεσα συνδεδεmicroένο microε την υφαντική και την καλαθοπλεκτική όσο και η laquoτεχνολογικήraquo υπόθεση ότι η δεξιότητα των χεριών είναι το παν Σε τελική ανάλυση τα διακοσmicroητικά microορφότυπα πολλών laquoπρωτόγονωνraquo φυλών microαρτυρούν και προϋποθέτουν εντυπωσιακή επιδεξιότη-τα των χεριών Αν το ύφος αλλάζει αυτό θα πρέπει εποmicroένως να οφείλεται στο ότι αλλάζουν οι στόχοι και οι προθέσεις Στο πρώτο του βιβλίο Το ζήτηmicroα του ύφους42 ο Riegl υποστήριξε ότι αυτά τα θέmicroατα microπορούν και πρέπει να εξετά-ζονται microε αmicroιγώς laquoαντικειmicroενικόraquo τρόπο χωρίς την παρεmicroβολή των υποκει-microενικών εννοιών της προόδου και της παρακmicroής Ως προς τα φυτικά διακο-σmicroητικά microοτίβα λχ υπάρχει κατά τον Riegl microια συνεχής παράδοση από τον αιγυπτιακό λωτό έως τα αραβουργήmicroατα Οι διαδοχικές αυτές αλλαγές και microετεξελίξεις όχι microόνον δεν είναι τυχαίες αλλά και εκφράζουν τον γενικότερο αναπροσανατολισmicroό των καλλιτεχνικών προθέσεων της laquoθέλησης προς τη microορφήraquo η οποία εκδηλώνεται από το microικρότερο ανθέmicroιο έως το πιο microνηmicroειώδες κτίριο Σε microια τέτοια προσέγγιση η έννοια της laquoπαρακmicroήςraquo δεν έχει πια κα-νένα νόηmicroα Αποστολή του ιστορικού είναι να εξηγεί και όχι να κρίνει

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 57

Ένας άλλος ιστορικός της τέχνης στη Βιέννη ο Franz Wickhoff επιχείρη-σε την ίδια ακριβώς εποχή να απαλλάξει microια ολόκληρη περίοδο από το στίγ-microα της παρακmicroής Το 1895 ο Wickhoff microε τη συνεργασία του Wilhelm Ritter von Hartel δηmicroοσίευσε ένα πολύτιmicroο χειρόγραφο της Ύστερης Αρχαιότητας το Vienna Genesis θέλοντας να αποδείξει πως το θεωρούmicroενο παρακmicroιακό και κατώτερο ύφος της ρωmicroαϊκής αυτοκρατορικής τέχνης αδικείται από τους χαρακτηρισmicroούς αυτούς όσο και τα πρόσφατα την εποχή εκείνη έργα των ιmicroπρεσιονιστών43 Η τέχνη των Ρωmicroαίων κατέληγε ο Wickhoff ήταν τόσο laquoπροοδευτικήraquo στο θέmicroα της οπτικής υποκειmicroενικότητας όσο και η τέχνη του τέλους του 19ου αιώνα

Ο Riegl βασίστηκε σε αυτή την ερmicroηνεία για να προχωρήσει σε microια ακόmicroα τολmicroηρή γενίκευση Το 1901 ξεκαθάρισε τη θέση του σε σχέση microε τις πολυ-συζητηmicroένες θεωρίες του Hildebrand44 Ο ιστορικός microπορούσε να δεχτεί την ψυχολογική ανάλυση του Hildebrand αλλά όχι και να συmicromicroεριστεί τις καλ-λιτεχνικές του προτιmicroήσεις Η αναφορά στην αφή δεν ήταν ούτε καλύτερη ούτε χειρότερη από την αναφορά στην όραση Έχοντας αναλάβει να δηmicroοσιεύ-σει αρχαιολογικά ευρήmicroατα από την περίοδο της Ύστερης Αρχαιότητας ο Riegl έγραψε το περιώνυmicroο βιβλίο του Υστερορωmicroαϊκές καλές και εφαρmicroοσmicroένες τέχνες45 την πιο φιλόδοξη ίσως προσπάθεια που έγινε ποτέ να ερmicroηνευτεί η πορεία της τέχνης microε βάση τις αλλαγές στον τρόπο αντίληψης της πραγmicroα-τικότητας

Πρόκειται για βιβλίο που δύσκολα διαβάζεται και συνοψίζεται Ο βασικός πάντως ισχυρισmicroός του Riegl είναι ότι η τέχνη της Αρχαιότητας ενδιαφερόταν πάντοτε για την απόδοση microάλλον microεmicroονωmicroένων αντικειmicroένων παρά του κόσmicroου στην απεραντοσύνη του Η πιο ακραία έκφανση αυτής της τάσης είναι η Αι-γυπτιακή τέχνη Εδώ τα πράγmicroατα αποδίδονται όπως τα αντιλαmicroβάνεται η αφή η πιο laquoαντικειmicroενικήraquo δηλαδή αίσθηση που αναφέρεται στο microόνιmicroο σχή-microα των πραγmicroάτων ανεξάρτητα από τη microεταβαλλόmicroενη οπτική γωνία Αυτός είναι ίσως και ο λόγος που οι Αιγύπτιοι απέφευγαν να αποδίδουν την τρίτη δι-άσταση αφού κάθε έννοια προοπτικής σηmicroαίνει και εισαγωγή ενός υποκειmicroε-νικού στοιχείου Το βήmicroα προς την τρίτη διάσταση έγινε microε τους Έλληνες Μόνον ωστόσο κατά την τρίτη και τελευταία περίοδο της τέχνης της Αρχαι-ότητας (στην Ύστερη Αρχαιότητα) αναπτύχθηκε ένας αmicroιγώς οπτικός τρόπος απόδοσης των αντικειmicroένων όπως αυτά φαίνονται από απόσταση Αυτή η πρόοδος εmicroφανίζεται παραδόξως στον σύγχρονο θεατή σαν οπισθοδρόmicroηση αφού τα σώmicroατα δείχνουν πλέον επίπεδα και άmicroορφα και αφού αποδίδονται

58 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

microόνο microεmicroονωmicroένα αντικείmicroενα αποκοmicromicroένα απrsquo ότι τα περιβάλλει σε ασαφώς σκιώδες ή χρυσό φόντο Και όmicroως στο πλαίσιο της παγκόσmicroιας ιστορίας η τέχνη της Ύστερης Αρχαιότητας δεν αποτελούσε παρακmicroή αλλά αναγκαία microεταβατική φάση Η εmicroφάνιση των γερmicroανικών φύλων στο προσκήνιο που ο Riegl τα θεωρούσε πιο επιρρεπή στην υποκειmicroενικότητα επέτρεψε στην τέχνη να συνεχίσει τους microετασχηmicroατισmicroούς της σε όλο και ανώτερο επίπεδο να πε-ράσει τελικά από την απτική αντίληψη του τριδιάστατου χώρου (Αναγέννηση) σε microια περαιτέρω ενίσχυση της εικαστικής υποκειmicroενικότητας (Μπαρόκ) και στον θρίαmicroβο των αmicroιγώς οπτικών ερεθισmicroάτων (Ιmicroπρεσιονισmicroός)46

laquoΚάθε ύφος αποσκοπεί στην πιστή απόδοση της φύσης και σε τίποτε άλλο

απλώς η αντίληψη που το κάθε ύφος έχει για τη φύση είναι διαφορετικήhellipraquo Η επιmicroονή microε την οποία ο Riegl προσπαθεί να αποδώσει όλες τις υφολογικές αλλαγές (στην αρχιτεκτονική τη γλυπτική τη ζωγραφική τη διακόσmicroηση) στην ίδια αρχή είναι συχνά αξιοθαύmicroαστη Αυτή όmicroως η προσκόλλησή του σε microία και microόνη ερmicroηνευτική αρχή τον παρέσυρε στην προεπιστηmicroονική συνή-θεια που συνοδεύει όλα τα microονιστικά ερmicroηνευτικά σχήmicroατα στην παγίδα της microυθοποίησης του όρου-κλειδί Η laquoθέληση προς τη microορφήraquo το Kunstwollen γίνεται έτσι laquoτο φάντασmicroα στη microηχανήraquo που οδηγεί τους τροχούς της καλ-λιτεχνικής εξέλιξης σύmicroφωνα microε κάποιους laquoαδήριτους νόmicroουςraquo Όπως γράφει και ο Meyer Schapiro οι ερmicroηνείες του Riegl laquohellipείναι ασαφείς και συχνά αυ-θαίρετες Κάθε σηmicroαντική φάση αντιστοιχεί σε microια φυλετική προδιάθεσηhellip Κάθε λαός παίζει έναν προδιαγεγραmicromicroένο ρόλο και αποσύρεται όταν τελειώσει η αποστολή τουhellipraquo47

Εύκολα αντιλαmicroβάνεται κανείς ότι παρόmicroοιες απόψεις για την ιστορία της τέχνης αποτελούν σε microεγάλο βαθmicroό αναβίωση των ροmicroαντικών εκείνων laquomicroυ-θολογιώνraquo που κορυφαία τους στιγmicroή αποτελεί η φιλοσοφία της ιστορίας του Χέγκελ Για την Κλασική Αρχαιότητα και την Αναγέννηση η ιστορία της τέχνης αντανακλούσε την πρόοδο στη χρήση του εκφραστικού microέσου Με αυτή την έννοια και οι ίδιες οι τέχνες αντιmicroετωπίζονταν microερικές φορές microε όρους παιδικής ηλικίας ωριmicroότητας και παρακmicroής48 Οι ροmicroαντικοί όmicroως είδαν την ιστορία γενικότερα σαν το microεγάλο έπος της ανέλιξης της ανθρωπότητας από την παιδική ηλικία στην ωριmicroότητα Η τέχνη αντιmicroετωπίστηκε σαν laquoέκφρα-ση της εποχήςraquo και σαν σύmicroπτωmicroα της φάσης στην οποία έχει φτάσει το Παγκόσmicroιο Πνεύmicroα σε κάθε συγκεκριmicroένη χρονική περίοδο49 Σε αυτό το πλαίσιο ο Γερmicroανός φυσικός Carl Gustav Carus προηγήθηκε ουσιαστικά του Riegl ερmicroηνεύοντας την ιστορία της τέχνης σαν πορεία από την αφή στην

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 59

όραση Συνηγορώντας υπέρ της αναγνώρισης της τοπιογραφίας ως της microε-γάλης τέχνης του microέλλοντος δεν δίστασε να επικαλεστεί τους νόmicroους της ιστορικής νοmicroοτέλειας laquoΣε κάθε οργανισmicroό η ανάπτυξη των αισθήσεων αρ-χίζει microε την αφή Οι πιο λεπτές αισθήσεις της ακοής και της όρασης εmicroφανί-ζονται microε την τελειοποίηση του οργανισmicroού Με τον ίδιο σχεδόν τρόπο η αν-θρωπότητα ξεκίνησε microε τη γλυπτική Ότι έφτιαχνε ο άνθρωπος έπρεπε να είναι συmicroπαγές ογκώδες απτό Γιrsquo αυτό και η ζωγραφικήhellip εmicroφανίζεται πάντοτε σε microεταγενέστερη φάσηhellip Η τοπιογραφίαhellip προϋποθέτει υψηλό επί-πεδο ανάπτυξηςraquo50

Έχω εξηγήσει σε άλλα microου κείmicroενα γιατί θεωρώ εξαιρετικά επικίνδυνο το να βασίζεται η ιστορία της τέχνης σε microυθολογικές ερmicroηνείες51 Η συνήθεια να microιλά κανείς microε έννοιες όπως laquoανθρωπότηταraquo laquoφυλέςraquo laquoεποχέςraquo κλπ εξα-σθενίζει την αντίσταση του microυαλού σε laquoολοκληρωτικέςraquo τάσεις και συνήθειες Για να φανεί ότι δεν υποστηρίζω κάτι τέτοιο αβασάνιστα θα microπορούσα να αναφέρω τα διδάγmicroατα που ο Hans Sedlmayr συνιστά στον αναγνώστη να βγάλει διαβάζοντας τον Riegl ndash για τα δοκίmicroια του οποίου έγραψε microια εισαγω-γή το 192752

Έχοντας εκθέσει ότι θεωρεί laquoπεmicroπτουσίαraquo της θεωρίας του Riegl ο Sedl-mayr περνά στην απαρίθmicroηση των εσφαλmicroένων απόψεων ορισmicroένων επιγόνων του οι οποίες θα πρέπει να απορριφθούν ως αβάσιmicroες Μια από αυτές τις από-ψεις είναι ότι laquomicroόνον τα άτοmicroα είναι πραγmicroατικά ενώ οι οmicroάδες και οι πνευ-microατικές κοινότητες αποτελούν απλώς αφηρηmicroένες έννοιεςraquo Κατά συνέπεια πρέπει επίσης να απορρίψουmicroε laquoτην πίστη στον ενιαίο και αmicroετάβλητο χαρα-κτήρα της ανθρώπινης φύσης και λογικήςraquo καθώς και την ιδέα ότι laquoη φύση παραmicroένει πάντοτε η ίδια και απλώς απεικονίζεται microε διάφορους τρόπουςraquo Τέλος πρέπει να αρνηθούmicroε την αιτιοκρατική ανάλυση της ιστορίας laquoπου αντιλαmicroβάνεται την ιστορική αλλαγή σαν αλυσίδα αιτίων και αποτελεσmicroά-τωνraquo Η laquoνοηmicroατοδοτηmicroένη αυτο-κίνηση του Πνεύmicroατος που οδηγεί σε αυ-θεντικά ιστορικά σύνολα γεγονότωνraquo είναι κάτι υπαρκτό

Τυχαίνει να είmicroαι φανατικός υπέρmicroαχος όλων εκείνων των laquoξεπερασmicroένωνraquo ιδεών τις οποίες ο Sedlmayr το 1927 παρακινούσε ένα εύπιστο κοινό να απορ-ρίψει συνηγορώντας παράλληλα υπέρ ενός ιστορικισmicroού έντονα επηρεασmicroένου από τον Σπένγκλερ Όπως γράφει και ο Κ Ρ Πόππερ στο βιβλίο του Η ένδεια του ιστορικισmicroού laquo∆εν συmicroπαθώ καθόλου αυτά τα ldquoπνεύmicroαταrdquo ούτε τα ιδεα-λιστικά τους πρωτότυπα ούτε τις διαλεκτικές και υλιστικές τους ενσαρκώ-σεις Αντίθετα αισθάνοmicroαι απόλυτα αλληλέγγυος microε όσους τα περιφρονούν

60 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Αισθάνοmicroαι ωστόσο ότι microαρτυρούν την ύπαρξη ενός κενού ενός χώρου που η κοινωνιολογία οφείλει να καλύψει microε κάτι πιο απτό όπως microια ανάλυση των προβληmicroάτων που τίθενται στο πλαίσιο microιας παράδοσηςraquo Το ύφος είναι κατά τη γνώmicroη microου microια από τις εκφάνσεις αυτών των παραδόσεων Στον βαθmicroό που δεν έχουmicroε κάποια καλύτερη ερmicroηνεία να προσφέρουmicroε η ύπαρξη οmicroοιό-microορφων τρόπων αναπαράστασης του κόσmicroου ωθεί προς την εύκολη εξήγηση ότι αυτή η ενότητα θα πρέπει να οφείλεται σε κάποιο υπερατοmicroικό πνεύmicroα το laquoπνεύmicroα της εποχήςraquo ή το laquoπνεύmicroα της φυλήςraquo53

∆εν αρνούmicroαι φυσικά ότι οι ιστορικοί όπως και όλοι οι microελετητές ανθρώπι-νων οmicroάδων ανακαλύπτουν συχνά κοινές στάσεις κοινές πεποιθήσεις ή κοινά γούστα που θα microπορούσαν να θεωρηθούν η κυρίαρχη (σε microια τάξη microια γενιά ένα έθνος) νοοτροπία και αντίληψη Ούτε βέβαια αmicroφισβητώ ότι οι αλλαγές στο διανοητικό κλίmicroα και το γούστο ή στη microόδα αντανακλούν κοινωνικές αλ-λαγές και ότι η διερεύνηση των σχέσεων αυτών microπορεί να παρουσιάζει σηmicroα-ντικό ενδιαφέρον Τόσο όmicroως ο Riegl όσο και οι επίγονοί του και οι ερmicroηνευτές του (όπως ο Worringer ο Dvo aacutek και ο Sedlmayr) εκτός από πλείστα όσα ιστορικά ζητήmicroατα που ανακύπτουν αυτό για το οποίο αισθάνονται κατrsquo εξο-χήν περήφανοι είναι τελικά και το microοιραίο τους microειονέκτηmicroα απορρίπτοντας την έννοια της δεξιότητας και τη σηmicroασία της όχι microόνον αγνοούν κρίσιmicroες πλευρές της καλλιτεχνικής δηmicroιουργίας αλλά κάνουν αδύνατη και τη διαmicroόρ-φωση microιας έγκυρης ψυχολογίας των υφολογικών αλλαγών κάτι που περιλαmicro-βάνεται οπωσδήποτε στις φιλοδοξίες τους54

Η ιστορία του γούστου και της microόδας είναι microια ιστορία προτιmicroήσεων και επιλογών microεταξύ εναλλακτικών λύσεων Η απόρριψη των ακαδηmicroαϊκών συmicro-βάσεων της εποχής τους από τους Προραφαηλίτες όπως και ο laquoιαπωνισmicroόςraquo της Αρ Νουβώ αποτελούν χαρακτηριστικά παραδείγmicroατα Παρόmicroοιες αλλα-γές σε ένα ύφος και στο κύρος που αυτό έχει microπορούν να περιγραφούν και microε όρους laquoθέλησης προς τη microορφήraquo ndash άλλωστε κανείς δεν αmicroφιβάλλει ότι απο-τελούσαν συmicroπτώmicroατα ενός ευρύτερου συνόλου τάσεων και διαθέσεων Ωστό-σο αυτό που microας ενδιαφέρει εδώ από microεθοδολογική άποψη είναι ότι microια επιλο-γή εκφράζει κάτι συνολικότερο microόνον αν microπορούmicroε να ανασυστήσουmicroε τις συνθήκες και τις διαδικασίες της Ο πλοίαρχος που θα microπορούσε να εγκατα-λείψει το πλοίο του αλλά προτίmicroησε να βυθιστεί microαζί του ήταν προφανώς ηρω-ικός microπορεί όmicroως και αυτός που κοιmicroόταν στην καmicroπίνα του και πνίγηκε να ήταν εξίσου ηρωικός αλλά δεν θα το microάθουmicroε ποτέ Αν θέλουmicroε να αντιmicroετω-πίζουmicroε το ύφος ως σύmicroπτωmicroα κάποιων γενικότερων (ενδεχοmicroένως πολύ εν-

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 61

διαφερουσών) καταστάσεων χρειαζόmicroαστε αναγκαστικά microια θεωρία των εναλ-λακτικών λύσεων και εκδοχών Αν κάθε αλλαγή είναι αναπόφευκτη και συνο-λική δεν υπάρχει τίποτε για να συγκρίνουmicroε καmicroιά κατάσταση για να ανασυστήσουmicroε κανένα σύmicroπτωmicroα και καmicroιά έκφραση για να διερευνήσουmicroε Σε αυτή την περίπτωση η αλλαγή αποτελεί σύmicroπτωmicroα τηςhellip αλλαγής και για να συγκαλυφθεί αυτή η ταυτολογία επιστρατεύεται κάποιο microεγαλεπήβο-λο εξελικτικό σχήmicroα Αυτό συνέβη όχι microόνο microε τον Riegl αλλά και microε πολλούς από τους επιγόνους του Λίγοι είναι σήmicroερα οι ιστορικοί και ακόmicroα λιγότεροι οι ανθρωπολόγοι που πιστεύουν ότι η ανθρωπότητα έχει υποστεί κάποια εmicro-φανή βιολογική αλλαγή από τη microια ιστορική περίοδο στην άλλη Ακόmicroα όmicroως και εκείνοι που θα δέχονταν ότι υπάρχει κάποια ανεπαίσθητη βαθmicroιαία γενε-τική διαφοροποίηση της ανθρωπότητας δεν θα δέχονταν ποτέ την άποψη ότι ο άνθρωπος άλλαξε τα τελευταία 3000 χρόνια (περίοδο που αντιστοιχεί σε περίπου εκατό γενιές) τόσο όσο η τέχνη του και το ύφος του55

V

Ο εξελικτισmicroός είναι νεκρός αλλά τα γεγονότα που τροφοδοτούν τον microύθο του δεν είναι εύκολο ακόmicroα και σήmicroερα να αγνοηθούν Ένα από αυτά τα γεγονότα είναι η συγγένεια ανάmicroεσα στην παιδική και την πρωτόγονη τέχνη Για τον microη ιδιαίτερα υποψιασmicroένο η συγγένεια αυτή οδηγεί στο εσφαλmicroένο δίληmicromicroα ότι οι πρωτόγονοι είτε δεν microπορούσαν να προχωρήσουν περισσότερο γιατί διέθεταν τη δεξιότητα ενός παιδιού microόνο είτε ότι δεν ήθελαν να προχωρήσουν περισσότερο γιατί εξακολουθούσαν να έχουν νοοτροπία παιδιού Και οι δυο αυτές υποθέσεις είναι προφανώς λάθος καθώς στηρίζονται στη σιωπηλή παραδοχή πως ότι είναι εύκολο για microας ήταν και πάντοτε εύκολο Ένα από τα σηmicroαντικότερα και microονιmicroότερα κέρδη από την επαφή της ιστορίας της τέχνης microε την ψυχολογία της αντίληψης είναι κατά τη γνώmicroη microου ότι δεν είmicroαστε πλέον υποχρεωmicroένοι να πιστεύουmicroε κάτι τέτοιο Στην πραγmicroατικότητα έστω και αν λυπάmicroαι για την κακή χρήση αυτής της προσέγγισης από τον ιστορικισmicroό οmicroολογώ πως νοσταλγώ κάπως την τόλmicroη των αισιόδοξων στοχαστών του 19ου αιώνα Ίσως αυτό να οφείλεται και στο ότι είχα την τύχη να διδαχτώ από τέτοια τολmicroηρά πνεύmicroατα που στις αρχές του 20ού αιώνα προσπαθούσαν να απαντήσουν στο ερώτηmicroα γιατί η τέχνη έχει ιστορία Ένας από αυτούς ήταν και ο Emanuel Loewy του οποίου η περιώνυmicroη microελέτη Η απόδοση της φύσης στην Πρώιmicroη

62 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Ελληνική τέχνη εκδόθηκε το 190056 Σε αυτό το βιβλίο περιέχεται κατά τη γνώmicroη microου ότι καλύτερο microπορεί να αντλήσει κανείς από τον εξελικτισmicroό

Ο Loewy επηρεάστηκε επίσης από τον Hildebrand και την ψυχολογία των αισθητηριακών δεδοmicroένων Όπως και αρκετοί άλλοι κριτικοί της ίδιας περιόδου ο Hildebrand απέδιδε τις ιδιοmicroορφίες της παιδικής τέχνης σε ασαφείς εικόνες microνήmicroης57 Οι εικόνες αυτές θεωρούνταν κατάλοιπα αισθητηριακών εντυπώ-σεων που καταγράφονται στη microνήmicroη όπου και συmicroπυκνώνονται σε χαρακτη-ριστικά σχήmicroατα microε τον ίδιο λίγο πολύ τρόπο που σχηmicroατίζονται χαρακτηρι-στικές εικόνες microε τη διαδοχική υπέρθεση πολλών φωτογραφιών Σε αυτή τη διαδικασία υποστήριζε ο Loewy η microνήmicroη αποβάλλει τα χαρακτηριστικά γνω-ρίσmicroατα των αντικειmicroένων όλα εκείνα τα στοιχεία που τους δίνουν την ιδιαί-τερη microορφή τους Ο πρωτόγονος καλλιτέχνης όπως και το παιδί ξεκινά από αυτές τις εικόνες microνήmicroης Έτσι θα προσπαθήσει να αποδώσει το ανθρώπινο σώmicroα microετωπικά τα άλογα σε πλάγια όψη τις σαύρες όπως φαίνονται από ψηλά Η ανάλυση του Loewy για αυτές τις αρχαϊκές microεθόδους γίνεται και σήmicroερα εν πολλοίς δεκτή αν και πρόκειται για κυκλική σε microεγάλο βαθmicroό εξή-γηση Αφού ο πρωτόγονος καλλιτέχνης δεν αντιγράφει προφανώς τον εξωτε-ρικό κόσmicroο αντιγράφει κάποιον αόρατο εσωτερικό κόσmicroο νοητικών εικόνων Η microόνη ωστόσο απόδειξη για την ύπαρξη αυτών των εικόνων προέρχεται απόhellip την τέχνη των πρωτογόνων Κανείς microας δεν έχει πιστεύω στο microυαλό του τις σχηmicroατικές παραστάσεις ανθρώπινων σωmicroάτων αλόγων ή σαυρών που υπαινίσσεται η θεωρία του Loewy Για τον καθένα από microας αυτές οι λέξεις παραπέmicroπουν και σε κάτι διαφορετικό ενώ θα υπάρχουν πάντοτε και κάποια φευγαλέα γεγονότα που δεν θα microπορούν να αναπαραχθούν microε ολοκληρωmicroένο τρόπο Οι επιφυλάξεις αυτές δεν αναιρούν πάντως την αξία των αναλύσεων του Loewy για τα κοινά στοιχεία στην τέχνη των παιδιών των ακαλλιέργητων ενηλίκων και των πρωτογόνων Ο Loewy στρέφοντας την προσοχή του όχι πλέον στην εξέλιξη της ανθρωπότητας γενικά αλλά στην πρώτη φορά που τα κοινά αυτά στοιχεία άρχισαν microεθοδικά να απορρίπτονται (στην Αρχαϊκή τέχνη στην Ελλάδα) ανέδειξε τη σηmicroασία των δυνάmicroεων εκείνων που πρέπει να υπερβεί microια τέχνη αν θέλει να πετύχει την ψευδαίσθηση της πραγmicroατικότητας Καθένα από αυτά τα βήmicroατα εmicroφανίζεται σαν κατάκτηση microιας άγνωστης έως τότε περιοχής που η νέα παράδοση εικονοπλασίας πρέπει να διασφαλίσει και να κατοχυρώσει Αυτή είναι και η αιτία που τα νέα καλλιτεχνικά πρότυπα δείχνουν πάντοτε ανεξήγητη (microε όρους laquoαισθητηριακών εντυπώσεωνraquo) ανθε-κτικότητα

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 63

Ο δάσκαλός microου στην ιστορία της τέχνης ο Julius von Schlosser έδειχνε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τον ρόλο των laquoτύπωνraquo ή ακόmicroα και των στερεοτύπων στην καλλιτεχνική παράδοση Ξεκινώντας από τη microελέτη παλαιών νοmicroισmicroά-των σύντοmicroα πέρασε στη microελέτη της Μεσαιωνικής τέχνης όπου οι microεταβο-λές των laquoτύπωνraquo είναι εmicroφανείς Το πρόβληmicroα της χρήσης των laquoπροηγούmicroε-νων τύπωνraquo στη Μεσαιωνική τέχνη δεν έπαψε ποτέ να γοητεύει τον Schloss-er παρά το ότι η επίδραση του Κρότσε τον έκανε ολοένα και πιο επιφυλακτικό απέναντι στις ψυχολογικές ερmicroηνείες (όσοι γνωρίζουν τις σκέψεις του στα ζητήmicroατα αυτά θα αναγνωρίσουν κάποια από τα αγαπηmicroένα του θέmicroατα σε αυτό το βιβλίο)58

Ότι έκανε ο Schlosser για τον Μεσαίωνα ο σύγχρονός του Aby Warburg το έκανε για την Αναγέννηση στην Ιταλία Εmicroβαθύνοντας συνεχώς στο πρό-βληmicroα τι ακριβώς αναζητούσε η Αναγέννηση στην Κλασική Αρχαιότητα ο Warburg οδηγήθηκε στην ανάλυση του ύφους της Αναγέννησης microε βάση την υιοθέτηση microιας νέας εικαστικής γλώσσας Πρόσεξε ότι τα δάνεια των καλλι-τεχνών της Αναγέννησης από την Κλασική γλυπτική δεν ήταν τυχαία αλλά αντιθέτως εmicroφανίζονταν όπου ο καλλιτέχνης αισθανόταν την ανάγκη microιας ιδιαίτερα εκφραστικής κίνησης ή χειρονοmicroίας (αυτό που ο Warburg αποκάλε-σε τελικά Pathosformel)59 Ιδιαίτερη εντύπωση προκάλεσε η επιmicroονή του Warburg στην άποψη ότι οι καλλιτέχνες του 15ου αιώνα που έως τότε θεω-ρούνταν υπέρmicroαχοι της απλής καθαρής παρατήρησης πολύ συχνά κατέφευ-γαν σε προϋπάρχοντες laquoτύπουςraquo Βοηθούmicroενοι και από την αύξηση του ενδι-αφέροντος για τα εικονογραφικά πρότυπα οι επίγονοι του Warburg κατέληγαν όλο και περισσότερο στη διατύπωση ότι η εξάρτηση από την παράδοση είναι ο κανόνας ακόmicroα και στα έργα εκείνα της Αναγέννησης και του Μπαρόκ που έως τότε θεωρούνταν νατουραλιστικά Σήmicroερα η microελέτη αυτής της συνέχει-ας έχει αντικαταστήσει σε microεγάλο βαθmicroό το παλαιότερο ενδιαφέρον για το ύφος και την εξέλιξή του60

Στο γοητευτικό του έργο Η ψυχολογία της τέχνης ο Αντρέ Μαλρό κατα-πιάνεται microε τη σηmicroασία αυτών των διαπιστώσεων61 Υπάρχει πολύς Χέγκελ και πολύς Σπένγκλερ στους ύmicroνους του Μαλρό προς τον microύθο και την αλλαγή αλλά και ριζική αmicroφισβήτηση της άποψης ότι το ύφος και η τεχνοτροπία του παρελθόντος αντικατοπτρίζει ουσιαστικά τον τρόπο microε τον οποίο οι καλλιτέχνες laquoέβλεπανraquo τον κόσmicroο Ο Μαλρό ξέρει πως η τέχνη γεννιέται από την τέχνη και όχι από τη φύση Παρrsquo όλη ωστόσο τη γοητεία του και παρά τις εmicroπνευ-σmicroένες ψυχολογικές του επισηmicroάνσεις το βιβλίο του Μαλρό δεν καταφέρνει να

64 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

microας δώσει αυτό που ο τίτλος του υπόσχεται microια ψυχολογία της τέχνης Εξα-κολουθούmicroε να microην έχουmicroε microια ικανοποιητική εξήγηση για το σκίτσο του Αλαίν [1] Ίσως όmicroως να είmicroαστε καλύτερα προετοιmicroασmicroένοι απrsquo ότι ο Riegl για να αποπειραθούmicroε microια τέτοια εξήγηση Γνωρίζουmicroε πλέον αρκετά για την επιρροή των συmicroβάσεων και τη δύναmicroη των παραδόσεων στα διάφορα γνωσιακά πεδία Οι ιστορικοί έχουν microελετήσει την επίδραση κάποιων προτύπων στον χρονικο-γράφο που επιδιώκει να καταγράψει τα πρόσφατα γεγονόταmiddot microελετητές της λογοτεχνίας όπως ο Ernst Robert Curtius έχουν επισηmicroάνει τον ρόλο των πα-ραδοσιακών κοινών τόπων στην ποίηση62 Είναι λοιπόν η ώρα να προσεγγίσει κανείς το πρόβληmicroα του ύφους και πάλι εξοπλισmicroένος όmicroως microε τις σχετικά πρόσφατες γνώσεις για τη δύναmicroη των παραδόσεων

Αντιλαmicroβάνοmicroαι ότι αυτή η εmicromicroονή στην ανθεκτικότητα των συmicroβάσεων στον ρόλο των laquoτύπωνraquo και των στερεοτύπων στην τέχνη θα συναντήσει την επιφυλακτικότητα όσων δεν έχουν δουλέψει σε αυτό το πεδίο Μια πάγια σχε-δόν κατηγορία κατά της ιστορίας της τέχνης είναι ότι επικεντρώνει το ενδια-φέρον της στην αναζήτηση επιδράσεων παραγνωρίζοντας έτσι το laquomicroυστήριοraquo της δηmicroιουργικότητας Όmicroως αυτό δεν είναι πάντοτε αλήθεια Όσο περισσό-τερο συνειδητοποιούmicroε την έντονη τάση του ανθρώπου να επαναλαmicroβάνει ότι έχει microάθει τόσο microεγαλύτερος είναι ο θαυmicroασmicroός microας για τα εξαιρετικά εκείνα άτοmicroα που καταφέρνουν να ξεφύγουν από αυτή την έmicroφυτη τάση και να ανοί-ξουν νέους δρόmicroους στους οποίους έρχονται και άλλοι να βαδίσουν

Παρrsquo όλα αυτά συχνά αναρωτιέmicroαι αν τα συmicroπεράσmicroατά microου προκύπτουν πράγmicroατι από τα δεδοmicroένα της ιστορίας της τέχνης αν η ανάγκη του τύπου της laquoφόρmicroουλαςraquo είναι τόσο καθολική όσο πιστεύω Σε ένα όmicroορφο απόσπα-σmicroα από τον Κουιντιλιανό γίνεται λόγος για τη δηmicroιουργικότητα του ανθρώ-πινου microυαλού microε τον καλλιτέχνη να αναφέρεται ως χαρακτηριστικό παράδειγ-microα laquoΠοιος καλλιτέχνης διδάχτηκε ποτέ να αναπαριστά όλα όσα υπάρχουν στη φύση hellipΠοιος τεχνίτης δεν έχει κατασκευάσει ένα σκεύος σε σχήmicroα που δεν έχει δει ποτέ τουraquo63

Πρόκειται σίγουρα για ενδιαφέρουσα παρατήρηση που όmicroως παραβλέπει το γεγονός ότι το νέο σκεύος θα ανήκει λίγο-πολύ στην ίδια οικογένεια microορφών microε αυτές που γνωρίζει ο τεχνίτης ότι η αναπαράσταση laquoόλων όσα υπάρχουν στη φύσηraquo εκ microέρους του θα συνδέεται πάντοτε microε τις αναπαραστάσεις εκείνες που οι δάσκαλοί του του κληροδότησαν64 Κανένας ιστορικός της τέχνης δεν microπορεί να υποτιmicroήσει την επίδραση του ύφους και πολύ λιγότερο βέβαια ο ιστορικός εκείνος που χαρτογραφεί τον microακρύ δρόmicroο προς την ψευδαίσθηση

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 65

VI

Για να απαντήσει κανείς σε αυτά τα κρίσιmicroα ερωτήmicroατα της επιστήmicroης microας δεν αρκεί πιστεύω να επαναλαmicroβάνει απλώς την παλαιά διάκριση σε laquoόρασηraquo και laquoγνώσηraquo ή να επιmicroένει πως κάθε αναπαράσταση γενικά βασίζεται σε συmicroβάσεις Πρέπει να αναλυθεί microέσα από νέο πρίσmicroα και microε ψυχολογικούς όρους τι ακριβώς περιλαmicroβάνει η διαδικασία της εικονοπλασίας και της ανά-γνωσης των εικόνων Σε αυτό ακριβώς το σηmicroείο εmicroφανίζεται ένα τεράστιο εmicroπόδιο Η απλή ψυχολογία στην οποία στηρίζονταν microε τόση σιγουριά ο Bar-ry και ο Ράσκιν ο Riegl και ο Loewy δεν υπάρχει πλέον για να microας καθοδη-γήσει Τα προβλήmicroατα που συνδέονται microε τη διαδικασία της αντίληψης είναι σήmicroερα τόσο microεγάλα και πολύπλοκα ώστε κανείς δεν θα microπορούσε να ισχυριστεί ότι τα αντιλαmicroβάνεται και τα κατέχει πλήρως

Ο Berenson microπορούσε να ξεκινά την περιήγησή του σε αυτά τα πεδία microε τη φράση laquoη ψυχολογία έχει διαπιστώσειhellipraquo Σήmicroερα λείπει από τα βιβλία που κυκλοφορούν αυτός ο τόνος της βεβαιότητας Ο J J Gibson λχ γράφει στην πολύ ενδιαφέρουσα microελέτη του Η αντίληψη του οπτικού κόσmicroου laquoΟι ση-microερινοί ψυχολόγοι δεν καταλαβαίνουν τι σηmicroαίνει να συλλαmicroβάνεις και να ερευ-νάς νέα χαρακτηριστικά του κόσmicroουraquo65 Ο D O Hebb στο γνωστό του βιβλίο Η οργάνωση της συmicroπεριφοράς φτάνει να υποστηρίξει πως laquoη αντίληψη του microεγέθους της φωτεινότητας και του τόνου microπορεί να ειπωθεί ότι προς το παρόν δεν ερmicroηνεύεται από καmicroιά θεωρίαraquo66 Η δυσκολία αυτή δεν περιορίζε-ται στα βασικά ζητήmicroατα Μιλώντας για τον απροσδόκητο τρόπο microε τον οποίο τα αλληλοεπικαλυπτόmicroενα χρώmicroατα microπορούν να επιδρούν το ένα στο άλλο ndashκάτι που ενδιαφέρει ιδιαίτερα τον ζωγράφοndash ο Ralph Μ Evans γράφει στο βιβλίο του Εισαγωγή στο χρώmicroα laquohellipώσπου να microπορέσουmicroε να εξηγήσουmicroε αυτά τα φαινόmicroενα χωρίς εξεζητηmicroένες υποθέσεις δεν microπορούmicroε να πούmicroε ότι καταλαβαίνουmicroε τον τρόπο microε τον οποίο λειτουργεί η οπτική διαδικασίαraquo67

Κάτω από αυτές τις συνθήκες ίσως είναι παράτολmicroο να επικαλεστούmicroε τα πορίσmicroατα ενός αβέβαιου πεδίου για να εξηγήσουmicroε τις αmicroφιβολίες microας και τις αβεβαιότητές microας Όmicroως η ενθάρρυνση για microια τέτοια απόπειρα προέρχεται ακριβώς από έναν microεγάλο πρωτοπόρο της ψυχολογίας της αντίληψης τον Wolfgang Koumlhler Στις παραδόσεις του microε τίτλο Η δυναmicroική στην ψυχολογία (1940) ο Koumlhler εκθειάζει τις αρετές της laquoκαταπάτησης ξένου εδάφους ως επιστηmicroονικής τεχνικήςraquo

laquoΟι ευτυχέστερες στιγmicroές στην ιστορία της γνώσης είναι όταν γεγονότα

66 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

που έως τότε θεωρούνταν εντελώς ιδιαίτερα συσχετίζονται ξαφνικά microε άλλα από πρώτη microατιά απόmicroακρα και φωτίζονται microε εντελώς νέο τρόπο Για να συmicroβεί κάτι τέτοιο στην ψυχολογία πρέπει να είmicroαστε πάντοτε πληροφορη-microένοι και για άλλα πράγmicroατα εκτός από το καθαυτό αντικείmicroενό microαςhellip Αν η σηmicroερινή κατάσταση της ψυχολογίας microάς προσφέρει έναν θαυmicroάσιο λόγο ndashή microάλλον microια έξοχη ευκαιρίαndash για να επεκτείνουmicroε την περιέργειά microας πέρα από το περιορισmicroένο microας πεδίο δεν θα έπρεπε να προσπαθούmicroε να αδράξουmicroε αυτή την ευκαιρίαraquo68

Ένας τουλάχιστον από τους οπαδούς του Koumlhler άδραξε πάντως την ευ-καιρία και αποτόλmicroησε το πέρασmicroα από την ψυχολογία στην τέχνη Το βιβλίο του Rudolf Arnheim Τέχνη και οπτική αντίληψη69 ασχολείται microε την εικόνα από τη σκοπιά της ψυχολογίας της ολικής microορφής (Gestalt) Η ανάγνωση αυτού του βιβλίου microού έχει προσφέρει πολλά Το κεφάλαιο για την τέχνη των παιδιών microού φάνηκε τόσο διδακτικό ώστε ένιωσα ndashmicroε ανακούφισηndash πως microπορώ πλέ-ον να σταmicroατήσω τις έρευνές microου σε αυτό το πολυσυζητηmicroένο πεδίο Από την άλλη το βιβλίο του Arnheim λέει λίγα πράγmicroατα για τον ιστορικό της τέχνης και το πρόβληmicroα του ύφους Ίσως ο συγγραφέας σπεύδει κάπως να ακολου-θήσει τον Riegl στην laquoαντικειmicroενικότητάraquo του να δικαιώσει τους πειραmicroατι-σmicroούς της τέχνης του 20ού αιώνα η οποία σε microεγάλο βαθmicroό θεωρεί το πρό-βληmicroα της ψευδαίσθησης απλή προκατάληψη των laquoφιλισταίωνraquo Το γεγονός ότι τα πρότυπα της πιστότητας και της αληθοφάνειας αλλάζουν από εποχή σε εποχή δίνει στον Arnheim την ελπίδα ότι laquomicroια νέα αλλαγή στο επίπεδο της πραγmicroατικότητας στην τέχνηraquo θα κάνει τα έργα του Πικάσσο του Μπρακ ή του Κλέε laquoνα microοιάζουν microε τα πράγmicroατα που αναπαριστούνraquo ndash αν αυτό αλη-θεύει δεν αποκλείεται στο microέλλον να δούmicroε διαφηmicroίσεις για microαντολίνα κανά-τες ή άλλα αντικείmicroενα που να κινούνται στο νέο αυτό laquoεπίπεδο πραγmicroατικό-τηταςraquo70

Το βιβλίο του W M Ivins Jr Χαρακτικά και οπτική επικοινωνία71 αποτε-λεί πικρό αντίδοτο σε αυτές τις πνευmicroατικές αναζητήσεις Κατά τον Ivins η ιστορία της αναπαράστασης microπορεί να ενταχθεί στη γενικότερη ιστορία της επιστήmicroης χωρίς καmicroιά αναφορά σε ζητήmicroατα αισθητικής

Σε αυτό το σηmicroείο θα ήθελα επίσης να microνηmicroονεύσω το βιβλίο του Anton Ehrenzweig Η ψυχανάλυση της καλλιτεχνικής όρασης και ακοής72 Η οξυδέρκεια και η τόλmicroη microε την οποία ο συγγραφέας προσπαθεί να εντάξει τα πορίσmicroατα της ψυχολογίας της Gestalt σε ένα σύστηmicroα φροϋδικών ιδεών αξίζει κάθε προ-σοχή και κάθε σεβασmicroό Ο Ehrenzweig δεν κάνει το λάθος να υποτιmicroήσει τις

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 67

δυνάmicroεις που έχει να αντιmicroετωπίσει ο επιστηmicroονικός νατουραλισmicroός στην τέ-χνη Μας δίνει ενδιαφέρουσες περιγραφές του οπτικού χάους που προσπαθεί να υποτάξει η τέχνη αλλά δεν αποφεύγει και αυτός κατά τη γνώmicroη microου την άρνηση να microελετήσει κάποια πειράmicroατα microε την αντικειmicroενική πραγmicroατικότη-τα όπως δεν αποφεύγει και την προσφυγή σε εξελικτικιστικές ερmicroηνείες

Τα τρία βιβλία που ανέφερα δείχνουν ότι εκκρεmicroούν κάποια προβλήmicroατα που ζητούν τις λύσεις τους Έχοντας ήδη προχωρήσει τη δουλειά microου όταν κυκλο-φόρησαν τα τρία βιβλία δεν microπορώ να ισχυριστώ πως οι κρίσεις microου για αυτά είναι ανεπηρέαστες Έτσι ή αλλιώς πιστεύω πως τα εν λόγω έργα δείχνουν ότι είναι πιεστική ανάγκη για τον ιστορικό του καλλιτεχνικού ύφους να διαβεί τα σύνορα που τον χωρίζουν από τον ψυχολόγο Ένα τέτοιο εγχείρηmicroα πιστεύω πως microπορεί να αποδώσει κάτι πολύ περισσότερο από microερικές microεmicroονωmicroένες περιπτώσεις ψυχολογικών πειραmicroάτων O ριζικός αναπροσανατολισmicroός κάθε παραδοσιακής ιδέας για τον ανθρώπινο νου δεν microπορεί να αφήσει ανεπηρέαστο τον ιστορικό της τέχνης Αυτός ο αναπροσανατολισmicroός είναι ndashέστω και έmicromicroε-σαndash φανερός στην αντιmicroετώπιση της παιδικής τέχνης από τον Arnheim κα-θώς και στις απόψεις του Ehrenzweig για την ασύνειδη αντίληψη ndash έστω και αν ο χαρακτήρας και η σηmicroασία ενός τέτοιου αναπροσανατολισmicroού συσκοτί-ζεται κάπως από την εmicromicroονή τους στις ιδέες και στην ορολογία microιας συγκε-κριmicroένης ψυχολογικής σχολής και θεωρίας Οι βασικοί όροι που χρησιmicroο- ποιούσαν microε εmicroπιστοσύνη καλλιτέχνες κριτικοί και ιστορικοί της τέχνης έχουν χάσει σε microεγάλο βαθmicroό το κύρος τους και την αξία τους Έννοιες όπως laquomicroίmicroη-ση της φύσηςraquo laquoεξιδανίκευσηraquo ή laquoαφαίρεσηraquo στηρίζονται στην παραδοχή ότι προηγούνται οι laquoαισθητηριακές εντυπώσειςraquo οι οποίες εν συνεχεία υπό-κεινται στην απαραίτητη επεξεργασία παραmicroορφώνονται ή γενικεύονται

Ο Κ Ρ Πόππερ αποκαλεί αυτές τις απόψεις laquoθεωρία του microυαλού-κουβάraquo ενός microυαλού δηλαδή όπου σωρεύονται τα laquoαισθητηριακά δεδοmicroέναraquo Έχοντας αποδείξει το αβάσιmicroο αυτής της βασικής παραδοχής στο πεδίο της επιστηmicroο-νικής microεθόδου και της θεωρίας της γνώσης ο Πόππερ επιmicroένει σε ότι αποκα-λεί laquoθεωρία του προβολέαraquo δίνοντας έmicroφαση στις δραστηριότητες του ζωντα-νού οργανισmicroού που δεν σταmicroατά ποτέ να εξετάζει και να ερευνά το περιβάλλον του73 Η γονιmicroότητα microιας τέτοιας προσέγγισης αρχίζει να γίνεται ολοένα και πιο αισθητή σε πολλούς τοmicroείς της ψυχολογίας Όσο και αν οι θεωρίες διαφέ-ρουν microεταξύ τους η έmicroφασή τους microετατοπίζεται σταθερά από τα ερεθίσmicroατα στην ανταπόκριση του οργανισmicroού ανταπόκριση που είναι αρχικά αόριστη και γενική για να γίνει σταδιακά πιο εξειδικευmicroένη και σύνθετη

68 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

laquoΗ πορεία της microάθησης είναι από το αόριστο προς το συγκεκριmicroένο και όχι από τις αισθήσεις προς την αντίληψηraquo γράφει ο J J Gibson74 Και ο L von Bertalanffy microιλώντας για τη θεωρητική βιολογία συmicroπληρώνει laquoΗ σύγχρονη έρευνα δείχνει ότι πιθανότατα υπάρχουν στην αρχή ανοργάνωτα και άmicroορφα σύνολα στο πλαίσιο των οποίων συντελείται βαθmicroιαία η διαφοροποίη-σηraquo75

Εύκολα θα microπορούσε κανείς να παραλληλίσει αυτές τις φράσεις microε τις από-ψεις του Πιαζέ για τη νοητική ανάπτυξη των παιδιών76 ή του Φρόυντ και των επιγόνων του για τη συναισθηmicroατική εξέλιξή τους77 Ακόmicroα και οι πρόσφατες microελέτες για το πώς laquomicroαθαίνουνraquo οι microηχανές δείχνουν προς την ίδια κατεύθυν-ση από το γενικό στο ειδικό78 Σε όσα ακολουθούν επιδίδοmicroαι microερικές φορές σε παρόmicroοιους παραλληλισmicroούς έστω και αν γνωρίζω τους κινδύνους που συνε-πάγονται αυτοί οι ερασιτεχνισmicroοί και το να microπαίνει κανείς laquoσε ξένα χωράφιαraquo Η προσέγγισή microου αυτή δικαιώνεται microόνο στο microέτρο που το βιβλίο microου θα αποδειχθεί χρήσιmicroο για την καθηmicroερινή δουλειά του ιστορικού της τέχνης ∆εν ήταν εύκολο να εντρυφήσω στο θέmicroα της ψευδαίσθησης χωρίς microια θεωρία της αντίληψης Σε αυτό ακριβώς το πεδίο ο τρόπος σκέψης που ανέφερα αποδεί-χθηκε εξαιρετικά χρήσιmicroος79 Το θεωρητικό microοντέλο αυτής της προσέγγισης που οι ρίζες του βρίσκονται στον Καντ διατυπώνεται microε τον πιο συστηmicroατικό και συνεκτικό τρόπο στο βιβλίο του Φ Α φον Χάγεκ Η αισθητηριακή τάξη80 Πάνω απrsquo όλα πάντως έχω επωφεληθεί από την εmicromicroονή του Πόππερ στον ρόλο της πρόβλεψης και των τεστ Στην ψυχολογία η προσέγγιση αυτή υιο-θετείται από τους Jerome S Bruner και Leo Postman που υποστηρίζουν ότι laquoόλες οι γνωστικές διεργασίες ανεξάρτητα αν παίρνουν τη microορφή αντιλήψεων σκέψεων ή ανακλήσεων αποτελούν ldquoυποθέσειςrdquo του οργανισmicroούhellip και απαι-τούν ldquoαπαντήσειςrdquo microε τη microορφή κάποιας παραπέρα εmicroπειρίας απαντήσεις που θα τις επιβεβαιώσουν ή θα τις καταρρίψουνraquo81

Σε αυτό το πλαίσιο ο Πόππερ έχει επισηmicroάνει πως οι επιβεβαιώσεις αυτών των laquoυποθέσεωνraquo δεν microπορούν παρά να είναι προσωρινές ενώ η απόρριψή τους οριστική82 ∆εν υπάρχει εποmicroένως αυστηρή διάκριση microεταξύ ψευδαίσθησης και αντίληψης Η αντίληψη χρησιmicroοποιεί όλα της τα microέσα για να ξεριζώσει τις επιβλαβείς ψευδαισθήσεις αλλά συχνά αποτυγχάνει να laquoαπορρίψειraquo microια εσφαλmicroένη υπόθεση ndash όταν λχ έχει να κάνει microε ιλουζιονιστικά έργα τέχνης

Πιστεύω βάσιmicroα πως microια τέτοια θεωρία laquoτης δοκιmicroής και του σφάλmicroατοςraquo για την αντίληψη θα microπορούσε να αποδειχθεί γόνιmicroη και για άλλους επιστη-microονικούς κλάδους εκτός από τον δικό microου αλλά δεν σκοπεύω να επιmicroείνω εδώ

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 69

ως προς αυτό Κύριο microέληmicroά microου είναι η ανάλυση της εικονοπλασίας ο τρόπος microε άλλα λόγια microε τον οποίο οι καλλιτέχνες ανακάλυψαν κάποια από αυτά τα microυστικά της όρασης microέσω laquoτης δηmicroιουργίας και της αναπαραγωγήςraquo Οι Αιγύπτιοι του Αλαίν [1] πριν microπορέσουν να δηmicroιουργήσουν microια ψευδαίσθηση της πραγmicroατικότητας έπρεπε να microάθουν όχι laquoνα αντιγράφουν ότι βλέπουνraquo αλλά να χειρίζονται κάποιους διφορούmicroενους κώδικες σηmicroείων στους οποίους οφείλουmicroε να στηριζόmicroαστε για τη σταθερή microας όραση ώσπου η εικόνα τους να γίνει ένα microε την πραγmicroατικότητα Με άλλα λόγια αντί να απαντήσουν στο δίληmicromicroα laquoκουνέλι ή πάπιαraquo έπρεπε να ανακαλύψουν το παιχνίδι laquoτελάρο ή φύσηraquo που παιζόταν microε ένα σύνολο γήινων χρωmicroάτων ικανών ndashαπό microακριά τουλάχιστονndash να καταλήξουν σε ψευδαίσθηση Καλλιτεχνικό ή όχι αυτό το παιχνίδι δεν microπορούσε παρά να είναι απόρροια πολλών διαδοχικών laquoδοκιmicroών και σφαλmicroάτωνraquo Ως πείραmicroα στο πλαίσιο microιας θεωρίας της αντίληψης η ιλουζιονιστική τέχνη παρουσιάζει ενδιαφέρον ακόmicroα και σε microια περίοδο η οποία την έχει εξοβελίσει για χάρη άλλων τρόπων έκφρασης

Με κίνδυνο να αποκαλύψω όλη την laquoπλοκήraquo από την αρχή δεν διστάζω να δηλώσω για τον βιαστικό αναγνώστη ή κριτικό ότι τα συmicroπεράσmicroατα που υπαινίσσοmicroαι εδώ εκτίθενται αναλυτικά στο Κεφάλαιο 9 του βιβλίου όπου και επανέρχονται κάποια από τα ζητήmicroατα που θίγω στην Εισαγωγή Κάθε βιβλίο που επικεντρώνεται σε ένα βασικό συmicroπέρασmicroα πρέπει να χτίζεται όπως microια αψίδα Η laquoκλείδαraquo θα είναι σαν να κρέmicroεται στον αέρα αν δεν υποστηρίζεται από τους άλλους αψιδόλιθους Όλα τα κεφάλαια αυτού του βιβλίου στρέφονται κατά κάποιον τρόπο προς το κέντρο του προβλήmicroατος αλλά και στηρίζονται από τον σκελετό του κτιρίου Τα όρια της microίmicroησης που προκύπτουν από το εκφραστικό microέσο και το laquoσχήmicroαraquo οι σχέσεις φόρmicroας και λειτουργίας στην εικονοπλασία και πάνω απrsquo όλα η σηmicroασία της συmicromicroετοχής του θεατή για τη διαλεύκανση των αmicroφισηmicroιών δικαιώνουν τελικά την τολmicroηρή πρόταση ότι η τέχνη έχει ιστορία επειδή οι ψευδαισθήσεις της τέχνης δεν είναι microόνον ο καρ-πός της ανάλυσης των φαινοmicroένων από τον καλλιτέχνη αλλά και τα απαραί-τητα εργαλεία για microια τέτοια ανάλυση Ελπίζω ότι ο αναγνώστης δεν θα κλείσει το βιβλίο σε αυτό το σηmicroείο αλλά θα microε ακολουθήσει στη δοκιmicroή και την εφαρmicroογή αυτής της προσέγγισης στη φυσιογνωmicroική έκφραση και ακό-microα παραπέρα έως τα όρια της αισθητικής αυτής της Γης της Επαγγελίας που microόνο φευγαλέα θα microπορέσει να τη δει από microακριά

Καταλαβαίνω πως οι microακροσκελείς αναφορές στις θεωρίες της αντίληψης είναι κάπως κουραστικές για τον αναγνώστη που θέλει να φτάνει πάντοτε στην

70 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

καρδιά αυτού που ονοmicroάζουmicroε τέχνη Ωστόσο πιστεύω πως προκειmicroένου να συζητηθούν τα ζωτικά προβλήmicroατα της τέχνης απαιτείται πάντοτε να ξεκα-θαρίσει το ευρύτερο τοπίο Αυτή microου η πεποίθηση ενισχύεται απrsquo όσα γράφει ο microακαρίτης φίλος microου Ernst Kris ndashmicroε τον οποίο συχνά συζητούσα όλα αυτά τα ζητήmicroαταndash στο βιβλίο του Ψυχαναλυτικές αναζητήσεις στην τέχνη83

laquoΈχουmicroε πλέον συνειδητοποιήσει ότι η τέχνη δεν παράγεται σε κενό αέρος ότι όλοι οι καλλιτέχνες έχουν προδρόmicroους και πρότυπα αποτελώντας όπως και οι επιστήmicroονες microέρη microιας παράδοσης και δουλεύοντας σε συγκεκριmicroένο πάντοτε πλαίσιο προβληmicroάτων Ο βαθmicroός στον οποίο ελέγχει κανείς τα εκ-φραστικά του microέσα και η ελευθερία ndashσε ορισmicroένες τουλάχιστον περιόδουςndash να τροποποιεί αυτό το αυστηρό πλαίσιο αποτελούν προφανώς microέρος microιας περίπλο-κης κλίmicroακας microε την οποία microετράmicroε την επιτυχία Η ψυχανάλυση από την πλευρά της λίγα πράγmicroατα έχει συνεισφέρει έως τώρα στην κατανόηση αυτού του πλαισίου Η ψυχολογία του καλλιτεχνικού ύφους δεν έχει γραφτεί ακόmicroηraquo

Το κενό που επισηmicroαίνει ο Kris δεν πρόκειται φυσικά να καλυφθεί microε τα κεφάλαια που ακολουθούν Το laquoαίνιγmicroα του ύφουςraquo microπορεί να απαντηθεί microόνον από την ψυχολογία της αναπαράστασης Υπάρχουν πάντοτε οι ανεξιχνίαστες πιέσεις της microόδας και τα microυστήρια του γούστου84 Αν όmicroως θέλουmicroε κάποτε να κατανοήσουmicroε τις επιπτώσεις αυτών των παραγόντων στην αναπαράστα-ση και κατrsquo επέκταση στην τέχνη πρέπει πρώτα να αναζητήσουmicroε microια απά-ντηση στα απλούστερα ερωτήmicroατα που θέτει το σκίτσο του Αλαίν

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 55

πρόβληmicroα της microορφής στις εικαστικές τέχνες που εκδόθηκε το 1893 και προκά-λεσε το ζωηρό ενδιαφέρον microιας ολόκληρης γενιάς37 Ο Hildebrand αmicroφισβή-τησε επίσης τα ιδεώδη του επιστηmicroονικού νατουραλισmicroού επικαλούmicroενος την ψυχολογία της αντίληψης Αν επιχειρήσουmicroε να αναλύσουmicroε τις νοητικές microας εικόνες στα συστατικά τους στοιχεία θα δούmicroε ότι αποτελούνται από αισθη-τηριακά δεδοmicroένα που απορρέουν από την όραση αλλά και από αναmicroνήσεις αφής και κίνησης Μια σφαίρα λχ εmicroφανίζεται στο microάτι σαν επίπεδος δί-σκος η αφή είναι εκείνη που microας πληροφορεί για τις ιδιότητες του χώρου και του σχήmicroατος Κάθε απόπειρα του καλλιτέχνη να απεκδυθεί αυτές τις γνώσεις είναι microάταιη αφού χωρίς αυτές δεν αντιλαmicroβάνεται καν τον κόσmicroο Αποστολή του αντιθέτως είναι να laquoεπανορθώσειraquo την έλλειψη κίνησης του έργου του microέσω microιας εικόνας που να microεταδίδει όχι microόνον οπτικές αισθήσεις αλλά και τις απτικές εκείνες microνήmicroες που θα microας επιτρέψουν να ανασυγκροτήσουmicroε την τριδιάστατη φόρmicroα στο microυαλό microας

∆εν είναι ασφαλώς τυχαίο ότι η περίοδος κατά την οποία η συζήτηση αυτή βρισκόταν σε έξαρση ήταν και η περίοδος χειραφέτησης της τέχνης από την αρχαιογνωσία τη βιογραφία την αισθητική38 Θέmicroατα που έως τότε θεωρού-νταν ξεκαθαρισmicroένα άρχισαν να επανεκτιmicroώνται και να αντιmicroετωπίζονται microέσα από νέο πρίσmicroα Όταν το 1896 ο Bernard Berenson έγραψε το εmicroπνευ-σmicroένο δοκίmicroιό του για τους Φλωρεντινούς ζωγράφους ακολούθησε τις βασικές γραmicromicroές της ανάλυσης του Hildebrand39 Με το χάρισmicroά του για microεστές και επιγραmicromicroατικές φράσεις ο Berenson συνόψισε το βιβλίο του Hildebrand στη φράση laquoΟ ζωγράφος microπορεί να εκπληρώσει τους στόχους του microόνον προσδί-δοντας απτικές αξίες (tactile values) σε ερεθίσmicroατα του αmicroφιβληστροειδούςraquo Κατά τον Berenson η σηmicroασία και η προσοχή που δίνουmicroε στο έργο του Τζότ-το ή του Πολαγιουόλο οφείλεται στο ότι πέτυχαν αυτό ακριβώς

Τρία χρόνια αργότερα το 1899 ο Heinrich Woumllfflin δεν παρέλειψε να απο-τίσει φόρο τιmicroής στον Hildebrand στον πρόλογο του έργου του Η Κλασική τέχνη40 Το ιδεώδες της σαφήνειας και της αρmicroονικής διάταξης του χώρου που ο Woumllfflin εντοπίζει στα αριστουργήmicroατα του Ραφαήλ είναι εξίσου επηρεα-σmicroένο από τον Hildebrand όσο και η άποψη του Berenson για τον Τζόττο Ο Woumllfflin όmicroως διαπίστωσε ότι οι αναλυτικές κατηγορίες του Hildebrand ήταν κατάλληλες όχι microόνον ως βοηθητικές για τη διατύπωση αξιολογικών κρίσεων αλλά και ως εργαλεία για την ανάλυση των ποικίλων τρόπων ανα-παράστασης Οι δυο πόλοι γύρω από τους οποίους στρέφεται το θεmicroελιώδες έργο του Βασικές έννοιες της ιστορίας της τέχνης41 η σαφήνεια της Αναγέννησης

56 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

και το πληθωρικό στοιχείο του Μπαρόκ οφείλουν επίσης πολλά στις απόψεις του Hildebrand Ο Woumllfflin ήταν αυτός που επέβαλε τον όρο laquoιστορία της όρασηςraquo στην ιστορία της τέχνης αλλά και εκείνος ο οποίος προειδοποίησε για τους κινδύνους που συνεπάγεται το να δίνει κανείς σε αυτή τη microεταφορά microεγαλύτερη αξία απrsquo όση πραγmicroατικά έχει Ο ίδιος δεν έκανε ποτέ το σφάλmicroα να microπερδέψει την απλή περιγραφή microε την ερmicroηνεία Παρά το ότι γνώριζε όσο λίγοι ιστορικοί της τέχνης το πρόβληmicroα που θέτει η ίδια η ύπαρξη των διαφο-ρετικών τρόπων αναπαράστασης χάρη και στην αυτοσυγκράτηση που είχε κληρονοmicroήσει από τον microεγάλο του πρόγονο τον Jakob Burckhardt ποτέ δεν επιδόθηκε σε αόριστες υποθέσεις για τους απώτερους λόγους των ιστορικών αλλαγών

Το βάρος εποmicroένως να συνδυάσει τις απόψεις του Hildebrand microε τη microελέ-τη της καλλιτεχνικής εξέλιξης έπεσε στον τρίτο από τους πατέρες της laquoιστο-ρίας του καλλιτεχνικού ύφουςraquo τον Alois Riegl Φιλοδοξία του Riegl ήταν να καταστήσει την ιστορία της τέχνης επιστηmicroονικά αξιοσέβαστη απαλλάσσο-ντάς την από τα υποκειmicroενικά αξιολογικά ιδεώδη Σε αυτή του την προσέγγι-ση τον βοήθησε και η επαγγελmicroατική του απασχόληση σε microουσείο καλών και εφαρmicroοσmicroένων τεχνών Μελετώντας την ιστορία των διακοσmicroητικών τεχνών των κάθε είδους microορφότυπων και διακοσmicroητικών microοτίβων πείστηκε ότι οι απόψεις που κυριαρχούσαν έως τότε ήταν εντελώς ανεπαρκείς ndash τόσο η laquoυλι-κήraquo υπόθεση ότι το microορφότυπο ήταν άmicroεσα συνδεδεmicroένο microε την υφαντική και την καλαθοπλεκτική όσο και η laquoτεχνολογικήraquo υπόθεση ότι η δεξιότητα των χεριών είναι το παν Σε τελική ανάλυση τα διακοσmicroητικά microορφότυπα πολλών laquoπρωτόγονωνraquo φυλών microαρτυρούν και προϋποθέτουν εντυπωσιακή επιδεξιότη-τα των χεριών Αν το ύφος αλλάζει αυτό θα πρέπει εποmicroένως να οφείλεται στο ότι αλλάζουν οι στόχοι και οι προθέσεις Στο πρώτο του βιβλίο Το ζήτηmicroα του ύφους42 ο Riegl υποστήριξε ότι αυτά τα θέmicroατα microπορούν και πρέπει να εξετά-ζονται microε αmicroιγώς laquoαντικειmicroενικόraquo τρόπο χωρίς την παρεmicroβολή των υποκει-microενικών εννοιών της προόδου και της παρακmicroής Ως προς τα φυτικά διακο-σmicroητικά microοτίβα λχ υπάρχει κατά τον Riegl microια συνεχής παράδοση από τον αιγυπτιακό λωτό έως τα αραβουργήmicroατα Οι διαδοχικές αυτές αλλαγές και microετεξελίξεις όχι microόνον δεν είναι τυχαίες αλλά και εκφράζουν τον γενικότερο αναπροσανατολισmicroό των καλλιτεχνικών προθέσεων της laquoθέλησης προς τη microορφήraquo η οποία εκδηλώνεται από το microικρότερο ανθέmicroιο έως το πιο microνηmicroειώδες κτίριο Σε microια τέτοια προσέγγιση η έννοια της laquoπαρακmicroήςraquo δεν έχει πια κα-νένα νόηmicroα Αποστολή του ιστορικού είναι να εξηγεί και όχι να κρίνει

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 57

Ένας άλλος ιστορικός της τέχνης στη Βιέννη ο Franz Wickhoff επιχείρη-σε την ίδια ακριβώς εποχή να απαλλάξει microια ολόκληρη περίοδο από το στίγ-microα της παρακmicroής Το 1895 ο Wickhoff microε τη συνεργασία του Wilhelm Ritter von Hartel δηmicroοσίευσε ένα πολύτιmicroο χειρόγραφο της Ύστερης Αρχαιότητας το Vienna Genesis θέλοντας να αποδείξει πως το θεωρούmicroενο παρακmicroιακό και κατώτερο ύφος της ρωmicroαϊκής αυτοκρατορικής τέχνης αδικείται από τους χαρακτηρισmicroούς αυτούς όσο και τα πρόσφατα την εποχή εκείνη έργα των ιmicroπρεσιονιστών43 Η τέχνη των Ρωmicroαίων κατέληγε ο Wickhoff ήταν τόσο laquoπροοδευτικήraquo στο θέmicroα της οπτικής υποκειmicroενικότητας όσο και η τέχνη του τέλους του 19ου αιώνα

Ο Riegl βασίστηκε σε αυτή την ερmicroηνεία για να προχωρήσει σε microια ακόmicroα τολmicroηρή γενίκευση Το 1901 ξεκαθάρισε τη θέση του σε σχέση microε τις πολυ-συζητηmicroένες θεωρίες του Hildebrand44 Ο ιστορικός microπορούσε να δεχτεί την ψυχολογική ανάλυση του Hildebrand αλλά όχι και να συmicromicroεριστεί τις καλ-λιτεχνικές του προτιmicroήσεις Η αναφορά στην αφή δεν ήταν ούτε καλύτερη ούτε χειρότερη από την αναφορά στην όραση Έχοντας αναλάβει να δηmicroοσιεύ-σει αρχαιολογικά ευρήmicroατα από την περίοδο της Ύστερης Αρχαιότητας ο Riegl έγραψε το περιώνυmicroο βιβλίο του Υστερορωmicroαϊκές καλές και εφαρmicroοσmicroένες τέχνες45 την πιο φιλόδοξη ίσως προσπάθεια που έγινε ποτέ να ερmicroηνευτεί η πορεία της τέχνης microε βάση τις αλλαγές στον τρόπο αντίληψης της πραγmicroα-τικότητας

Πρόκειται για βιβλίο που δύσκολα διαβάζεται και συνοψίζεται Ο βασικός πάντως ισχυρισmicroός του Riegl είναι ότι η τέχνη της Αρχαιότητας ενδιαφερόταν πάντοτε για την απόδοση microάλλον microεmicroονωmicroένων αντικειmicroένων παρά του κόσmicroου στην απεραντοσύνη του Η πιο ακραία έκφανση αυτής της τάσης είναι η Αι-γυπτιακή τέχνη Εδώ τα πράγmicroατα αποδίδονται όπως τα αντιλαmicroβάνεται η αφή η πιο laquoαντικειmicroενικήraquo δηλαδή αίσθηση που αναφέρεται στο microόνιmicroο σχή-microα των πραγmicroάτων ανεξάρτητα από τη microεταβαλλόmicroενη οπτική γωνία Αυτός είναι ίσως και ο λόγος που οι Αιγύπτιοι απέφευγαν να αποδίδουν την τρίτη δι-άσταση αφού κάθε έννοια προοπτικής σηmicroαίνει και εισαγωγή ενός υποκειmicroε-νικού στοιχείου Το βήmicroα προς την τρίτη διάσταση έγινε microε τους Έλληνες Μόνον ωστόσο κατά την τρίτη και τελευταία περίοδο της τέχνης της Αρχαι-ότητας (στην Ύστερη Αρχαιότητα) αναπτύχθηκε ένας αmicroιγώς οπτικός τρόπος απόδοσης των αντικειmicroένων όπως αυτά φαίνονται από απόσταση Αυτή η πρόοδος εmicroφανίζεται παραδόξως στον σύγχρονο θεατή σαν οπισθοδρόmicroηση αφού τα σώmicroατα δείχνουν πλέον επίπεδα και άmicroορφα και αφού αποδίδονται

58 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

microόνο microεmicroονωmicroένα αντικείmicroενα αποκοmicromicroένα απrsquo ότι τα περιβάλλει σε ασαφώς σκιώδες ή χρυσό φόντο Και όmicroως στο πλαίσιο της παγκόσmicroιας ιστορίας η τέχνη της Ύστερης Αρχαιότητας δεν αποτελούσε παρακmicroή αλλά αναγκαία microεταβατική φάση Η εmicroφάνιση των γερmicroανικών φύλων στο προσκήνιο που ο Riegl τα θεωρούσε πιο επιρρεπή στην υποκειmicroενικότητα επέτρεψε στην τέχνη να συνεχίσει τους microετασχηmicroατισmicroούς της σε όλο και ανώτερο επίπεδο να πε-ράσει τελικά από την απτική αντίληψη του τριδιάστατου χώρου (Αναγέννηση) σε microια περαιτέρω ενίσχυση της εικαστικής υποκειmicroενικότητας (Μπαρόκ) και στον θρίαmicroβο των αmicroιγώς οπτικών ερεθισmicroάτων (Ιmicroπρεσιονισmicroός)46

laquoΚάθε ύφος αποσκοπεί στην πιστή απόδοση της φύσης και σε τίποτε άλλο

απλώς η αντίληψη που το κάθε ύφος έχει για τη φύση είναι διαφορετικήhellipraquo Η επιmicroονή microε την οποία ο Riegl προσπαθεί να αποδώσει όλες τις υφολογικές αλλαγές (στην αρχιτεκτονική τη γλυπτική τη ζωγραφική τη διακόσmicroηση) στην ίδια αρχή είναι συχνά αξιοθαύmicroαστη Αυτή όmicroως η προσκόλλησή του σε microία και microόνη ερmicroηνευτική αρχή τον παρέσυρε στην προεπιστηmicroονική συνή-θεια που συνοδεύει όλα τα microονιστικά ερmicroηνευτικά σχήmicroατα στην παγίδα της microυθοποίησης του όρου-κλειδί Η laquoθέληση προς τη microορφήraquo το Kunstwollen γίνεται έτσι laquoτο φάντασmicroα στη microηχανήraquo που οδηγεί τους τροχούς της καλ-λιτεχνικής εξέλιξης σύmicroφωνα microε κάποιους laquoαδήριτους νόmicroουςraquo Όπως γράφει και ο Meyer Schapiro οι ερmicroηνείες του Riegl laquohellipείναι ασαφείς και συχνά αυ-θαίρετες Κάθε σηmicroαντική φάση αντιστοιχεί σε microια φυλετική προδιάθεσηhellip Κάθε λαός παίζει έναν προδιαγεγραmicromicroένο ρόλο και αποσύρεται όταν τελειώσει η αποστολή τουhellipraquo47

Εύκολα αντιλαmicroβάνεται κανείς ότι παρόmicroοιες απόψεις για την ιστορία της τέχνης αποτελούν σε microεγάλο βαθmicroό αναβίωση των ροmicroαντικών εκείνων laquomicroυ-θολογιώνraquo που κορυφαία τους στιγmicroή αποτελεί η φιλοσοφία της ιστορίας του Χέγκελ Για την Κλασική Αρχαιότητα και την Αναγέννηση η ιστορία της τέχνης αντανακλούσε την πρόοδο στη χρήση του εκφραστικού microέσου Με αυτή την έννοια και οι ίδιες οι τέχνες αντιmicroετωπίζονταν microερικές φορές microε όρους παιδικής ηλικίας ωριmicroότητας και παρακmicroής48 Οι ροmicroαντικοί όmicroως είδαν την ιστορία γενικότερα σαν το microεγάλο έπος της ανέλιξης της ανθρωπότητας από την παιδική ηλικία στην ωριmicroότητα Η τέχνη αντιmicroετωπίστηκε σαν laquoέκφρα-ση της εποχήςraquo και σαν σύmicroπτωmicroα της φάσης στην οποία έχει φτάσει το Παγκόσmicroιο Πνεύmicroα σε κάθε συγκεκριmicroένη χρονική περίοδο49 Σε αυτό το πλαίσιο ο Γερmicroανός φυσικός Carl Gustav Carus προηγήθηκε ουσιαστικά του Riegl ερmicroηνεύοντας την ιστορία της τέχνης σαν πορεία από την αφή στην

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 59

όραση Συνηγορώντας υπέρ της αναγνώρισης της τοπιογραφίας ως της microε-γάλης τέχνης του microέλλοντος δεν δίστασε να επικαλεστεί τους νόmicroους της ιστορικής νοmicroοτέλειας laquoΣε κάθε οργανισmicroό η ανάπτυξη των αισθήσεων αρ-χίζει microε την αφή Οι πιο λεπτές αισθήσεις της ακοής και της όρασης εmicroφανί-ζονται microε την τελειοποίηση του οργανισmicroού Με τον ίδιο σχεδόν τρόπο η αν-θρωπότητα ξεκίνησε microε τη γλυπτική Ότι έφτιαχνε ο άνθρωπος έπρεπε να είναι συmicroπαγές ογκώδες απτό Γιrsquo αυτό και η ζωγραφικήhellip εmicroφανίζεται πάντοτε σε microεταγενέστερη φάσηhellip Η τοπιογραφίαhellip προϋποθέτει υψηλό επί-πεδο ανάπτυξηςraquo50

Έχω εξηγήσει σε άλλα microου κείmicroενα γιατί θεωρώ εξαιρετικά επικίνδυνο το να βασίζεται η ιστορία της τέχνης σε microυθολογικές ερmicroηνείες51 Η συνήθεια να microιλά κανείς microε έννοιες όπως laquoανθρωπότηταraquo laquoφυλέςraquo laquoεποχέςraquo κλπ εξα-σθενίζει την αντίσταση του microυαλού σε laquoολοκληρωτικέςraquo τάσεις και συνήθειες Για να φανεί ότι δεν υποστηρίζω κάτι τέτοιο αβασάνιστα θα microπορούσα να αναφέρω τα διδάγmicroατα που ο Hans Sedlmayr συνιστά στον αναγνώστη να βγάλει διαβάζοντας τον Riegl ndash για τα δοκίmicroια του οποίου έγραψε microια εισαγω-γή το 192752

Έχοντας εκθέσει ότι θεωρεί laquoπεmicroπτουσίαraquo της θεωρίας του Riegl ο Sedl-mayr περνά στην απαρίθmicroηση των εσφαλmicroένων απόψεων ορισmicroένων επιγόνων του οι οποίες θα πρέπει να απορριφθούν ως αβάσιmicroες Μια από αυτές τις από-ψεις είναι ότι laquomicroόνον τα άτοmicroα είναι πραγmicroατικά ενώ οι οmicroάδες και οι πνευ-microατικές κοινότητες αποτελούν απλώς αφηρηmicroένες έννοιεςraquo Κατά συνέπεια πρέπει επίσης να απορρίψουmicroε laquoτην πίστη στον ενιαίο και αmicroετάβλητο χαρα-κτήρα της ανθρώπινης φύσης και λογικήςraquo καθώς και την ιδέα ότι laquoη φύση παραmicroένει πάντοτε η ίδια και απλώς απεικονίζεται microε διάφορους τρόπουςraquo Τέλος πρέπει να αρνηθούmicroε την αιτιοκρατική ανάλυση της ιστορίας laquoπου αντιλαmicroβάνεται την ιστορική αλλαγή σαν αλυσίδα αιτίων και αποτελεσmicroά-τωνraquo Η laquoνοηmicroατοδοτηmicroένη αυτο-κίνηση του Πνεύmicroατος που οδηγεί σε αυ-θεντικά ιστορικά σύνολα γεγονότωνraquo είναι κάτι υπαρκτό

Τυχαίνει να είmicroαι φανατικός υπέρmicroαχος όλων εκείνων των laquoξεπερασmicroένωνraquo ιδεών τις οποίες ο Sedlmayr το 1927 παρακινούσε ένα εύπιστο κοινό να απορ-ρίψει συνηγορώντας παράλληλα υπέρ ενός ιστορικισmicroού έντονα επηρεασmicroένου από τον Σπένγκλερ Όπως γράφει και ο Κ Ρ Πόππερ στο βιβλίο του Η ένδεια του ιστορικισmicroού laquo∆εν συmicroπαθώ καθόλου αυτά τα ldquoπνεύmicroαταrdquo ούτε τα ιδεα-λιστικά τους πρωτότυπα ούτε τις διαλεκτικές και υλιστικές τους ενσαρκώ-σεις Αντίθετα αισθάνοmicroαι απόλυτα αλληλέγγυος microε όσους τα περιφρονούν

60 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Αισθάνοmicroαι ωστόσο ότι microαρτυρούν την ύπαρξη ενός κενού ενός χώρου που η κοινωνιολογία οφείλει να καλύψει microε κάτι πιο απτό όπως microια ανάλυση των προβληmicroάτων που τίθενται στο πλαίσιο microιας παράδοσηςraquo Το ύφος είναι κατά τη γνώmicroη microου microια από τις εκφάνσεις αυτών των παραδόσεων Στον βαθmicroό που δεν έχουmicroε κάποια καλύτερη ερmicroηνεία να προσφέρουmicroε η ύπαρξη οmicroοιό-microορφων τρόπων αναπαράστασης του κόσmicroου ωθεί προς την εύκολη εξήγηση ότι αυτή η ενότητα θα πρέπει να οφείλεται σε κάποιο υπερατοmicroικό πνεύmicroα το laquoπνεύmicroα της εποχήςraquo ή το laquoπνεύmicroα της φυλήςraquo53

∆εν αρνούmicroαι φυσικά ότι οι ιστορικοί όπως και όλοι οι microελετητές ανθρώπι-νων οmicroάδων ανακαλύπτουν συχνά κοινές στάσεις κοινές πεποιθήσεις ή κοινά γούστα που θα microπορούσαν να θεωρηθούν η κυρίαρχη (σε microια τάξη microια γενιά ένα έθνος) νοοτροπία και αντίληψη Ούτε βέβαια αmicroφισβητώ ότι οι αλλαγές στο διανοητικό κλίmicroα και το γούστο ή στη microόδα αντανακλούν κοινωνικές αλ-λαγές και ότι η διερεύνηση των σχέσεων αυτών microπορεί να παρουσιάζει σηmicroα-ντικό ενδιαφέρον Τόσο όmicroως ο Riegl όσο και οι επίγονοί του και οι ερmicroηνευτές του (όπως ο Worringer ο Dvo aacutek και ο Sedlmayr) εκτός από πλείστα όσα ιστορικά ζητήmicroατα που ανακύπτουν αυτό για το οποίο αισθάνονται κατrsquo εξο-χήν περήφανοι είναι τελικά και το microοιραίο τους microειονέκτηmicroα απορρίπτοντας την έννοια της δεξιότητας και τη σηmicroασία της όχι microόνον αγνοούν κρίσιmicroες πλευρές της καλλιτεχνικής δηmicroιουργίας αλλά κάνουν αδύνατη και τη διαmicroόρ-φωση microιας έγκυρης ψυχολογίας των υφολογικών αλλαγών κάτι που περιλαmicro-βάνεται οπωσδήποτε στις φιλοδοξίες τους54

Η ιστορία του γούστου και της microόδας είναι microια ιστορία προτιmicroήσεων και επιλογών microεταξύ εναλλακτικών λύσεων Η απόρριψη των ακαδηmicroαϊκών συmicro-βάσεων της εποχής τους από τους Προραφαηλίτες όπως και ο laquoιαπωνισmicroόςraquo της Αρ Νουβώ αποτελούν χαρακτηριστικά παραδείγmicroατα Παρόmicroοιες αλλα-γές σε ένα ύφος και στο κύρος που αυτό έχει microπορούν να περιγραφούν και microε όρους laquoθέλησης προς τη microορφήraquo ndash άλλωστε κανείς δεν αmicroφιβάλλει ότι απο-τελούσαν συmicroπτώmicroατα ενός ευρύτερου συνόλου τάσεων και διαθέσεων Ωστό-σο αυτό που microας ενδιαφέρει εδώ από microεθοδολογική άποψη είναι ότι microια επιλο-γή εκφράζει κάτι συνολικότερο microόνον αν microπορούmicroε να ανασυστήσουmicroε τις συνθήκες και τις διαδικασίες της Ο πλοίαρχος που θα microπορούσε να εγκατα-λείψει το πλοίο του αλλά προτίmicroησε να βυθιστεί microαζί του ήταν προφανώς ηρω-ικός microπορεί όmicroως και αυτός που κοιmicroόταν στην καmicroπίνα του και πνίγηκε να ήταν εξίσου ηρωικός αλλά δεν θα το microάθουmicroε ποτέ Αν θέλουmicroε να αντιmicroετω-πίζουmicroε το ύφος ως σύmicroπτωmicroα κάποιων γενικότερων (ενδεχοmicroένως πολύ εν-

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 61

διαφερουσών) καταστάσεων χρειαζόmicroαστε αναγκαστικά microια θεωρία των εναλ-λακτικών λύσεων και εκδοχών Αν κάθε αλλαγή είναι αναπόφευκτη και συνο-λική δεν υπάρχει τίποτε για να συγκρίνουmicroε καmicroιά κατάσταση για να ανασυστήσουmicroε κανένα σύmicroπτωmicroα και καmicroιά έκφραση για να διερευνήσουmicroε Σε αυτή την περίπτωση η αλλαγή αποτελεί σύmicroπτωmicroα τηςhellip αλλαγής και για να συγκαλυφθεί αυτή η ταυτολογία επιστρατεύεται κάποιο microεγαλεπήβο-λο εξελικτικό σχήmicroα Αυτό συνέβη όχι microόνο microε τον Riegl αλλά και microε πολλούς από τους επιγόνους του Λίγοι είναι σήmicroερα οι ιστορικοί και ακόmicroα λιγότεροι οι ανθρωπολόγοι που πιστεύουν ότι η ανθρωπότητα έχει υποστεί κάποια εmicro-φανή βιολογική αλλαγή από τη microια ιστορική περίοδο στην άλλη Ακόmicroα όmicroως και εκείνοι που θα δέχονταν ότι υπάρχει κάποια ανεπαίσθητη βαθmicroιαία γενε-τική διαφοροποίηση της ανθρωπότητας δεν θα δέχονταν ποτέ την άποψη ότι ο άνθρωπος άλλαξε τα τελευταία 3000 χρόνια (περίοδο που αντιστοιχεί σε περίπου εκατό γενιές) τόσο όσο η τέχνη του και το ύφος του55

V

Ο εξελικτισmicroός είναι νεκρός αλλά τα γεγονότα που τροφοδοτούν τον microύθο του δεν είναι εύκολο ακόmicroα και σήmicroερα να αγνοηθούν Ένα από αυτά τα γεγονότα είναι η συγγένεια ανάmicroεσα στην παιδική και την πρωτόγονη τέχνη Για τον microη ιδιαίτερα υποψιασmicroένο η συγγένεια αυτή οδηγεί στο εσφαλmicroένο δίληmicromicroα ότι οι πρωτόγονοι είτε δεν microπορούσαν να προχωρήσουν περισσότερο γιατί διέθεταν τη δεξιότητα ενός παιδιού microόνο είτε ότι δεν ήθελαν να προχωρήσουν περισσότερο γιατί εξακολουθούσαν να έχουν νοοτροπία παιδιού Και οι δυο αυτές υποθέσεις είναι προφανώς λάθος καθώς στηρίζονται στη σιωπηλή παραδοχή πως ότι είναι εύκολο για microας ήταν και πάντοτε εύκολο Ένα από τα σηmicroαντικότερα και microονιmicroότερα κέρδη από την επαφή της ιστορίας της τέχνης microε την ψυχολογία της αντίληψης είναι κατά τη γνώmicroη microου ότι δεν είmicroαστε πλέον υποχρεωmicroένοι να πιστεύουmicroε κάτι τέτοιο Στην πραγmicroατικότητα έστω και αν λυπάmicroαι για την κακή χρήση αυτής της προσέγγισης από τον ιστορικισmicroό οmicroολογώ πως νοσταλγώ κάπως την τόλmicroη των αισιόδοξων στοχαστών του 19ου αιώνα Ίσως αυτό να οφείλεται και στο ότι είχα την τύχη να διδαχτώ από τέτοια τολmicroηρά πνεύmicroατα που στις αρχές του 20ού αιώνα προσπαθούσαν να απαντήσουν στο ερώτηmicroα γιατί η τέχνη έχει ιστορία Ένας από αυτούς ήταν και ο Emanuel Loewy του οποίου η περιώνυmicroη microελέτη Η απόδοση της φύσης στην Πρώιmicroη

62 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Ελληνική τέχνη εκδόθηκε το 190056 Σε αυτό το βιβλίο περιέχεται κατά τη γνώmicroη microου ότι καλύτερο microπορεί να αντλήσει κανείς από τον εξελικτισmicroό

Ο Loewy επηρεάστηκε επίσης από τον Hildebrand και την ψυχολογία των αισθητηριακών δεδοmicroένων Όπως και αρκετοί άλλοι κριτικοί της ίδιας περιόδου ο Hildebrand απέδιδε τις ιδιοmicroορφίες της παιδικής τέχνης σε ασαφείς εικόνες microνήmicroης57 Οι εικόνες αυτές θεωρούνταν κατάλοιπα αισθητηριακών εντυπώ-σεων που καταγράφονται στη microνήmicroη όπου και συmicroπυκνώνονται σε χαρακτη-ριστικά σχήmicroατα microε τον ίδιο λίγο πολύ τρόπο που σχηmicroατίζονται χαρακτηρι-στικές εικόνες microε τη διαδοχική υπέρθεση πολλών φωτογραφιών Σε αυτή τη διαδικασία υποστήριζε ο Loewy η microνήmicroη αποβάλλει τα χαρακτηριστικά γνω-ρίσmicroατα των αντικειmicroένων όλα εκείνα τα στοιχεία που τους δίνουν την ιδιαί-τερη microορφή τους Ο πρωτόγονος καλλιτέχνης όπως και το παιδί ξεκινά από αυτές τις εικόνες microνήmicroης Έτσι θα προσπαθήσει να αποδώσει το ανθρώπινο σώmicroα microετωπικά τα άλογα σε πλάγια όψη τις σαύρες όπως φαίνονται από ψηλά Η ανάλυση του Loewy για αυτές τις αρχαϊκές microεθόδους γίνεται και σήmicroερα εν πολλοίς δεκτή αν και πρόκειται για κυκλική σε microεγάλο βαθmicroό εξή-γηση Αφού ο πρωτόγονος καλλιτέχνης δεν αντιγράφει προφανώς τον εξωτε-ρικό κόσmicroο αντιγράφει κάποιον αόρατο εσωτερικό κόσmicroο νοητικών εικόνων Η microόνη ωστόσο απόδειξη για την ύπαρξη αυτών των εικόνων προέρχεται απόhellip την τέχνη των πρωτογόνων Κανείς microας δεν έχει πιστεύω στο microυαλό του τις σχηmicroατικές παραστάσεις ανθρώπινων σωmicroάτων αλόγων ή σαυρών που υπαινίσσεται η θεωρία του Loewy Για τον καθένα από microας αυτές οι λέξεις παραπέmicroπουν και σε κάτι διαφορετικό ενώ θα υπάρχουν πάντοτε και κάποια φευγαλέα γεγονότα που δεν θα microπορούν να αναπαραχθούν microε ολοκληρωmicroένο τρόπο Οι επιφυλάξεις αυτές δεν αναιρούν πάντως την αξία των αναλύσεων του Loewy για τα κοινά στοιχεία στην τέχνη των παιδιών των ακαλλιέργητων ενηλίκων και των πρωτογόνων Ο Loewy στρέφοντας την προσοχή του όχι πλέον στην εξέλιξη της ανθρωπότητας γενικά αλλά στην πρώτη φορά που τα κοινά αυτά στοιχεία άρχισαν microεθοδικά να απορρίπτονται (στην Αρχαϊκή τέχνη στην Ελλάδα) ανέδειξε τη σηmicroασία των δυνάmicroεων εκείνων που πρέπει να υπερβεί microια τέχνη αν θέλει να πετύχει την ψευδαίσθηση της πραγmicroατικότητας Καθένα από αυτά τα βήmicroατα εmicroφανίζεται σαν κατάκτηση microιας άγνωστης έως τότε περιοχής που η νέα παράδοση εικονοπλασίας πρέπει να διασφαλίσει και να κατοχυρώσει Αυτή είναι και η αιτία που τα νέα καλλιτεχνικά πρότυπα δείχνουν πάντοτε ανεξήγητη (microε όρους laquoαισθητηριακών εντυπώσεωνraquo) ανθε-κτικότητα

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 63

Ο δάσκαλός microου στην ιστορία της τέχνης ο Julius von Schlosser έδειχνε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τον ρόλο των laquoτύπωνraquo ή ακόmicroα και των στερεοτύπων στην καλλιτεχνική παράδοση Ξεκινώντας από τη microελέτη παλαιών νοmicroισmicroά-των σύντοmicroα πέρασε στη microελέτη της Μεσαιωνικής τέχνης όπου οι microεταβο-λές των laquoτύπωνraquo είναι εmicroφανείς Το πρόβληmicroα της χρήσης των laquoπροηγούmicroε-νων τύπωνraquo στη Μεσαιωνική τέχνη δεν έπαψε ποτέ να γοητεύει τον Schloss-er παρά το ότι η επίδραση του Κρότσε τον έκανε ολοένα και πιο επιφυλακτικό απέναντι στις ψυχολογικές ερmicroηνείες (όσοι γνωρίζουν τις σκέψεις του στα ζητήmicroατα αυτά θα αναγνωρίσουν κάποια από τα αγαπηmicroένα του θέmicroατα σε αυτό το βιβλίο)58

Ότι έκανε ο Schlosser για τον Μεσαίωνα ο σύγχρονός του Aby Warburg το έκανε για την Αναγέννηση στην Ιταλία Εmicroβαθύνοντας συνεχώς στο πρό-βληmicroα τι ακριβώς αναζητούσε η Αναγέννηση στην Κλασική Αρχαιότητα ο Warburg οδηγήθηκε στην ανάλυση του ύφους της Αναγέννησης microε βάση την υιοθέτηση microιας νέας εικαστικής γλώσσας Πρόσεξε ότι τα δάνεια των καλλι-τεχνών της Αναγέννησης από την Κλασική γλυπτική δεν ήταν τυχαία αλλά αντιθέτως εmicroφανίζονταν όπου ο καλλιτέχνης αισθανόταν την ανάγκη microιας ιδιαίτερα εκφραστικής κίνησης ή χειρονοmicroίας (αυτό που ο Warburg αποκάλε-σε τελικά Pathosformel)59 Ιδιαίτερη εντύπωση προκάλεσε η επιmicroονή του Warburg στην άποψη ότι οι καλλιτέχνες του 15ου αιώνα που έως τότε θεω-ρούνταν υπέρmicroαχοι της απλής καθαρής παρατήρησης πολύ συχνά κατέφευ-γαν σε προϋπάρχοντες laquoτύπουςraquo Βοηθούmicroενοι και από την αύξηση του ενδι-αφέροντος για τα εικονογραφικά πρότυπα οι επίγονοι του Warburg κατέληγαν όλο και περισσότερο στη διατύπωση ότι η εξάρτηση από την παράδοση είναι ο κανόνας ακόmicroα και στα έργα εκείνα της Αναγέννησης και του Μπαρόκ που έως τότε θεωρούνταν νατουραλιστικά Σήmicroερα η microελέτη αυτής της συνέχει-ας έχει αντικαταστήσει σε microεγάλο βαθmicroό το παλαιότερο ενδιαφέρον για το ύφος και την εξέλιξή του60

Στο γοητευτικό του έργο Η ψυχολογία της τέχνης ο Αντρέ Μαλρό κατα-πιάνεται microε τη σηmicroασία αυτών των διαπιστώσεων61 Υπάρχει πολύς Χέγκελ και πολύς Σπένγκλερ στους ύmicroνους του Μαλρό προς τον microύθο και την αλλαγή αλλά και ριζική αmicroφισβήτηση της άποψης ότι το ύφος και η τεχνοτροπία του παρελθόντος αντικατοπτρίζει ουσιαστικά τον τρόπο microε τον οποίο οι καλλιτέχνες laquoέβλεπανraquo τον κόσmicroο Ο Μαλρό ξέρει πως η τέχνη γεννιέται από την τέχνη και όχι από τη φύση Παρrsquo όλη ωστόσο τη γοητεία του και παρά τις εmicroπνευ-σmicroένες ψυχολογικές του επισηmicroάνσεις το βιβλίο του Μαλρό δεν καταφέρνει να

64 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

microας δώσει αυτό που ο τίτλος του υπόσχεται microια ψυχολογία της τέχνης Εξα-κολουθούmicroε να microην έχουmicroε microια ικανοποιητική εξήγηση για το σκίτσο του Αλαίν [1] Ίσως όmicroως να είmicroαστε καλύτερα προετοιmicroασmicroένοι απrsquo ότι ο Riegl για να αποπειραθούmicroε microια τέτοια εξήγηση Γνωρίζουmicroε πλέον αρκετά για την επιρροή των συmicroβάσεων και τη δύναmicroη των παραδόσεων στα διάφορα γνωσιακά πεδία Οι ιστορικοί έχουν microελετήσει την επίδραση κάποιων προτύπων στον χρονικο-γράφο που επιδιώκει να καταγράψει τα πρόσφατα γεγονόταmiddot microελετητές της λογοτεχνίας όπως ο Ernst Robert Curtius έχουν επισηmicroάνει τον ρόλο των πα-ραδοσιακών κοινών τόπων στην ποίηση62 Είναι λοιπόν η ώρα να προσεγγίσει κανείς το πρόβληmicroα του ύφους και πάλι εξοπλισmicroένος όmicroως microε τις σχετικά πρόσφατες γνώσεις για τη δύναmicroη των παραδόσεων

Αντιλαmicroβάνοmicroαι ότι αυτή η εmicromicroονή στην ανθεκτικότητα των συmicroβάσεων στον ρόλο των laquoτύπωνraquo και των στερεοτύπων στην τέχνη θα συναντήσει την επιφυλακτικότητα όσων δεν έχουν δουλέψει σε αυτό το πεδίο Μια πάγια σχε-δόν κατηγορία κατά της ιστορίας της τέχνης είναι ότι επικεντρώνει το ενδια-φέρον της στην αναζήτηση επιδράσεων παραγνωρίζοντας έτσι το laquomicroυστήριοraquo της δηmicroιουργικότητας Όmicroως αυτό δεν είναι πάντοτε αλήθεια Όσο περισσό-τερο συνειδητοποιούmicroε την έντονη τάση του ανθρώπου να επαναλαmicroβάνει ότι έχει microάθει τόσο microεγαλύτερος είναι ο θαυmicroασmicroός microας για τα εξαιρετικά εκείνα άτοmicroα που καταφέρνουν να ξεφύγουν από αυτή την έmicroφυτη τάση και να ανοί-ξουν νέους δρόmicroους στους οποίους έρχονται και άλλοι να βαδίσουν

Παρrsquo όλα αυτά συχνά αναρωτιέmicroαι αν τα συmicroπεράσmicroατά microου προκύπτουν πράγmicroατι από τα δεδοmicroένα της ιστορίας της τέχνης αν η ανάγκη του τύπου της laquoφόρmicroουλαςraquo είναι τόσο καθολική όσο πιστεύω Σε ένα όmicroορφο απόσπα-σmicroα από τον Κουιντιλιανό γίνεται λόγος για τη δηmicroιουργικότητα του ανθρώ-πινου microυαλού microε τον καλλιτέχνη να αναφέρεται ως χαρακτηριστικό παράδειγ-microα laquoΠοιος καλλιτέχνης διδάχτηκε ποτέ να αναπαριστά όλα όσα υπάρχουν στη φύση hellipΠοιος τεχνίτης δεν έχει κατασκευάσει ένα σκεύος σε σχήmicroα που δεν έχει δει ποτέ τουraquo63

Πρόκειται σίγουρα για ενδιαφέρουσα παρατήρηση που όmicroως παραβλέπει το γεγονός ότι το νέο σκεύος θα ανήκει λίγο-πολύ στην ίδια οικογένεια microορφών microε αυτές που γνωρίζει ο τεχνίτης ότι η αναπαράσταση laquoόλων όσα υπάρχουν στη φύσηraquo εκ microέρους του θα συνδέεται πάντοτε microε τις αναπαραστάσεις εκείνες που οι δάσκαλοί του του κληροδότησαν64 Κανένας ιστορικός της τέχνης δεν microπορεί να υποτιmicroήσει την επίδραση του ύφους και πολύ λιγότερο βέβαια ο ιστορικός εκείνος που χαρτογραφεί τον microακρύ δρόmicroο προς την ψευδαίσθηση

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 65

VI

Για να απαντήσει κανείς σε αυτά τα κρίσιmicroα ερωτήmicroατα της επιστήmicroης microας δεν αρκεί πιστεύω να επαναλαmicroβάνει απλώς την παλαιά διάκριση σε laquoόρασηraquo και laquoγνώσηraquo ή να επιmicroένει πως κάθε αναπαράσταση γενικά βασίζεται σε συmicroβάσεις Πρέπει να αναλυθεί microέσα από νέο πρίσmicroα και microε ψυχολογικούς όρους τι ακριβώς περιλαmicroβάνει η διαδικασία της εικονοπλασίας και της ανά-γνωσης των εικόνων Σε αυτό ακριβώς το σηmicroείο εmicroφανίζεται ένα τεράστιο εmicroπόδιο Η απλή ψυχολογία στην οποία στηρίζονταν microε τόση σιγουριά ο Bar-ry και ο Ράσκιν ο Riegl και ο Loewy δεν υπάρχει πλέον για να microας καθοδη-γήσει Τα προβλήmicroατα που συνδέονται microε τη διαδικασία της αντίληψης είναι σήmicroερα τόσο microεγάλα και πολύπλοκα ώστε κανείς δεν θα microπορούσε να ισχυριστεί ότι τα αντιλαmicroβάνεται και τα κατέχει πλήρως

Ο Berenson microπορούσε να ξεκινά την περιήγησή του σε αυτά τα πεδία microε τη φράση laquoη ψυχολογία έχει διαπιστώσειhellipraquo Σήmicroερα λείπει από τα βιβλία που κυκλοφορούν αυτός ο τόνος της βεβαιότητας Ο J J Gibson λχ γράφει στην πολύ ενδιαφέρουσα microελέτη του Η αντίληψη του οπτικού κόσmicroου laquoΟι ση-microερινοί ψυχολόγοι δεν καταλαβαίνουν τι σηmicroαίνει να συλλαmicroβάνεις και να ερευ-νάς νέα χαρακτηριστικά του κόσmicroουraquo65 Ο D O Hebb στο γνωστό του βιβλίο Η οργάνωση της συmicroπεριφοράς φτάνει να υποστηρίξει πως laquoη αντίληψη του microεγέθους της φωτεινότητας και του τόνου microπορεί να ειπωθεί ότι προς το παρόν δεν ερmicroηνεύεται από καmicroιά θεωρίαraquo66 Η δυσκολία αυτή δεν περιορίζε-ται στα βασικά ζητήmicroατα Μιλώντας για τον απροσδόκητο τρόπο microε τον οποίο τα αλληλοεπικαλυπτόmicroενα χρώmicroατα microπορούν να επιδρούν το ένα στο άλλο ndashκάτι που ενδιαφέρει ιδιαίτερα τον ζωγράφοndash ο Ralph Μ Evans γράφει στο βιβλίο του Εισαγωγή στο χρώmicroα laquohellipώσπου να microπορέσουmicroε να εξηγήσουmicroε αυτά τα φαινόmicroενα χωρίς εξεζητηmicroένες υποθέσεις δεν microπορούmicroε να πούmicroε ότι καταλαβαίνουmicroε τον τρόπο microε τον οποίο λειτουργεί η οπτική διαδικασίαraquo67

Κάτω από αυτές τις συνθήκες ίσως είναι παράτολmicroο να επικαλεστούmicroε τα πορίσmicroατα ενός αβέβαιου πεδίου για να εξηγήσουmicroε τις αmicroφιβολίες microας και τις αβεβαιότητές microας Όmicroως η ενθάρρυνση για microια τέτοια απόπειρα προέρχεται ακριβώς από έναν microεγάλο πρωτοπόρο της ψυχολογίας της αντίληψης τον Wolfgang Koumlhler Στις παραδόσεις του microε τίτλο Η δυναmicroική στην ψυχολογία (1940) ο Koumlhler εκθειάζει τις αρετές της laquoκαταπάτησης ξένου εδάφους ως επιστηmicroονικής τεχνικήςraquo

laquoΟι ευτυχέστερες στιγmicroές στην ιστορία της γνώσης είναι όταν γεγονότα

66 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

που έως τότε θεωρούνταν εντελώς ιδιαίτερα συσχετίζονται ξαφνικά microε άλλα από πρώτη microατιά απόmicroακρα και φωτίζονται microε εντελώς νέο τρόπο Για να συmicroβεί κάτι τέτοιο στην ψυχολογία πρέπει να είmicroαστε πάντοτε πληροφορη-microένοι και για άλλα πράγmicroατα εκτός από το καθαυτό αντικείmicroενό microαςhellip Αν η σηmicroερινή κατάσταση της ψυχολογίας microάς προσφέρει έναν θαυmicroάσιο λόγο ndashή microάλλον microια έξοχη ευκαιρίαndash για να επεκτείνουmicroε την περιέργειά microας πέρα από το περιορισmicroένο microας πεδίο δεν θα έπρεπε να προσπαθούmicroε να αδράξουmicroε αυτή την ευκαιρίαraquo68

Ένας τουλάχιστον από τους οπαδούς του Koumlhler άδραξε πάντως την ευ-καιρία και αποτόλmicroησε το πέρασmicroα από την ψυχολογία στην τέχνη Το βιβλίο του Rudolf Arnheim Τέχνη και οπτική αντίληψη69 ασχολείται microε την εικόνα από τη σκοπιά της ψυχολογίας της ολικής microορφής (Gestalt) Η ανάγνωση αυτού του βιβλίου microού έχει προσφέρει πολλά Το κεφάλαιο για την τέχνη των παιδιών microού φάνηκε τόσο διδακτικό ώστε ένιωσα ndashmicroε ανακούφισηndash πως microπορώ πλέ-ον να σταmicroατήσω τις έρευνές microου σε αυτό το πολυσυζητηmicroένο πεδίο Από την άλλη το βιβλίο του Arnheim λέει λίγα πράγmicroατα για τον ιστορικό της τέχνης και το πρόβληmicroα του ύφους Ίσως ο συγγραφέας σπεύδει κάπως να ακολου-θήσει τον Riegl στην laquoαντικειmicroενικότητάraquo του να δικαιώσει τους πειραmicroατι-σmicroούς της τέχνης του 20ού αιώνα η οποία σε microεγάλο βαθmicroό θεωρεί το πρό-βληmicroα της ψευδαίσθησης απλή προκατάληψη των laquoφιλισταίωνraquo Το γεγονός ότι τα πρότυπα της πιστότητας και της αληθοφάνειας αλλάζουν από εποχή σε εποχή δίνει στον Arnheim την ελπίδα ότι laquomicroια νέα αλλαγή στο επίπεδο της πραγmicroατικότητας στην τέχνηraquo θα κάνει τα έργα του Πικάσσο του Μπρακ ή του Κλέε laquoνα microοιάζουν microε τα πράγmicroατα που αναπαριστούνraquo ndash αν αυτό αλη-θεύει δεν αποκλείεται στο microέλλον να δούmicroε διαφηmicroίσεις για microαντολίνα κανά-τες ή άλλα αντικείmicroενα που να κινούνται στο νέο αυτό laquoεπίπεδο πραγmicroατικό-τηταςraquo70

Το βιβλίο του W M Ivins Jr Χαρακτικά και οπτική επικοινωνία71 αποτε-λεί πικρό αντίδοτο σε αυτές τις πνευmicroατικές αναζητήσεις Κατά τον Ivins η ιστορία της αναπαράστασης microπορεί να ενταχθεί στη γενικότερη ιστορία της επιστήmicroης χωρίς καmicroιά αναφορά σε ζητήmicroατα αισθητικής

Σε αυτό το σηmicroείο θα ήθελα επίσης να microνηmicroονεύσω το βιβλίο του Anton Ehrenzweig Η ψυχανάλυση της καλλιτεχνικής όρασης και ακοής72 Η οξυδέρκεια και η τόλmicroη microε την οποία ο συγγραφέας προσπαθεί να εντάξει τα πορίσmicroατα της ψυχολογίας της Gestalt σε ένα σύστηmicroα φροϋδικών ιδεών αξίζει κάθε προ-σοχή και κάθε σεβασmicroό Ο Ehrenzweig δεν κάνει το λάθος να υποτιmicroήσει τις

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 67

δυνάmicroεις που έχει να αντιmicroετωπίσει ο επιστηmicroονικός νατουραλισmicroός στην τέ-χνη Μας δίνει ενδιαφέρουσες περιγραφές του οπτικού χάους που προσπαθεί να υποτάξει η τέχνη αλλά δεν αποφεύγει και αυτός κατά τη γνώmicroη microου την άρνηση να microελετήσει κάποια πειράmicroατα microε την αντικειmicroενική πραγmicroατικότη-τα όπως δεν αποφεύγει και την προσφυγή σε εξελικτικιστικές ερmicroηνείες

Τα τρία βιβλία που ανέφερα δείχνουν ότι εκκρεmicroούν κάποια προβλήmicroατα που ζητούν τις λύσεις τους Έχοντας ήδη προχωρήσει τη δουλειά microου όταν κυκλο-φόρησαν τα τρία βιβλία δεν microπορώ να ισχυριστώ πως οι κρίσεις microου για αυτά είναι ανεπηρέαστες Έτσι ή αλλιώς πιστεύω πως τα εν λόγω έργα δείχνουν ότι είναι πιεστική ανάγκη για τον ιστορικό του καλλιτεχνικού ύφους να διαβεί τα σύνορα που τον χωρίζουν από τον ψυχολόγο Ένα τέτοιο εγχείρηmicroα πιστεύω πως microπορεί να αποδώσει κάτι πολύ περισσότερο από microερικές microεmicroονωmicroένες περιπτώσεις ψυχολογικών πειραmicroάτων O ριζικός αναπροσανατολισmicroός κάθε παραδοσιακής ιδέας για τον ανθρώπινο νου δεν microπορεί να αφήσει ανεπηρέαστο τον ιστορικό της τέχνης Αυτός ο αναπροσανατολισmicroός είναι ndashέστω και έmicromicroε-σαndash φανερός στην αντιmicroετώπιση της παιδικής τέχνης από τον Arnheim κα-θώς και στις απόψεις του Ehrenzweig για την ασύνειδη αντίληψη ndash έστω και αν ο χαρακτήρας και η σηmicroασία ενός τέτοιου αναπροσανατολισmicroού συσκοτί-ζεται κάπως από την εmicromicroονή τους στις ιδέες και στην ορολογία microιας συγκε-κριmicroένης ψυχολογικής σχολής και θεωρίας Οι βασικοί όροι που χρησιmicroο- ποιούσαν microε εmicroπιστοσύνη καλλιτέχνες κριτικοί και ιστορικοί της τέχνης έχουν χάσει σε microεγάλο βαθmicroό το κύρος τους και την αξία τους Έννοιες όπως laquomicroίmicroη-ση της φύσηςraquo laquoεξιδανίκευσηraquo ή laquoαφαίρεσηraquo στηρίζονται στην παραδοχή ότι προηγούνται οι laquoαισθητηριακές εντυπώσειςraquo οι οποίες εν συνεχεία υπό-κεινται στην απαραίτητη επεξεργασία παραmicroορφώνονται ή γενικεύονται

Ο Κ Ρ Πόππερ αποκαλεί αυτές τις απόψεις laquoθεωρία του microυαλού-κουβάraquo ενός microυαλού δηλαδή όπου σωρεύονται τα laquoαισθητηριακά δεδοmicroέναraquo Έχοντας αποδείξει το αβάσιmicroο αυτής της βασικής παραδοχής στο πεδίο της επιστηmicroο-νικής microεθόδου και της θεωρίας της γνώσης ο Πόππερ επιmicroένει σε ότι αποκα-λεί laquoθεωρία του προβολέαraquo δίνοντας έmicroφαση στις δραστηριότητες του ζωντα-νού οργανισmicroού που δεν σταmicroατά ποτέ να εξετάζει και να ερευνά το περιβάλλον του73 Η γονιmicroότητα microιας τέτοιας προσέγγισης αρχίζει να γίνεται ολοένα και πιο αισθητή σε πολλούς τοmicroείς της ψυχολογίας Όσο και αν οι θεωρίες διαφέ-ρουν microεταξύ τους η έmicroφασή τους microετατοπίζεται σταθερά από τα ερεθίσmicroατα στην ανταπόκριση του οργανισmicroού ανταπόκριση που είναι αρχικά αόριστη και γενική για να γίνει σταδιακά πιο εξειδικευmicroένη και σύνθετη

68 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

laquoΗ πορεία της microάθησης είναι από το αόριστο προς το συγκεκριmicroένο και όχι από τις αισθήσεις προς την αντίληψηraquo γράφει ο J J Gibson74 Και ο L von Bertalanffy microιλώντας για τη θεωρητική βιολογία συmicroπληρώνει laquoΗ σύγχρονη έρευνα δείχνει ότι πιθανότατα υπάρχουν στην αρχή ανοργάνωτα και άmicroορφα σύνολα στο πλαίσιο των οποίων συντελείται βαθmicroιαία η διαφοροποίη-σηraquo75

Εύκολα θα microπορούσε κανείς να παραλληλίσει αυτές τις φράσεις microε τις από-ψεις του Πιαζέ για τη νοητική ανάπτυξη των παιδιών76 ή του Φρόυντ και των επιγόνων του για τη συναισθηmicroατική εξέλιξή τους77 Ακόmicroα και οι πρόσφατες microελέτες για το πώς laquomicroαθαίνουνraquo οι microηχανές δείχνουν προς την ίδια κατεύθυν-ση από το γενικό στο ειδικό78 Σε όσα ακολουθούν επιδίδοmicroαι microερικές φορές σε παρόmicroοιους παραλληλισmicroούς έστω και αν γνωρίζω τους κινδύνους που συνε-πάγονται αυτοί οι ερασιτεχνισmicroοί και το να microπαίνει κανείς laquoσε ξένα χωράφιαraquo Η προσέγγισή microου αυτή δικαιώνεται microόνο στο microέτρο που το βιβλίο microου θα αποδειχθεί χρήσιmicroο για την καθηmicroερινή δουλειά του ιστορικού της τέχνης ∆εν ήταν εύκολο να εντρυφήσω στο θέmicroα της ψευδαίσθησης χωρίς microια θεωρία της αντίληψης Σε αυτό ακριβώς το πεδίο ο τρόπος σκέψης που ανέφερα αποδεί-χθηκε εξαιρετικά χρήσιmicroος79 Το θεωρητικό microοντέλο αυτής της προσέγγισης που οι ρίζες του βρίσκονται στον Καντ διατυπώνεται microε τον πιο συστηmicroατικό και συνεκτικό τρόπο στο βιβλίο του Φ Α φον Χάγεκ Η αισθητηριακή τάξη80 Πάνω απrsquo όλα πάντως έχω επωφεληθεί από την εmicromicroονή του Πόππερ στον ρόλο της πρόβλεψης και των τεστ Στην ψυχολογία η προσέγγιση αυτή υιο-θετείται από τους Jerome S Bruner και Leo Postman που υποστηρίζουν ότι laquoόλες οι γνωστικές διεργασίες ανεξάρτητα αν παίρνουν τη microορφή αντιλήψεων σκέψεων ή ανακλήσεων αποτελούν ldquoυποθέσειςrdquo του οργανισmicroούhellip και απαι-τούν ldquoαπαντήσειςrdquo microε τη microορφή κάποιας παραπέρα εmicroπειρίας απαντήσεις που θα τις επιβεβαιώσουν ή θα τις καταρρίψουνraquo81

Σε αυτό το πλαίσιο ο Πόππερ έχει επισηmicroάνει πως οι επιβεβαιώσεις αυτών των laquoυποθέσεωνraquo δεν microπορούν παρά να είναι προσωρινές ενώ η απόρριψή τους οριστική82 ∆εν υπάρχει εποmicroένως αυστηρή διάκριση microεταξύ ψευδαίσθησης και αντίληψης Η αντίληψη χρησιmicroοποιεί όλα της τα microέσα για να ξεριζώσει τις επιβλαβείς ψευδαισθήσεις αλλά συχνά αποτυγχάνει να laquoαπορρίψειraquo microια εσφαλmicroένη υπόθεση ndash όταν λχ έχει να κάνει microε ιλουζιονιστικά έργα τέχνης

Πιστεύω βάσιmicroα πως microια τέτοια θεωρία laquoτης δοκιmicroής και του σφάλmicroατοςraquo για την αντίληψη θα microπορούσε να αποδειχθεί γόνιmicroη και για άλλους επιστη-microονικούς κλάδους εκτός από τον δικό microου αλλά δεν σκοπεύω να επιmicroείνω εδώ

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 69

ως προς αυτό Κύριο microέληmicroά microου είναι η ανάλυση της εικονοπλασίας ο τρόπος microε άλλα λόγια microε τον οποίο οι καλλιτέχνες ανακάλυψαν κάποια από αυτά τα microυστικά της όρασης microέσω laquoτης δηmicroιουργίας και της αναπαραγωγήςraquo Οι Αιγύπτιοι του Αλαίν [1] πριν microπορέσουν να δηmicroιουργήσουν microια ψευδαίσθηση της πραγmicroατικότητας έπρεπε να microάθουν όχι laquoνα αντιγράφουν ότι βλέπουνraquo αλλά να χειρίζονται κάποιους διφορούmicroενους κώδικες σηmicroείων στους οποίους οφείλουmicroε να στηριζόmicroαστε για τη σταθερή microας όραση ώσπου η εικόνα τους να γίνει ένα microε την πραγmicroατικότητα Με άλλα λόγια αντί να απαντήσουν στο δίληmicromicroα laquoκουνέλι ή πάπιαraquo έπρεπε να ανακαλύψουν το παιχνίδι laquoτελάρο ή φύσηraquo που παιζόταν microε ένα σύνολο γήινων χρωmicroάτων ικανών ndashαπό microακριά τουλάχιστονndash να καταλήξουν σε ψευδαίσθηση Καλλιτεχνικό ή όχι αυτό το παιχνίδι δεν microπορούσε παρά να είναι απόρροια πολλών διαδοχικών laquoδοκιmicroών και σφαλmicroάτωνraquo Ως πείραmicroα στο πλαίσιο microιας θεωρίας της αντίληψης η ιλουζιονιστική τέχνη παρουσιάζει ενδιαφέρον ακόmicroα και σε microια περίοδο η οποία την έχει εξοβελίσει για χάρη άλλων τρόπων έκφρασης

Με κίνδυνο να αποκαλύψω όλη την laquoπλοκήraquo από την αρχή δεν διστάζω να δηλώσω για τον βιαστικό αναγνώστη ή κριτικό ότι τα συmicroπεράσmicroατα που υπαινίσσοmicroαι εδώ εκτίθενται αναλυτικά στο Κεφάλαιο 9 του βιβλίου όπου και επανέρχονται κάποια από τα ζητήmicroατα που θίγω στην Εισαγωγή Κάθε βιβλίο που επικεντρώνεται σε ένα βασικό συmicroπέρασmicroα πρέπει να χτίζεται όπως microια αψίδα Η laquoκλείδαraquo θα είναι σαν να κρέmicroεται στον αέρα αν δεν υποστηρίζεται από τους άλλους αψιδόλιθους Όλα τα κεφάλαια αυτού του βιβλίου στρέφονται κατά κάποιον τρόπο προς το κέντρο του προβλήmicroατος αλλά και στηρίζονται από τον σκελετό του κτιρίου Τα όρια της microίmicroησης που προκύπτουν από το εκφραστικό microέσο και το laquoσχήmicroαraquo οι σχέσεις φόρmicroας και λειτουργίας στην εικονοπλασία και πάνω απrsquo όλα η σηmicroασία της συmicromicroετοχής του θεατή για τη διαλεύκανση των αmicroφισηmicroιών δικαιώνουν τελικά την τολmicroηρή πρόταση ότι η τέχνη έχει ιστορία επειδή οι ψευδαισθήσεις της τέχνης δεν είναι microόνον ο καρ-πός της ανάλυσης των φαινοmicroένων από τον καλλιτέχνη αλλά και τα απαραί-τητα εργαλεία για microια τέτοια ανάλυση Ελπίζω ότι ο αναγνώστης δεν θα κλείσει το βιβλίο σε αυτό το σηmicroείο αλλά θα microε ακολουθήσει στη δοκιmicroή και την εφαρmicroογή αυτής της προσέγγισης στη φυσιογνωmicroική έκφραση και ακό-microα παραπέρα έως τα όρια της αισθητικής αυτής της Γης της Επαγγελίας που microόνο φευγαλέα θα microπορέσει να τη δει από microακριά

Καταλαβαίνω πως οι microακροσκελείς αναφορές στις θεωρίες της αντίληψης είναι κάπως κουραστικές για τον αναγνώστη που θέλει να φτάνει πάντοτε στην

70 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

καρδιά αυτού που ονοmicroάζουmicroε τέχνη Ωστόσο πιστεύω πως προκειmicroένου να συζητηθούν τα ζωτικά προβλήmicroατα της τέχνης απαιτείται πάντοτε να ξεκα-θαρίσει το ευρύτερο τοπίο Αυτή microου η πεποίθηση ενισχύεται απrsquo όσα γράφει ο microακαρίτης φίλος microου Ernst Kris ndashmicroε τον οποίο συχνά συζητούσα όλα αυτά τα ζητήmicroαταndash στο βιβλίο του Ψυχαναλυτικές αναζητήσεις στην τέχνη83

laquoΈχουmicroε πλέον συνειδητοποιήσει ότι η τέχνη δεν παράγεται σε κενό αέρος ότι όλοι οι καλλιτέχνες έχουν προδρόmicroους και πρότυπα αποτελώντας όπως και οι επιστήmicroονες microέρη microιας παράδοσης και δουλεύοντας σε συγκεκριmicroένο πάντοτε πλαίσιο προβληmicroάτων Ο βαθmicroός στον οποίο ελέγχει κανείς τα εκ-φραστικά του microέσα και η ελευθερία ndashσε ορισmicroένες τουλάχιστον περιόδουςndash να τροποποιεί αυτό το αυστηρό πλαίσιο αποτελούν προφανώς microέρος microιας περίπλο-κης κλίmicroακας microε την οποία microετράmicroε την επιτυχία Η ψυχανάλυση από την πλευρά της λίγα πράγmicroατα έχει συνεισφέρει έως τώρα στην κατανόηση αυτού του πλαισίου Η ψυχολογία του καλλιτεχνικού ύφους δεν έχει γραφτεί ακόmicroηraquo

Το κενό που επισηmicroαίνει ο Kris δεν πρόκειται φυσικά να καλυφθεί microε τα κεφάλαια που ακολουθούν Το laquoαίνιγmicroα του ύφουςraquo microπορεί να απαντηθεί microόνον από την ψυχολογία της αναπαράστασης Υπάρχουν πάντοτε οι ανεξιχνίαστες πιέσεις της microόδας και τα microυστήρια του γούστου84 Αν όmicroως θέλουmicroε κάποτε να κατανοήσουmicroε τις επιπτώσεις αυτών των παραγόντων στην αναπαράστα-ση και κατrsquo επέκταση στην τέχνη πρέπει πρώτα να αναζητήσουmicroε microια απά-ντηση στα απλούστερα ερωτήmicroατα που θέτει το σκίτσο του Αλαίν

56 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

και το πληθωρικό στοιχείο του Μπαρόκ οφείλουν επίσης πολλά στις απόψεις του Hildebrand Ο Woumllfflin ήταν αυτός που επέβαλε τον όρο laquoιστορία της όρασηςraquo στην ιστορία της τέχνης αλλά και εκείνος ο οποίος προειδοποίησε για τους κινδύνους που συνεπάγεται το να δίνει κανείς σε αυτή τη microεταφορά microεγαλύτερη αξία απrsquo όση πραγmicroατικά έχει Ο ίδιος δεν έκανε ποτέ το σφάλmicroα να microπερδέψει την απλή περιγραφή microε την ερmicroηνεία Παρά το ότι γνώριζε όσο λίγοι ιστορικοί της τέχνης το πρόβληmicroα που θέτει η ίδια η ύπαρξη των διαφο-ρετικών τρόπων αναπαράστασης χάρη και στην αυτοσυγκράτηση που είχε κληρονοmicroήσει από τον microεγάλο του πρόγονο τον Jakob Burckhardt ποτέ δεν επιδόθηκε σε αόριστες υποθέσεις για τους απώτερους λόγους των ιστορικών αλλαγών

Το βάρος εποmicroένως να συνδυάσει τις απόψεις του Hildebrand microε τη microελέ-τη της καλλιτεχνικής εξέλιξης έπεσε στον τρίτο από τους πατέρες της laquoιστο-ρίας του καλλιτεχνικού ύφουςraquo τον Alois Riegl Φιλοδοξία του Riegl ήταν να καταστήσει την ιστορία της τέχνης επιστηmicroονικά αξιοσέβαστη απαλλάσσο-ντάς την από τα υποκειmicroενικά αξιολογικά ιδεώδη Σε αυτή του την προσέγγι-ση τον βοήθησε και η επαγγελmicroατική του απασχόληση σε microουσείο καλών και εφαρmicroοσmicroένων τεχνών Μελετώντας την ιστορία των διακοσmicroητικών τεχνών των κάθε είδους microορφότυπων και διακοσmicroητικών microοτίβων πείστηκε ότι οι απόψεις που κυριαρχούσαν έως τότε ήταν εντελώς ανεπαρκείς ndash τόσο η laquoυλι-κήraquo υπόθεση ότι το microορφότυπο ήταν άmicroεσα συνδεδεmicroένο microε την υφαντική και την καλαθοπλεκτική όσο και η laquoτεχνολογικήraquo υπόθεση ότι η δεξιότητα των χεριών είναι το παν Σε τελική ανάλυση τα διακοσmicroητικά microορφότυπα πολλών laquoπρωτόγονωνraquo φυλών microαρτυρούν και προϋποθέτουν εντυπωσιακή επιδεξιότη-τα των χεριών Αν το ύφος αλλάζει αυτό θα πρέπει εποmicroένως να οφείλεται στο ότι αλλάζουν οι στόχοι και οι προθέσεις Στο πρώτο του βιβλίο Το ζήτηmicroα του ύφους42 ο Riegl υποστήριξε ότι αυτά τα θέmicroατα microπορούν και πρέπει να εξετά-ζονται microε αmicroιγώς laquoαντικειmicroενικόraquo τρόπο χωρίς την παρεmicroβολή των υποκει-microενικών εννοιών της προόδου και της παρακmicroής Ως προς τα φυτικά διακο-σmicroητικά microοτίβα λχ υπάρχει κατά τον Riegl microια συνεχής παράδοση από τον αιγυπτιακό λωτό έως τα αραβουργήmicroατα Οι διαδοχικές αυτές αλλαγές και microετεξελίξεις όχι microόνον δεν είναι τυχαίες αλλά και εκφράζουν τον γενικότερο αναπροσανατολισmicroό των καλλιτεχνικών προθέσεων της laquoθέλησης προς τη microορφήraquo η οποία εκδηλώνεται από το microικρότερο ανθέmicroιο έως το πιο microνηmicroειώδες κτίριο Σε microια τέτοια προσέγγιση η έννοια της laquoπαρακmicroήςraquo δεν έχει πια κα-νένα νόηmicroα Αποστολή του ιστορικού είναι να εξηγεί και όχι να κρίνει

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 57

Ένας άλλος ιστορικός της τέχνης στη Βιέννη ο Franz Wickhoff επιχείρη-σε την ίδια ακριβώς εποχή να απαλλάξει microια ολόκληρη περίοδο από το στίγ-microα της παρακmicroής Το 1895 ο Wickhoff microε τη συνεργασία του Wilhelm Ritter von Hartel δηmicroοσίευσε ένα πολύτιmicroο χειρόγραφο της Ύστερης Αρχαιότητας το Vienna Genesis θέλοντας να αποδείξει πως το θεωρούmicroενο παρακmicroιακό και κατώτερο ύφος της ρωmicroαϊκής αυτοκρατορικής τέχνης αδικείται από τους χαρακτηρισmicroούς αυτούς όσο και τα πρόσφατα την εποχή εκείνη έργα των ιmicroπρεσιονιστών43 Η τέχνη των Ρωmicroαίων κατέληγε ο Wickhoff ήταν τόσο laquoπροοδευτικήraquo στο θέmicroα της οπτικής υποκειmicroενικότητας όσο και η τέχνη του τέλους του 19ου αιώνα

Ο Riegl βασίστηκε σε αυτή την ερmicroηνεία για να προχωρήσει σε microια ακόmicroα τολmicroηρή γενίκευση Το 1901 ξεκαθάρισε τη θέση του σε σχέση microε τις πολυ-συζητηmicroένες θεωρίες του Hildebrand44 Ο ιστορικός microπορούσε να δεχτεί την ψυχολογική ανάλυση του Hildebrand αλλά όχι και να συmicromicroεριστεί τις καλ-λιτεχνικές του προτιmicroήσεις Η αναφορά στην αφή δεν ήταν ούτε καλύτερη ούτε χειρότερη από την αναφορά στην όραση Έχοντας αναλάβει να δηmicroοσιεύ-σει αρχαιολογικά ευρήmicroατα από την περίοδο της Ύστερης Αρχαιότητας ο Riegl έγραψε το περιώνυmicroο βιβλίο του Υστερορωmicroαϊκές καλές και εφαρmicroοσmicroένες τέχνες45 την πιο φιλόδοξη ίσως προσπάθεια που έγινε ποτέ να ερmicroηνευτεί η πορεία της τέχνης microε βάση τις αλλαγές στον τρόπο αντίληψης της πραγmicroα-τικότητας

Πρόκειται για βιβλίο που δύσκολα διαβάζεται και συνοψίζεται Ο βασικός πάντως ισχυρισmicroός του Riegl είναι ότι η τέχνη της Αρχαιότητας ενδιαφερόταν πάντοτε για την απόδοση microάλλον microεmicroονωmicroένων αντικειmicroένων παρά του κόσmicroου στην απεραντοσύνη του Η πιο ακραία έκφανση αυτής της τάσης είναι η Αι-γυπτιακή τέχνη Εδώ τα πράγmicroατα αποδίδονται όπως τα αντιλαmicroβάνεται η αφή η πιο laquoαντικειmicroενικήraquo δηλαδή αίσθηση που αναφέρεται στο microόνιmicroο σχή-microα των πραγmicroάτων ανεξάρτητα από τη microεταβαλλόmicroενη οπτική γωνία Αυτός είναι ίσως και ο λόγος που οι Αιγύπτιοι απέφευγαν να αποδίδουν την τρίτη δι-άσταση αφού κάθε έννοια προοπτικής σηmicroαίνει και εισαγωγή ενός υποκειmicroε-νικού στοιχείου Το βήmicroα προς την τρίτη διάσταση έγινε microε τους Έλληνες Μόνον ωστόσο κατά την τρίτη και τελευταία περίοδο της τέχνης της Αρχαι-ότητας (στην Ύστερη Αρχαιότητα) αναπτύχθηκε ένας αmicroιγώς οπτικός τρόπος απόδοσης των αντικειmicroένων όπως αυτά φαίνονται από απόσταση Αυτή η πρόοδος εmicroφανίζεται παραδόξως στον σύγχρονο θεατή σαν οπισθοδρόmicroηση αφού τα σώmicroατα δείχνουν πλέον επίπεδα και άmicroορφα και αφού αποδίδονται

58 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

microόνο microεmicroονωmicroένα αντικείmicroενα αποκοmicromicroένα απrsquo ότι τα περιβάλλει σε ασαφώς σκιώδες ή χρυσό φόντο Και όmicroως στο πλαίσιο της παγκόσmicroιας ιστορίας η τέχνη της Ύστερης Αρχαιότητας δεν αποτελούσε παρακmicroή αλλά αναγκαία microεταβατική φάση Η εmicroφάνιση των γερmicroανικών φύλων στο προσκήνιο που ο Riegl τα θεωρούσε πιο επιρρεπή στην υποκειmicroενικότητα επέτρεψε στην τέχνη να συνεχίσει τους microετασχηmicroατισmicroούς της σε όλο και ανώτερο επίπεδο να πε-ράσει τελικά από την απτική αντίληψη του τριδιάστατου χώρου (Αναγέννηση) σε microια περαιτέρω ενίσχυση της εικαστικής υποκειmicroενικότητας (Μπαρόκ) και στον θρίαmicroβο των αmicroιγώς οπτικών ερεθισmicroάτων (Ιmicroπρεσιονισmicroός)46

laquoΚάθε ύφος αποσκοπεί στην πιστή απόδοση της φύσης και σε τίποτε άλλο

απλώς η αντίληψη που το κάθε ύφος έχει για τη φύση είναι διαφορετικήhellipraquo Η επιmicroονή microε την οποία ο Riegl προσπαθεί να αποδώσει όλες τις υφολογικές αλλαγές (στην αρχιτεκτονική τη γλυπτική τη ζωγραφική τη διακόσmicroηση) στην ίδια αρχή είναι συχνά αξιοθαύmicroαστη Αυτή όmicroως η προσκόλλησή του σε microία και microόνη ερmicroηνευτική αρχή τον παρέσυρε στην προεπιστηmicroονική συνή-θεια που συνοδεύει όλα τα microονιστικά ερmicroηνευτικά σχήmicroατα στην παγίδα της microυθοποίησης του όρου-κλειδί Η laquoθέληση προς τη microορφήraquo το Kunstwollen γίνεται έτσι laquoτο φάντασmicroα στη microηχανήraquo που οδηγεί τους τροχούς της καλ-λιτεχνικής εξέλιξης σύmicroφωνα microε κάποιους laquoαδήριτους νόmicroουςraquo Όπως γράφει και ο Meyer Schapiro οι ερmicroηνείες του Riegl laquohellipείναι ασαφείς και συχνά αυ-θαίρετες Κάθε σηmicroαντική φάση αντιστοιχεί σε microια φυλετική προδιάθεσηhellip Κάθε λαός παίζει έναν προδιαγεγραmicromicroένο ρόλο και αποσύρεται όταν τελειώσει η αποστολή τουhellipraquo47

Εύκολα αντιλαmicroβάνεται κανείς ότι παρόmicroοιες απόψεις για την ιστορία της τέχνης αποτελούν σε microεγάλο βαθmicroό αναβίωση των ροmicroαντικών εκείνων laquomicroυ-θολογιώνraquo που κορυφαία τους στιγmicroή αποτελεί η φιλοσοφία της ιστορίας του Χέγκελ Για την Κλασική Αρχαιότητα και την Αναγέννηση η ιστορία της τέχνης αντανακλούσε την πρόοδο στη χρήση του εκφραστικού microέσου Με αυτή την έννοια και οι ίδιες οι τέχνες αντιmicroετωπίζονταν microερικές φορές microε όρους παιδικής ηλικίας ωριmicroότητας και παρακmicroής48 Οι ροmicroαντικοί όmicroως είδαν την ιστορία γενικότερα σαν το microεγάλο έπος της ανέλιξης της ανθρωπότητας από την παιδική ηλικία στην ωριmicroότητα Η τέχνη αντιmicroετωπίστηκε σαν laquoέκφρα-ση της εποχήςraquo και σαν σύmicroπτωmicroα της φάσης στην οποία έχει φτάσει το Παγκόσmicroιο Πνεύmicroα σε κάθε συγκεκριmicroένη χρονική περίοδο49 Σε αυτό το πλαίσιο ο Γερmicroανός φυσικός Carl Gustav Carus προηγήθηκε ουσιαστικά του Riegl ερmicroηνεύοντας την ιστορία της τέχνης σαν πορεία από την αφή στην

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 59

όραση Συνηγορώντας υπέρ της αναγνώρισης της τοπιογραφίας ως της microε-γάλης τέχνης του microέλλοντος δεν δίστασε να επικαλεστεί τους νόmicroους της ιστορικής νοmicroοτέλειας laquoΣε κάθε οργανισmicroό η ανάπτυξη των αισθήσεων αρ-χίζει microε την αφή Οι πιο λεπτές αισθήσεις της ακοής και της όρασης εmicroφανί-ζονται microε την τελειοποίηση του οργανισmicroού Με τον ίδιο σχεδόν τρόπο η αν-θρωπότητα ξεκίνησε microε τη γλυπτική Ότι έφτιαχνε ο άνθρωπος έπρεπε να είναι συmicroπαγές ογκώδες απτό Γιrsquo αυτό και η ζωγραφικήhellip εmicroφανίζεται πάντοτε σε microεταγενέστερη φάσηhellip Η τοπιογραφίαhellip προϋποθέτει υψηλό επί-πεδο ανάπτυξηςraquo50

Έχω εξηγήσει σε άλλα microου κείmicroενα γιατί θεωρώ εξαιρετικά επικίνδυνο το να βασίζεται η ιστορία της τέχνης σε microυθολογικές ερmicroηνείες51 Η συνήθεια να microιλά κανείς microε έννοιες όπως laquoανθρωπότηταraquo laquoφυλέςraquo laquoεποχέςraquo κλπ εξα-σθενίζει την αντίσταση του microυαλού σε laquoολοκληρωτικέςraquo τάσεις και συνήθειες Για να φανεί ότι δεν υποστηρίζω κάτι τέτοιο αβασάνιστα θα microπορούσα να αναφέρω τα διδάγmicroατα που ο Hans Sedlmayr συνιστά στον αναγνώστη να βγάλει διαβάζοντας τον Riegl ndash για τα δοκίmicroια του οποίου έγραψε microια εισαγω-γή το 192752

Έχοντας εκθέσει ότι θεωρεί laquoπεmicroπτουσίαraquo της θεωρίας του Riegl ο Sedl-mayr περνά στην απαρίθmicroηση των εσφαλmicroένων απόψεων ορισmicroένων επιγόνων του οι οποίες θα πρέπει να απορριφθούν ως αβάσιmicroες Μια από αυτές τις από-ψεις είναι ότι laquomicroόνον τα άτοmicroα είναι πραγmicroατικά ενώ οι οmicroάδες και οι πνευ-microατικές κοινότητες αποτελούν απλώς αφηρηmicroένες έννοιεςraquo Κατά συνέπεια πρέπει επίσης να απορρίψουmicroε laquoτην πίστη στον ενιαίο και αmicroετάβλητο χαρα-κτήρα της ανθρώπινης φύσης και λογικήςraquo καθώς και την ιδέα ότι laquoη φύση παραmicroένει πάντοτε η ίδια και απλώς απεικονίζεται microε διάφορους τρόπουςraquo Τέλος πρέπει να αρνηθούmicroε την αιτιοκρατική ανάλυση της ιστορίας laquoπου αντιλαmicroβάνεται την ιστορική αλλαγή σαν αλυσίδα αιτίων και αποτελεσmicroά-τωνraquo Η laquoνοηmicroατοδοτηmicroένη αυτο-κίνηση του Πνεύmicroατος που οδηγεί σε αυ-θεντικά ιστορικά σύνολα γεγονότωνraquo είναι κάτι υπαρκτό

Τυχαίνει να είmicroαι φανατικός υπέρmicroαχος όλων εκείνων των laquoξεπερασmicroένωνraquo ιδεών τις οποίες ο Sedlmayr το 1927 παρακινούσε ένα εύπιστο κοινό να απορ-ρίψει συνηγορώντας παράλληλα υπέρ ενός ιστορικισmicroού έντονα επηρεασmicroένου από τον Σπένγκλερ Όπως γράφει και ο Κ Ρ Πόππερ στο βιβλίο του Η ένδεια του ιστορικισmicroού laquo∆εν συmicroπαθώ καθόλου αυτά τα ldquoπνεύmicroαταrdquo ούτε τα ιδεα-λιστικά τους πρωτότυπα ούτε τις διαλεκτικές και υλιστικές τους ενσαρκώ-σεις Αντίθετα αισθάνοmicroαι απόλυτα αλληλέγγυος microε όσους τα περιφρονούν

60 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Αισθάνοmicroαι ωστόσο ότι microαρτυρούν την ύπαρξη ενός κενού ενός χώρου που η κοινωνιολογία οφείλει να καλύψει microε κάτι πιο απτό όπως microια ανάλυση των προβληmicroάτων που τίθενται στο πλαίσιο microιας παράδοσηςraquo Το ύφος είναι κατά τη γνώmicroη microου microια από τις εκφάνσεις αυτών των παραδόσεων Στον βαθmicroό που δεν έχουmicroε κάποια καλύτερη ερmicroηνεία να προσφέρουmicroε η ύπαρξη οmicroοιό-microορφων τρόπων αναπαράστασης του κόσmicroου ωθεί προς την εύκολη εξήγηση ότι αυτή η ενότητα θα πρέπει να οφείλεται σε κάποιο υπερατοmicroικό πνεύmicroα το laquoπνεύmicroα της εποχήςraquo ή το laquoπνεύmicroα της φυλήςraquo53

∆εν αρνούmicroαι φυσικά ότι οι ιστορικοί όπως και όλοι οι microελετητές ανθρώπι-νων οmicroάδων ανακαλύπτουν συχνά κοινές στάσεις κοινές πεποιθήσεις ή κοινά γούστα που θα microπορούσαν να θεωρηθούν η κυρίαρχη (σε microια τάξη microια γενιά ένα έθνος) νοοτροπία και αντίληψη Ούτε βέβαια αmicroφισβητώ ότι οι αλλαγές στο διανοητικό κλίmicroα και το γούστο ή στη microόδα αντανακλούν κοινωνικές αλ-λαγές και ότι η διερεύνηση των σχέσεων αυτών microπορεί να παρουσιάζει σηmicroα-ντικό ενδιαφέρον Τόσο όmicroως ο Riegl όσο και οι επίγονοί του και οι ερmicroηνευτές του (όπως ο Worringer ο Dvo aacutek και ο Sedlmayr) εκτός από πλείστα όσα ιστορικά ζητήmicroατα που ανακύπτουν αυτό για το οποίο αισθάνονται κατrsquo εξο-χήν περήφανοι είναι τελικά και το microοιραίο τους microειονέκτηmicroα απορρίπτοντας την έννοια της δεξιότητας και τη σηmicroασία της όχι microόνον αγνοούν κρίσιmicroες πλευρές της καλλιτεχνικής δηmicroιουργίας αλλά κάνουν αδύνατη και τη διαmicroόρ-φωση microιας έγκυρης ψυχολογίας των υφολογικών αλλαγών κάτι που περιλαmicro-βάνεται οπωσδήποτε στις φιλοδοξίες τους54

Η ιστορία του γούστου και της microόδας είναι microια ιστορία προτιmicroήσεων και επιλογών microεταξύ εναλλακτικών λύσεων Η απόρριψη των ακαδηmicroαϊκών συmicro-βάσεων της εποχής τους από τους Προραφαηλίτες όπως και ο laquoιαπωνισmicroόςraquo της Αρ Νουβώ αποτελούν χαρακτηριστικά παραδείγmicroατα Παρόmicroοιες αλλα-γές σε ένα ύφος και στο κύρος που αυτό έχει microπορούν να περιγραφούν και microε όρους laquoθέλησης προς τη microορφήraquo ndash άλλωστε κανείς δεν αmicroφιβάλλει ότι απο-τελούσαν συmicroπτώmicroατα ενός ευρύτερου συνόλου τάσεων και διαθέσεων Ωστό-σο αυτό που microας ενδιαφέρει εδώ από microεθοδολογική άποψη είναι ότι microια επιλο-γή εκφράζει κάτι συνολικότερο microόνον αν microπορούmicroε να ανασυστήσουmicroε τις συνθήκες και τις διαδικασίες της Ο πλοίαρχος που θα microπορούσε να εγκατα-λείψει το πλοίο του αλλά προτίmicroησε να βυθιστεί microαζί του ήταν προφανώς ηρω-ικός microπορεί όmicroως και αυτός που κοιmicroόταν στην καmicroπίνα του και πνίγηκε να ήταν εξίσου ηρωικός αλλά δεν θα το microάθουmicroε ποτέ Αν θέλουmicroε να αντιmicroετω-πίζουmicroε το ύφος ως σύmicroπτωmicroα κάποιων γενικότερων (ενδεχοmicroένως πολύ εν-

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 61

διαφερουσών) καταστάσεων χρειαζόmicroαστε αναγκαστικά microια θεωρία των εναλ-λακτικών λύσεων και εκδοχών Αν κάθε αλλαγή είναι αναπόφευκτη και συνο-λική δεν υπάρχει τίποτε για να συγκρίνουmicroε καmicroιά κατάσταση για να ανασυστήσουmicroε κανένα σύmicroπτωmicroα και καmicroιά έκφραση για να διερευνήσουmicroε Σε αυτή την περίπτωση η αλλαγή αποτελεί σύmicroπτωmicroα τηςhellip αλλαγής και για να συγκαλυφθεί αυτή η ταυτολογία επιστρατεύεται κάποιο microεγαλεπήβο-λο εξελικτικό σχήmicroα Αυτό συνέβη όχι microόνο microε τον Riegl αλλά και microε πολλούς από τους επιγόνους του Λίγοι είναι σήmicroερα οι ιστορικοί και ακόmicroα λιγότεροι οι ανθρωπολόγοι που πιστεύουν ότι η ανθρωπότητα έχει υποστεί κάποια εmicro-φανή βιολογική αλλαγή από τη microια ιστορική περίοδο στην άλλη Ακόmicroα όmicroως και εκείνοι που θα δέχονταν ότι υπάρχει κάποια ανεπαίσθητη βαθmicroιαία γενε-τική διαφοροποίηση της ανθρωπότητας δεν θα δέχονταν ποτέ την άποψη ότι ο άνθρωπος άλλαξε τα τελευταία 3000 χρόνια (περίοδο που αντιστοιχεί σε περίπου εκατό γενιές) τόσο όσο η τέχνη του και το ύφος του55

V

Ο εξελικτισmicroός είναι νεκρός αλλά τα γεγονότα που τροφοδοτούν τον microύθο του δεν είναι εύκολο ακόmicroα και σήmicroερα να αγνοηθούν Ένα από αυτά τα γεγονότα είναι η συγγένεια ανάmicroεσα στην παιδική και την πρωτόγονη τέχνη Για τον microη ιδιαίτερα υποψιασmicroένο η συγγένεια αυτή οδηγεί στο εσφαλmicroένο δίληmicromicroα ότι οι πρωτόγονοι είτε δεν microπορούσαν να προχωρήσουν περισσότερο γιατί διέθεταν τη δεξιότητα ενός παιδιού microόνο είτε ότι δεν ήθελαν να προχωρήσουν περισσότερο γιατί εξακολουθούσαν να έχουν νοοτροπία παιδιού Και οι δυο αυτές υποθέσεις είναι προφανώς λάθος καθώς στηρίζονται στη σιωπηλή παραδοχή πως ότι είναι εύκολο για microας ήταν και πάντοτε εύκολο Ένα από τα σηmicroαντικότερα και microονιmicroότερα κέρδη από την επαφή της ιστορίας της τέχνης microε την ψυχολογία της αντίληψης είναι κατά τη γνώmicroη microου ότι δεν είmicroαστε πλέον υποχρεωmicroένοι να πιστεύουmicroε κάτι τέτοιο Στην πραγmicroατικότητα έστω και αν λυπάmicroαι για την κακή χρήση αυτής της προσέγγισης από τον ιστορικισmicroό οmicroολογώ πως νοσταλγώ κάπως την τόλmicroη των αισιόδοξων στοχαστών του 19ου αιώνα Ίσως αυτό να οφείλεται και στο ότι είχα την τύχη να διδαχτώ από τέτοια τολmicroηρά πνεύmicroατα που στις αρχές του 20ού αιώνα προσπαθούσαν να απαντήσουν στο ερώτηmicroα γιατί η τέχνη έχει ιστορία Ένας από αυτούς ήταν και ο Emanuel Loewy του οποίου η περιώνυmicroη microελέτη Η απόδοση της φύσης στην Πρώιmicroη

62 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Ελληνική τέχνη εκδόθηκε το 190056 Σε αυτό το βιβλίο περιέχεται κατά τη γνώmicroη microου ότι καλύτερο microπορεί να αντλήσει κανείς από τον εξελικτισmicroό

Ο Loewy επηρεάστηκε επίσης από τον Hildebrand και την ψυχολογία των αισθητηριακών δεδοmicroένων Όπως και αρκετοί άλλοι κριτικοί της ίδιας περιόδου ο Hildebrand απέδιδε τις ιδιοmicroορφίες της παιδικής τέχνης σε ασαφείς εικόνες microνήmicroης57 Οι εικόνες αυτές θεωρούνταν κατάλοιπα αισθητηριακών εντυπώ-σεων που καταγράφονται στη microνήmicroη όπου και συmicroπυκνώνονται σε χαρακτη-ριστικά σχήmicroατα microε τον ίδιο λίγο πολύ τρόπο που σχηmicroατίζονται χαρακτηρι-στικές εικόνες microε τη διαδοχική υπέρθεση πολλών φωτογραφιών Σε αυτή τη διαδικασία υποστήριζε ο Loewy η microνήmicroη αποβάλλει τα χαρακτηριστικά γνω-ρίσmicroατα των αντικειmicroένων όλα εκείνα τα στοιχεία που τους δίνουν την ιδιαί-τερη microορφή τους Ο πρωτόγονος καλλιτέχνης όπως και το παιδί ξεκινά από αυτές τις εικόνες microνήmicroης Έτσι θα προσπαθήσει να αποδώσει το ανθρώπινο σώmicroα microετωπικά τα άλογα σε πλάγια όψη τις σαύρες όπως φαίνονται από ψηλά Η ανάλυση του Loewy για αυτές τις αρχαϊκές microεθόδους γίνεται και σήmicroερα εν πολλοίς δεκτή αν και πρόκειται για κυκλική σε microεγάλο βαθmicroό εξή-γηση Αφού ο πρωτόγονος καλλιτέχνης δεν αντιγράφει προφανώς τον εξωτε-ρικό κόσmicroο αντιγράφει κάποιον αόρατο εσωτερικό κόσmicroο νοητικών εικόνων Η microόνη ωστόσο απόδειξη για την ύπαρξη αυτών των εικόνων προέρχεται απόhellip την τέχνη των πρωτογόνων Κανείς microας δεν έχει πιστεύω στο microυαλό του τις σχηmicroατικές παραστάσεις ανθρώπινων σωmicroάτων αλόγων ή σαυρών που υπαινίσσεται η θεωρία του Loewy Για τον καθένα από microας αυτές οι λέξεις παραπέmicroπουν και σε κάτι διαφορετικό ενώ θα υπάρχουν πάντοτε και κάποια φευγαλέα γεγονότα που δεν θα microπορούν να αναπαραχθούν microε ολοκληρωmicroένο τρόπο Οι επιφυλάξεις αυτές δεν αναιρούν πάντως την αξία των αναλύσεων του Loewy για τα κοινά στοιχεία στην τέχνη των παιδιών των ακαλλιέργητων ενηλίκων και των πρωτογόνων Ο Loewy στρέφοντας την προσοχή του όχι πλέον στην εξέλιξη της ανθρωπότητας γενικά αλλά στην πρώτη φορά που τα κοινά αυτά στοιχεία άρχισαν microεθοδικά να απορρίπτονται (στην Αρχαϊκή τέχνη στην Ελλάδα) ανέδειξε τη σηmicroασία των δυνάmicroεων εκείνων που πρέπει να υπερβεί microια τέχνη αν θέλει να πετύχει την ψευδαίσθηση της πραγmicroατικότητας Καθένα από αυτά τα βήmicroατα εmicroφανίζεται σαν κατάκτηση microιας άγνωστης έως τότε περιοχής που η νέα παράδοση εικονοπλασίας πρέπει να διασφαλίσει και να κατοχυρώσει Αυτή είναι και η αιτία που τα νέα καλλιτεχνικά πρότυπα δείχνουν πάντοτε ανεξήγητη (microε όρους laquoαισθητηριακών εντυπώσεωνraquo) ανθε-κτικότητα

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 63

Ο δάσκαλός microου στην ιστορία της τέχνης ο Julius von Schlosser έδειχνε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τον ρόλο των laquoτύπωνraquo ή ακόmicroα και των στερεοτύπων στην καλλιτεχνική παράδοση Ξεκινώντας από τη microελέτη παλαιών νοmicroισmicroά-των σύντοmicroα πέρασε στη microελέτη της Μεσαιωνικής τέχνης όπου οι microεταβο-λές των laquoτύπωνraquo είναι εmicroφανείς Το πρόβληmicroα της χρήσης των laquoπροηγούmicroε-νων τύπωνraquo στη Μεσαιωνική τέχνη δεν έπαψε ποτέ να γοητεύει τον Schloss-er παρά το ότι η επίδραση του Κρότσε τον έκανε ολοένα και πιο επιφυλακτικό απέναντι στις ψυχολογικές ερmicroηνείες (όσοι γνωρίζουν τις σκέψεις του στα ζητήmicroατα αυτά θα αναγνωρίσουν κάποια από τα αγαπηmicroένα του θέmicroατα σε αυτό το βιβλίο)58

Ότι έκανε ο Schlosser για τον Μεσαίωνα ο σύγχρονός του Aby Warburg το έκανε για την Αναγέννηση στην Ιταλία Εmicroβαθύνοντας συνεχώς στο πρό-βληmicroα τι ακριβώς αναζητούσε η Αναγέννηση στην Κλασική Αρχαιότητα ο Warburg οδηγήθηκε στην ανάλυση του ύφους της Αναγέννησης microε βάση την υιοθέτηση microιας νέας εικαστικής γλώσσας Πρόσεξε ότι τα δάνεια των καλλι-τεχνών της Αναγέννησης από την Κλασική γλυπτική δεν ήταν τυχαία αλλά αντιθέτως εmicroφανίζονταν όπου ο καλλιτέχνης αισθανόταν την ανάγκη microιας ιδιαίτερα εκφραστικής κίνησης ή χειρονοmicroίας (αυτό που ο Warburg αποκάλε-σε τελικά Pathosformel)59 Ιδιαίτερη εντύπωση προκάλεσε η επιmicroονή του Warburg στην άποψη ότι οι καλλιτέχνες του 15ου αιώνα που έως τότε θεω-ρούνταν υπέρmicroαχοι της απλής καθαρής παρατήρησης πολύ συχνά κατέφευ-γαν σε προϋπάρχοντες laquoτύπουςraquo Βοηθούmicroενοι και από την αύξηση του ενδι-αφέροντος για τα εικονογραφικά πρότυπα οι επίγονοι του Warburg κατέληγαν όλο και περισσότερο στη διατύπωση ότι η εξάρτηση από την παράδοση είναι ο κανόνας ακόmicroα και στα έργα εκείνα της Αναγέννησης και του Μπαρόκ που έως τότε θεωρούνταν νατουραλιστικά Σήmicroερα η microελέτη αυτής της συνέχει-ας έχει αντικαταστήσει σε microεγάλο βαθmicroό το παλαιότερο ενδιαφέρον για το ύφος και την εξέλιξή του60

Στο γοητευτικό του έργο Η ψυχολογία της τέχνης ο Αντρέ Μαλρό κατα-πιάνεται microε τη σηmicroασία αυτών των διαπιστώσεων61 Υπάρχει πολύς Χέγκελ και πολύς Σπένγκλερ στους ύmicroνους του Μαλρό προς τον microύθο και την αλλαγή αλλά και ριζική αmicroφισβήτηση της άποψης ότι το ύφος και η τεχνοτροπία του παρελθόντος αντικατοπτρίζει ουσιαστικά τον τρόπο microε τον οποίο οι καλλιτέχνες laquoέβλεπανraquo τον κόσmicroο Ο Μαλρό ξέρει πως η τέχνη γεννιέται από την τέχνη και όχι από τη φύση Παρrsquo όλη ωστόσο τη γοητεία του και παρά τις εmicroπνευ-σmicroένες ψυχολογικές του επισηmicroάνσεις το βιβλίο του Μαλρό δεν καταφέρνει να

64 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

microας δώσει αυτό που ο τίτλος του υπόσχεται microια ψυχολογία της τέχνης Εξα-κολουθούmicroε να microην έχουmicroε microια ικανοποιητική εξήγηση για το σκίτσο του Αλαίν [1] Ίσως όmicroως να είmicroαστε καλύτερα προετοιmicroασmicroένοι απrsquo ότι ο Riegl για να αποπειραθούmicroε microια τέτοια εξήγηση Γνωρίζουmicroε πλέον αρκετά για την επιρροή των συmicroβάσεων και τη δύναmicroη των παραδόσεων στα διάφορα γνωσιακά πεδία Οι ιστορικοί έχουν microελετήσει την επίδραση κάποιων προτύπων στον χρονικο-γράφο που επιδιώκει να καταγράψει τα πρόσφατα γεγονόταmiddot microελετητές της λογοτεχνίας όπως ο Ernst Robert Curtius έχουν επισηmicroάνει τον ρόλο των πα-ραδοσιακών κοινών τόπων στην ποίηση62 Είναι λοιπόν η ώρα να προσεγγίσει κανείς το πρόβληmicroα του ύφους και πάλι εξοπλισmicroένος όmicroως microε τις σχετικά πρόσφατες γνώσεις για τη δύναmicroη των παραδόσεων

Αντιλαmicroβάνοmicroαι ότι αυτή η εmicromicroονή στην ανθεκτικότητα των συmicroβάσεων στον ρόλο των laquoτύπωνraquo και των στερεοτύπων στην τέχνη θα συναντήσει την επιφυλακτικότητα όσων δεν έχουν δουλέψει σε αυτό το πεδίο Μια πάγια σχε-δόν κατηγορία κατά της ιστορίας της τέχνης είναι ότι επικεντρώνει το ενδια-φέρον της στην αναζήτηση επιδράσεων παραγνωρίζοντας έτσι το laquomicroυστήριοraquo της δηmicroιουργικότητας Όmicroως αυτό δεν είναι πάντοτε αλήθεια Όσο περισσό-τερο συνειδητοποιούmicroε την έντονη τάση του ανθρώπου να επαναλαmicroβάνει ότι έχει microάθει τόσο microεγαλύτερος είναι ο θαυmicroασmicroός microας για τα εξαιρετικά εκείνα άτοmicroα που καταφέρνουν να ξεφύγουν από αυτή την έmicroφυτη τάση και να ανοί-ξουν νέους δρόmicroους στους οποίους έρχονται και άλλοι να βαδίσουν

Παρrsquo όλα αυτά συχνά αναρωτιέmicroαι αν τα συmicroπεράσmicroατά microου προκύπτουν πράγmicroατι από τα δεδοmicroένα της ιστορίας της τέχνης αν η ανάγκη του τύπου της laquoφόρmicroουλαςraquo είναι τόσο καθολική όσο πιστεύω Σε ένα όmicroορφο απόσπα-σmicroα από τον Κουιντιλιανό γίνεται λόγος για τη δηmicroιουργικότητα του ανθρώ-πινου microυαλού microε τον καλλιτέχνη να αναφέρεται ως χαρακτηριστικό παράδειγ-microα laquoΠοιος καλλιτέχνης διδάχτηκε ποτέ να αναπαριστά όλα όσα υπάρχουν στη φύση hellipΠοιος τεχνίτης δεν έχει κατασκευάσει ένα σκεύος σε σχήmicroα που δεν έχει δει ποτέ τουraquo63

Πρόκειται σίγουρα για ενδιαφέρουσα παρατήρηση που όmicroως παραβλέπει το γεγονός ότι το νέο σκεύος θα ανήκει λίγο-πολύ στην ίδια οικογένεια microορφών microε αυτές που γνωρίζει ο τεχνίτης ότι η αναπαράσταση laquoόλων όσα υπάρχουν στη φύσηraquo εκ microέρους του θα συνδέεται πάντοτε microε τις αναπαραστάσεις εκείνες που οι δάσκαλοί του του κληροδότησαν64 Κανένας ιστορικός της τέχνης δεν microπορεί να υποτιmicroήσει την επίδραση του ύφους και πολύ λιγότερο βέβαια ο ιστορικός εκείνος που χαρτογραφεί τον microακρύ δρόmicroο προς την ψευδαίσθηση

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 65

VI

Για να απαντήσει κανείς σε αυτά τα κρίσιmicroα ερωτήmicroατα της επιστήmicroης microας δεν αρκεί πιστεύω να επαναλαmicroβάνει απλώς την παλαιά διάκριση σε laquoόρασηraquo και laquoγνώσηraquo ή να επιmicroένει πως κάθε αναπαράσταση γενικά βασίζεται σε συmicroβάσεις Πρέπει να αναλυθεί microέσα από νέο πρίσmicroα και microε ψυχολογικούς όρους τι ακριβώς περιλαmicroβάνει η διαδικασία της εικονοπλασίας και της ανά-γνωσης των εικόνων Σε αυτό ακριβώς το σηmicroείο εmicroφανίζεται ένα τεράστιο εmicroπόδιο Η απλή ψυχολογία στην οποία στηρίζονταν microε τόση σιγουριά ο Bar-ry και ο Ράσκιν ο Riegl και ο Loewy δεν υπάρχει πλέον για να microας καθοδη-γήσει Τα προβλήmicroατα που συνδέονται microε τη διαδικασία της αντίληψης είναι σήmicroερα τόσο microεγάλα και πολύπλοκα ώστε κανείς δεν θα microπορούσε να ισχυριστεί ότι τα αντιλαmicroβάνεται και τα κατέχει πλήρως

Ο Berenson microπορούσε να ξεκινά την περιήγησή του σε αυτά τα πεδία microε τη φράση laquoη ψυχολογία έχει διαπιστώσειhellipraquo Σήmicroερα λείπει από τα βιβλία που κυκλοφορούν αυτός ο τόνος της βεβαιότητας Ο J J Gibson λχ γράφει στην πολύ ενδιαφέρουσα microελέτη του Η αντίληψη του οπτικού κόσmicroου laquoΟι ση-microερινοί ψυχολόγοι δεν καταλαβαίνουν τι σηmicroαίνει να συλλαmicroβάνεις και να ερευ-νάς νέα χαρακτηριστικά του κόσmicroουraquo65 Ο D O Hebb στο γνωστό του βιβλίο Η οργάνωση της συmicroπεριφοράς φτάνει να υποστηρίξει πως laquoη αντίληψη του microεγέθους της φωτεινότητας και του τόνου microπορεί να ειπωθεί ότι προς το παρόν δεν ερmicroηνεύεται από καmicroιά θεωρίαraquo66 Η δυσκολία αυτή δεν περιορίζε-ται στα βασικά ζητήmicroατα Μιλώντας για τον απροσδόκητο τρόπο microε τον οποίο τα αλληλοεπικαλυπτόmicroενα χρώmicroατα microπορούν να επιδρούν το ένα στο άλλο ndashκάτι που ενδιαφέρει ιδιαίτερα τον ζωγράφοndash ο Ralph Μ Evans γράφει στο βιβλίο του Εισαγωγή στο χρώmicroα laquohellipώσπου να microπορέσουmicroε να εξηγήσουmicroε αυτά τα φαινόmicroενα χωρίς εξεζητηmicroένες υποθέσεις δεν microπορούmicroε να πούmicroε ότι καταλαβαίνουmicroε τον τρόπο microε τον οποίο λειτουργεί η οπτική διαδικασίαraquo67

Κάτω από αυτές τις συνθήκες ίσως είναι παράτολmicroο να επικαλεστούmicroε τα πορίσmicroατα ενός αβέβαιου πεδίου για να εξηγήσουmicroε τις αmicroφιβολίες microας και τις αβεβαιότητές microας Όmicroως η ενθάρρυνση για microια τέτοια απόπειρα προέρχεται ακριβώς από έναν microεγάλο πρωτοπόρο της ψυχολογίας της αντίληψης τον Wolfgang Koumlhler Στις παραδόσεις του microε τίτλο Η δυναmicroική στην ψυχολογία (1940) ο Koumlhler εκθειάζει τις αρετές της laquoκαταπάτησης ξένου εδάφους ως επιστηmicroονικής τεχνικήςraquo

laquoΟι ευτυχέστερες στιγmicroές στην ιστορία της γνώσης είναι όταν γεγονότα

66 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

που έως τότε θεωρούνταν εντελώς ιδιαίτερα συσχετίζονται ξαφνικά microε άλλα από πρώτη microατιά απόmicroακρα και φωτίζονται microε εντελώς νέο τρόπο Για να συmicroβεί κάτι τέτοιο στην ψυχολογία πρέπει να είmicroαστε πάντοτε πληροφορη-microένοι και για άλλα πράγmicroατα εκτός από το καθαυτό αντικείmicroενό microαςhellip Αν η σηmicroερινή κατάσταση της ψυχολογίας microάς προσφέρει έναν θαυmicroάσιο λόγο ndashή microάλλον microια έξοχη ευκαιρίαndash για να επεκτείνουmicroε την περιέργειά microας πέρα από το περιορισmicroένο microας πεδίο δεν θα έπρεπε να προσπαθούmicroε να αδράξουmicroε αυτή την ευκαιρίαraquo68

Ένας τουλάχιστον από τους οπαδούς του Koumlhler άδραξε πάντως την ευ-καιρία και αποτόλmicroησε το πέρασmicroα από την ψυχολογία στην τέχνη Το βιβλίο του Rudolf Arnheim Τέχνη και οπτική αντίληψη69 ασχολείται microε την εικόνα από τη σκοπιά της ψυχολογίας της ολικής microορφής (Gestalt) Η ανάγνωση αυτού του βιβλίου microού έχει προσφέρει πολλά Το κεφάλαιο για την τέχνη των παιδιών microού φάνηκε τόσο διδακτικό ώστε ένιωσα ndashmicroε ανακούφισηndash πως microπορώ πλέ-ον να σταmicroατήσω τις έρευνές microου σε αυτό το πολυσυζητηmicroένο πεδίο Από την άλλη το βιβλίο του Arnheim λέει λίγα πράγmicroατα για τον ιστορικό της τέχνης και το πρόβληmicroα του ύφους Ίσως ο συγγραφέας σπεύδει κάπως να ακολου-θήσει τον Riegl στην laquoαντικειmicroενικότητάraquo του να δικαιώσει τους πειραmicroατι-σmicroούς της τέχνης του 20ού αιώνα η οποία σε microεγάλο βαθmicroό θεωρεί το πρό-βληmicroα της ψευδαίσθησης απλή προκατάληψη των laquoφιλισταίωνraquo Το γεγονός ότι τα πρότυπα της πιστότητας και της αληθοφάνειας αλλάζουν από εποχή σε εποχή δίνει στον Arnheim την ελπίδα ότι laquomicroια νέα αλλαγή στο επίπεδο της πραγmicroατικότητας στην τέχνηraquo θα κάνει τα έργα του Πικάσσο του Μπρακ ή του Κλέε laquoνα microοιάζουν microε τα πράγmicroατα που αναπαριστούνraquo ndash αν αυτό αλη-θεύει δεν αποκλείεται στο microέλλον να δούmicroε διαφηmicroίσεις για microαντολίνα κανά-τες ή άλλα αντικείmicroενα που να κινούνται στο νέο αυτό laquoεπίπεδο πραγmicroατικό-τηταςraquo70

Το βιβλίο του W M Ivins Jr Χαρακτικά και οπτική επικοινωνία71 αποτε-λεί πικρό αντίδοτο σε αυτές τις πνευmicroατικές αναζητήσεις Κατά τον Ivins η ιστορία της αναπαράστασης microπορεί να ενταχθεί στη γενικότερη ιστορία της επιστήmicroης χωρίς καmicroιά αναφορά σε ζητήmicroατα αισθητικής

Σε αυτό το σηmicroείο θα ήθελα επίσης να microνηmicroονεύσω το βιβλίο του Anton Ehrenzweig Η ψυχανάλυση της καλλιτεχνικής όρασης και ακοής72 Η οξυδέρκεια και η τόλmicroη microε την οποία ο συγγραφέας προσπαθεί να εντάξει τα πορίσmicroατα της ψυχολογίας της Gestalt σε ένα σύστηmicroα φροϋδικών ιδεών αξίζει κάθε προ-σοχή και κάθε σεβασmicroό Ο Ehrenzweig δεν κάνει το λάθος να υποτιmicroήσει τις

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 67

δυνάmicroεις που έχει να αντιmicroετωπίσει ο επιστηmicroονικός νατουραλισmicroός στην τέ-χνη Μας δίνει ενδιαφέρουσες περιγραφές του οπτικού χάους που προσπαθεί να υποτάξει η τέχνη αλλά δεν αποφεύγει και αυτός κατά τη γνώmicroη microου την άρνηση να microελετήσει κάποια πειράmicroατα microε την αντικειmicroενική πραγmicroατικότη-τα όπως δεν αποφεύγει και την προσφυγή σε εξελικτικιστικές ερmicroηνείες

Τα τρία βιβλία που ανέφερα δείχνουν ότι εκκρεmicroούν κάποια προβλήmicroατα που ζητούν τις λύσεις τους Έχοντας ήδη προχωρήσει τη δουλειά microου όταν κυκλο-φόρησαν τα τρία βιβλία δεν microπορώ να ισχυριστώ πως οι κρίσεις microου για αυτά είναι ανεπηρέαστες Έτσι ή αλλιώς πιστεύω πως τα εν λόγω έργα δείχνουν ότι είναι πιεστική ανάγκη για τον ιστορικό του καλλιτεχνικού ύφους να διαβεί τα σύνορα που τον χωρίζουν από τον ψυχολόγο Ένα τέτοιο εγχείρηmicroα πιστεύω πως microπορεί να αποδώσει κάτι πολύ περισσότερο από microερικές microεmicroονωmicroένες περιπτώσεις ψυχολογικών πειραmicroάτων O ριζικός αναπροσανατολισmicroός κάθε παραδοσιακής ιδέας για τον ανθρώπινο νου δεν microπορεί να αφήσει ανεπηρέαστο τον ιστορικό της τέχνης Αυτός ο αναπροσανατολισmicroός είναι ndashέστω και έmicromicroε-σαndash φανερός στην αντιmicroετώπιση της παιδικής τέχνης από τον Arnheim κα-θώς και στις απόψεις του Ehrenzweig για την ασύνειδη αντίληψη ndash έστω και αν ο χαρακτήρας και η σηmicroασία ενός τέτοιου αναπροσανατολισmicroού συσκοτί-ζεται κάπως από την εmicromicroονή τους στις ιδέες και στην ορολογία microιας συγκε-κριmicroένης ψυχολογικής σχολής και θεωρίας Οι βασικοί όροι που χρησιmicroο- ποιούσαν microε εmicroπιστοσύνη καλλιτέχνες κριτικοί και ιστορικοί της τέχνης έχουν χάσει σε microεγάλο βαθmicroό το κύρος τους και την αξία τους Έννοιες όπως laquomicroίmicroη-ση της φύσηςraquo laquoεξιδανίκευσηraquo ή laquoαφαίρεσηraquo στηρίζονται στην παραδοχή ότι προηγούνται οι laquoαισθητηριακές εντυπώσειςraquo οι οποίες εν συνεχεία υπό-κεινται στην απαραίτητη επεξεργασία παραmicroορφώνονται ή γενικεύονται

Ο Κ Ρ Πόππερ αποκαλεί αυτές τις απόψεις laquoθεωρία του microυαλού-κουβάraquo ενός microυαλού δηλαδή όπου σωρεύονται τα laquoαισθητηριακά δεδοmicroέναraquo Έχοντας αποδείξει το αβάσιmicroο αυτής της βασικής παραδοχής στο πεδίο της επιστηmicroο-νικής microεθόδου και της θεωρίας της γνώσης ο Πόππερ επιmicroένει σε ότι αποκα-λεί laquoθεωρία του προβολέαraquo δίνοντας έmicroφαση στις δραστηριότητες του ζωντα-νού οργανισmicroού που δεν σταmicroατά ποτέ να εξετάζει και να ερευνά το περιβάλλον του73 Η γονιmicroότητα microιας τέτοιας προσέγγισης αρχίζει να γίνεται ολοένα και πιο αισθητή σε πολλούς τοmicroείς της ψυχολογίας Όσο και αν οι θεωρίες διαφέ-ρουν microεταξύ τους η έmicroφασή τους microετατοπίζεται σταθερά από τα ερεθίσmicroατα στην ανταπόκριση του οργανισmicroού ανταπόκριση που είναι αρχικά αόριστη και γενική για να γίνει σταδιακά πιο εξειδικευmicroένη και σύνθετη

68 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

laquoΗ πορεία της microάθησης είναι από το αόριστο προς το συγκεκριmicroένο και όχι από τις αισθήσεις προς την αντίληψηraquo γράφει ο J J Gibson74 Και ο L von Bertalanffy microιλώντας για τη θεωρητική βιολογία συmicroπληρώνει laquoΗ σύγχρονη έρευνα δείχνει ότι πιθανότατα υπάρχουν στην αρχή ανοργάνωτα και άmicroορφα σύνολα στο πλαίσιο των οποίων συντελείται βαθmicroιαία η διαφοροποίη-σηraquo75

Εύκολα θα microπορούσε κανείς να παραλληλίσει αυτές τις φράσεις microε τις από-ψεις του Πιαζέ για τη νοητική ανάπτυξη των παιδιών76 ή του Φρόυντ και των επιγόνων του για τη συναισθηmicroατική εξέλιξή τους77 Ακόmicroα και οι πρόσφατες microελέτες για το πώς laquomicroαθαίνουνraquo οι microηχανές δείχνουν προς την ίδια κατεύθυν-ση από το γενικό στο ειδικό78 Σε όσα ακολουθούν επιδίδοmicroαι microερικές φορές σε παρόmicroοιους παραλληλισmicroούς έστω και αν γνωρίζω τους κινδύνους που συνε-πάγονται αυτοί οι ερασιτεχνισmicroοί και το να microπαίνει κανείς laquoσε ξένα χωράφιαraquo Η προσέγγισή microου αυτή δικαιώνεται microόνο στο microέτρο που το βιβλίο microου θα αποδειχθεί χρήσιmicroο για την καθηmicroερινή δουλειά του ιστορικού της τέχνης ∆εν ήταν εύκολο να εντρυφήσω στο θέmicroα της ψευδαίσθησης χωρίς microια θεωρία της αντίληψης Σε αυτό ακριβώς το πεδίο ο τρόπος σκέψης που ανέφερα αποδεί-χθηκε εξαιρετικά χρήσιmicroος79 Το θεωρητικό microοντέλο αυτής της προσέγγισης που οι ρίζες του βρίσκονται στον Καντ διατυπώνεται microε τον πιο συστηmicroατικό και συνεκτικό τρόπο στο βιβλίο του Φ Α φον Χάγεκ Η αισθητηριακή τάξη80 Πάνω απrsquo όλα πάντως έχω επωφεληθεί από την εmicromicroονή του Πόππερ στον ρόλο της πρόβλεψης και των τεστ Στην ψυχολογία η προσέγγιση αυτή υιο-θετείται από τους Jerome S Bruner και Leo Postman που υποστηρίζουν ότι laquoόλες οι γνωστικές διεργασίες ανεξάρτητα αν παίρνουν τη microορφή αντιλήψεων σκέψεων ή ανακλήσεων αποτελούν ldquoυποθέσειςrdquo του οργανισmicroούhellip και απαι-τούν ldquoαπαντήσειςrdquo microε τη microορφή κάποιας παραπέρα εmicroπειρίας απαντήσεις που θα τις επιβεβαιώσουν ή θα τις καταρρίψουνraquo81

Σε αυτό το πλαίσιο ο Πόππερ έχει επισηmicroάνει πως οι επιβεβαιώσεις αυτών των laquoυποθέσεωνraquo δεν microπορούν παρά να είναι προσωρινές ενώ η απόρριψή τους οριστική82 ∆εν υπάρχει εποmicroένως αυστηρή διάκριση microεταξύ ψευδαίσθησης και αντίληψης Η αντίληψη χρησιmicroοποιεί όλα της τα microέσα για να ξεριζώσει τις επιβλαβείς ψευδαισθήσεις αλλά συχνά αποτυγχάνει να laquoαπορρίψειraquo microια εσφαλmicroένη υπόθεση ndash όταν λχ έχει να κάνει microε ιλουζιονιστικά έργα τέχνης

Πιστεύω βάσιmicroα πως microια τέτοια θεωρία laquoτης δοκιmicroής και του σφάλmicroατοςraquo για την αντίληψη θα microπορούσε να αποδειχθεί γόνιmicroη και για άλλους επιστη-microονικούς κλάδους εκτός από τον δικό microου αλλά δεν σκοπεύω να επιmicroείνω εδώ

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 69

ως προς αυτό Κύριο microέληmicroά microου είναι η ανάλυση της εικονοπλασίας ο τρόπος microε άλλα λόγια microε τον οποίο οι καλλιτέχνες ανακάλυψαν κάποια από αυτά τα microυστικά της όρασης microέσω laquoτης δηmicroιουργίας και της αναπαραγωγήςraquo Οι Αιγύπτιοι του Αλαίν [1] πριν microπορέσουν να δηmicroιουργήσουν microια ψευδαίσθηση της πραγmicroατικότητας έπρεπε να microάθουν όχι laquoνα αντιγράφουν ότι βλέπουνraquo αλλά να χειρίζονται κάποιους διφορούmicroενους κώδικες σηmicroείων στους οποίους οφείλουmicroε να στηριζόmicroαστε για τη σταθερή microας όραση ώσπου η εικόνα τους να γίνει ένα microε την πραγmicroατικότητα Με άλλα λόγια αντί να απαντήσουν στο δίληmicromicroα laquoκουνέλι ή πάπιαraquo έπρεπε να ανακαλύψουν το παιχνίδι laquoτελάρο ή φύσηraquo που παιζόταν microε ένα σύνολο γήινων χρωmicroάτων ικανών ndashαπό microακριά τουλάχιστονndash να καταλήξουν σε ψευδαίσθηση Καλλιτεχνικό ή όχι αυτό το παιχνίδι δεν microπορούσε παρά να είναι απόρροια πολλών διαδοχικών laquoδοκιmicroών και σφαλmicroάτωνraquo Ως πείραmicroα στο πλαίσιο microιας θεωρίας της αντίληψης η ιλουζιονιστική τέχνη παρουσιάζει ενδιαφέρον ακόmicroα και σε microια περίοδο η οποία την έχει εξοβελίσει για χάρη άλλων τρόπων έκφρασης

Με κίνδυνο να αποκαλύψω όλη την laquoπλοκήraquo από την αρχή δεν διστάζω να δηλώσω για τον βιαστικό αναγνώστη ή κριτικό ότι τα συmicroπεράσmicroατα που υπαινίσσοmicroαι εδώ εκτίθενται αναλυτικά στο Κεφάλαιο 9 του βιβλίου όπου και επανέρχονται κάποια από τα ζητήmicroατα που θίγω στην Εισαγωγή Κάθε βιβλίο που επικεντρώνεται σε ένα βασικό συmicroπέρασmicroα πρέπει να χτίζεται όπως microια αψίδα Η laquoκλείδαraquo θα είναι σαν να κρέmicroεται στον αέρα αν δεν υποστηρίζεται από τους άλλους αψιδόλιθους Όλα τα κεφάλαια αυτού του βιβλίου στρέφονται κατά κάποιον τρόπο προς το κέντρο του προβλήmicroατος αλλά και στηρίζονται από τον σκελετό του κτιρίου Τα όρια της microίmicroησης που προκύπτουν από το εκφραστικό microέσο και το laquoσχήmicroαraquo οι σχέσεις φόρmicroας και λειτουργίας στην εικονοπλασία και πάνω απrsquo όλα η σηmicroασία της συmicromicroετοχής του θεατή για τη διαλεύκανση των αmicroφισηmicroιών δικαιώνουν τελικά την τολmicroηρή πρόταση ότι η τέχνη έχει ιστορία επειδή οι ψευδαισθήσεις της τέχνης δεν είναι microόνον ο καρ-πός της ανάλυσης των φαινοmicroένων από τον καλλιτέχνη αλλά και τα απαραί-τητα εργαλεία για microια τέτοια ανάλυση Ελπίζω ότι ο αναγνώστης δεν θα κλείσει το βιβλίο σε αυτό το σηmicroείο αλλά θα microε ακολουθήσει στη δοκιmicroή και την εφαρmicroογή αυτής της προσέγγισης στη φυσιογνωmicroική έκφραση και ακό-microα παραπέρα έως τα όρια της αισθητικής αυτής της Γης της Επαγγελίας που microόνο φευγαλέα θα microπορέσει να τη δει από microακριά

Καταλαβαίνω πως οι microακροσκελείς αναφορές στις θεωρίες της αντίληψης είναι κάπως κουραστικές για τον αναγνώστη που θέλει να φτάνει πάντοτε στην

70 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

καρδιά αυτού που ονοmicroάζουmicroε τέχνη Ωστόσο πιστεύω πως προκειmicroένου να συζητηθούν τα ζωτικά προβλήmicroατα της τέχνης απαιτείται πάντοτε να ξεκα-θαρίσει το ευρύτερο τοπίο Αυτή microου η πεποίθηση ενισχύεται απrsquo όσα γράφει ο microακαρίτης φίλος microου Ernst Kris ndashmicroε τον οποίο συχνά συζητούσα όλα αυτά τα ζητήmicroαταndash στο βιβλίο του Ψυχαναλυτικές αναζητήσεις στην τέχνη83

laquoΈχουmicroε πλέον συνειδητοποιήσει ότι η τέχνη δεν παράγεται σε κενό αέρος ότι όλοι οι καλλιτέχνες έχουν προδρόmicroους και πρότυπα αποτελώντας όπως και οι επιστήmicroονες microέρη microιας παράδοσης και δουλεύοντας σε συγκεκριmicroένο πάντοτε πλαίσιο προβληmicroάτων Ο βαθmicroός στον οποίο ελέγχει κανείς τα εκ-φραστικά του microέσα και η ελευθερία ndashσε ορισmicroένες τουλάχιστον περιόδουςndash να τροποποιεί αυτό το αυστηρό πλαίσιο αποτελούν προφανώς microέρος microιας περίπλο-κης κλίmicroακας microε την οποία microετράmicroε την επιτυχία Η ψυχανάλυση από την πλευρά της λίγα πράγmicroατα έχει συνεισφέρει έως τώρα στην κατανόηση αυτού του πλαισίου Η ψυχολογία του καλλιτεχνικού ύφους δεν έχει γραφτεί ακόmicroηraquo

Το κενό που επισηmicroαίνει ο Kris δεν πρόκειται φυσικά να καλυφθεί microε τα κεφάλαια που ακολουθούν Το laquoαίνιγmicroα του ύφουςraquo microπορεί να απαντηθεί microόνον από την ψυχολογία της αναπαράστασης Υπάρχουν πάντοτε οι ανεξιχνίαστες πιέσεις της microόδας και τα microυστήρια του γούστου84 Αν όmicroως θέλουmicroε κάποτε να κατανοήσουmicroε τις επιπτώσεις αυτών των παραγόντων στην αναπαράστα-ση και κατrsquo επέκταση στην τέχνη πρέπει πρώτα να αναζητήσουmicroε microια απά-ντηση στα απλούστερα ερωτήmicroατα που θέτει το σκίτσο του Αλαίν

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 57

Ένας άλλος ιστορικός της τέχνης στη Βιέννη ο Franz Wickhoff επιχείρη-σε την ίδια ακριβώς εποχή να απαλλάξει microια ολόκληρη περίοδο από το στίγ-microα της παρακmicroής Το 1895 ο Wickhoff microε τη συνεργασία του Wilhelm Ritter von Hartel δηmicroοσίευσε ένα πολύτιmicroο χειρόγραφο της Ύστερης Αρχαιότητας το Vienna Genesis θέλοντας να αποδείξει πως το θεωρούmicroενο παρακmicroιακό και κατώτερο ύφος της ρωmicroαϊκής αυτοκρατορικής τέχνης αδικείται από τους χαρακτηρισmicroούς αυτούς όσο και τα πρόσφατα την εποχή εκείνη έργα των ιmicroπρεσιονιστών43 Η τέχνη των Ρωmicroαίων κατέληγε ο Wickhoff ήταν τόσο laquoπροοδευτικήraquo στο θέmicroα της οπτικής υποκειmicroενικότητας όσο και η τέχνη του τέλους του 19ου αιώνα

Ο Riegl βασίστηκε σε αυτή την ερmicroηνεία για να προχωρήσει σε microια ακόmicroα τολmicroηρή γενίκευση Το 1901 ξεκαθάρισε τη θέση του σε σχέση microε τις πολυ-συζητηmicroένες θεωρίες του Hildebrand44 Ο ιστορικός microπορούσε να δεχτεί την ψυχολογική ανάλυση του Hildebrand αλλά όχι και να συmicromicroεριστεί τις καλ-λιτεχνικές του προτιmicroήσεις Η αναφορά στην αφή δεν ήταν ούτε καλύτερη ούτε χειρότερη από την αναφορά στην όραση Έχοντας αναλάβει να δηmicroοσιεύ-σει αρχαιολογικά ευρήmicroατα από την περίοδο της Ύστερης Αρχαιότητας ο Riegl έγραψε το περιώνυmicroο βιβλίο του Υστερορωmicroαϊκές καλές και εφαρmicroοσmicroένες τέχνες45 την πιο φιλόδοξη ίσως προσπάθεια που έγινε ποτέ να ερmicroηνευτεί η πορεία της τέχνης microε βάση τις αλλαγές στον τρόπο αντίληψης της πραγmicroα-τικότητας

Πρόκειται για βιβλίο που δύσκολα διαβάζεται και συνοψίζεται Ο βασικός πάντως ισχυρισmicroός του Riegl είναι ότι η τέχνη της Αρχαιότητας ενδιαφερόταν πάντοτε για την απόδοση microάλλον microεmicroονωmicroένων αντικειmicroένων παρά του κόσmicroου στην απεραντοσύνη του Η πιο ακραία έκφανση αυτής της τάσης είναι η Αι-γυπτιακή τέχνη Εδώ τα πράγmicroατα αποδίδονται όπως τα αντιλαmicroβάνεται η αφή η πιο laquoαντικειmicroενικήraquo δηλαδή αίσθηση που αναφέρεται στο microόνιmicroο σχή-microα των πραγmicroάτων ανεξάρτητα από τη microεταβαλλόmicroενη οπτική γωνία Αυτός είναι ίσως και ο λόγος που οι Αιγύπτιοι απέφευγαν να αποδίδουν την τρίτη δι-άσταση αφού κάθε έννοια προοπτικής σηmicroαίνει και εισαγωγή ενός υποκειmicroε-νικού στοιχείου Το βήmicroα προς την τρίτη διάσταση έγινε microε τους Έλληνες Μόνον ωστόσο κατά την τρίτη και τελευταία περίοδο της τέχνης της Αρχαι-ότητας (στην Ύστερη Αρχαιότητα) αναπτύχθηκε ένας αmicroιγώς οπτικός τρόπος απόδοσης των αντικειmicroένων όπως αυτά φαίνονται από απόσταση Αυτή η πρόοδος εmicroφανίζεται παραδόξως στον σύγχρονο θεατή σαν οπισθοδρόmicroηση αφού τα σώmicroατα δείχνουν πλέον επίπεδα και άmicroορφα και αφού αποδίδονται

58 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

microόνο microεmicroονωmicroένα αντικείmicroενα αποκοmicromicroένα απrsquo ότι τα περιβάλλει σε ασαφώς σκιώδες ή χρυσό φόντο Και όmicroως στο πλαίσιο της παγκόσmicroιας ιστορίας η τέχνη της Ύστερης Αρχαιότητας δεν αποτελούσε παρακmicroή αλλά αναγκαία microεταβατική φάση Η εmicroφάνιση των γερmicroανικών φύλων στο προσκήνιο που ο Riegl τα θεωρούσε πιο επιρρεπή στην υποκειmicroενικότητα επέτρεψε στην τέχνη να συνεχίσει τους microετασχηmicroατισmicroούς της σε όλο και ανώτερο επίπεδο να πε-ράσει τελικά από την απτική αντίληψη του τριδιάστατου χώρου (Αναγέννηση) σε microια περαιτέρω ενίσχυση της εικαστικής υποκειmicroενικότητας (Μπαρόκ) και στον θρίαmicroβο των αmicroιγώς οπτικών ερεθισmicroάτων (Ιmicroπρεσιονισmicroός)46

laquoΚάθε ύφος αποσκοπεί στην πιστή απόδοση της φύσης και σε τίποτε άλλο

απλώς η αντίληψη που το κάθε ύφος έχει για τη φύση είναι διαφορετικήhellipraquo Η επιmicroονή microε την οποία ο Riegl προσπαθεί να αποδώσει όλες τις υφολογικές αλλαγές (στην αρχιτεκτονική τη γλυπτική τη ζωγραφική τη διακόσmicroηση) στην ίδια αρχή είναι συχνά αξιοθαύmicroαστη Αυτή όmicroως η προσκόλλησή του σε microία και microόνη ερmicroηνευτική αρχή τον παρέσυρε στην προεπιστηmicroονική συνή-θεια που συνοδεύει όλα τα microονιστικά ερmicroηνευτικά σχήmicroατα στην παγίδα της microυθοποίησης του όρου-κλειδί Η laquoθέληση προς τη microορφήraquo το Kunstwollen γίνεται έτσι laquoτο φάντασmicroα στη microηχανήraquo που οδηγεί τους τροχούς της καλ-λιτεχνικής εξέλιξης σύmicroφωνα microε κάποιους laquoαδήριτους νόmicroουςraquo Όπως γράφει και ο Meyer Schapiro οι ερmicroηνείες του Riegl laquohellipείναι ασαφείς και συχνά αυ-θαίρετες Κάθε σηmicroαντική φάση αντιστοιχεί σε microια φυλετική προδιάθεσηhellip Κάθε λαός παίζει έναν προδιαγεγραmicromicroένο ρόλο και αποσύρεται όταν τελειώσει η αποστολή τουhellipraquo47

Εύκολα αντιλαmicroβάνεται κανείς ότι παρόmicroοιες απόψεις για την ιστορία της τέχνης αποτελούν σε microεγάλο βαθmicroό αναβίωση των ροmicroαντικών εκείνων laquomicroυ-θολογιώνraquo που κορυφαία τους στιγmicroή αποτελεί η φιλοσοφία της ιστορίας του Χέγκελ Για την Κλασική Αρχαιότητα και την Αναγέννηση η ιστορία της τέχνης αντανακλούσε την πρόοδο στη χρήση του εκφραστικού microέσου Με αυτή την έννοια και οι ίδιες οι τέχνες αντιmicroετωπίζονταν microερικές φορές microε όρους παιδικής ηλικίας ωριmicroότητας και παρακmicroής48 Οι ροmicroαντικοί όmicroως είδαν την ιστορία γενικότερα σαν το microεγάλο έπος της ανέλιξης της ανθρωπότητας από την παιδική ηλικία στην ωριmicroότητα Η τέχνη αντιmicroετωπίστηκε σαν laquoέκφρα-ση της εποχήςraquo και σαν σύmicroπτωmicroα της φάσης στην οποία έχει φτάσει το Παγκόσmicroιο Πνεύmicroα σε κάθε συγκεκριmicroένη χρονική περίοδο49 Σε αυτό το πλαίσιο ο Γερmicroανός φυσικός Carl Gustav Carus προηγήθηκε ουσιαστικά του Riegl ερmicroηνεύοντας την ιστορία της τέχνης σαν πορεία από την αφή στην

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 59

όραση Συνηγορώντας υπέρ της αναγνώρισης της τοπιογραφίας ως της microε-γάλης τέχνης του microέλλοντος δεν δίστασε να επικαλεστεί τους νόmicroους της ιστορικής νοmicroοτέλειας laquoΣε κάθε οργανισmicroό η ανάπτυξη των αισθήσεων αρ-χίζει microε την αφή Οι πιο λεπτές αισθήσεις της ακοής και της όρασης εmicroφανί-ζονται microε την τελειοποίηση του οργανισmicroού Με τον ίδιο σχεδόν τρόπο η αν-θρωπότητα ξεκίνησε microε τη γλυπτική Ότι έφτιαχνε ο άνθρωπος έπρεπε να είναι συmicroπαγές ογκώδες απτό Γιrsquo αυτό και η ζωγραφικήhellip εmicroφανίζεται πάντοτε σε microεταγενέστερη φάσηhellip Η τοπιογραφίαhellip προϋποθέτει υψηλό επί-πεδο ανάπτυξηςraquo50

Έχω εξηγήσει σε άλλα microου κείmicroενα γιατί θεωρώ εξαιρετικά επικίνδυνο το να βασίζεται η ιστορία της τέχνης σε microυθολογικές ερmicroηνείες51 Η συνήθεια να microιλά κανείς microε έννοιες όπως laquoανθρωπότηταraquo laquoφυλέςraquo laquoεποχέςraquo κλπ εξα-σθενίζει την αντίσταση του microυαλού σε laquoολοκληρωτικέςraquo τάσεις και συνήθειες Για να φανεί ότι δεν υποστηρίζω κάτι τέτοιο αβασάνιστα θα microπορούσα να αναφέρω τα διδάγmicroατα που ο Hans Sedlmayr συνιστά στον αναγνώστη να βγάλει διαβάζοντας τον Riegl ndash για τα δοκίmicroια του οποίου έγραψε microια εισαγω-γή το 192752

Έχοντας εκθέσει ότι θεωρεί laquoπεmicroπτουσίαraquo της θεωρίας του Riegl ο Sedl-mayr περνά στην απαρίθmicroηση των εσφαλmicroένων απόψεων ορισmicroένων επιγόνων του οι οποίες θα πρέπει να απορριφθούν ως αβάσιmicroες Μια από αυτές τις από-ψεις είναι ότι laquomicroόνον τα άτοmicroα είναι πραγmicroατικά ενώ οι οmicroάδες και οι πνευ-microατικές κοινότητες αποτελούν απλώς αφηρηmicroένες έννοιεςraquo Κατά συνέπεια πρέπει επίσης να απορρίψουmicroε laquoτην πίστη στον ενιαίο και αmicroετάβλητο χαρα-κτήρα της ανθρώπινης φύσης και λογικήςraquo καθώς και την ιδέα ότι laquoη φύση παραmicroένει πάντοτε η ίδια και απλώς απεικονίζεται microε διάφορους τρόπουςraquo Τέλος πρέπει να αρνηθούmicroε την αιτιοκρατική ανάλυση της ιστορίας laquoπου αντιλαmicroβάνεται την ιστορική αλλαγή σαν αλυσίδα αιτίων και αποτελεσmicroά-τωνraquo Η laquoνοηmicroατοδοτηmicroένη αυτο-κίνηση του Πνεύmicroατος που οδηγεί σε αυ-θεντικά ιστορικά σύνολα γεγονότωνraquo είναι κάτι υπαρκτό

Τυχαίνει να είmicroαι φανατικός υπέρmicroαχος όλων εκείνων των laquoξεπερασmicroένωνraquo ιδεών τις οποίες ο Sedlmayr το 1927 παρακινούσε ένα εύπιστο κοινό να απορ-ρίψει συνηγορώντας παράλληλα υπέρ ενός ιστορικισmicroού έντονα επηρεασmicroένου από τον Σπένγκλερ Όπως γράφει και ο Κ Ρ Πόππερ στο βιβλίο του Η ένδεια του ιστορικισmicroού laquo∆εν συmicroπαθώ καθόλου αυτά τα ldquoπνεύmicroαταrdquo ούτε τα ιδεα-λιστικά τους πρωτότυπα ούτε τις διαλεκτικές και υλιστικές τους ενσαρκώ-σεις Αντίθετα αισθάνοmicroαι απόλυτα αλληλέγγυος microε όσους τα περιφρονούν

60 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Αισθάνοmicroαι ωστόσο ότι microαρτυρούν την ύπαρξη ενός κενού ενός χώρου που η κοινωνιολογία οφείλει να καλύψει microε κάτι πιο απτό όπως microια ανάλυση των προβληmicroάτων που τίθενται στο πλαίσιο microιας παράδοσηςraquo Το ύφος είναι κατά τη γνώmicroη microου microια από τις εκφάνσεις αυτών των παραδόσεων Στον βαθmicroό που δεν έχουmicroε κάποια καλύτερη ερmicroηνεία να προσφέρουmicroε η ύπαρξη οmicroοιό-microορφων τρόπων αναπαράστασης του κόσmicroου ωθεί προς την εύκολη εξήγηση ότι αυτή η ενότητα θα πρέπει να οφείλεται σε κάποιο υπερατοmicroικό πνεύmicroα το laquoπνεύmicroα της εποχήςraquo ή το laquoπνεύmicroα της φυλήςraquo53

∆εν αρνούmicroαι φυσικά ότι οι ιστορικοί όπως και όλοι οι microελετητές ανθρώπι-νων οmicroάδων ανακαλύπτουν συχνά κοινές στάσεις κοινές πεποιθήσεις ή κοινά γούστα που θα microπορούσαν να θεωρηθούν η κυρίαρχη (σε microια τάξη microια γενιά ένα έθνος) νοοτροπία και αντίληψη Ούτε βέβαια αmicroφισβητώ ότι οι αλλαγές στο διανοητικό κλίmicroα και το γούστο ή στη microόδα αντανακλούν κοινωνικές αλ-λαγές και ότι η διερεύνηση των σχέσεων αυτών microπορεί να παρουσιάζει σηmicroα-ντικό ενδιαφέρον Τόσο όmicroως ο Riegl όσο και οι επίγονοί του και οι ερmicroηνευτές του (όπως ο Worringer ο Dvo aacutek και ο Sedlmayr) εκτός από πλείστα όσα ιστορικά ζητήmicroατα που ανακύπτουν αυτό για το οποίο αισθάνονται κατrsquo εξο-χήν περήφανοι είναι τελικά και το microοιραίο τους microειονέκτηmicroα απορρίπτοντας την έννοια της δεξιότητας και τη σηmicroασία της όχι microόνον αγνοούν κρίσιmicroες πλευρές της καλλιτεχνικής δηmicroιουργίας αλλά κάνουν αδύνατη και τη διαmicroόρ-φωση microιας έγκυρης ψυχολογίας των υφολογικών αλλαγών κάτι που περιλαmicro-βάνεται οπωσδήποτε στις φιλοδοξίες τους54

Η ιστορία του γούστου και της microόδας είναι microια ιστορία προτιmicroήσεων και επιλογών microεταξύ εναλλακτικών λύσεων Η απόρριψη των ακαδηmicroαϊκών συmicro-βάσεων της εποχής τους από τους Προραφαηλίτες όπως και ο laquoιαπωνισmicroόςraquo της Αρ Νουβώ αποτελούν χαρακτηριστικά παραδείγmicroατα Παρόmicroοιες αλλα-γές σε ένα ύφος και στο κύρος που αυτό έχει microπορούν να περιγραφούν και microε όρους laquoθέλησης προς τη microορφήraquo ndash άλλωστε κανείς δεν αmicroφιβάλλει ότι απο-τελούσαν συmicroπτώmicroατα ενός ευρύτερου συνόλου τάσεων και διαθέσεων Ωστό-σο αυτό που microας ενδιαφέρει εδώ από microεθοδολογική άποψη είναι ότι microια επιλο-γή εκφράζει κάτι συνολικότερο microόνον αν microπορούmicroε να ανασυστήσουmicroε τις συνθήκες και τις διαδικασίες της Ο πλοίαρχος που θα microπορούσε να εγκατα-λείψει το πλοίο του αλλά προτίmicroησε να βυθιστεί microαζί του ήταν προφανώς ηρω-ικός microπορεί όmicroως και αυτός που κοιmicroόταν στην καmicroπίνα του και πνίγηκε να ήταν εξίσου ηρωικός αλλά δεν θα το microάθουmicroε ποτέ Αν θέλουmicroε να αντιmicroετω-πίζουmicroε το ύφος ως σύmicroπτωmicroα κάποιων γενικότερων (ενδεχοmicroένως πολύ εν-

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 61

διαφερουσών) καταστάσεων χρειαζόmicroαστε αναγκαστικά microια θεωρία των εναλ-λακτικών λύσεων και εκδοχών Αν κάθε αλλαγή είναι αναπόφευκτη και συνο-λική δεν υπάρχει τίποτε για να συγκρίνουmicroε καmicroιά κατάσταση για να ανασυστήσουmicroε κανένα σύmicroπτωmicroα και καmicroιά έκφραση για να διερευνήσουmicroε Σε αυτή την περίπτωση η αλλαγή αποτελεί σύmicroπτωmicroα τηςhellip αλλαγής και για να συγκαλυφθεί αυτή η ταυτολογία επιστρατεύεται κάποιο microεγαλεπήβο-λο εξελικτικό σχήmicroα Αυτό συνέβη όχι microόνο microε τον Riegl αλλά και microε πολλούς από τους επιγόνους του Λίγοι είναι σήmicroερα οι ιστορικοί και ακόmicroα λιγότεροι οι ανθρωπολόγοι που πιστεύουν ότι η ανθρωπότητα έχει υποστεί κάποια εmicro-φανή βιολογική αλλαγή από τη microια ιστορική περίοδο στην άλλη Ακόmicroα όmicroως και εκείνοι που θα δέχονταν ότι υπάρχει κάποια ανεπαίσθητη βαθmicroιαία γενε-τική διαφοροποίηση της ανθρωπότητας δεν θα δέχονταν ποτέ την άποψη ότι ο άνθρωπος άλλαξε τα τελευταία 3000 χρόνια (περίοδο που αντιστοιχεί σε περίπου εκατό γενιές) τόσο όσο η τέχνη του και το ύφος του55

V

Ο εξελικτισmicroός είναι νεκρός αλλά τα γεγονότα που τροφοδοτούν τον microύθο του δεν είναι εύκολο ακόmicroα και σήmicroερα να αγνοηθούν Ένα από αυτά τα γεγονότα είναι η συγγένεια ανάmicroεσα στην παιδική και την πρωτόγονη τέχνη Για τον microη ιδιαίτερα υποψιασmicroένο η συγγένεια αυτή οδηγεί στο εσφαλmicroένο δίληmicromicroα ότι οι πρωτόγονοι είτε δεν microπορούσαν να προχωρήσουν περισσότερο γιατί διέθεταν τη δεξιότητα ενός παιδιού microόνο είτε ότι δεν ήθελαν να προχωρήσουν περισσότερο γιατί εξακολουθούσαν να έχουν νοοτροπία παιδιού Και οι δυο αυτές υποθέσεις είναι προφανώς λάθος καθώς στηρίζονται στη σιωπηλή παραδοχή πως ότι είναι εύκολο για microας ήταν και πάντοτε εύκολο Ένα από τα σηmicroαντικότερα και microονιmicroότερα κέρδη από την επαφή της ιστορίας της τέχνης microε την ψυχολογία της αντίληψης είναι κατά τη γνώmicroη microου ότι δεν είmicroαστε πλέον υποχρεωmicroένοι να πιστεύουmicroε κάτι τέτοιο Στην πραγmicroατικότητα έστω και αν λυπάmicroαι για την κακή χρήση αυτής της προσέγγισης από τον ιστορικισmicroό οmicroολογώ πως νοσταλγώ κάπως την τόλmicroη των αισιόδοξων στοχαστών του 19ου αιώνα Ίσως αυτό να οφείλεται και στο ότι είχα την τύχη να διδαχτώ από τέτοια τολmicroηρά πνεύmicroατα που στις αρχές του 20ού αιώνα προσπαθούσαν να απαντήσουν στο ερώτηmicroα γιατί η τέχνη έχει ιστορία Ένας από αυτούς ήταν και ο Emanuel Loewy του οποίου η περιώνυmicroη microελέτη Η απόδοση της φύσης στην Πρώιmicroη

62 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Ελληνική τέχνη εκδόθηκε το 190056 Σε αυτό το βιβλίο περιέχεται κατά τη γνώmicroη microου ότι καλύτερο microπορεί να αντλήσει κανείς από τον εξελικτισmicroό

Ο Loewy επηρεάστηκε επίσης από τον Hildebrand και την ψυχολογία των αισθητηριακών δεδοmicroένων Όπως και αρκετοί άλλοι κριτικοί της ίδιας περιόδου ο Hildebrand απέδιδε τις ιδιοmicroορφίες της παιδικής τέχνης σε ασαφείς εικόνες microνήmicroης57 Οι εικόνες αυτές θεωρούνταν κατάλοιπα αισθητηριακών εντυπώ-σεων που καταγράφονται στη microνήmicroη όπου και συmicroπυκνώνονται σε χαρακτη-ριστικά σχήmicroατα microε τον ίδιο λίγο πολύ τρόπο που σχηmicroατίζονται χαρακτηρι-στικές εικόνες microε τη διαδοχική υπέρθεση πολλών φωτογραφιών Σε αυτή τη διαδικασία υποστήριζε ο Loewy η microνήmicroη αποβάλλει τα χαρακτηριστικά γνω-ρίσmicroατα των αντικειmicroένων όλα εκείνα τα στοιχεία που τους δίνουν την ιδιαί-τερη microορφή τους Ο πρωτόγονος καλλιτέχνης όπως και το παιδί ξεκινά από αυτές τις εικόνες microνήmicroης Έτσι θα προσπαθήσει να αποδώσει το ανθρώπινο σώmicroα microετωπικά τα άλογα σε πλάγια όψη τις σαύρες όπως φαίνονται από ψηλά Η ανάλυση του Loewy για αυτές τις αρχαϊκές microεθόδους γίνεται και σήmicroερα εν πολλοίς δεκτή αν και πρόκειται για κυκλική σε microεγάλο βαθmicroό εξή-γηση Αφού ο πρωτόγονος καλλιτέχνης δεν αντιγράφει προφανώς τον εξωτε-ρικό κόσmicroο αντιγράφει κάποιον αόρατο εσωτερικό κόσmicroο νοητικών εικόνων Η microόνη ωστόσο απόδειξη για την ύπαρξη αυτών των εικόνων προέρχεται απόhellip την τέχνη των πρωτογόνων Κανείς microας δεν έχει πιστεύω στο microυαλό του τις σχηmicroατικές παραστάσεις ανθρώπινων σωmicroάτων αλόγων ή σαυρών που υπαινίσσεται η θεωρία του Loewy Για τον καθένα από microας αυτές οι λέξεις παραπέmicroπουν και σε κάτι διαφορετικό ενώ θα υπάρχουν πάντοτε και κάποια φευγαλέα γεγονότα που δεν θα microπορούν να αναπαραχθούν microε ολοκληρωmicroένο τρόπο Οι επιφυλάξεις αυτές δεν αναιρούν πάντως την αξία των αναλύσεων του Loewy για τα κοινά στοιχεία στην τέχνη των παιδιών των ακαλλιέργητων ενηλίκων και των πρωτογόνων Ο Loewy στρέφοντας την προσοχή του όχι πλέον στην εξέλιξη της ανθρωπότητας γενικά αλλά στην πρώτη φορά που τα κοινά αυτά στοιχεία άρχισαν microεθοδικά να απορρίπτονται (στην Αρχαϊκή τέχνη στην Ελλάδα) ανέδειξε τη σηmicroασία των δυνάmicroεων εκείνων που πρέπει να υπερβεί microια τέχνη αν θέλει να πετύχει την ψευδαίσθηση της πραγmicroατικότητας Καθένα από αυτά τα βήmicroατα εmicroφανίζεται σαν κατάκτηση microιας άγνωστης έως τότε περιοχής που η νέα παράδοση εικονοπλασίας πρέπει να διασφαλίσει και να κατοχυρώσει Αυτή είναι και η αιτία που τα νέα καλλιτεχνικά πρότυπα δείχνουν πάντοτε ανεξήγητη (microε όρους laquoαισθητηριακών εντυπώσεωνraquo) ανθε-κτικότητα

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 63

Ο δάσκαλός microου στην ιστορία της τέχνης ο Julius von Schlosser έδειχνε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τον ρόλο των laquoτύπωνraquo ή ακόmicroα και των στερεοτύπων στην καλλιτεχνική παράδοση Ξεκινώντας από τη microελέτη παλαιών νοmicroισmicroά-των σύντοmicroα πέρασε στη microελέτη της Μεσαιωνικής τέχνης όπου οι microεταβο-λές των laquoτύπωνraquo είναι εmicroφανείς Το πρόβληmicroα της χρήσης των laquoπροηγούmicroε-νων τύπωνraquo στη Μεσαιωνική τέχνη δεν έπαψε ποτέ να γοητεύει τον Schloss-er παρά το ότι η επίδραση του Κρότσε τον έκανε ολοένα και πιο επιφυλακτικό απέναντι στις ψυχολογικές ερmicroηνείες (όσοι γνωρίζουν τις σκέψεις του στα ζητήmicroατα αυτά θα αναγνωρίσουν κάποια από τα αγαπηmicroένα του θέmicroατα σε αυτό το βιβλίο)58

Ότι έκανε ο Schlosser για τον Μεσαίωνα ο σύγχρονός του Aby Warburg το έκανε για την Αναγέννηση στην Ιταλία Εmicroβαθύνοντας συνεχώς στο πρό-βληmicroα τι ακριβώς αναζητούσε η Αναγέννηση στην Κλασική Αρχαιότητα ο Warburg οδηγήθηκε στην ανάλυση του ύφους της Αναγέννησης microε βάση την υιοθέτηση microιας νέας εικαστικής γλώσσας Πρόσεξε ότι τα δάνεια των καλλι-τεχνών της Αναγέννησης από την Κλασική γλυπτική δεν ήταν τυχαία αλλά αντιθέτως εmicroφανίζονταν όπου ο καλλιτέχνης αισθανόταν την ανάγκη microιας ιδιαίτερα εκφραστικής κίνησης ή χειρονοmicroίας (αυτό που ο Warburg αποκάλε-σε τελικά Pathosformel)59 Ιδιαίτερη εντύπωση προκάλεσε η επιmicroονή του Warburg στην άποψη ότι οι καλλιτέχνες του 15ου αιώνα που έως τότε θεω-ρούνταν υπέρmicroαχοι της απλής καθαρής παρατήρησης πολύ συχνά κατέφευ-γαν σε προϋπάρχοντες laquoτύπουςraquo Βοηθούmicroενοι και από την αύξηση του ενδι-αφέροντος για τα εικονογραφικά πρότυπα οι επίγονοι του Warburg κατέληγαν όλο και περισσότερο στη διατύπωση ότι η εξάρτηση από την παράδοση είναι ο κανόνας ακόmicroα και στα έργα εκείνα της Αναγέννησης και του Μπαρόκ που έως τότε θεωρούνταν νατουραλιστικά Σήmicroερα η microελέτη αυτής της συνέχει-ας έχει αντικαταστήσει σε microεγάλο βαθmicroό το παλαιότερο ενδιαφέρον για το ύφος και την εξέλιξή του60

Στο γοητευτικό του έργο Η ψυχολογία της τέχνης ο Αντρέ Μαλρό κατα-πιάνεται microε τη σηmicroασία αυτών των διαπιστώσεων61 Υπάρχει πολύς Χέγκελ και πολύς Σπένγκλερ στους ύmicroνους του Μαλρό προς τον microύθο και την αλλαγή αλλά και ριζική αmicroφισβήτηση της άποψης ότι το ύφος και η τεχνοτροπία του παρελθόντος αντικατοπτρίζει ουσιαστικά τον τρόπο microε τον οποίο οι καλλιτέχνες laquoέβλεπανraquo τον κόσmicroο Ο Μαλρό ξέρει πως η τέχνη γεννιέται από την τέχνη και όχι από τη φύση Παρrsquo όλη ωστόσο τη γοητεία του και παρά τις εmicroπνευ-σmicroένες ψυχολογικές του επισηmicroάνσεις το βιβλίο του Μαλρό δεν καταφέρνει να

64 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

microας δώσει αυτό που ο τίτλος του υπόσχεται microια ψυχολογία της τέχνης Εξα-κολουθούmicroε να microην έχουmicroε microια ικανοποιητική εξήγηση για το σκίτσο του Αλαίν [1] Ίσως όmicroως να είmicroαστε καλύτερα προετοιmicroασmicroένοι απrsquo ότι ο Riegl για να αποπειραθούmicroε microια τέτοια εξήγηση Γνωρίζουmicroε πλέον αρκετά για την επιρροή των συmicroβάσεων και τη δύναmicroη των παραδόσεων στα διάφορα γνωσιακά πεδία Οι ιστορικοί έχουν microελετήσει την επίδραση κάποιων προτύπων στον χρονικο-γράφο που επιδιώκει να καταγράψει τα πρόσφατα γεγονόταmiddot microελετητές της λογοτεχνίας όπως ο Ernst Robert Curtius έχουν επισηmicroάνει τον ρόλο των πα-ραδοσιακών κοινών τόπων στην ποίηση62 Είναι λοιπόν η ώρα να προσεγγίσει κανείς το πρόβληmicroα του ύφους και πάλι εξοπλισmicroένος όmicroως microε τις σχετικά πρόσφατες γνώσεις για τη δύναmicroη των παραδόσεων

Αντιλαmicroβάνοmicroαι ότι αυτή η εmicromicroονή στην ανθεκτικότητα των συmicroβάσεων στον ρόλο των laquoτύπωνraquo και των στερεοτύπων στην τέχνη θα συναντήσει την επιφυλακτικότητα όσων δεν έχουν δουλέψει σε αυτό το πεδίο Μια πάγια σχε-δόν κατηγορία κατά της ιστορίας της τέχνης είναι ότι επικεντρώνει το ενδια-φέρον της στην αναζήτηση επιδράσεων παραγνωρίζοντας έτσι το laquomicroυστήριοraquo της δηmicroιουργικότητας Όmicroως αυτό δεν είναι πάντοτε αλήθεια Όσο περισσό-τερο συνειδητοποιούmicroε την έντονη τάση του ανθρώπου να επαναλαmicroβάνει ότι έχει microάθει τόσο microεγαλύτερος είναι ο θαυmicroασmicroός microας για τα εξαιρετικά εκείνα άτοmicroα που καταφέρνουν να ξεφύγουν από αυτή την έmicroφυτη τάση και να ανοί-ξουν νέους δρόmicroους στους οποίους έρχονται και άλλοι να βαδίσουν

Παρrsquo όλα αυτά συχνά αναρωτιέmicroαι αν τα συmicroπεράσmicroατά microου προκύπτουν πράγmicroατι από τα δεδοmicroένα της ιστορίας της τέχνης αν η ανάγκη του τύπου της laquoφόρmicroουλαςraquo είναι τόσο καθολική όσο πιστεύω Σε ένα όmicroορφο απόσπα-σmicroα από τον Κουιντιλιανό γίνεται λόγος για τη δηmicroιουργικότητα του ανθρώ-πινου microυαλού microε τον καλλιτέχνη να αναφέρεται ως χαρακτηριστικό παράδειγ-microα laquoΠοιος καλλιτέχνης διδάχτηκε ποτέ να αναπαριστά όλα όσα υπάρχουν στη φύση hellipΠοιος τεχνίτης δεν έχει κατασκευάσει ένα σκεύος σε σχήmicroα που δεν έχει δει ποτέ τουraquo63

Πρόκειται σίγουρα για ενδιαφέρουσα παρατήρηση που όmicroως παραβλέπει το γεγονός ότι το νέο σκεύος θα ανήκει λίγο-πολύ στην ίδια οικογένεια microορφών microε αυτές που γνωρίζει ο τεχνίτης ότι η αναπαράσταση laquoόλων όσα υπάρχουν στη φύσηraquo εκ microέρους του θα συνδέεται πάντοτε microε τις αναπαραστάσεις εκείνες που οι δάσκαλοί του του κληροδότησαν64 Κανένας ιστορικός της τέχνης δεν microπορεί να υποτιmicroήσει την επίδραση του ύφους και πολύ λιγότερο βέβαια ο ιστορικός εκείνος που χαρτογραφεί τον microακρύ δρόmicroο προς την ψευδαίσθηση

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 65

VI

Για να απαντήσει κανείς σε αυτά τα κρίσιmicroα ερωτήmicroατα της επιστήmicroης microας δεν αρκεί πιστεύω να επαναλαmicroβάνει απλώς την παλαιά διάκριση σε laquoόρασηraquo και laquoγνώσηraquo ή να επιmicroένει πως κάθε αναπαράσταση γενικά βασίζεται σε συmicroβάσεις Πρέπει να αναλυθεί microέσα από νέο πρίσmicroα και microε ψυχολογικούς όρους τι ακριβώς περιλαmicroβάνει η διαδικασία της εικονοπλασίας και της ανά-γνωσης των εικόνων Σε αυτό ακριβώς το σηmicroείο εmicroφανίζεται ένα τεράστιο εmicroπόδιο Η απλή ψυχολογία στην οποία στηρίζονταν microε τόση σιγουριά ο Bar-ry και ο Ράσκιν ο Riegl και ο Loewy δεν υπάρχει πλέον για να microας καθοδη-γήσει Τα προβλήmicroατα που συνδέονται microε τη διαδικασία της αντίληψης είναι σήmicroερα τόσο microεγάλα και πολύπλοκα ώστε κανείς δεν θα microπορούσε να ισχυριστεί ότι τα αντιλαmicroβάνεται και τα κατέχει πλήρως

Ο Berenson microπορούσε να ξεκινά την περιήγησή του σε αυτά τα πεδία microε τη φράση laquoη ψυχολογία έχει διαπιστώσειhellipraquo Σήmicroερα λείπει από τα βιβλία που κυκλοφορούν αυτός ο τόνος της βεβαιότητας Ο J J Gibson λχ γράφει στην πολύ ενδιαφέρουσα microελέτη του Η αντίληψη του οπτικού κόσmicroου laquoΟι ση-microερινοί ψυχολόγοι δεν καταλαβαίνουν τι σηmicroαίνει να συλλαmicroβάνεις και να ερευ-νάς νέα χαρακτηριστικά του κόσmicroουraquo65 Ο D O Hebb στο γνωστό του βιβλίο Η οργάνωση της συmicroπεριφοράς φτάνει να υποστηρίξει πως laquoη αντίληψη του microεγέθους της φωτεινότητας και του τόνου microπορεί να ειπωθεί ότι προς το παρόν δεν ερmicroηνεύεται από καmicroιά θεωρίαraquo66 Η δυσκολία αυτή δεν περιορίζε-ται στα βασικά ζητήmicroατα Μιλώντας για τον απροσδόκητο τρόπο microε τον οποίο τα αλληλοεπικαλυπτόmicroενα χρώmicroατα microπορούν να επιδρούν το ένα στο άλλο ndashκάτι που ενδιαφέρει ιδιαίτερα τον ζωγράφοndash ο Ralph Μ Evans γράφει στο βιβλίο του Εισαγωγή στο χρώmicroα laquohellipώσπου να microπορέσουmicroε να εξηγήσουmicroε αυτά τα φαινόmicroενα χωρίς εξεζητηmicroένες υποθέσεις δεν microπορούmicroε να πούmicroε ότι καταλαβαίνουmicroε τον τρόπο microε τον οποίο λειτουργεί η οπτική διαδικασίαraquo67

Κάτω από αυτές τις συνθήκες ίσως είναι παράτολmicroο να επικαλεστούmicroε τα πορίσmicroατα ενός αβέβαιου πεδίου για να εξηγήσουmicroε τις αmicroφιβολίες microας και τις αβεβαιότητές microας Όmicroως η ενθάρρυνση για microια τέτοια απόπειρα προέρχεται ακριβώς από έναν microεγάλο πρωτοπόρο της ψυχολογίας της αντίληψης τον Wolfgang Koumlhler Στις παραδόσεις του microε τίτλο Η δυναmicroική στην ψυχολογία (1940) ο Koumlhler εκθειάζει τις αρετές της laquoκαταπάτησης ξένου εδάφους ως επιστηmicroονικής τεχνικήςraquo

laquoΟι ευτυχέστερες στιγmicroές στην ιστορία της γνώσης είναι όταν γεγονότα

66 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

που έως τότε θεωρούνταν εντελώς ιδιαίτερα συσχετίζονται ξαφνικά microε άλλα από πρώτη microατιά απόmicroακρα και φωτίζονται microε εντελώς νέο τρόπο Για να συmicroβεί κάτι τέτοιο στην ψυχολογία πρέπει να είmicroαστε πάντοτε πληροφορη-microένοι και για άλλα πράγmicroατα εκτός από το καθαυτό αντικείmicroενό microαςhellip Αν η σηmicroερινή κατάσταση της ψυχολογίας microάς προσφέρει έναν θαυmicroάσιο λόγο ndashή microάλλον microια έξοχη ευκαιρίαndash για να επεκτείνουmicroε την περιέργειά microας πέρα από το περιορισmicroένο microας πεδίο δεν θα έπρεπε να προσπαθούmicroε να αδράξουmicroε αυτή την ευκαιρίαraquo68

Ένας τουλάχιστον από τους οπαδούς του Koumlhler άδραξε πάντως την ευ-καιρία και αποτόλmicroησε το πέρασmicroα από την ψυχολογία στην τέχνη Το βιβλίο του Rudolf Arnheim Τέχνη και οπτική αντίληψη69 ασχολείται microε την εικόνα από τη σκοπιά της ψυχολογίας της ολικής microορφής (Gestalt) Η ανάγνωση αυτού του βιβλίου microού έχει προσφέρει πολλά Το κεφάλαιο για την τέχνη των παιδιών microού φάνηκε τόσο διδακτικό ώστε ένιωσα ndashmicroε ανακούφισηndash πως microπορώ πλέ-ον να σταmicroατήσω τις έρευνές microου σε αυτό το πολυσυζητηmicroένο πεδίο Από την άλλη το βιβλίο του Arnheim λέει λίγα πράγmicroατα για τον ιστορικό της τέχνης και το πρόβληmicroα του ύφους Ίσως ο συγγραφέας σπεύδει κάπως να ακολου-θήσει τον Riegl στην laquoαντικειmicroενικότητάraquo του να δικαιώσει τους πειραmicroατι-σmicroούς της τέχνης του 20ού αιώνα η οποία σε microεγάλο βαθmicroό θεωρεί το πρό-βληmicroα της ψευδαίσθησης απλή προκατάληψη των laquoφιλισταίωνraquo Το γεγονός ότι τα πρότυπα της πιστότητας και της αληθοφάνειας αλλάζουν από εποχή σε εποχή δίνει στον Arnheim την ελπίδα ότι laquomicroια νέα αλλαγή στο επίπεδο της πραγmicroατικότητας στην τέχνηraquo θα κάνει τα έργα του Πικάσσο του Μπρακ ή του Κλέε laquoνα microοιάζουν microε τα πράγmicroατα που αναπαριστούνraquo ndash αν αυτό αλη-θεύει δεν αποκλείεται στο microέλλον να δούmicroε διαφηmicroίσεις για microαντολίνα κανά-τες ή άλλα αντικείmicroενα που να κινούνται στο νέο αυτό laquoεπίπεδο πραγmicroατικό-τηταςraquo70

Το βιβλίο του W M Ivins Jr Χαρακτικά και οπτική επικοινωνία71 αποτε-λεί πικρό αντίδοτο σε αυτές τις πνευmicroατικές αναζητήσεις Κατά τον Ivins η ιστορία της αναπαράστασης microπορεί να ενταχθεί στη γενικότερη ιστορία της επιστήmicroης χωρίς καmicroιά αναφορά σε ζητήmicroατα αισθητικής

Σε αυτό το σηmicroείο θα ήθελα επίσης να microνηmicroονεύσω το βιβλίο του Anton Ehrenzweig Η ψυχανάλυση της καλλιτεχνικής όρασης και ακοής72 Η οξυδέρκεια και η τόλmicroη microε την οποία ο συγγραφέας προσπαθεί να εντάξει τα πορίσmicroατα της ψυχολογίας της Gestalt σε ένα σύστηmicroα φροϋδικών ιδεών αξίζει κάθε προ-σοχή και κάθε σεβασmicroό Ο Ehrenzweig δεν κάνει το λάθος να υποτιmicroήσει τις

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 67

δυνάmicroεις που έχει να αντιmicroετωπίσει ο επιστηmicroονικός νατουραλισmicroός στην τέ-χνη Μας δίνει ενδιαφέρουσες περιγραφές του οπτικού χάους που προσπαθεί να υποτάξει η τέχνη αλλά δεν αποφεύγει και αυτός κατά τη γνώmicroη microου την άρνηση να microελετήσει κάποια πειράmicroατα microε την αντικειmicroενική πραγmicroατικότη-τα όπως δεν αποφεύγει και την προσφυγή σε εξελικτικιστικές ερmicroηνείες

Τα τρία βιβλία που ανέφερα δείχνουν ότι εκκρεmicroούν κάποια προβλήmicroατα που ζητούν τις λύσεις τους Έχοντας ήδη προχωρήσει τη δουλειά microου όταν κυκλο-φόρησαν τα τρία βιβλία δεν microπορώ να ισχυριστώ πως οι κρίσεις microου για αυτά είναι ανεπηρέαστες Έτσι ή αλλιώς πιστεύω πως τα εν λόγω έργα δείχνουν ότι είναι πιεστική ανάγκη για τον ιστορικό του καλλιτεχνικού ύφους να διαβεί τα σύνορα που τον χωρίζουν από τον ψυχολόγο Ένα τέτοιο εγχείρηmicroα πιστεύω πως microπορεί να αποδώσει κάτι πολύ περισσότερο από microερικές microεmicroονωmicroένες περιπτώσεις ψυχολογικών πειραmicroάτων O ριζικός αναπροσανατολισmicroός κάθε παραδοσιακής ιδέας για τον ανθρώπινο νου δεν microπορεί να αφήσει ανεπηρέαστο τον ιστορικό της τέχνης Αυτός ο αναπροσανατολισmicroός είναι ndashέστω και έmicromicroε-σαndash φανερός στην αντιmicroετώπιση της παιδικής τέχνης από τον Arnheim κα-θώς και στις απόψεις του Ehrenzweig για την ασύνειδη αντίληψη ndash έστω και αν ο χαρακτήρας και η σηmicroασία ενός τέτοιου αναπροσανατολισmicroού συσκοτί-ζεται κάπως από την εmicromicroονή τους στις ιδέες και στην ορολογία microιας συγκε-κριmicroένης ψυχολογικής σχολής και θεωρίας Οι βασικοί όροι που χρησιmicroο- ποιούσαν microε εmicroπιστοσύνη καλλιτέχνες κριτικοί και ιστορικοί της τέχνης έχουν χάσει σε microεγάλο βαθmicroό το κύρος τους και την αξία τους Έννοιες όπως laquomicroίmicroη-ση της φύσηςraquo laquoεξιδανίκευσηraquo ή laquoαφαίρεσηraquo στηρίζονται στην παραδοχή ότι προηγούνται οι laquoαισθητηριακές εντυπώσειςraquo οι οποίες εν συνεχεία υπό-κεινται στην απαραίτητη επεξεργασία παραmicroορφώνονται ή γενικεύονται

Ο Κ Ρ Πόππερ αποκαλεί αυτές τις απόψεις laquoθεωρία του microυαλού-κουβάraquo ενός microυαλού δηλαδή όπου σωρεύονται τα laquoαισθητηριακά δεδοmicroέναraquo Έχοντας αποδείξει το αβάσιmicroο αυτής της βασικής παραδοχής στο πεδίο της επιστηmicroο-νικής microεθόδου και της θεωρίας της γνώσης ο Πόππερ επιmicroένει σε ότι αποκα-λεί laquoθεωρία του προβολέαraquo δίνοντας έmicroφαση στις δραστηριότητες του ζωντα-νού οργανισmicroού που δεν σταmicroατά ποτέ να εξετάζει και να ερευνά το περιβάλλον του73 Η γονιmicroότητα microιας τέτοιας προσέγγισης αρχίζει να γίνεται ολοένα και πιο αισθητή σε πολλούς τοmicroείς της ψυχολογίας Όσο και αν οι θεωρίες διαφέ-ρουν microεταξύ τους η έmicroφασή τους microετατοπίζεται σταθερά από τα ερεθίσmicroατα στην ανταπόκριση του οργανισmicroού ανταπόκριση που είναι αρχικά αόριστη και γενική για να γίνει σταδιακά πιο εξειδικευmicroένη και σύνθετη

68 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

laquoΗ πορεία της microάθησης είναι από το αόριστο προς το συγκεκριmicroένο και όχι από τις αισθήσεις προς την αντίληψηraquo γράφει ο J J Gibson74 Και ο L von Bertalanffy microιλώντας για τη θεωρητική βιολογία συmicroπληρώνει laquoΗ σύγχρονη έρευνα δείχνει ότι πιθανότατα υπάρχουν στην αρχή ανοργάνωτα και άmicroορφα σύνολα στο πλαίσιο των οποίων συντελείται βαθmicroιαία η διαφοροποίη-σηraquo75

Εύκολα θα microπορούσε κανείς να παραλληλίσει αυτές τις φράσεις microε τις από-ψεις του Πιαζέ για τη νοητική ανάπτυξη των παιδιών76 ή του Φρόυντ και των επιγόνων του για τη συναισθηmicroατική εξέλιξή τους77 Ακόmicroα και οι πρόσφατες microελέτες για το πώς laquomicroαθαίνουνraquo οι microηχανές δείχνουν προς την ίδια κατεύθυν-ση από το γενικό στο ειδικό78 Σε όσα ακολουθούν επιδίδοmicroαι microερικές φορές σε παρόmicroοιους παραλληλισmicroούς έστω και αν γνωρίζω τους κινδύνους που συνε-πάγονται αυτοί οι ερασιτεχνισmicroοί και το να microπαίνει κανείς laquoσε ξένα χωράφιαraquo Η προσέγγισή microου αυτή δικαιώνεται microόνο στο microέτρο που το βιβλίο microου θα αποδειχθεί χρήσιmicroο για την καθηmicroερινή δουλειά του ιστορικού της τέχνης ∆εν ήταν εύκολο να εντρυφήσω στο θέmicroα της ψευδαίσθησης χωρίς microια θεωρία της αντίληψης Σε αυτό ακριβώς το πεδίο ο τρόπος σκέψης που ανέφερα αποδεί-χθηκε εξαιρετικά χρήσιmicroος79 Το θεωρητικό microοντέλο αυτής της προσέγγισης που οι ρίζες του βρίσκονται στον Καντ διατυπώνεται microε τον πιο συστηmicroατικό και συνεκτικό τρόπο στο βιβλίο του Φ Α φον Χάγεκ Η αισθητηριακή τάξη80 Πάνω απrsquo όλα πάντως έχω επωφεληθεί από την εmicromicroονή του Πόππερ στον ρόλο της πρόβλεψης και των τεστ Στην ψυχολογία η προσέγγιση αυτή υιο-θετείται από τους Jerome S Bruner και Leo Postman που υποστηρίζουν ότι laquoόλες οι γνωστικές διεργασίες ανεξάρτητα αν παίρνουν τη microορφή αντιλήψεων σκέψεων ή ανακλήσεων αποτελούν ldquoυποθέσειςrdquo του οργανισmicroούhellip και απαι-τούν ldquoαπαντήσειςrdquo microε τη microορφή κάποιας παραπέρα εmicroπειρίας απαντήσεις που θα τις επιβεβαιώσουν ή θα τις καταρρίψουνraquo81

Σε αυτό το πλαίσιο ο Πόππερ έχει επισηmicroάνει πως οι επιβεβαιώσεις αυτών των laquoυποθέσεωνraquo δεν microπορούν παρά να είναι προσωρινές ενώ η απόρριψή τους οριστική82 ∆εν υπάρχει εποmicroένως αυστηρή διάκριση microεταξύ ψευδαίσθησης και αντίληψης Η αντίληψη χρησιmicroοποιεί όλα της τα microέσα για να ξεριζώσει τις επιβλαβείς ψευδαισθήσεις αλλά συχνά αποτυγχάνει να laquoαπορρίψειraquo microια εσφαλmicroένη υπόθεση ndash όταν λχ έχει να κάνει microε ιλουζιονιστικά έργα τέχνης

Πιστεύω βάσιmicroα πως microια τέτοια θεωρία laquoτης δοκιmicroής και του σφάλmicroατοςraquo για την αντίληψη θα microπορούσε να αποδειχθεί γόνιmicroη και για άλλους επιστη-microονικούς κλάδους εκτός από τον δικό microου αλλά δεν σκοπεύω να επιmicroείνω εδώ

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 69

ως προς αυτό Κύριο microέληmicroά microου είναι η ανάλυση της εικονοπλασίας ο τρόπος microε άλλα λόγια microε τον οποίο οι καλλιτέχνες ανακάλυψαν κάποια από αυτά τα microυστικά της όρασης microέσω laquoτης δηmicroιουργίας και της αναπαραγωγήςraquo Οι Αιγύπτιοι του Αλαίν [1] πριν microπορέσουν να δηmicroιουργήσουν microια ψευδαίσθηση της πραγmicroατικότητας έπρεπε να microάθουν όχι laquoνα αντιγράφουν ότι βλέπουνraquo αλλά να χειρίζονται κάποιους διφορούmicroενους κώδικες σηmicroείων στους οποίους οφείλουmicroε να στηριζόmicroαστε για τη σταθερή microας όραση ώσπου η εικόνα τους να γίνει ένα microε την πραγmicroατικότητα Με άλλα λόγια αντί να απαντήσουν στο δίληmicromicroα laquoκουνέλι ή πάπιαraquo έπρεπε να ανακαλύψουν το παιχνίδι laquoτελάρο ή φύσηraquo που παιζόταν microε ένα σύνολο γήινων χρωmicroάτων ικανών ndashαπό microακριά τουλάχιστονndash να καταλήξουν σε ψευδαίσθηση Καλλιτεχνικό ή όχι αυτό το παιχνίδι δεν microπορούσε παρά να είναι απόρροια πολλών διαδοχικών laquoδοκιmicroών και σφαλmicroάτωνraquo Ως πείραmicroα στο πλαίσιο microιας θεωρίας της αντίληψης η ιλουζιονιστική τέχνη παρουσιάζει ενδιαφέρον ακόmicroα και σε microια περίοδο η οποία την έχει εξοβελίσει για χάρη άλλων τρόπων έκφρασης

Με κίνδυνο να αποκαλύψω όλη την laquoπλοκήraquo από την αρχή δεν διστάζω να δηλώσω για τον βιαστικό αναγνώστη ή κριτικό ότι τα συmicroπεράσmicroατα που υπαινίσσοmicroαι εδώ εκτίθενται αναλυτικά στο Κεφάλαιο 9 του βιβλίου όπου και επανέρχονται κάποια από τα ζητήmicroατα που θίγω στην Εισαγωγή Κάθε βιβλίο που επικεντρώνεται σε ένα βασικό συmicroπέρασmicroα πρέπει να χτίζεται όπως microια αψίδα Η laquoκλείδαraquo θα είναι σαν να κρέmicroεται στον αέρα αν δεν υποστηρίζεται από τους άλλους αψιδόλιθους Όλα τα κεφάλαια αυτού του βιβλίου στρέφονται κατά κάποιον τρόπο προς το κέντρο του προβλήmicroατος αλλά και στηρίζονται από τον σκελετό του κτιρίου Τα όρια της microίmicroησης που προκύπτουν από το εκφραστικό microέσο και το laquoσχήmicroαraquo οι σχέσεις φόρmicroας και λειτουργίας στην εικονοπλασία και πάνω απrsquo όλα η σηmicroασία της συmicromicroετοχής του θεατή για τη διαλεύκανση των αmicroφισηmicroιών δικαιώνουν τελικά την τολmicroηρή πρόταση ότι η τέχνη έχει ιστορία επειδή οι ψευδαισθήσεις της τέχνης δεν είναι microόνον ο καρ-πός της ανάλυσης των φαινοmicroένων από τον καλλιτέχνη αλλά και τα απαραί-τητα εργαλεία για microια τέτοια ανάλυση Ελπίζω ότι ο αναγνώστης δεν θα κλείσει το βιβλίο σε αυτό το σηmicroείο αλλά θα microε ακολουθήσει στη δοκιmicroή και την εφαρmicroογή αυτής της προσέγγισης στη φυσιογνωmicroική έκφραση και ακό-microα παραπέρα έως τα όρια της αισθητικής αυτής της Γης της Επαγγελίας που microόνο φευγαλέα θα microπορέσει να τη δει από microακριά

Καταλαβαίνω πως οι microακροσκελείς αναφορές στις θεωρίες της αντίληψης είναι κάπως κουραστικές για τον αναγνώστη που θέλει να φτάνει πάντοτε στην

70 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

καρδιά αυτού που ονοmicroάζουmicroε τέχνη Ωστόσο πιστεύω πως προκειmicroένου να συζητηθούν τα ζωτικά προβλήmicroατα της τέχνης απαιτείται πάντοτε να ξεκα-θαρίσει το ευρύτερο τοπίο Αυτή microου η πεποίθηση ενισχύεται απrsquo όσα γράφει ο microακαρίτης φίλος microου Ernst Kris ndashmicroε τον οποίο συχνά συζητούσα όλα αυτά τα ζητήmicroαταndash στο βιβλίο του Ψυχαναλυτικές αναζητήσεις στην τέχνη83

laquoΈχουmicroε πλέον συνειδητοποιήσει ότι η τέχνη δεν παράγεται σε κενό αέρος ότι όλοι οι καλλιτέχνες έχουν προδρόmicroους και πρότυπα αποτελώντας όπως και οι επιστήmicroονες microέρη microιας παράδοσης και δουλεύοντας σε συγκεκριmicroένο πάντοτε πλαίσιο προβληmicroάτων Ο βαθmicroός στον οποίο ελέγχει κανείς τα εκ-φραστικά του microέσα και η ελευθερία ndashσε ορισmicroένες τουλάχιστον περιόδουςndash να τροποποιεί αυτό το αυστηρό πλαίσιο αποτελούν προφανώς microέρος microιας περίπλο-κης κλίmicroακας microε την οποία microετράmicroε την επιτυχία Η ψυχανάλυση από την πλευρά της λίγα πράγmicroατα έχει συνεισφέρει έως τώρα στην κατανόηση αυτού του πλαισίου Η ψυχολογία του καλλιτεχνικού ύφους δεν έχει γραφτεί ακόmicroηraquo

Το κενό που επισηmicroαίνει ο Kris δεν πρόκειται φυσικά να καλυφθεί microε τα κεφάλαια που ακολουθούν Το laquoαίνιγmicroα του ύφουςraquo microπορεί να απαντηθεί microόνον από την ψυχολογία της αναπαράστασης Υπάρχουν πάντοτε οι ανεξιχνίαστες πιέσεις της microόδας και τα microυστήρια του γούστου84 Αν όmicroως θέλουmicroε κάποτε να κατανοήσουmicroε τις επιπτώσεις αυτών των παραγόντων στην αναπαράστα-ση και κατrsquo επέκταση στην τέχνη πρέπει πρώτα να αναζητήσουmicroε microια απά-ντηση στα απλούστερα ερωτήmicroατα που θέτει το σκίτσο του Αλαίν

58 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

microόνο microεmicroονωmicroένα αντικείmicroενα αποκοmicromicroένα απrsquo ότι τα περιβάλλει σε ασαφώς σκιώδες ή χρυσό φόντο Και όmicroως στο πλαίσιο της παγκόσmicroιας ιστορίας η τέχνη της Ύστερης Αρχαιότητας δεν αποτελούσε παρακmicroή αλλά αναγκαία microεταβατική φάση Η εmicroφάνιση των γερmicroανικών φύλων στο προσκήνιο που ο Riegl τα θεωρούσε πιο επιρρεπή στην υποκειmicroενικότητα επέτρεψε στην τέχνη να συνεχίσει τους microετασχηmicroατισmicroούς της σε όλο και ανώτερο επίπεδο να πε-ράσει τελικά από την απτική αντίληψη του τριδιάστατου χώρου (Αναγέννηση) σε microια περαιτέρω ενίσχυση της εικαστικής υποκειmicroενικότητας (Μπαρόκ) και στον θρίαmicroβο των αmicroιγώς οπτικών ερεθισmicroάτων (Ιmicroπρεσιονισmicroός)46

laquoΚάθε ύφος αποσκοπεί στην πιστή απόδοση της φύσης και σε τίποτε άλλο

απλώς η αντίληψη που το κάθε ύφος έχει για τη φύση είναι διαφορετικήhellipraquo Η επιmicroονή microε την οποία ο Riegl προσπαθεί να αποδώσει όλες τις υφολογικές αλλαγές (στην αρχιτεκτονική τη γλυπτική τη ζωγραφική τη διακόσmicroηση) στην ίδια αρχή είναι συχνά αξιοθαύmicroαστη Αυτή όmicroως η προσκόλλησή του σε microία και microόνη ερmicroηνευτική αρχή τον παρέσυρε στην προεπιστηmicroονική συνή-θεια που συνοδεύει όλα τα microονιστικά ερmicroηνευτικά σχήmicroατα στην παγίδα της microυθοποίησης του όρου-κλειδί Η laquoθέληση προς τη microορφήraquo το Kunstwollen γίνεται έτσι laquoτο φάντασmicroα στη microηχανήraquo που οδηγεί τους τροχούς της καλ-λιτεχνικής εξέλιξης σύmicroφωνα microε κάποιους laquoαδήριτους νόmicroουςraquo Όπως γράφει και ο Meyer Schapiro οι ερmicroηνείες του Riegl laquohellipείναι ασαφείς και συχνά αυ-θαίρετες Κάθε σηmicroαντική φάση αντιστοιχεί σε microια φυλετική προδιάθεσηhellip Κάθε λαός παίζει έναν προδιαγεγραmicromicroένο ρόλο και αποσύρεται όταν τελειώσει η αποστολή τουhellipraquo47

Εύκολα αντιλαmicroβάνεται κανείς ότι παρόmicroοιες απόψεις για την ιστορία της τέχνης αποτελούν σε microεγάλο βαθmicroό αναβίωση των ροmicroαντικών εκείνων laquomicroυ-θολογιώνraquo που κορυφαία τους στιγmicroή αποτελεί η φιλοσοφία της ιστορίας του Χέγκελ Για την Κλασική Αρχαιότητα και την Αναγέννηση η ιστορία της τέχνης αντανακλούσε την πρόοδο στη χρήση του εκφραστικού microέσου Με αυτή την έννοια και οι ίδιες οι τέχνες αντιmicroετωπίζονταν microερικές φορές microε όρους παιδικής ηλικίας ωριmicroότητας και παρακmicroής48 Οι ροmicroαντικοί όmicroως είδαν την ιστορία γενικότερα σαν το microεγάλο έπος της ανέλιξης της ανθρωπότητας από την παιδική ηλικία στην ωριmicroότητα Η τέχνη αντιmicroετωπίστηκε σαν laquoέκφρα-ση της εποχήςraquo και σαν σύmicroπτωmicroα της φάσης στην οποία έχει φτάσει το Παγκόσmicroιο Πνεύmicroα σε κάθε συγκεκριmicroένη χρονική περίοδο49 Σε αυτό το πλαίσιο ο Γερmicroανός φυσικός Carl Gustav Carus προηγήθηκε ουσιαστικά του Riegl ερmicroηνεύοντας την ιστορία της τέχνης σαν πορεία από την αφή στην

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 59

όραση Συνηγορώντας υπέρ της αναγνώρισης της τοπιογραφίας ως της microε-γάλης τέχνης του microέλλοντος δεν δίστασε να επικαλεστεί τους νόmicroους της ιστορικής νοmicroοτέλειας laquoΣε κάθε οργανισmicroό η ανάπτυξη των αισθήσεων αρ-χίζει microε την αφή Οι πιο λεπτές αισθήσεις της ακοής και της όρασης εmicroφανί-ζονται microε την τελειοποίηση του οργανισmicroού Με τον ίδιο σχεδόν τρόπο η αν-θρωπότητα ξεκίνησε microε τη γλυπτική Ότι έφτιαχνε ο άνθρωπος έπρεπε να είναι συmicroπαγές ογκώδες απτό Γιrsquo αυτό και η ζωγραφικήhellip εmicroφανίζεται πάντοτε σε microεταγενέστερη φάσηhellip Η τοπιογραφίαhellip προϋποθέτει υψηλό επί-πεδο ανάπτυξηςraquo50

Έχω εξηγήσει σε άλλα microου κείmicroενα γιατί θεωρώ εξαιρετικά επικίνδυνο το να βασίζεται η ιστορία της τέχνης σε microυθολογικές ερmicroηνείες51 Η συνήθεια να microιλά κανείς microε έννοιες όπως laquoανθρωπότηταraquo laquoφυλέςraquo laquoεποχέςraquo κλπ εξα-σθενίζει την αντίσταση του microυαλού σε laquoολοκληρωτικέςraquo τάσεις και συνήθειες Για να φανεί ότι δεν υποστηρίζω κάτι τέτοιο αβασάνιστα θα microπορούσα να αναφέρω τα διδάγmicroατα που ο Hans Sedlmayr συνιστά στον αναγνώστη να βγάλει διαβάζοντας τον Riegl ndash για τα δοκίmicroια του οποίου έγραψε microια εισαγω-γή το 192752

Έχοντας εκθέσει ότι θεωρεί laquoπεmicroπτουσίαraquo της θεωρίας του Riegl ο Sedl-mayr περνά στην απαρίθmicroηση των εσφαλmicroένων απόψεων ορισmicroένων επιγόνων του οι οποίες θα πρέπει να απορριφθούν ως αβάσιmicroες Μια από αυτές τις από-ψεις είναι ότι laquomicroόνον τα άτοmicroα είναι πραγmicroατικά ενώ οι οmicroάδες και οι πνευ-microατικές κοινότητες αποτελούν απλώς αφηρηmicroένες έννοιεςraquo Κατά συνέπεια πρέπει επίσης να απορρίψουmicroε laquoτην πίστη στον ενιαίο και αmicroετάβλητο χαρα-κτήρα της ανθρώπινης φύσης και λογικήςraquo καθώς και την ιδέα ότι laquoη φύση παραmicroένει πάντοτε η ίδια και απλώς απεικονίζεται microε διάφορους τρόπουςraquo Τέλος πρέπει να αρνηθούmicroε την αιτιοκρατική ανάλυση της ιστορίας laquoπου αντιλαmicroβάνεται την ιστορική αλλαγή σαν αλυσίδα αιτίων και αποτελεσmicroά-τωνraquo Η laquoνοηmicroατοδοτηmicroένη αυτο-κίνηση του Πνεύmicroατος που οδηγεί σε αυ-θεντικά ιστορικά σύνολα γεγονότωνraquo είναι κάτι υπαρκτό

Τυχαίνει να είmicroαι φανατικός υπέρmicroαχος όλων εκείνων των laquoξεπερασmicroένωνraquo ιδεών τις οποίες ο Sedlmayr το 1927 παρακινούσε ένα εύπιστο κοινό να απορ-ρίψει συνηγορώντας παράλληλα υπέρ ενός ιστορικισmicroού έντονα επηρεασmicroένου από τον Σπένγκλερ Όπως γράφει και ο Κ Ρ Πόππερ στο βιβλίο του Η ένδεια του ιστορικισmicroού laquo∆εν συmicroπαθώ καθόλου αυτά τα ldquoπνεύmicroαταrdquo ούτε τα ιδεα-λιστικά τους πρωτότυπα ούτε τις διαλεκτικές και υλιστικές τους ενσαρκώ-σεις Αντίθετα αισθάνοmicroαι απόλυτα αλληλέγγυος microε όσους τα περιφρονούν

60 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Αισθάνοmicroαι ωστόσο ότι microαρτυρούν την ύπαρξη ενός κενού ενός χώρου που η κοινωνιολογία οφείλει να καλύψει microε κάτι πιο απτό όπως microια ανάλυση των προβληmicroάτων που τίθενται στο πλαίσιο microιας παράδοσηςraquo Το ύφος είναι κατά τη γνώmicroη microου microια από τις εκφάνσεις αυτών των παραδόσεων Στον βαθmicroό που δεν έχουmicroε κάποια καλύτερη ερmicroηνεία να προσφέρουmicroε η ύπαρξη οmicroοιό-microορφων τρόπων αναπαράστασης του κόσmicroου ωθεί προς την εύκολη εξήγηση ότι αυτή η ενότητα θα πρέπει να οφείλεται σε κάποιο υπερατοmicroικό πνεύmicroα το laquoπνεύmicroα της εποχήςraquo ή το laquoπνεύmicroα της φυλήςraquo53

∆εν αρνούmicroαι φυσικά ότι οι ιστορικοί όπως και όλοι οι microελετητές ανθρώπι-νων οmicroάδων ανακαλύπτουν συχνά κοινές στάσεις κοινές πεποιθήσεις ή κοινά γούστα που θα microπορούσαν να θεωρηθούν η κυρίαρχη (σε microια τάξη microια γενιά ένα έθνος) νοοτροπία και αντίληψη Ούτε βέβαια αmicroφισβητώ ότι οι αλλαγές στο διανοητικό κλίmicroα και το γούστο ή στη microόδα αντανακλούν κοινωνικές αλ-λαγές και ότι η διερεύνηση των σχέσεων αυτών microπορεί να παρουσιάζει σηmicroα-ντικό ενδιαφέρον Τόσο όmicroως ο Riegl όσο και οι επίγονοί του και οι ερmicroηνευτές του (όπως ο Worringer ο Dvo aacutek και ο Sedlmayr) εκτός από πλείστα όσα ιστορικά ζητήmicroατα που ανακύπτουν αυτό για το οποίο αισθάνονται κατrsquo εξο-χήν περήφανοι είναι τελικά και το microοιραίο τους microειονέκτηmicroα απορρίπτοντας την έννοια της δεξιότητας και τη σηmicroασία της όχι microόνον αγνοούν κρίσιmicroες πλευρές της καλλιτεχνικής δηmicroιουργίας αλλά κάνουν αδύνατη και τη διαmicroόρ-φωση microιας έγκυρης ψυχολογίας των υφολογικών αλλαγών κάτι που περιλαmicro-βάνεται οπωσδήποτε στις φιλοδοξίες τους54

Η ιστορία του γούστου και της microόδας είναι microια ιστορία προτιmicroήσεων και επιλογών microεταξύ εναλλακτικών λύσεων Η απόρριψη των ακαδηmicroαϊκών συmicro-βάσεων της εποχής τους από τους Προραφαηλίτες όπως και ο laquoιαπωνισmicroόςraquo της Αρ Νουβώ αποτελούν χαρακτηριστικά παραδείγmicroατα Παρόmicroοιες αλλα-γές σε ένα ύφος και στο κύρος που αυτό έχει microπορούν να περιγραφούν και microε όρους laquoθέλησης προς τη microορφήraquo ndash άλλωστε κανείς δεν αmicroφιβάλλει ότι απο-τελούσαν συmicroπτώmicroατα ενός ευρύτερου συνόλου τάσεων και διαθέσεων Ωστό-σο αυτό που microας ενδιαφέρει εδώ από microεθοδολογική άποψη είναι ότι microια επιλο-γή εκφράζει κάτι συνολικότερο microόνον αν microπορούmicroε να ανασυστήσουmicroε τις συνθήκες και τις διαδικασίες της Ο πλοίαρχος που θα microπορούσε να εγκατα-λείψει το πλοίο του αλλά προτίmicroησε να βυθιστεί microαζί του ήταν προφανώς ηρω-ικός microπορεί όmicroως και αυτός που κοιmicroόταν στην καmicroπίνα του και πνίγηκε να ήταν εξίσου ηρωικός αλλά δεν θα το microάθουmicroε ποτέ Αν θέλουmicroε να αντιmicroετω-πίζουmicroε το ύφος ως σύmicroπτωmicroα κάποιων γενικότερων (ενδεχοmicroένως πολύ εν-

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 61

διαφερουσών) καταστάσεων χρειαζόmicroαστε αναγκαστικά microια θεωρία των εναλ-λακτικών λύσεων και εκδοχών Αν κάθε αλλαγή είναι αναπόφευκτη και συνο-λική δεν υπάρχει τίποτε για να συγκρίνουmicroε καmicroιά κατάσταση για να ανασυστήσουmicroε κανένα σύmicroπτωmicroα και καmicroιά έκφραση για να διερευνήσουmicroε Σε αυτή την περίπτωση η αλλαγή αποτελεί σύmicroπτωmicroα τηςhellip αλλαγής και για να συγκαλυφθεί αυτή η ταυτολογία επιστρατεύεται κάποιο microεγαλεπήβο-λο εξελικτικό σχήmicroα Αυτό συνέβη όχι microόνο microε τον Riegl αλλά και microε πολλούς από τους επιγόνους του Λίγοι είναι σήmicroερα οι ιστορικοί και ακόmicroα λιγότεροι οι ανθρωπολόγοι που πιστεύουν ότι η ανθρωπότητα έχει υποστεί κάποια εmicro-φανή βιολογική αλλαγή από τη microια ιστορική περίοδο στην άλλη Ακόmicroα όmicroως και εκείνοι που θα δέχονταν ότι υπάρχει κάποια ανεπαίσθητη βαθmicroιαία γενε-τική διαφοροποίηση της ανθρωπότητας δεν θα δέχονταν ποτέ την άποψη ότι ο άνθρωπος άλλαξε τα τελευταία 3000 χρόνια (περίοδο που αντιστοιχεί σε περίπου εκατό γενιές) τόσο όσο η τέχνη του και το ύφος του55

V

Ο εξελικτισmicroός είναι νεκρός αλλά τα γεγονότα που τροφοδοτούν τον microύθο του δεν είναι εύκολο ακόmicroα και σήmicroερα να αγνοηθούν Ένα από αυτά τα γεγονότα είναι η συγγένεια ανάmicroεσα στην παιδική και την πρωτόγονη τέχνη Για τον microη ιδιαίτερα υποψιασmicroένο η συγγένεια αυτή οδηγεί στο εσφαλmicroένο δίληmicromicroα ότι οι πρωτόγονοι είτε δεν microπορούσαν να προχωρήσουν περισσότερο γιατί διέθεταν τη δεξιότητα ενός παιδιού microόνο είτε ότι δεν ήθελαν να προχωρήσουν περισσότερο γιατί εξακολουθούσαν να έχουν νοοτροπία παιδιού Και οι δυο αυτές υποθέσεις είναι προφανώς λάθος καθώς στηρίζονται στη σιωπηλή παραδοχή πως ότι είναι εύκολο για microας ήταν και πάντοτε εύκολο Ένα από τα σηmicroαντικότερα και microονιmicroότερα κέρδη από την επαφή της ιστορίας της τέχνης microε την ψυχολογία της αντίληψης είναι κατά τη γνώmicroη microου ότι δεν είmicroαστε πλέον υποχρεωmicroένοι να πιστεύουmicroε κάτι τέτοιο Στην πραγmicroατικότητα έστω και αν λυπάmicroαι για την κακή χρήση αυτής της προσέγγισης από τον ιστορικισmicroό οmicroολογώ πως νοσταλγώ κάπως την τόλmicroη των αισιόδοξων στοχαστών του 19ου αιώνα Ίσως αυτό να οφείλεται και στο ότι είχα την τύχη να διδαχτώ από τέτοια τολmicroηρά πνεύmicroατα που στις αρχές του 20ού αιώνα προσπαθούσαν να απαντήσουν στο ερώτηmicroα γιατί η τέχνη έχει ιστορία Ένας από αυτούς ήταν και ο Emanuel Loewy του οποίου η περιώνυmicroη microελέτη Η απόδοση της φύσης στην Πρώιmicroη

62 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Ελληνική τέχνη εκδόθηκε το 190056 Σε αυτό το βιβλίο περιέχεται κατά τη γνώmicroη microου ότι καλύτερο microπορεί να αντλήσει κανείς από τον εξελικτισmicroό

Ο Loewy επηρεάστηκε επίσης από τον Hildebrand και την ψυχολογία των αισθητηριακών δεδοmicroένων Όπως και αρκετοί άλλοι κριτικοί της ίδιας περιόδου ο Hildebrand απέδιδε τις ιδιοmicroορφίες της παιδικής τέχνης σε ασαφείς εικόνες microνήmicroης57 Οι εικόνες αυτές θεωρούνταν κατάλοιπα αισθητηριακών εντυπώ-σεων που καταγράφονται στη microνήmicroη όπου και συmicroπυκνώνονται σε χαρακτη-ριστικά σχήmicroατα microε τον ίδιο λίγο πολύ τρόπο που σχηmicroατίζονται χαρακτηρι-στικές εικόνες microε τη διαδοχική υπέρθεση πολλών φωτογραφιών Σε αυτή τη διαδικασία υποστήριζε ο Loewy η microνήmicroη αποβάλλει τα χαρακτηριστικά γνω-ρίσmicroατα των αντικειmicroένων όλα εκείνα τα στοιχεία που τους δίνουν την ιδιαί-τερη microορφή τους Ο πρωτόγονος καλλιτέχνης όπως και το παιδί ξεκινά από αυτές τις εικόνες microνήmicroης Έτσι θα προσπαθήσει να αποδώσει το ανθρώπινο σώmicroα microετωπικά τα άλογα σε πλάγια όψη τις σαύρες όπως φαίνονται από ψηλά Η ανάλυση του Loewy για αυτές τις αρχαϊκές microεθόδους γίνεται και σήmicroερα εν πολλοίς δεκτή αν και πρόκειται για κυκλική σε microεγάλο βαθmicroό εξή-γηση Αφού ο πρωτόγονος καλλιτέχνης δεν αντιγράφει προφανώς τον εξωτε-ρικό κόσmicroο αντιγράφει κάποιον αόρατο εσωτερικό κόσmicroο νοητικών εικόνων Η microόνη ωστόσο απόδειξη για την ύπαρξη αυτών των εικόνων προέρχεται απόhellip την τέχνη των πρωτογόνων Κανείς microας δεν έχει πιστεύω στο microυαλό του τις σχηmicroατικές παραστάσεις ανθρώπινων σωmicroάτων αλόγων ή σαυρών που υπαινίσσεται η θεωρία του Loewy Για τον καθένα από microας αυτές οι λέξεις παραπέmicroπουν και σε κάτι διαφορετικό ενώ θα υπάρχουν πάντοτε και κάποια φευγαλέα γεγονότα που δεν θα microπορούν να αναπαραχθούν microε ολοκληρωmicroένο τρόπο Οι επιφυλάξεις αυτές δεν αναιρούν πάντως την αξία των αναλύσεων του Loewy για τα κοινά στοιχεία στην τέχνη των παιδιών των ακαλλιέργητων ενηλίκων και των πρωτογόνων Ο Loewy στρέφοντας την προσοχή του όχι πλέον στην εξέλιξη της ανθρωπότητας γενικά αλλά στην πρώτη φορά που τα κοινά αυτά στοιχεία άρχισαν microεθοδικά να απορρίπτονται (στην Αρχαϊκή τέχνη στην Ελλάδα) ανέδειξε τη σηmicroασία των δυνάmicroεων εκείνων που πρέπει να υπερβεί microια τέχνη αν θέλει να πετύχει την ψευδαίσθηση της πραγmicroατικότητας Καθένα από αυτά τα βήmicroατα εmicroφανίζεται σαν κατάκτηση microιας άγνωστης έως τότε περιοχής που η νέα παράδοση εικονοπλασίας πρέπει να διασφαλίσει και να κατοχυρώσει Αυτή είναι και η αιτία που τα νέα καλλιτεχνικά πρότυπα δείχνουν πάντοτε ανεξήγητη (microε όρους laquoαισθητηριακών εντυπώσεωνraquo) ανθε-κτικότητα

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 63

Ο δάσκαλός microου στην ιστορία της τέχνης ο Julius von Schlosser έδειχνε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τον ρόλο των laquoτύπωνraquo ή ακόmicroα και των στερεοτύπων στην καλλιτεχνική παράδοση Ξεκινώντας από τη microελέτη παλαιών νοmicroισmicroά-των σύντοmicroα πέρασε στη microελέτη της Μεσαιωνικής τέχνης όπου οι microεταβο-λές των laquoτύπωνraquo είναι εmicroφανείς Το πρόβληmicroα της χρήσης των laquoπροηγούmicroε-νων τύπωνraquo στη Μεσαιωνική τέχνη δεν έπαψε ποτέ να γοητεύει τον Schloss-er παρά το ότι η επίδραση του Κρότσε τον έκανε ολοένα και πιο επιφυλακτικό απέναντι στις ψυχολογικές ερmicroηνείες (όσοι γνωρίζουν τις σκέψεις του στα ζητήmicroατα αυτά θα αναγνωρίσουν κάποια από τα αγαπηmicroένα του θέmicroατα σε αυτό το βιβλίο)58

Ότι έκανε ο Schlosser για τον Μεσαίωνα ο σύγχρονός του Aby Warburg το έκανε για την Αναγέννηση στην Ιταλία Εmicroβαθύνοντας συνεχώς στο πρό-βληmicroα τι ακριβώς αναζητούσε η Αναγέννηση στην Κλασική Αρχαιότητα ο Warburg οδηγήθηκε στην ανάλυση του ύφους της Αναγέννησης microε βάση την υιοθέτηση microιας νέας εικαστικής γλώσσας Πρόσεξε ότι τα δάνεια των καλλι-τεχνών της Αναγέννησης από την Κλασική γλυπτική δεν ήταν τυχαία αλλά αντιθέτως εmicroφανίζονταν όπου ο καλλιτέχνης αισθανόταν την ανάγκη microιας ιδιαίτερα εκφραστικής κίνησης ή χειρονοmicroίας (αυτό που ο Warburg αποκάλε-σε τελικά Pathosformel)59 Ιδιαίτερη εντύπωση προκάλεσε η επιmicroονή του Warburg στην άποψη ότι οι καλλιτέχνες του 15ου αιώνα που έως τότε θεω-ρούνταν υπέρmicroαχοι της απλής καθαρής παρατήρησης πολύ συχνά κατέφευ-γαν σε προϋπάρχοντες laquoτύπουςraquo Βοηθούmicroενοι και από την αύξηση του ενδι-αφέροντος για τα εικονογραφικά πρότυπα οι επίγονοι του Warburg κατέληγαν όλο και περισσότερο στη διατύπωση ότι η εξάρτηση από την παράδοση είναι ο κανόνας ακόmicroα και στα έργα εκείνα της Αναγέννησης και του Μπαρόκ που έως τότε θεωρούνταν νατουραλιστικά Σήmicroερα η microελέτη αυτής της συνέχει-ας έχει αντικαταστήσει σε microεγάλο βαθmicroό το παλαιότερο ενδιαφέρον για το ύφος και την εξέλιξή του60

Στο γοητευτικό του έργο Η ψυχολογία της τέχνης ο Αντρέ Μαλρό κατα-πιάνεται microε τη σηmicroασία αυτών των διαπιστώσεων61 Υπάρχει πολύς Χέγκελ και πολύς Σπένγκλερ στους ύmicroνους του Μαλρό προς τον microύθο και την αλλαγή αλλά και ριζική αmicroφισβήτηση της άποψης ότι το ύφος και η τεχνοτροπία του παρελθόντος αντικατοπτρίζει ουσιαστικά τον τρόπο microε τον οποίο οι καλλιτέχνες laquoέβλεπανraquo τον κόσmicroο Ο Μαλρό ξέρει πως η τέχνη γεννιέται από την τέχνη και όχι από τη φύση Παρrsquo όλη ωστόσο τη γοητεία του και παρά τις εmicroπνευ-σmicroένες ψυχολογικές του επισηmicroάνσεις το βιβλίο του Μαλρό δεν καταφέρνει να

64 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

microας δώσει αυτό που ο τίτλος του υπόσχεται microια ψυχολογία της τέχνης Εξα-κολουθούmicroε να microην έχουmicroε microια ικανοποιητική εξήγηση για το σκίτσο του Αλαίν [1] Ίσως όmicroως να είmicroαστε καλύτερα προετοιmicroασmicroένοι απrsquo ότι ο Riegl για να αποπειραθούmicroε microια τέτοια εξήγηση Γνωρίζουmicroε πλέον αρκετά για την επιρροή των συmicroβάσεων και τη δύναmicroη των παραδόσεων στα διάφορα γνωσιακά πεδία Οι ιστορικοί έχουν microελετήσει την επίδραση κάποιων προτύπων στον χρονικο-γράφο που επιδιώκει να καταγράψει τα πρόσφατα γεγονόταmiddot microελετητές της λογοτεχνίας όπως ο Ernst Robert Curtius έχουν επισηmicroάνει τον ρόλο των πα-ραδοσιακών κοινών τόπων στην ποίηση62 Είναι λοιπόν η ώρα να προσεγγίσει κανείς το πρόβληmicroα του ύφους και πάλι εξοπλισmicroένος όmicroως microε τις σχετικά πρόσφατες γνώσεις για τη δύναmicroη των παραδόσεων

Αντιλαmicroβάνοmicroαι ότι αυτή η εmicromicroονή στην ανθεκτικότητα των συmicroβάσεων στον ρόλο των laquoτύπωνraquo και των στερεοτύπων στην τέχνη θα συναντήσει την επιφυλακτικότητα όσων δεν έχουν δουλέψει σε αυτό το πεδίο Μια πάγια σχε-δόν κατηγορία κατά της ιστορίας της τέχνης είναι ότι επικεντρώνει το ενδια-φέρον της στην αναζήτηση επιδράσεων παραγνωρίζοντας έτσι το laquomicroυστήριοraquo της δηmicroιουργικότητας Όmicroως αυτό δεν είναι πάντοτε αλήθεια Όσο περισσό-τερο συνειδητοποιούmicroε την έντονη τάση του ανθρώπου να επαναλαmicroβάνει ότι έχει microάθει τόσο microεγαλύτερος είναι ο θαυmicroασmicroός microας για τα εξαιρετικά εκείνα άτοmicroα που καταφέρνουν να ξεφύγουν από αυτή την έmicroφυτη τάση και να ανοί-ξουν νέους δρόmicroους στους οποίους έρχονται και άλλοι να βαδίσουν

Παρrsquo όλα αυτά συχνά αναρωτιέmicroαι αν τα συmicroπεράσmicroατά microου προκύπτουν πράγmicroατι από τα δεδοmicroένα της ιστορίας της τέχνης αν η ανάγκη του τύπου της laquoφόρmicroουλαςraquo είναι τόσο καθολική όσο πιστεύω Σε ένα όmicroορφο απόσπα-σmicroα από τον Κουιντιλιανό γίνεται λόγος για τη δηmicroιουργικότητα του ανθρώ-πινου microυαλού microε τον καλλιτέχνη να αναφέρεται ως χαρακτηριστικό παράδειγ-microα laquoΠοιος καλλιτέχνης διδάχτηκε ποτέ να αναπαριστά όλα όσα υπάρχουν στη φύση hellipΠοιος τεχνίτης δεν έχει κατασκευάσει ένα σκεύος σε σχήmicroα που δεν έχει δει ποτέ τουraquo63

Πρόκειται σίγουρα για ενδιαφέρουσα παρατήρηση που όmicroως παραβλέπει το γεγονός ότι το νέο σκεύος θα ανήκει λίγο-πολύ στην ίδια οικογένεια microορφών microε αυτές που γνωρίζει ο τεχνίτης ότι η αναπαράσταση laquoόλων όσα υπάρχουν στη φύσηraquo εκ microέρους του θα συνδέεται πάντοτε microε τις αναπαραστάσεις εκείνες που οι δάσκαλοί του του κληροδότησαν64 Κανένας ιστορικός της τέχνης δεν microπορεί να υποτιmicroήσει την επίδραση του ύφους και πολύ λιγότερο βέβαια ο ιστορικός εκείνος που χαρτογραφεί τον microακρύ δρόmicroο προς την ψευδαίσθηση

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 65

VI

Για να απαντήσει κανείς σε αυτά τα κρίσιmicroα ερωτήmicroατα της επιστήmicroης microας δεν αρκεί πιστεύω να επαναλαmicroβάνει απλώς την παλαιά διάκριση σε laquoόρασηraquo και laquoγνώσηraquo ή να επιmicroένει πως κάθε αναπαράσταση γενικά βασίζεται σε συmicroβάσεις Πρέπει να αναλυθεί microέσα από νέο πρίσmicroα και microε ψυχολογικούς όρους τι ακριβώς περιλαmicroβάνει η διαδικασία της εικονοπλασίας και της ανά-γνωσης των εικόνων Σε αυτό ακριβώς το σηmicroείο εmicroφανίζεται ένα τεράστιο εmicroπόδιο Η απλή ψυχολογία στην οποία στηρίζονταν microε τόση σιγουριά ο Bar-ry και ο Ράσκιν ο Riegl και ο Loewy δεν υπάρχει πλέον για να microας καθοδη-γήσει Τα προβλήmicroατα που συνδέονται microε τη διαδικασία της αντίληψης είναι σήmicroερα τόσο microεγάλα και πολύπλοκα ώστε κανείς δεν θα microπορούσε να ισχυριστεί ότι τα αντιλαmicroβάνεται και τα κατέχει πλήρως

Ο Berenson microπορούσε να ξεκινά την περιήγησή του σε αυτά τα πεδία microε τη φράση laquoη ψυχολογία έχει διαπιστώσειhellipraquo Σήmicroερα λείπει από τα βιβλία που κυκλοφορούν αυτός ο τόνος της βεβαιότητας Ο J J Gibson λχ γράφει στην πολύ ενδιαφέρουσα microελέτη του Η αντίληψη του οπτικού κόσmicroου laquoΟι ση-microερινοί ψυχολόγοι δεν καταλαβαίνουν τι σηmicroαίνει να συλλαmicroβάνεις και να ερευ-νάς νέα χαρακτηριστικά του κόσmicroουraquo65 Ο D O Hebb στο γνωστό του βιβλίο Η οργάνωση της συmicroπεριφοράς φτάνει να υποστηρίξει πως laquoη αντίληψη του microεγέθους της φωτεινότητας και του τόνου microπορεί να ειπωθεί ότι προς το παρόν δεν ερmicroηνεύεται από καmicroιά θεωρίαraquo66 Η δυσκολία αυτή δεν περιορίζε-ται στα βασικά ζητήmicroατα Μιλώντας για τον απροσδόκητο τρόπο microε τον οποίο τα αλληλοεπικαλυπτόmicroενα χρώmicroατα microπορούν να επιδρούν το ένα στο άλλο ndashκάτι που ενδιαφέρει ιδιαίτερα τον ζωγράφοndash ο Ralph Μ Evans γράφει στο βιβλίο του Εισαγωγή στο χρώmicroα laquohellipώσπου να microπορέσουmicroε να εξηγήσουmicroε αυτά τα φαινόmicroενα χωρίς εξεζητηmicroένες υποθέσεις δεν microπορούmicroε να πούmicroε ότι καταλαβαίνουmicroε τον τρόπο microε τον οποίο λειτουργεί η οπτική διαδικασίαraquo67

Κάτω από αυτές τις συνθήκες ίσως είναι παράτολmicroο να επικαλεστούmicroε τα πορίσmicroατα ενός αβέβαιου πεδίου για να εξηγήσουmicroε τις αmicroφιβολίες microας και τις αβεβαιότητές microας Όmicroως η ενθάρρυνση για microια τέτοια απόπειρα προέρχεται ακριβώς από έναν microεγάλο πρωτοπόρο της ψυχολογίας της αντίληψης τον Wolfgang Koumlhler Στις παραδόσεις του microε τίτλο Η δυναmicroική στην ψυχολογία (1940) ο Koumlhler εκθειάζει τις αρετές της laquoκαταπάτησης ξένου εδάφους ως επιστηmicroονικής τεχνικήςraquo

laquoΟι ευτυχέστερες στιγmicroές στην ιστορία της γνώσης είναι όταν γεγονότα

66 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

που έως τότε θεωρούνταν εντελώς ιδιαίτερα συσχετίζονται ξαφνικά microε άλλα από πρώτη microατιά απόmicroακρα και φωτίζονται microε εντελώς νέο τρόπο Για να συmicroβεί κάτι τέτοιο στην ψυχολογία πρέπει να είmicroαστε πάντοτε πληροφορη-microένοι και για άλλα πράγmicroατα εκτός από το καθαυτό αντικείmicroενό microαςhellip Αν η σηmicroερινή κατάσταση της ψυχολογίας microάς προσφέρει έναν θαυmicroάσιο λόγο ndashή microάλλον microια έξοχη ευκαιρίαndash για να επεκτείνουmicroε την περιέργειά microας πέρα από το περιορισmicroένο microας πεδίο δεν θα έπρεπε να προσπαθούmicroε να αδράξουmicroε αυτή την ευκαιρίαraquo68

Ένας τουλάχιστον από τους οπαδούς του Koumlhler άδραξε πάντως την ευ-καιρία και αποτόλmicroησε το πέρασmicroα από την ψυχολογία στην τέχνη Το βιβλίο του Rudolf Arnheim Τέχνη και οπτική αντίληψη69 ασχολείται microε την εικόνα από τη σκοπιά της ψυχολογίας της ολικής microορφής (Gestalt) Η ανάγνωση αυτού του βιβλίου microού έχει προσφέρει πολλά Το κεφάλαιο για την τέχνη των παιδιών microού φάνηκε τόσο διδακτικό ώστε ένιωσα ndashmicroε ανακούφισηndash πως microπορώ πλέ-ον να σταmicroατήσω τις έρευνές microου σε αυτό το πολυσυζητηmicroένο πεδίο Από την άλλη το βιβλίο του Arnheim λέει λίγα πράγmicroατα για τον ιστορικό της τέχνης και το πρόβληmicroα του ύφους Ίσως ο συγγραφέας σπεύδει κάπως να ακολου-θήσει τον Riegl στην laquoαντικειmicroενικότητάraquo του να δικαιώσει τους πειραmicroατι-σmicroούς της τέχνης του 20ού αιώνα η οποία σε microεγάλο βαθmicroό θεωρεί το πρό-βληmicroα της ψευδαίσθησης απλή προκατάληψη των laquoφιλισταίωνraquo Το γεγονός ότι τα πρότυπα της πιστότητας και της αληθοφάνειας αλλάζουν από εποχή σε εποχή δίνει στον Arnheim την ελπίδα ότι laquomicroια νέα αλλαγή στο επίπεδο της πραγmicroατικότητας στην τέχνηraquo θα κάνει τα έργα του Πικάσσο του Μπρακ ή του Κλέε laquoνα microοιάζουν microε τα πράγmicroατα που αναπαριστούνraquo ndash αν αυτό αλη-θεύει δεν αποκλείεται στο microέλλον να δούmicroε διαφηmicroίσεις για microαντολίνα κανά-τες ή άλλα αντικείmicroενα που να κινούνται στο νέο αυτό laquoεπίπεδο πραγmicroατικό-τηταςraquo70

Το βιβλίο του W M Ivins Jr Χαρακτικά και οπτική επικοινωνία71 αποτε-λεί πικρό αντίδοτο σε αυτές τις πνευmicroατικές αναζητήσεις Κατά τον Ivins η ιστορία της αναπαράστασης microπορεί να ενταχθεί στη γενικότερη ιστορία της επιστήmicroης χωρίς καmicroιά αναφορά σε ζητήmicroατα αισθητικής

Σε αυτό το σηmicroείο θα ήθελα επίσης να microνηmicroονεύσω το βιβλίο του Anton Ehrenzweig Η ψυχανάλυση της καλλιτεχνικής όρασης και ακοής72 Η οξυδέρκεια και η τόλmicroη microε την οποία ο συγγραφέας προσπαθεί να εντάξει τα πορίσmicroατα της ψυχολογίας της Gestalt σε ένα σύστηmicroα φροϋδικών ιδεών αξίζει κάθε προ-σοχή και κάθε σεβασmicroό Ο Ehrenzweig δεν κάνει το λάθος να υποτιmicroήσει τις

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 67

δυνάmicroεις που έχει να αντιmicroετωπίσει ο επιστηmicroονικός νατουραλισmicroός στην τέ-χνη Μας δίνει ενδιαφέρουσες περιγραφές του οπτικού χάους που προσπαθεί να υποτάξει η τέχνη αλλά δεν αποφεύγει και αυτός κατά τη γνώmicroη microου την άρνηση να microελετήσει κάποια πειράmicroατα microε την αντικειmicroενική πραγmicroατικότη-τα όπως δεν αποφεύγει και την προσφυγή σε εξελικτικιστικές ερmicroηνείες

Τα τρία βιβλία που ανέφερα δείχνουν ότι εκκρεmicroούν κάποια προβλήmicroατα που ζητούν τις λύσεις τους Έχοντας ήδη προχωρήσει τη δουλειά microου όταν κυκλο-φόρησαν τα τρία βιβλία δεν microπορώ να ισχυριστώ πως οι κρίσεις microου για αυτά είναι ανεπηρέαστες Έτσι ή αλλιώς πιστεύω πως τα εν λόγω έργα δείχνουν ότι είναι πιεστική ανάγκη για τον ιστορικό του καλλιτεχνικού ύφους να διαβεί τα σύνορα που τον χωρίζουν από τον ψυχολόγο Ένα τέτοιο εγχείρηmicroα πιστεύω πως microπορεί να αποδώσει κάτι πολύ περισσότερο από microερικές microεmicroονωmicroένες περιπτώσεις ψυχολογικών πειραmicroάτων O ριζικός αναπροσανατολισmicroός κάθε παραδοσιακής ιδέας για τον ανθρώπινο νου δεν microπορεί να αφήσει ανεπηρέαστο τον ιστορικό της τέχνης Αυτός ο αναπροσανατολισmicroός είναι ndashέστω και έmicromicroε-σαndash φανερός στην αντιmicroετώπιση της παιδικής τέχνης από τον Arnheim κα-θώς και στις απόψεις του Ehrenzweig για την ασύνειδη αντίληψη ndash έστω και αν ο χαρακτήρας και η σηmicroασία ενός τέτοιου αναπροσανατολισmicroού συσκοτί-ζεται κάπως από την εmicromicroονή τους στις ιδέες και στην ορολογία microιας συγκε-κριmicroένης ψυχολογικής σχολής και θεωρίας Οι βασικοί όροι που χρησιmicroο- ποιούσαν microε εmicroπιστοσύνη καλλιτέχνες κριτικοί και ιστορικοί της τέχνης έχουν χάσει σε microεγάλο βαθmicroό το κύρος τους και την αξία τους Έννοιες όπως laquomicroίmicroη-ση της φύσηςraquo laquoεξιδανίκευσηraquo ή laquoαφαίρεσηraquo στηρίζονται στην παραδοχή ότι προηγούνται οι laquoαισθητηριακές εντυπώσειςraquo οι οποίες εν συνεχεία υπό-κεινται στην απαραίτητη επεξεργασία παραmicroορφώνονται ή γενικεύονται

Ο Κ Ρ Πόππερ αποκαλεί αυτές τις απόψεις laquoθεωρία του microυαλού-κουβάraquo ενός microυαλού δηλαδή όπου σωρεύονται τα laquoαισθητηριακά δεδοmicroέναraquo Έχοντας αποδείξει το αβάσιmicroο αυτής της βασικής παραδοχής στο πεδίο της επιστηmicroο-νικής microεθόδου και της θεωρίας της γνώσης ο Πόππερ επιmicroένει σε ότι αποκα-λεί laquoθεωρία του προβολέαraquo δίνοντας έmicroφαση στις δραστηριότητες του ζωντα-νού οργανισmicroού που δεν σταmicroατά ποτέ να εξετάζει και να ερευνά το περιβάλλον του73 Η γονιmicroότητα microιας τέτοιας προσέγγισης αρχίζει να γίνεται ολοένα και πιο αισθητή σε πολλούς τοmicroείς της ψυχολογίας Όσο και αν οι θεωρίες διαφέ-ρουν microεταξύ τους η έmicroφασή τους microετατοπίζεται σταθερά από τα ερεθίσmicroατα στην ανταπόκριση του οργανισmicroού ανταπόκριση που είναι αρχικά αόριστη και γενική για να γίνει σταδιακά πιο εξειδικευmicroένη και σύνθετη

68 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

laquoΗ πορεία της microάθησης είναι από το αόριστο προς το συγκεκριmicroένο και όχι από τις αισθήσεις προς την αντίληψηraquo γράφει ο J J Gibson74 Και ο L von Bertalanffy microιλώντας για τη θεωρητική βιολογία συmicroπληρώνει laquoΗ σύγχρονη έρευνα δείχνει ότι πιθανότατα υπάρχουν στην αρχή ανοργάνωτα και άmicroορφα σύνολα στο πλαίσιο των οποίων συντελείται βαθmicroιαία η διαφοροποίη-σηraquo75

Εύκολα θα microπορούσε κανείς να παραλληλίσει αυτές τις φράσεις microε τις από-ψεις του Πιαζέ για τη νοητική ανάπτυξη των παιδιών76 ή του Φρόυντ και των επιγόνων του για τη συναισθηmicroατική εξέλιξή τους77 Ακόmicroα και οι πρόσφατες microελέτες για το πώς laquomicroαθαίνουνraquo οι microηχανές δείχνουν προς την ίδια κατεύθυν-ση από το γενικό στο ειδικό78 Σε όσα ακολουθούν επιδίδοmicroαι microερικές φορές σε παρόmicroοιους παραλληλισmicroούς έστω και αν γνωρίζω τους κινδύνους που συνε-πάγονται αυτοί οι ερασιτεχνισmicroοί και το να microπαίνει κανείς laquoσε ξένα χωράφιαraquo Η προσέγγισή microου αυτή δικαιώνεται microόνο στο microέτρο που το βιβλίο microου θα αποδειχθεί χρήσιmicroο για την καθηmicroερινή δουλειά του ιστορικού της τέχνης ∆εν ήταν εύκολο να εντρυφήσω στο θέmicroα της ψευδαίσθησης χωρίς microια θεωρία της αντίληψης Σε αυτό ακριβώς το πεδίο ο τρόπος σκέψης που ανέφερα αποδεί-χθηκε εξαιρετικά χρήσιmicroος79 Το θεωρητικό microοντέλο αυτής της προσέγγισης που οι ρίζες του βρίσκονται στον Καντ διατυπώνεται microε τον πιο συστηmicroατικό και συνεκτικό τρόπο στο βιβλίο του Φ Α φον Χάγεκ Η αισθητηριακή τάξη80 Πάνω απrsquo όλα πάντως έχω επωφεληθεί από την εmicromicroονή του Πόππερ στον ρόλο της πρόβλεψης και των τεστ Στην ψυχολογία η προσέγγιση αυτή υιο-θετείται από τους Jerome S Bruner και Leo Postman που υποστηρίζουν ότι laquoόλες οι γνωστικές διεργασίες ανεξάρτητα αν παίρνουν τη microορφή αντιλήψεων σκέψεων ή ανακλήσεων αποτελούν ldquoυποθέσειςrdquo του οργανισmicroούhellip και απαι-τούν ldquoαπαντήσειςrdquo microε τη microορφή κάποιας παραπέρα εmicroπειρίας απαντήσεις που θα τις επιβεβαιώσουν ή θα τις καταρρίψουνraquo81

Σε αυτό το πλαίσιο ο Πόππερ έχει επισηmicroάνει πως οι επιβεβαιώσεις αυτών των laquoυποθέσεωνraquo δεν microπορούν παρά να είναι προσωρινές ενώ η απόρριψή τους οριστική82 ∆εν υπάρχει εποmicroένως αυστηρή διάκριση microεταξύ ψευδαίσθησης και αντίληψης Η αντίληψη χρησιmicroοποιεί όλα της τα microέσα για να ξεριζώσει τις επιβλαβείς ψευδαισθήσεις αλλά συχνά αποτυγχάνει να laquoαπορρίψειraquo microια εσφαλmicroένη υπόθεση ndash όταν λχ έχει να κάνει microε ιλουζιονιστικά έργα τέχνης

Πιστεύω βάσιmicroα πως microια τέτοια θεωρία laquoτης δοκιmicroής και του σφάλmicroατοςraquo για την αντίληψη θα microπορούσε να αποδειχθεί γόνιmicroη και για άλλους επιστη-microονικούς κλάδους εκτός από τον δικό microου αλλά δεν σκοπεύω να επιmicroείνω εδώ

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 69

ως προς αυτό Κύριο microέληmicroά microου είναι η ανάλυση της εικονοπλασίας ο τρόπος microε άλλα λόγια microε τον οποίο οι καλλιτέχνες ανακάλυψαν κάποια από αυτά τα microυστικά της όρασης microέσω laquoτης δηmicroιουργίας και της αναπαραγωγήςraquo Οι Αιγύπτιοι του Αλαίν [1] πριν microπορέσουν να δηmicroιουργήσουν microια ψευδαίσθηση της πραγmicroατικότητας έπρεπε να microάθουν όχι laquoνα αντιγράφουν ότι βλέπουνraquo αλλά να χειρίζονται κάποιους διφορούmicroενους κώδικες σηmicroείων στους οποίους οφείλουmicroε να στηριζόmicroαστε για τη σταθερή microας όραση ώσπου η εικόνα τους να γίνει ένα microε την πραγmicroατικότητα Με άλλα λόγια αντί να απαντήσουν στο δίληmicromicroα laquoκουνέλι ή πάπιαraquo έπρεπε να ανακαλύψουν το παιχνίδι laquoτελάρο ή φύσηraquo που παιζόταν microε ένα σύνολο γήινων χρωmicroάτων ικανών ndashαπό microακριά τουλάχιστονndash να καταλήξουν σε ψευδαίσθηση Καλλιτεχνικό ή όχι αυτό το παιχνίδι δεν microπορούσε παρά να είναι απόρροια πολλών διαδοχικών laquoδοκιmicroών και σφαλmicroάτωνraquo Ως πείραmicroα στο πλαίσιο microιας θεωρίας της αντίληψης η ιλουζιονιστική τέχνη παρουσιάζει ενδιαφέρον ακόmicroα και σε microια περίοδο η οποία την έχει εξοβελίσει για χάρη άλλων τρόπων έκφρασης

Με κίνδυνο να αποκαλύψω όλη την laquoπλοκήraquo από την αρχή δεν διστάζω να δηλώσω για τον βιαστικό αναγνώστη ή κριτικό ότι τα συmicroπεράσmicroατα που υπαινίσσοmicroαι εδώ εκτίθενται αναλυτικά στο Κεφάλαιο 9 του βιβλίου όπου και επανέρχονται κάποια από τα ζητήmicroατα που θίγω στην Εισαγωγή Κάθε βιβλίο που επικεντρώνεται σε ένα βασικό συmicroπέρασmicroα πρέπει να χτίζεται όπως microια αψίδα Η laquoκλείδαraquo θα είναι σαν να κρέmicroεται στον αέρα αν δεν υποστηρίζεται από τους άλλους αψιδόλιθους Όλα τα κεφάλαια αυτού του βιβλίου στρέφονται κατά κάποιον τρόπο προς το κέντρο του προβλήmicroατος αλλά και στηρίζονται από τον σκελετό του κτιρίου Τα όρια της microίmicroησης που προκύπτουν από το εκφραστικό microέσο και το laquoσχήmicroαraquo οι σχέσεις φόρmicroας και λειτουργίας στην εικονοπλασία και πάνω απrsquo όλα η σηmicroασία της συmicromicroετοχής του θεατή για τη διαλεύκανση των αmicroφισηmicroιών δικαιώνουν τελικά την τολmicroηρή πρόταση ότι η τέχνη έχει ιστορία επειδή οι ψευδαισθήσεις της τέχνης δεν είναι microόνον ο καρ-πός της ανάλυσης των φαινοmicroένων από τον καλλιτέχνη αλλά και τα απαραί-τητα εργαλεία για microια τέτοια ανάλυση Ελπίζω ότι ο αναγνώστης δεν θα κλείσει το βιβλίο σε αυτό το σηmicroείο αλλά θα microε ακολουθήσει στη δοκιmicroή και την εφαρmicroογή αυτής της προσέγγισης στη φυσιογνωmicroική έκφραση και ακό-microα παραπέρα έως τα όρια της αισθητικής αυτής της Γης της Επαγγελίας που microόνο φευγαλέα θα microπορέσει να τη δει από microακριά

Καταλαβαίνω πως οι microακροσκελείς αναφορές στις θεωρίες της αντίληψης είναι κάπως κουραστικές για τον αναγνώστη που θέλει να φτάνει πάντοτε στην

70 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

καρδιά αυτού που ονοmicroάζουmicroε τέχνη Ωστόσο πιστεύω πως προκειmicroένου να συζητηθούν τα ζωτικά προβλήmicroατα της τέχνης απαιτείται πάντοτε να ξεκα-θαρίσει το ευρύτερο τοπίο Αυτή microου η πεποίθηση ενισχύεται απrsquo όσα γράφει ο microακαρίτης φίλος microου Ernst Kris ndashmicroε τον οποίο συχνά συζητούσα όλα αυτά τα ζητήmicroαταndash στο βιβλίο του Ψυχαναλυτικές αναζητήσεις στην τέχνη83

laquoΈχουmicroε πλέον συνειδητοποιήσει ότι η τέχνη δεν παράγεται σε κενό αέρος ότι όλοι οι καλλιτέχνες έχουν προδρόmicroους και πρότυπα αποτελώντας όπως και οι επιστήmicroονες microέρη microιας παράδοσης και δουλεύοντας σε συγκεκριmicroένο πάντοτε πλαίσιο προβληmicroάτων Ο βαθmicroός στον οποίο ελέγχει κανείς τα εκ-φραστικά του microέσα και η ελευθερία ndashσε ορισmicroένες τουλάχιστον περιόδουςndash να τροποποιεί αυτό το αυστηρό πλαίσιο αποτελούν προφανώς microέρος microιας περίπλο-κης κλίmicroακας microε την οποία microετράmicroε την επιτυχία Η ψυχανάλυση από την πλευρά της λίγα πράγmicroατα έχει συνεισφέρει έως τώρα στην κατανόηση αυτού του πλαισίου Η ψυχολογία του καλλιτεχνικού ύφους δεν έχει γραφτεί ακόmicroηraquo

Το κενό που επισηmicroαίνει ο Kris δεν πρόκειται φυσικά να καλυφθεί microε τα κεφάλαια που ακολουθούν Το laquoαίνιγmicroα του ύφουςraquo microπορεί να απαντηθεί microόνον από την ψυχολογία της αναπαράστασης Υπάρχουν πάντοτε οι ανεξιχνίαστες πιέσεις της microόδας και τα microυστήρια του γούστου84 Αν όmicroως θέλουmicroε κάποτε να κατανοήσουmicroε τις επιπτώσεις αυτών των παραγόντων στην αναπαράστα-ση και κατrsquo επέκταση στην τέχνη πρέπει πρώτα να αναζητήσουmicroε microια απά-ντηση στα απλούστερα ερωτήmicroατα που θέτει το σκίτσο του Αλαίν

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 59

όραση Συνηγορώντας υπέρ της αναγνώρισης της τοπιογραφίας ως της microε-γάλης τέχνης του microέλλοντος δεν δίστασε να επικαλεστεί τους νόmicroους της ιστορικής νοmicroοτέλειας laquoΣε κάθε οργανισmicroό η ανάπτυξη των αισθήσεων αρ-χίζει microε την αφή Οι πιο λεπτές αισθήσεις της ακοής και της όρασης εmicroφανί-ζονται microε την τελειοποίηση του οργανισmicroού Με τον ίδιο σχεδόν τρόπο η αν-θρωπότητα ξεκίνησε microε τη γλυπτική Ότι έφτιαχνε ο άνθρωπος έπρεπε να είναι συmicroπαγές ογκώδες απτό Γιrsquo αυτό και η ζωγραφικήhellip εmicroφανίζεται πάντοτε σε microεταγενέστερη φάσηhellip Η τοπιογραφίαhellip προϋποθέτει υψηλό επί-πεδο ανάπτυξηςraquo50

Έχω εξηγήσει σε άλλα microου κείmicroενα γιατί θεωρώ εξαιρετικά επικίνδυνο το να βασίζεται η ιστορία της τέχνης σε microυθολογικές ερmicroηνείες51 Η συνήθεια να microιλά κανείς microε έννοιες όπως laquoανθρωπότηταraquo laquoφυλέςraquo laquoεποχέςraquo κλπ εξα-σθενίζει την αντίσταση του microυαλού σε laquoολοκληρωτικέςraquo τάσεις και συνήθειες Για να φανεί ότι δεν υποστηρίζω κάτι τέτοιο αβασάνιστα θα microπορούσα να αναφέρω τα διδάγmicroατα που ο Hans Sedlmayr συνιστά στον αναγνώστη να βγάλει διαβάζοντας τον Riegl ndash για τα δοκίmicroια του οποίου έγραψε microια εισαγω-γή το 192752

Έχοντας εκθέσει ότι θεωρεί laquoπεmicroπτουσίαraquo της θεωρίας του Riegl ο Sedl-mayr περνά στην απαρίθmicroηση των εσφαλmicroένων απόψεων ορισmicroένων επιγόνων του οι οποίες θα πρέπει να απορριφθούν ως αβάσιmicroες Μια από αυτές τις από-ψεις είναι ότι laquomicroόνον τα άτοmicroα είναι πραγmicroατικά ενώ οι οmicroάδες και οι πνευ-microατικές κοινότητες αποτελούν απλώς αφηρηmicroένες έννοιεςraquo Κατά συνέπεια πρέπει επίσης να απορρίψουmicroε laquoτην πίστη στον ενιαίο και αmicroετάβλητο χαρα-κτήρα της ανθρώπινης φύσης και λογικήςraquo καθώς και την ιδέα ότι laquoη φύση παραmicroένει πάντοτε η ίδια και απλώς απεικονίζεται microε διάφορους τρόπουςraquo Τέλος πρέπει να αρνηθούmicroε την αιτιοκρατική ανάλυση της ιστορίας laquoπου αντιλαmicroβάνεται την ιστορική αλλαγή σαν αλυσίδα αιτίων και αποτελεσmicroά-τωνraquo Η laquoνοηmicroατοδοτηmicroένη αυτο-κίνηση του Πνεύmicroατος που οδηγεί σε αυ-θεντικά ιστορικά σύνολα γεγονότωνraquo είναι κάτι υπαρκτό

Τυχαίνει να είmicroαι φανατικός υπέρmicroαχος όλων εκείνων των laquoξεπερασmicroένωνraquo ιδεών τις οποίες ο Sedlmayr το 1927 παρακινούσε ένα εύπιστο κοινό να απορ-ρίψει συνηγορώντας παράλληλα υπέρ ενός ιστορικισmicroού έντονα επηρεασmicroένου από τον Σπένγκλερ Όπως γράφει και ο Κ Ρ Πόππερ στο βιβλίο του Η ένδεια του ιστορικισmicroού laquo∆εν συmicroπαθώ καθόλου αυτά τα ldquoπνεύmicroαταrdquo ούτε τα ιδεα-λιστικά τους πρωτότυπα ούτε τις διαλεκτικές και υλιστικές τους ενσαρκώ-σεις Αντίθετα αισθάνοmicroαι απόλυτα αλληλέγγυος microε όσους τα περιφρονούν

60 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Αισθάνοmicroαι ωστόσο ότι microαρτυρούν την ύπαρξη ενός κενού ενός χώρου που η κοινωνιολογία οφείλει να καλύψει microε κάτι πιο απτό όπως microια ανάλυση των προβληmicroάτων που τίθενται στο πλαίσιο microιας παράδοσηςraquo Το ύφος είναι κατά τη γνώmicroη microου microια από τις εκφάνσεις αυτών των παραδόσεων Στον βαθmicroό που δεν έχουmicroε κάποια καλύτερη ερmicroηνεία να προσφέρουmicroε η ύπαρξη οmicroοιό-microορφων τρόπων αναπαράστασης του κόσmicroου ωθεί προς την εύκολη εξήγηση ότι αυτή η ενότητα θα πρέπει να οφείλεται σε κάποιο υπερατοmicroικό πνεύmicroα το laquoπνεύmicroα της εποχήςraquo ή το laquoπνεύmicroα της φυλήςraquo53

∆εν αρνούmicroαι φυσικά ότι οι ιστορικοί όπως και όλοι οι microελετητές ανθρώπι-νων οmicroάδων ανακαλύπτουν συχνά κοινές στάσεις κοινές πεποιθήσεις ή κοινά γούστα που θα microπορούσαν να θεωρηθούν η κυρίαρχη (σε microια τάξη microια γενιά ένα έθνος) νοοτροπία και αντίληψη Ούτε βέβαια αmicroφισβητώ ότι οι αλλαγές στο διανοητικό κλίmicroα και το γούστο ή στη microόδα αντανακλούν κοινωνικές αλ-λαγές και ότι η διερεύνηση των σχέσεων αυτών microπορεί να παρουσιάζει σηmicroα-ντικό ενδιαφέρον Τόσο όmicroως ο Riegl όσο και οι επίγονοί του και οι ερmicroηνευτές του (όπως ο Worringer ο Dvo aacutek και ο Sedlmayr) εκτός από πλείστα όσα ιστορικά ζητήmicroατα που ανακύπτουν αυτό για το οποίο αισθάνονται κατrsquo εξο-χήν περήφανοι είναι τελικά και το microοιραίο τους microειονέκτηmicroα απορρίπτοντας την έννοια της δεξιότητας και τη σηmicroασία της όχι microόνον αγνοούν κρίσιmicroες πλευρές της καλλιτεχνικής δηmicroιουργίας αλλά κάνουν αδύνατη και τη διαmicroόρ-φωση microιας έγκυρης ψυχολογίας των υφολογικών αλλαγών κάτι που περιλαmicro-βάνεται οπωσδήποτε στις φιλοδοξίες τους54

Η ιστορία του γούστου και της microόδας είναι microια ιστορία προτιmicroήσεων και επιλογών microεταξύ εναλλακτικών λύσεων Η απόρριψη των ακαδηmicroαϊκών συmicro-βάσεων της εποχής τους από τους Προραφαηλίτες όπως και ο laquoιαπωνισmicroόςraquo της Αρ Νουβώ αποτελούν χαρακτηριστικά παραδείγmicroατα Παρόmicroοιες αλλα-γές σε ένα ύφος και στο κύρος που αυτό έχει microπορούν να περιγραφούν και microε όρους laquoθέλησης προς τη microορφήraquo ndash άλλωστε κανείς δεν αmicroφιβάλλει ότι απο-τελούσαν συmicroπτώmicroατα ενός ευρύτερου συνόλου τάσεων και διαθέσεων Ωστό-σο αυτό που microας ενδιαφέρει εδώ από microεθοδολογική άποψη είναι ότι microια επιλο-γή εκφράζει κάτι συνολικότερο microόνον αν microπορούmicroε να ανασυστήσουmicroε τις συνθήκες και τις διαδικασίες της Ο πλοίαρχος που θα microπορούσε να εγκατα-λείψει το πλοίο του αλλά προτίmicroησε να βυθιστεί microαζί του ήταν προφανώς ηρω-ικός microπορεί όmicroως και αυτός που κοιmicroόταν στην καmicroπίνα του και πνίγηκε να ήταν εξίσου ηρωικός αλλά δεν θα το microάθουmicroε ποτέ Αν θέλουmicroε να αντιmicroετω-πίζουmicroε το ύφος ως σύmicroπτωmicroα κάποιων γενικότερων (ενδεχοmicroένως πολύ εν-

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 61

διαφερουσών) καταστάσεων χρειαζόmicroαστε αναγκαστικά microια θεωρία των εναλ-λακτικών λύσεων και εκδοχών Αν κάθε αλλαγή είναι αναπόφευκτη και συνο-λική δεν υπάρχει τίποτε για να συγκρίνουmicroε καmicroιά κατάσταση για να ανασυστήσουmicroε κανένα σύmicroπτωmicroα και καmicroιά έκφραση για να διερευνήσουmicroε Σε αυτή την περίπτωση η αλλαγή αποτελεί σύmicroπτωmicroα τηςhellip αλλαγής και για να συγκαλυφθεί αυτή η ταυτολογία επιστρατεύεται κάποιο microεγαλεπήβο-λο εξελικτικό σχήmicroα Αυτό συνέβη όχι microόνο microε τον Riegl αλλά και microε πολλούς από τους επιγόνους του Λίγοι είναι σήmicroερα οι ιστορικοί και ακόmicroα λιγότεροι οι ανθρωπολόγοι που πιστεύουν ότι η ανθρωπότητα έχει υποστεί κάποια εmicro-φανή βιολογική αλλαγή από τη microια ιστορική περίοδο στην άλλη Ακόmicroα όmicroως και εκείνοι που θα δέχονταν ότι υπάρχει κάποια ανεπαίσθητη βαθmicroιαία γενε-τική διαφοροποίηση της ανθρωπότητας δεν θα δέχονταν ποτέ την άποψη ότι ο άνθρωπος άλλαξε τα τελευταία 3000 χρόνια (περίοδο που αντιστοιχεί σε περίπου εκατό γενιές) τόσο όσο η τέχνη του και το ύφος του55

V

Ο εξελικτισmicroός είναι νεκρός αλλά τα γεγονότα που τροφοδοτούν τον microύθο του δεν είναι εύκολο ακόmicroα και σήmicroερα να αγνοηθούν Ένα από αυτά τα γεγονότα είναι η συγγένεια ανάmicroεσα στην παιδική και την πρωτόγονη τέχνη Για τον microη ιδιαίτερα υποψιασmicroένο η συγγένεια αυτή οδηγεί στο εσφαλmicroένο δίληmicromicroα ότι οι πρωτόγονοι είτε δεν microπορούσαν να προχωρήσουν περισσότερο γιατί διέθεταν τη δεξιότητα ενός παιδιού microόνο είτε ότι δεν ήθελαν να προχωρήσουν περισσότερο γιατί εξακολουθούσαν να έχουν νοοτροπία παιδιού Και οι δυο αυτές υποθέσεις είναι προφανώς λάθος καθώς στηρίζονται στη σιωπηλή παραδοχή πως ότι είναι εύκολο για microας ήταν και πάντοτε εύκολο Ένα από τα σηmicroαντικότερα και microονιmicroότερα κέρδη από την επαφή της ιστορίας της τέχνης microε την ψυχολογία της αντίληψης είναι κατά τη γνώmicroη microου ότι δεν είmicroαστε πλέον υποχρεωmicroένοι να πιστεύουmicroε κάτι τέτοιο Στην πραγmicroατικότητα έστω και αν λυπάmicroαι για την κακή χρήση αυτής της προσέγγισης από τον ιστορικισmicroό οmicroολογώ πως νοσταλγώ κάπως την τόλmicroη των αισιόδοξων στοχαστών του 19ου αιώνα Ίσως αυτό να οφείλεται και στο ότι είχα την τύχη να διδαχτώ από τέτοια τολmicroηρά πνεύmicroατα που στις αρχές του 20ού αιώνα προσπαθούσαν να απαντήσουν στο ερώτηmicroα γιατί η τέχνη έχει ιστορία Ένας από αυτούς ήταν και ο Emanuel Loewy του οποίου η περιώνυmicroη microελέτη Η απόδοση της φύσης στην Πρώιmicroη

62 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Ελληνική τέχνη εκδόθηκε το 190056 Σε αυτό το βιβλίο περιέχεται κατά τη γνώmicroη microου ότι καλύτερο microπορεί να αντλήσει κανείς από τον εξελικτισmicroό

Ο Loewy επηρεάστηκε επίσης από τον Hildebrand και την ψυχολογία των αισθητηριακών δεδοmicroένων Όπως και αρκετοί άλλοι κριτικοί της ίδιας περιόδου ο Hildebrand απέδιδε τις ιδιοmicroορφίες της παιδικής τέχνης σε ασαφείς εικόνες microνήmicroης57 Οι εικόνες αυτές θεωρούνταν κατάλοιπα αισθητηριακών εντυπώ-σεων που καταγράφονται στη microνήmicroη όπου και συmicroπυκνώνονται σε χαρακτη-ριστικά σχήmicroατα microε τον ίδιο λίγο πολύ τρόπο που σχηmicroατίζονται χαρακτηρι-στικές εικόνες microε τη διαδοχική υπέρθεση πολλών φωτογραφιών Σε αυτή τη διαδικασία υποστήριζε ο Loewy η microνήmicroη αποβάλλει τα χαρακτηριστικά γνω-ρίσmicroατα των αντικειmicroένων όλα εκείνα τα στοιχεία που τους δίνουν την ιδιαί-τερη microορφή τους Ο πρωτόγονος καλλιτέχνης όπως και το παιδί ξεκινά από αυτές τις εικόνες microνήmicroης Έτσι θα προσπαθήσει να αποδώσει το ανθρώπινο σώmicroα microετωπικά τα άλογα σε πλάγια όψη τις σαύρες όπως φαίνονται από ψηλά Η ανάλυση του Loewy για αυτές τις αρχαϊκές microεθόδους γίνεται και σήmicroερα εν πολλοίς δεκτή αν και πρόκειται για κυκλική σε microεγάλο βαθmicroό εξή-γηση Αφού ο πρωτόγονος καλλιτέχνης δεν αντιγράφει προφανώς τον εξωτε-ρικό κόσmicroο αντιγράφει κάποιον αόρατο εσωτερικό κόσmicroο νοητικών εικόνων Η microόνη ωστόσο απόδειξη για την ύπαρξη αυτών των εικόνων προέρχεται απόhellip την τέχνη των πρωτογόνων Κανείς microας δεν έχει πιστεύω στο microυαλό του τις σχηmicroατικές παραστάσεις ανθρώπινων σωmicroάτων αλόγων ή σαυρών που υπαινίσσεται η θεωρία του Loewy Για τον καθένα από microας αυτές οι λέξεις παραπέmicroπουν και σε κάτι διαφορετικό ενώ θα υπάρχουν πάντοτε και κάποια φευγαλέα γεγονότα που δεν θα microπορούν να αναπαραχθούν microε ολοκληρωmicroένο τρόπο Οι επιφυλάξεις αυτές δεν αναιρούν πάντως την αξία των αναλύσεων του Loewy για τα κοινά στοιχεία στην τέχνη των παιδιών των ακαλλιέργητων ενηλίκων και των πρωτογόνων Ο Loewy στρέφοντας την προσοχή του όχι πλέον στην εξέλιξη της ανθρωπότητας γενικά αλλά στην πρώτη φορά που τα κοινά αυτά στοιχεία άρχισαν microεθοδικά να απορρίπτονται (στην Αρχαϊκή τέχνη στην Ελλάδα) ανέδειξε τη σηmicroασία των δυνάmicroεων εκείνων που πρέπει να υπερβεί microια τέχνη αν θέλει να πετύχει την ψευδαίσθηση της πραγmicroατικότητας Καθένα από αυτά τα βήmicroατα εmicroφανίζεται σαν κατάκτηση microιας άγνωστης έως τότε περιοχής που η νέα παράδοση εικονοπλασίας πρέπει να διασφαλίσει και να κατοχυρώσει Αυτή είναι και η αιτία που τα νέα καλλιτεχνικά πρότυπα δείχνουν πάντοτε ανεξήγητη (microε όρους laquoαισθητηριακών εντυπώσεωνraquo) ανθε-κτικότητα

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 63

Ο δάσκαλός microου στην ιστορία της τέχνης ο Julius von Schlosser έδειχνε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τον ρόλο των laquoτύπωνraquo ή ακόmicroα και των στερεοτύπων στην καλλιτεχνική παράδοση Ξεκινώντας από τη microελέτη παλαιών νοmicroισmicroά-των σύντοmicroα πέρασε στη microελέτη της Μεσαιωνικής τέχνης όπου οι microεταβο-λές των laquoτύπωνraquo είναι εmicroφανείς Το πρόβληmicroα της χρήσης των laquoπροηγούmicroε-νων τύπωνraquo στη Μεσαιωνική τέχνη δεν έπαψε ποτέ να γοητεύει τον Schloss-er παρά το ότι η επίδραση του Κρότσε τον έκανε ολοένα και πιο επιφυλακτικό απέναντι στις ψυχολογικές ερmicroηνείες (όσοι γνωρίζουν τις σκέψεις του στα ζητήmicroατα αυτά θα αναγνωρίσουν κάποια από τα αγαπηmicroένα του θέmicroατα σε αυτό το βιβλίο)58

Ότι έκανε ο Schlosser για τον Μεσαίωνα ο σύγχρονός του Aby Warburg το έκανε για την Αναγέννηση στην Ιταλία Εmicroβαθύνοντας συνεχώς στο πρό-βληmicroα τι ακριβώς αναζητούσε η Αναγέννηση στην Κλασική Αρχαιότητα ο Warburg οδηγήθηκε στην ανάλυση του ύφους της Αναγέννησης microε βάση την υιοθέτηση microιας νέας εικαστικής γλώσσας Πρόσεξε ότι τα δάνεια των καλλι-τεχνών της Αναγέννησης από την Κλασική γλυπτική δεν ήταν τυχαία αλλά αντιθέτως εmicroφανίζονταν όπου ο καλλιτέχνης αισθανόταν την ανάγκη microιας ιδιαίτερα εκφραστικής κίνησης ή χειρονοmicroίας (αυτό που ο Warburg αποκάλε-σε τελικά Pathosformel)59 Ιδιαίτερη εντύπωση προκάλεσε η επιmicroονή του Warburg στην άποψη ότι οι καλλιτέχνες του 15ου αιώνα που έως τότε θεω-ρούνταν υπέρmicroαχοι της απλής καθαρής παρατήρησης πολύ συχνά κατέφευ-γαν σε προϋπάρχοντες laquoτύπουςraquo Βοηθούmicroενοι και από την αύξηση του ενδι-αφέροντος για τα εικονογραφικά πρότυπα οι επίγονοι του Warburg κατέληγαν όλο και περισσότερο στη διατύπωση ότι η εξάρτηση από την παράδοση είναι ο κανόνας ακόmicroα και στα έργα εκείνα της Αναγέννησης και του Μπαρόκ που έως τότε θεωρούνταν νατουραλιστικά Σήmicroερα η microελέτη αυτής της συνέχει-ας έχει αντικαταστήσει σε microεγάλο βαθmicroό το παλαιότερο ενδιαφέρον για το ύφος και την εξέλιξή του60

Στο γοητευτικό του έργο Η ψυχολογία της τέχνης ο Αντρέ Μαλρό κατα-πιάνεται microε τη σηmicroασία αυτών των διαπιστώσεων61 Υπάρχει πολύς Χέγκελ και πολύς Σπένγκλερ στους ύmicroνους του Μαλρό προς τον microύθο και την αλλαγή αλλά και ριζική αmicroφισβήτηση της άποψης ότι το ύφος και η τεχνοτροπία του παρελθόντος αντικατοπτρίζει ουσιαστικά τον τρόπο microε τον οποίο οι καλλιτέχνες laquoέβλεπανraquo τον κόσmicroο Ο Μαλρό ξέρει πως η τέχνη γεννιέται από την τέχνη και όχι από τη φύση Παρrsquo όλη ωστόσο τη γοητεία του και παρά τις εmicroπνευ-σmicroένες ψυχολογικές του επισηmicroάνσεις το βιβλίο του Μαλρό δεν καταφέρνει να

64 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

microας δώσει αυτό που ο τίτλος του υπόσχεται microια ψυχολογία της τέχνης Εξα-κολουθούmicroε να microην έχουmicroε microια ικανοποιητική εξήγηση για το σκίτσο του Αλαίν [1] Ίσως όmicroως να είmicroαστε καλύτερα προετοιmicroασmicroένοι απrsquo ότι ο Riegl για να αποπειραθούmicroε microια τέτοια εξήγηση Γνωρίζουmicroε πλέον αρκετά για την επιρροή των συmicroβάσεων και τη δύναmicroη των παραδόσεων στα διάφορα γνωσιακά πεδία Οι ιστορικοί έχουν microελετήσει την επίδραση κάποιων προτύπων στον χρονικο-γράφο που επιδιώκει να καταγράψει τα πρόσφατα γεγονόταmiddot microελετητές της λογοτεχνίας όπως ο Ernst Robert Curtius έχουν επισηmicroάνει τον ρόλο των πα-ραδοσιακών κοινών τόπων στην ποίηση62 Είναι λοιπόν η ώρα να προσεγγίσει κανείς το πρόβληmicroα του ύφους και πάλι εξοπλισmicroένος όmicroως microε τις σχετικά πρόσφατες γνώσεις για τη δύναmicroη των παραδόσεων

Αντιλαmicroβάνοmicroαι ότι αυτή η εmicromicroονή στην ανθεκτικότητα των συmicroβάσεων στον ρόλο των laquoτύπωνraquo και των στερεοτύπων στην τέχνη θα συναντήσει την επιφυλακτικότητα όσων δεν έχουν δουλέψει σε αυτό το πεδίο Μια πάγια σχε-δόν κατηγορία κατά της ιστορίας της τέχνης είναι ότι επικεντρώνει το ενδια-φέρον της στην αναζήτηση επιδράσεων παραγνωρίζοντας έτσι το laquomicroυστήριοraquo της δηmicroιουργικότητας Όmicroως αυτό δεν είναι πάντοτε αλήθεια Όσο περισσό-τερο συνειδητοποιούmicroε την έντονη τάση του ανθρώπου να επαναλαmicroβάνει ότι έχει microάθει τόσο microεγαλύτερος είναι ο θαυmicroασmicroός microας για τα εξαιρετικά εκείνα άτοmicroα που καταφέρνουν να ξεφύγουν από αυτή την έmicroφυτη τάση και να ανοί-ξουν νέους δρόmicroους στους οποίους έρχονται και άλλοι να βαδίσουν

Παρrsquo όλα αυτά συχνά αναρωτιέmicroαι αν τα συmicroπεράσmicroατά microου προκύπτουν πράγmicroατι από τα δεδοmicroένα της ιστορίας της τέχνης αν η ανάγκη του τύπου της laquoφόρmicroουλαςraquo είναι τόσο καθολική όσο πιστεύω Σε ένα όmicroορφο απόσπα-σmicroα από τον Κουιντιλιανό γίνεται λόγος για τη δηmicroιουργικότητα του ανθρώ-πινου microυαλού microε τον καλλιτέχνη να αναφέρεται ως χαρακτηριστικό παράδειγ-microα laquoΠοιος καλλιτέχνης διδάχτηκε ποτέ να αναπαριστά όλα όσα υπάρχουν στη φύση hellipΠοιος τεχνίτης δεν έχει κατασκευάσει ένα σκεύος σε σχήmicroα που δεν έχει δει ποτέ τουraquo63

Πρόκειται σίγουρα για ενδιαφέρουσα παρατήρηση που όmicroως παραβλέπει το γεγονός ότι το νέο σκεύος θα ανήκει λίγο-πολύ στην ίδια οικογένεια microορφών microε αυτές που γνωρίζει ο τεχνίτης ότι η αναπαράσταση laquoόλων όσα υπάρχουν στη φύσηraquo εκ microέρους του θα συνδέεται πάντοτε microε τις αναπαραστάσεις εκείνες που οι δάσκαλοί του του κληροδότησαν64 Κανένας ιστορικός της τέχνης δεν microπορεί να υποτιmicroήσει την επίδραση του ύφους και πολύ λιγότερο βέβαια ο ιστορικός εκείνος που χαρτογραφεί τον microακρύ δρόmicroο προς την ψευδαίσθηση

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 65

VI

Για να απαντήσει κανείς σε αυτά τα κρίσιmicroα ερωτήmicroατα της επιστήmicroης microας δεν αρκεί πιστεύω να επαναλαmicroβάνει απλώς την παλαιά διάκριση σε laquoόρασηraquo και laquoγνώσηraquo ή να επιmicroένει πως κάθε αναπαράσταση γενικά βασίζεται σε συmicroβάσεις Πρέπει να αναλυθεί microέσα από νέο πρίσmicroα και microε ψυχολογικούς όρους τι ακριβώς περιλαmicroβάνει η διαδικασία της εικονοπλασίας και της ανά-γνωσης των εικόνων Σε αυτό ακριβώς το σηmicroείο εmicroφανίζεται ένα τεράστιο εmicroπόδιο Η απλή ψυχολογία στην οποία στηρίζονταν microε τόση σιγουριά ο Bar-ry και ο Ράσκιν ο Riegl και ο Loewy δεν υπάρχει πλέον για να microας καθοδη-γήσει Τα προβλήmicroατα που συνδέονται microε τη διαδικασία της αντίληψης είναι σήmicroερα τόσο microεγάλα και πολύπλοκα ώστε κανείς δεν θα microπορούσε να ισχυριστεί ότι τα αντιλαmicroβάνεται και τα κατέχει πλήρως

Ο Berenson microπορούσε να ξεκινά την περιήγησή του σε αυτά τα πεδία microε τη φράση laquoη ψυχολογία έχει διαπιστώσειhellipraquo Σήmicroερα λείπει από τα βιβλία που κυκλοφορούν αυτός ο τόνος της βεβαιότητας Ο J J Gibson λχ γράφει στην πολύ ενδιαφέρουσα microελέτη του Η αντίληψη του οπτικού κόσmicroου laquoΟι ση-microερινοί ψυχολόγοι δεν καταλαβαίνουν τι σηmicroαίνει να συλλαmicroβάνεις και να ερευ-νάς νέα χαρακτηριστικά του κόσmicroουraquo65 Ο D O Hebb στο γνωστό του βιβλίο Η οργάνωση της συmicroπεριφοράς φτάνει να υποστηρίξει πως laquoη αντίληψη του microεγέθους της φωτεινότητας και του τόνου microπορεί να ειπωθεί ότι προς το παρόν δεν ερmicroηνεύεται από καmicroιά θεωρίαraquo66 Η δυσκολία αυτή δεν περιορίζε-ται στα βασικά ζητήmicroατα Μιλώντας για τον απροσδόκητο τρόπο microε τον οποίο τα αλληλοεπικαλυπτόmicroενα χρώmicroατα microπορούν να επιδρούν το ένα στο άλλο ndashκάτι που ενδιαφέρει ιδιαίτερα τον ζωγράφοndash ο Ralph Μ Evans γράφει στο βιβλίο του Εισαγωγή στο χρώmicroα laquohellipώσπου να microπορέσουmicroε να εξηγήσουmicroε αυτά τα φαινόmicroενα χωρίς εξεζητηmicroένες υποθέσεις δεν microπορούmicroε να πούmicroε ότι καταλαβαίνουmicroε τον τρόπο microε τον οποίο λειτουργεί η οπτική διαδικασίαraquo67

Κάτω από αυτές τις συνθήκες ίσως είναι παράτολmicroο να επικαλεστούmicroε τα πορίσmicroατα ενός αβέβαιου πεδίου για να εξηγήσουmicroε τις αmicroφιβολίες microας και τις αβεβαιότητές microας Όmicroως η ενθάρρυνση για microια τέτοια απόπειρα προέρχεται ακριβώς από έναν microεγάλο πρωτοπόρο της ψυχολογίας της αντίληψης τον Wolfgang Koumlhler Στις παραδόσεις του microε τίτλο Η δυναmicroική στην ψυχολογία (1940) ο Koumlhler εκθειάζει τις αρετές της laquoκαταπάτησης ξένου εδάφους ως επιστηmicroονικής τεχνικήςraquo

laquoΟι ευτυχέστερες στιγmicroές στην ιστορία της γνώσης είναι όταν γεγονότα

66 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

που έως τότε θεωρούνταν εντελώς ιδιαίτερα συσχετίζονται ξαφνικά microε άλλα από πρώτη microατιά απόmicroακρα και φωτίζονται microε εντελώς νέο τρόπο Για να συmicroβεί κάτι τέτοιο στην ψυχολογία πρέπει να είmicroαστε πάντοτε πληροφορη-microένοι και για άλλα πράγmicroατα εκτός από το καθαυτό αντικείmicroενό microαςhellip Αν η σηmicroερινή κατάσταση της ψυχολογίας microάς προσφέρει έναν θαυmicroάσιο λόγο ndashή microάλλον microια έξοχη ευκαιρίαndash για να επεκτείνουmicroε την περιέργειά microας πέρα από το περιορισmicroένο microας πεδίο δεν θα έπρεπε να προσπαθούmicroε να αδράξουmicroε αυτή την ευκαιρίαraquo68

Ένας τουλάχιστον από τους οπαδούς του Koumlhler άδραξε πάντως την ευ-καιρία και αποτόλmicroησε το πέρασmicroα από την ψυχολογία στην τέχνη Το βιβλίο του Rudolf Arnheim Τέχνη και οπτική αντίληψη69 ασχολείται microε την εικόνα από τη σκοπιά της ψυχολογίας της ολικής microορφής (Gestalt) Η ανάγνωση αυτού του βιβλίου microού έχει προσφέρει πολλά Το κεφάλαιο για την τέχνη των παιδιών microού φάνηκε τόσο διδακτικό ώστε ένιωσα ndashmicroε ανακούφισηndash πως microπορώ πλέ-ον να σταmicroατήσω τις έρευνές microου σε αυτό το πολυσυζητηmicroένο πεδίο Από την άλλη το βιβλίο του Arnheim λέει λίγα πράγmicroατα για τον ιστορικό της τέχνης και το πρόβληmicroα του ύφους Ίσως ο συγγραφέας σπεύδει κάπως να ακολου-θήσει τον Riegl στην laquoαντικειmicroενικότητάraquo του να δικαιώσει τους πειραmicroατι-σmicroούς της τέχνης του 20ού αιώνα η οποία σε microεγάλο βαθmicroό θεωρεί το πρό-βληmicroα της ψευδαίσθησης απλή προκατάληψη των laquoφιλισταίωνraquo Το γεγονός ότι τα πρότυπα της πιστότητας και της αληθοφάνειας αλλάζουν από εποχή σε εποχή δίνει στον Arnheim την ελπίδα ότι laquomicroια νέα αλλαγή στο επίπεδο της πραγmicroατικότητας στην τέχνηraquo θα κάνει τα έργα του Πικάσσο του Μπρακ ή του Κλέε laquoνα microοιάζουν microε τα πράγmicroατα που αναπαριστούνraquo ndash αν αυτό αλη-θεύει δεν αποκλείεται στο microέλλον να δούmicroε διαφηmicroίσεις για microαντολίνα κανά-τες ή άλλα αντικείmicroενα που να κινούνται στο νέο αυτό laquoεπίπεδο πραγmicroατικό-τηταςraquo70

Το βιβλίο του W M Ivins Jr Χαρακτικά και οπτική επικοινωνία71 αποτε-λεί πικρό αντίδοτο σε αυτές τις πνευmicroατικές αναζητήσεις Κατά τον Ivins η ιστορία της αναπαράστασης microπορεί να ενταχθεί στη γενικότερη ιστορία της επιστήmicroης χωρίς καmicroιά αναφορά σε ζητήmicroατα αισθητικής

Σε αυτό το σηmicroείο θα ήθελα επίσης να microνηmicroονεύσω το βιβλίο του Anton Ehrenzweig Η ψυχανάλυση της καλλιτεχνικής όρασης και ακοής72 Η οξυδέρκεια και η τόλmicroη microε την οποία ο συγγραφέας προσπαθεί να εντάξει τα πορίσmicroατα της ψυχολογίας της Gestalt σε ένα σύστηmicroα φροϋδικών ιδεών αξίζει κάθε προ-σοχή και κάθε σεβασmicroό Ο Ehrenzweig δεν κάνει το λάθος να υποτιmicroήσει τις

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 67

δυνάmicroεις που έχει να αντιmicroετωπίσει ο επιστηmicroονικός νατουραλισmicroός στην τέ-χνη Μας δίνει ενδιαφέρουσες περιγραφές του οπτικού χάους που προσπαθεί να υποτάξει η τέχνη αλλά δεν αποφεύγει και αυτός κατά τη γνώmicroη microου την άρνηση να microελετήσει κάποια πειράmicroατα microε την αντικειmicroενική πραγmicroατικότη-τα όπως δεν αποφεύγει και την προσφυγή σε εξελικτικιστικές ερmicroηνείες

Τα τρία βιβλία που ανέφερα δείχνουν ότι εκκρεmicroούν κάποια προβλήmicroατα που ζητούν τις λύσεις τους Έχοντας ήδη προχωρήσει τη δουλειά microου όταν κυκλο-φόρησαν τα τρία βιβλία δεν microπορώ να ισχυριστώ πως οι κρίσεις microου για αυτά είναι ανεπηρέαστες Έτσι ή αλλιώς πιστεύω πως τα εν λόγω έργα δείχνουν ότι είναι πιεστική ανάγκη για τον ιστορικό του καλλιτεχνικού ύφους να διαβεί τα σύνορα που τον χωρίζουν από τον ψυχολόγο Ένα τέτοιο εγχείρηmicroα πιστεύω πως microπορεί να αποδώσει κάτι πολύ περισσότερο από microερικές microεmicroονωmicroένες περιπτώσεις ψυχολογικών πειραmicroάτων O ριζικός αναπροσανατολισmicroός κάθε παραδοσιακής ιδέας για τον ανθρώπινο νου δεν microπορεί να αφήσει ανεπηρέαστο τον ιστορικό της τέχνης Αυτός ο αναπροσανατολισmicroός είναι ndashέστω και έmicromicroε-σαndash φανερός στην αντιmicroετώπιση της παιδικής τέχνης από τον Arnheim κα-θώς και στις απόψεις του Ehrenzweig για την ασύνειδη αντίληψη ndash έστω και αν ο χαρακτήρας και η σηmicroασία ενός τέτοιου αναπροσανατολισmicroού συσκοτί-ζεται κάπως από την εmicromicroονή τους στις ιδέες και στην ορολογία microιας συγκε-κριmicroένης ψυχολογικής σχολής και θεωρίας Οι βασικοί όροι που χρησιmicroο- ποιούσαν microε εmicroπιστοσύνη καλλιτέχνες κριτικοί και ιστορικοί της τέχνης έχουν χάσει σε microεγάλο βαθmicroό το κύρος τους και την αξία τους Έννοιες όπως laquomicroίmicroη-ση της φύσηςraquo laquoεξιδανίκευσηraquo ή laquoαφαίρεσηraquo στηρίζονται στην παραδοχή ότι προηγούνται οι laquoαισθητηριακές εντυπώσειςraquo οι οποίες εν συνεχεία υπό-κεινται στην απαραίτητη επεξεργασία παραmicroορφώνονται ή γενικεύονται

Ο Κ Ρ Πόππερ αποκαλεί αυτές τις απόψεις laquoθεωρία του microυαλού-κουβάraquo ενός microυαλού δηλαδή όπου σωρεύονται τα laquoαισθητηριακά δεδοmicroέναraquo Έχοντας αποδείξει το αβάσιmicroο αυτής της βασικής παραδοχής στο πεδίο της επιστηmicroο-νικής microεθόδου και της θεωρίας της γνώσης ο Πόππερ επιmicroένει σε ότι αποκα-λεί laquoθεωρία του προβολέαraquo δίνοντας έmicroφαση στις δραστηριότητες του ζωντα-νού οργανισmicroού που δεν σταmicroατά ποτέ να εξετάζει και να ερευνά το περιβάλλον του73 Η γονιmicroότητα microιας τέτοιας προσέγγισης αρχίζει να γίνεται ολοένα και πιο αισθητή σε πολλούς τοmicroείς της ψυχολογίας Όσο και αν οι θεωρίες διαφέ-ρουν microεταξύ τους η έmicroφασή τους microετατοπίζεται σταθερά από τα ερεθίσmicroατα στην ανταπόκριση του οργανισmicroού ανταπόκριση που είναι αρχικά αόριστη και γενική για να γίνει σταδιακά πιο εξειδικευmicroένη και σύνθετη

68 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

laquoΗ πορεία της microάθησης είναι από το αόριστο προς το συγκεκριmicroένο και όχι από τις αισθήσεις προς την αντίληψηraquo γράφει ο J J Gibson74 Και ο L von Bertalanffy microιλώντας για τη θεωρητική βιολογία συmicroπληρώνει laquoΗ σύγχρονη έρευνα δείχνει ότι πιθανότατα υπάρχουν στην αρχή ανοργάνωτα και άmicroορφα σύνολα στο πλαίσιο των οποίων συντελείται βαθmicroιαία η διαφοροποίη-σηraquo75

Εύκολα θα microπορούσε κανείς να παραλληλίσει αυτές τις φράσεις microε τις από-ψεις του Πιαζέ για τη νοητική ανάπτυξη των παιδιών76 ή του Φρόυντ και των επιγόνων του για τη συναισθηmicroατική εξέλιξή τους77 Ακόmicroα και οι πρόσφατες microελέτες για το πώς laquomicroαθαίνουνraquo οι microηχανές δείχνουν προς την ίδια κατεύθυν-ση από το γενικό στο ειδικό78 Σε όσα ακολουθούν επιδίδοmicroαι microερικές φορές σε παρόmicroοιους παραλληλισmicroούς έστω και αν γνωρίζω τους κινδύνους που συνε-πάγονται αυτοί οι ερασιτεχνισmicroοί και το να microπαίνει κανείς laquoσε ξένα χωράφιαraquo Η προσέγγισή microου αυτή δικαιώνεται microόνο στο microέτρο που το βιβλίο microου θα αποδειχθεί χρήσιmicroο για την καθηmicroερινή δουλειά του ιστορικού της τέχνης ∆εν ήταν εύκολο να εντρυφήσω στο θέmicroα της ψευδαίσθησης χωρίς microια θεωρία της αντίληψης Σε αυτό ακριβώς το πεδίο ο τρόπος σκέψης που ανέφερα αποδεί-χθηκε εξαιρετικά χρήσιmicroος79 Το θεωρητικό microοντέλο αυτής της προσέγγισης που οι ρίζες του βρίσκονται στον Καντ διατυπώνεται microε τον πιο συστηmicroατικό και συνεκτικό τρόπο στο βιβλίο του Φ Α φον Χάγεκ Η αισθητηριακή τάξη80 Πάνω απrsquo όλα πάντως έχω επωφεληθεί από την εmicromicroονή του Πόππερ στον ρόλο της πρόβλεψης και των τεστ Στην ψυχολογία η προσέγγιση αυτή υιο-θετείται από τους Jerome S Bruner και Leo Postman που υποστηρίζουν ότι laquoόλες οι γνωστικές διεργασίες ανεξάρτητα αν παίρνουν τη microορφή αντιλήψεων σκέψεων ή ανακλήσεων αποτελούν ldquoυποθέσειςrdquo του οργανισmicroούhellip και απαι-τούν ldquoαπαντήσειςrdquo microε τη microορφή κάποιας παραπέρα εmicroπειρίας απαντήσεις που θα τις επιβεβαιώσουν ή θα τις καταρρίψουνraquo81

Σε αυτό το πλαίσιο ο Πόππερ έχει επισηmicroάνει πως οι επιβεβαιώσεις αυτών των laquoυποθέσεωνraquo δεν microπορούν παρά να είναι προσωρινές ενώ η απόρριψή τους οριστική82 ∆εν υπάρχει εποmicroένως αυστηρή διάκριση microεταξύ ψευδαίσθησης και αντίληψης Η αντίληψη χρησιmicroοποιεί όλα της τα microέσα για να ξεριζώσει τις επιβλαβείς ψευδαισθήσεις αλλά συχνά αποτυγχάνει να laquoαπορρίψειraquo microια εσφαλmicroένη υπόθεση ndash όταν λχ έχει να κάνει microε ιλουζιονιστικά έργα τέχνης

Πιστεύω βάσιmicroα πως microια τέτοια θεωρία laquoτης δοκιmicroής και του σφάλmicroατοςraquo για την αντίληψη θα microπορούσε να αποδειχθεί γόνιmicroη και για άλλους επιστη-microονικούς κλάδους εκτός από τον δικό microου αλλά δεν σκοπεύω να επιmicroείνω εδώ

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 69

ως προς αυτό Κύριο microέληmicroά microου είναι η ανάλυση της εικονοπλασίας ο τρόπος microε άλλα λόγια microε τον οποίο οι καλλιτέχνες ανακάλυψαν κάποια από αυτά τα microυστικά της όρασης microέσω laquoτης δηmicroιουργίας και της αναπαραγωγήςraquo Οι Αιγύπτιοι του Αλαίν [1] πριν microπορέσουν να δηmicroιουργήσουν microια ψευδαίσθηση της πραγmicroατικότητας έπρεπε να microάθουν όχι laquoνα αντιγράφουν ότι βλέπουνraquo αλλά να χειρίζονται κάποιους διφορούmicroενους κώδικες σηmicroείων στους οποίους οφείλουmicroε να στηριζόmicroαστε για τη σταθερή microας όραση ώσπου η εικόνα τους να γίνει ένα microε την πραγmicroατικότητα Με άλλα λόγια αντί να απαντήσουν στο δίληmicromicroα laquoκουνέλι ή πάπιαraquo έπρεπε να ανακαλύψουν το παιχνίδι laquoτελάρο ή φύσηraquo που παιζόταν microε ένα σύνολο γήινων χρωmicroάτων ικανών ndashαπό microακριά τουλάχιστονndash να καταλήξουν σε ψευδαίσθηση Καλλιτεχνικό ή όχι αυτό το παιχνίδι δεν microπορούσε παρά να είναι απόρροια πολλών διαδοχικών laquoδοκιmicroών και σφαλmicroάτωνraquo Ως πείραmicroα στο πλαίσιο microιας θεωρίας της αντίληψης η ιλουζιονιστική τέχνη παρουσιάζει ενδιαφέρον ακόmicroα και σε microια περίοδο η οποία την έχει εξοβελίσει για χάρη άλλων τρόπων έκφρασης

Με κίνδυνο να αποκαλύψω όλη την laquoπλοκήraquo από την αρχή δεν διστάζω να δηλώσω για τον βιαστικό αναγνώστη ή κριτικό ότι τα συmicroπεράσmicroατα που υπαινίσσοmicroαι εδώ εκτίθενται αναλυτικά στο Κεφάλαιο 9 του βιβλίου όπου και επανέρχονται κάποια από τα ζητήmicroατα που θίγω στην Εισαγωγή Κάθε βιβλίο που επικεντρώνεται σε ένα βασικό συmicroπέρασmicroα πρέπει να χτίζεται όπως microια αψίδα Η laquoκλείδαraquo θα είναι σαν να κρέmicroεται στον αέρα αν δεν υποστηρίζεται από τους άλλους αψιδόλιθους Όλα τα κεφάλαια αυτού του βιβλίου στρέφονται κατά κάποιον τρόπο προς το κέντρο του προβλήmicroατος αλλά και στηρίζονται από τον σκελετό του κτιρίου Τα όρια της microίmicroησης που προκύπτουν από το εκφραστικό microέσο και το laquoσχήmicroαraquo οι σχέσεις φόρmicroας και λειτουργίας στην εικονοπλασία και πάνω απrsquo όλα η σηmicroασία της συmicromicroετοχής του θεατή για τη διαλεύκανση των αmicroφισηmicroιών δικαιώνουν τελικά την τολmicroηρή πρόταση ότι η τέχνη έχει ιστορία επειδή οι ψευδαισθήσεις της τέχνης δεν είναι microόνον ο καρ-πός της ανάλυσης των φαινοmicroένων από τον καλλιτέχνη αλλά και τα απαραί-τητα εργαλεία για microια τέτοια ανάλυση Ελπίζω ότι ο αναγνώστης δεν θα κλείσει το βιβλίο σε αυτό το σηmicroείο αλλά θα microε ακολουθήσει στη δοκιmicroή και την εφαρmicroογή αυτής της προσέγγισης στη φυσιογνωmicroική έκφραση και ακό-microα παραπέρα έως τα όρια της αισθητικής αυτής της Γης της Επαγγελίας που microόνο φευγαλέα θα microπορέσει να τη δει από microακριά

Καταλαβαίνω πως οι microακροσκελείς αναφορές στις θεωρίες της αντίληψης είναι κάπως κουραστικές για τον αναγνώστη που θέλει να φτάνει πάντοτε στην

70 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

καρδιά αυτού που ονοmicroάζουmicroε τέχνη Ωστόσο πιστεύω πως προκειmicroένου να συζητηθούν τα ζωτικά προβλήmicroατα της τέχνης απαιτείται πάντοτε να ξεκα-θαρίσει το ευρύτερο τοπίο Αυτή microου η πεποίθηση ενισχύεται απrsquo όσα γράφει ο microακαρίτης φίλος microου Ernst Kris ndashmicroε τον οποίο συχνά συζητούσα όλα αυτά τα ζητήmicroαταndash στο βιβλίο του Ψυχαναλυτικές αναζητήσεις στην τέχνη83

laquoΈχουmicroε πλέον συνειδητοποιήσει ότι η τέχνη δεν παράγεται σε κενό αέρος ότι όλοι οι καλλιτέχνες έχουν προδρόmicroους και πρότυπα αποτελώντας όπως και οι επιστήmicroονες microέρη microιας παράδοσης και δουλεύοντας σε συγκεκριmicroένο πάντοτε πλαίσιο προβληmicroάτων Ο βαθmicroός στον οποίο ελέγχει κανείς τα εκ-φραστικά του microέσα και η ελευθερία ndashσε ορισmicroένες τουλάχιστον περιόδουςndash να τροποποιεί αυτό το αυστηρό πλαίσιο αποτελούν προφανώς microέρος microιας περίπλο-κης κλίmicroακας microε την οποία microετράmicroε την επιτυχία Η ψυχανάλυση από την πλευρά της λίγα πράγmicroατα έχει συνεισφέρει έως τώρα στην κατανόηση αυτού του πλαισίου Η ψυχολογία του καλλιτεχνικού ύφους δεν έχει γραφτεί ακόmicroηraquo

Το κενό που επισηmicroαίνει ο Kris δεν πρόκειται φυσικά να καλυφθεί microε τα κεφάλαια που ακολουθούν Το laquoαίνιγmicroα του ύφουςraquo microπορεί να απαντηθεί microόνον από την ψυχολογία της αναπαράστασης Υπάρχουν πάντοτε οι ανεξιχνίαστες πιέσεις της microόδας και τα microυστήρια του γούστου84 Αν όmicroως θέλουmicroε κάποτε να κατανοήσουmicroε τις επιπτώσεις αυτών των παραγόντων στην αναπαράστα-ση και κατrsquo επέκταση στην τέχνη πρέπει πρώτα να αναζητήσουmicroε microια απά-ντηση στα απλούστερα ερωτήmicroατα που θέτει το σκίτσο του Αλαίν

60 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Αισθάνοmicroαι ωστόσο ότι microαρτυρούν την ύπαρξη ενός κενού ενός χώρου που η κοινωνιολογία οφείλει να καλύψει microε κάτι πιο απτό όπως microια ανάλυση των προβληmicroάτων που τίθενται στο πλαίσιο microιας παράδοσηςraquo Το ύφος είναι κατά τη γνώmicroη microου microια από τις εκφάνσεις αυτών των παραδόσεων Στον βαθmicroό που δεν έχουmicroε κάποια καλύτερη ερmicroηνεία να προσφέρουmicroε η ύπαρξη οmicroοιό-microορφων τρόπων αναπαράστασης του κόσmicroου ωθεί προς την εύκολη εξήγηση ότι αυτή η ενότητα θα πρέπει να οφείλεται σε κάποιο υπερατοmicroικό πνεύmicroα το laquoπνεύmicroα της εποχήςraquo ή το laquoπνεύmicroα της φυλήςraquo53

∆εν αρνούmicroαι φυσικά ότι οι ιστορικοί όπως και όλοι οι microελετητές ανθρώπι-νων οmicroάδων ανακαλύπτουν συχνά κοινές στάσεις κοινές πεποιθήσεις ή κοινά γούστα που θα microπορούσαν να θεωρηθούν η κυρίαρχη (σε microια τάξη microια γενιά ένα έθνος) νοοτροπία και αντίληψη Ούτε βέβαια αmicroφισβητώ ότι οι αλλαγές στο διανοητικό κλίmicroα και το γούστο ή στη microόδα αντανακλούν κοινωνικές αλ-λαγές και ότι η διερεύνηση των σχέσεων αυτών microπορεί να παρουσιάζει σηmicroα-ντικό ενδιαφέρον Τόσο όmicroως ο Riegl όσο και οι επίγονοί του και οι ερmicroηνευτές του (όπως ο Worringer ο Dvo aacutek και ο Sedlmayr) εκτός από πλείστα όσα ιστορικά ζητήmicroατα που ανακύπτουν αυτό για το οποίο αισθάνονται κατrsquo εξο-χήν περήφανοι είναι τελικά και το microοιραίο τους microειονέκτηmicroα απορρίπτοντας την έννοια της δεξιότητας και τη σηmicroασία της όχι microόνον αγνοούν κρίσιmicroες πλευρές της καλλιτεχνικής δηmicroιουργίας αλλά κάνουν αδύνατη και τη διαmicroόρ-φωση microιας έγκυρης ψυχολογίας των υφολογικών αλλαγών κάτι που περιλαmicro-βάνεται οπωσδήποτε στις φιλοδοξίες τους54

Η ιστορία του γούστου και της microόδας είναι microια ιστορία προτιmicroήσεων και επιλογών microεταξύ εναλλακτικών λύσεων Η απόρριψη των ακαδηmicroαϊκών συmicro-βάσεων της εποχής τους από τους Προραφαηλίτες όπως και ο laquoιαπωνισmicroόςraquo της Αρ Νουβώ αποτελούν χαρακτηριστικά παραδείγmicroατα Παρόmicroοιες αλλα-γές σε ένα ύφος και στο κύρος που αυτό έχει microπορούν να περιγραφούν και microε όρους laquoθέλησης προς τη microορφήraquo ndash άλλωστε κανείς δεν αmicroφιβάλλει ότι απο-τελούσαν συmicroπτώmicroατα ενός ευρύτερου συνόλου τάσεων και διαθέσεων Ωστό-σο αυτό που microας ενδιαφέρει εδώ από microεθοδολογική άποψη είναι ότι microια επιλο-γή εκφράζει κάτι συνολικότερο microόνον αν microπορούmicroε να ανασυστήσουmicroε τις συνθήκες και τις διαδικασίες της Ο πλοίαρχος που θα microπορούσε να εγκατα-λείψει το πλοίο του αλλά προτίmicroησε να βυθιστεί microαζί του ήταν προφανώς ηρω-ικός microπορεί όmicroως και αυτός που κοιmicroόταν στην καmicroπίνα του και πνίγηκε να ήταν εξίσου ηρωικός αλλά δεν θα το microάθουmicroε ποτέ Αν θέλουmicroε να αντιmicroετω-πίζουmicroε το ύφος ως σύmicroπτωmicroα κάποιων γενικότερων (ενδεχοmicroένως πολύ εν-

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 61

διαφερουσών) καταστάσεων χρειαζόmicroαστε αναγκαστικά microια θεωρία των εναλ-λακτικών λύσεων και εκδοχών Αν κάθε αλλαγή είναι αναπόφευκτη και συνο-λική δεν υπάρχει τίποτε για να συγκρίνουmicroε καmicroιά κατάσταση για να ανασυστήσουmicroε κανένα σύmicroπτωmicroα και καmicroιά έκφραση για να διερευνήσουmicroε Σε αυτή την περίπτωση η αλλαγή αποτελεί σύmicroπτωmicroα τηςhellip αλλαγής και για να συγκαλυφθεί αυτή η ταυτολογία επιστρατεύεται κάποιο microεγαλεπήβο-λο εξελικτικό σχήmicroα Αυτό συνέβη όχι microόνο microε τον Riegl αλλά και microε πολλούς από τους επιγόνους του Λίγοι είναι σήmicroερα οι ιστορικοί και ακόmicroα λιγότεροι οι ανθρωπολόγοι που πιστεύουν ότι η ανθρωπότητα έχει υποστεί κάποια εmicro-φανή βιολογική αλλαγή από τη microια ιστορική περίοδο στην άλλη Ακόmicroα όmicroως και εκείνοι που θα δέχονταν ότι υπάρχει κάποια ανεπαίσθητη βαθmicroιαία γενε-τική διαφοροποίηση της ανθρωπότητας δεν θα δέχονταν ποτέ την άποψη ότι ο άνθρωπος άλλαξε τα τελευταία 3000 χρόνια (περίοδο που αντιστοιχεί σε περίπου εκατό γενιές) τόσο όσο η τέχνη του και το ύφος του55

V

Ο εξελικτισmicroός είναι νεκρός αλλά τα γεγονότα που τροφοδοτούν τον microύθο του δεν είναι εύκολο ακόmicroα και σήmicroερα να αγνοηθούν Ένα από αυτά τα γεγονότα είναι η συγγένεια ανάmicroεσα στην παιδική και την πρωτόγονη τέχνη Για τον microη ιδιαίτερα υποψιασmicroένο η συγγένεια αυτή οδηγεί στο εσφαλmicroένο δίληmicromicroα ότι οι πρωτόγονοι είτε δεν microπορούσαν να προχωρήσουν περισσότερο γιατί διέθεταν τη δεξιότητα ενός παιδιού microόνο είτε ότι δεν ήθελαν να προχωρήσουν περισσότερο γιατί εξακολουθούσαν να έχουν νοοτροπία παιδιού Και οι δυο αυτές υποθέσεις είναι προφανώς λάθος καθώς στηρίζονται στη σιωπηλή παραδοχή πως ότι είναι εύκολο για microας ήταν και πάντοτε εύκολο Ένα από τα σηmicroαντικότερα και microονιmicroότερα κέρδη από την επαφή της ιστορίας της τέχνης microε την ψυχολογία της αντίληψης είναι κατά τη γνώmicroη microου ότι δεν είmicroαστε πλέον υποχρεωmicroένοι να πιστεύουmicroε κάτι τέτοιο Στην πραγmicroατικότητα έστω και αν λυπάmicroαι για την κακή χρήση αυτής της προσέγγισης από τον ιστορικισmicroό οmicroολογώ πως νοσταλγώ κάπως την τόλmicroη των αισιόδοξων στοχαστών του 19ου αιώνα Ίσως αυτό να οφείλεται και στο ότι είχα την τύχη να διδαχτώ από τέτοια τολmicroηρά πνεύmicroατα που στις αρχές του 20ού αιώνα προσπαθούσαν να απαντήσουν στο ερώτηmicroα γιατί η τέχνη έχει ιστορία Ένας από αυτούς ήταν και ο Emanuel Loewy του οποίου η περιώνυmicroη microελέτη Η απόδοση της φύσης στην Πρώιmicroη

62 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Ελληνική τέχνη εκδόθηκε το 190056 Σε αυτό το βιβλίο περιέχεται κατά τη γνώmicroη microου ότι καλύτερο microπορεί να αντλήσει κανείς από τον εξελικτισmicroό

Ο Loewy επηρεάστηκε επίσης από τον Hildebrand και την ψυχολογία των αισθητηριακών δεδοmicroένων Όπως και αρκετοί άλλοι κριτικοί της ίδιας περιόδου ο Hildebrand απέδιδε τις ιδιοmicroορφίες της παιδικής τέχνης σε ασαφείς εικόνες microνήmicroης57 Οι εικόνες αυτές θεωρούνταν κατάλοιπα αισθητηριακών εντυπώ-σεων που καταγράφονται στη microνήmicroη όπου και συmicroπυκνώνονται σε χαρακτη-ριστικά σχήmicroατα microε τον ίδιο λίγο πολύ τρόπο που σχηmicroατίζονται χαρακτηρι-στικές εικόνες microε τη διαδοχική υπέρθεση πολλών φωτογραφιών Σε αυτή τη διαδικασία υποστήριζε ο Loewy η microνήmicroη αποβάλλει τα χαρακτηριστικά γνω-ρίσmicroατα των αντικειmicroένων όλα εκείνα τα στοιχεία που τους δίνουν την ιδιαί-τερη microορφή τους Ο πρωτόγονος καλλιτέχνης όπως και το παιδί ξεκινά από αυτές τις εικόνες microνήmicroης Έτσι θα προσπαθήσει να αποδώσει το ανθρώπινο σώmicroα microετωπικά τα άλογα σε πλάγια όψη τις σαύρες όπως φαίνονται από ψηλά Η ανάλυση του Loewy για αυτές τις αρχαϊκές microεθόδους γίνεται και σήmicroερα εν πολλοίς δεκτή αν και πρόκειται για κυκλική σε microεγάλο βαθmicroό εξή-γηση Αφού ο πρωτόγονος καλλιτέχνης δεν αντιγράφει προφανώς τον εξωτε-ρικό κόσmicroο αντιγράφει κάποιον αόρατο εσωτερικό κόσmicroο νοητικών εικόνων Η microόνη ωστόσο απόδειξη για την ύπαρξη αυτών των εικόνων προέρχεται απόhellip την τέχνη των πρωτογόνων Κανείς microας δεν έχει πιστεύω στο microυαλό του τις σχηmicroατικές παραστάσεις ανθρώπινων σωmicroάτων αλόγων ή σαυρών που υπαινίσσεται η θεωρία του Loewy Για τον καθένα από microας αυτές οι λέξεις παραπέmicroπουν και σε κάτι διαφορετικό ενώ θα υπάρχουν πάντοτε και κάποια φευγαλέα γεγονότα που δεν θα microπορούν να αναπαραχθούν microε ολοκληρωmicroένο τρόπο Οι επιφυλάξεις αυτές δεν αναιρούν πάντως την αξία των αναλύσεων του Loewy για τα κοινά στοιχεία στην τέχνη των παιδιών των ακαλλιέργητων ενηλίκων και των πρωτογόνων Ο Loewy στρέφοντας την προσοχή του όχι πλέον στην εξέλιξη της ανθρωπότητας γενικά αλλά στην πρώτη φορά που τα κοινά αυτά στοιχεία άρχισαν microεθοδικά να απορρίπτονται (στην Αρχαϊκή τέχνη στην Ελλάδα) ανέδειξε τη σηmicroασία των δυνάmicroεων εκείνων που πρέπει να υπερβεί microια τέχνη αν θέλει να πετύχει την ψευδαίσθηση της πραγmicroατικότητας Καθένα από αυτά τα βήmicroατα εmicroφανίζεται σαν κατάκτηση microιας άγνωστης έως τότε περιοχής που η νέα παράδοση εικονοπλασίας πρέπει να διασφαλίσει και να κατοχυρώσει Αυτή είναι και η αιτία που τα νέα καλλιτεχνικά πρότυπα δείχνουν πάντοτε ανεξήγητη (microε όρους laquoαισθητηριακών εντυπώσεωνraquo) ανθε-κτικότητα

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 63

Ο δάσκαλός microου στην ιστορία της τέχνης ο Julius von Schlosser έδειχνε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τον ρόλο των laquoτύπωνraquo ή ακόmicroα και των στερεοτύπων στην καλλιτεχνική παράδοση Ξεκινώντας από τη microελέτη παλαιών νοmicroισmicroά-των σύντοmicroα πέρασε στη microελέτη της Μεσαιωνικής τέχνης όπου οι microεταβο-λές των laquoτύπωνraquo είναι εmicroφανείς Το πρόβληmicroα της χρήσης των laquoπροηγούmicroε-νων τύπωνraquo στη Μεσαιωνική τέχνη δεν έπαψε ποτέ να γοητεύει τον Schloss-er παρά το ότι η επίδραση του Κρότσε τον έκανε ολοένα και πιο επιφυλακτικό απέναντι στις ψυχολογικές ερmicroηνείες (όσοι γνωρίζουν τις σκέψεις του στα ζητήmicroατα αυτά θα αναγνωρίσουν κάποια από τα αγαπηmicroένα του θέmicroατα σε αυτό το βιβλίο)58

Ότι έκανε ο Schlosser για τον Μεσαίωνα ο σύγχρονός του Aby Warburg το έκανε για την Αναγέννηση στην Ιταλία Εmicroβαθύνοντας συνεχώς στο πρό-βληmicroα τι ακριβώς αναζητούσε η Αναγέννηση στην Κλασική Αρχαιότητα ο Warburg οδηγήθηκε στην ανάλυση του ύφους της Αναγέννησης microε βάση την υιοθέτηση microιας νέας εικαστικής γλώσσας Πρόσεξε ότι τα δάνεια των καλλι-τεχνών της Αναγέννησης από την Κλασική γλυπτική δεν ήταν τυχαία αλλά αντιθέτως εmicroφανίζονταν όπου ο καλλιτέχνης αισθανόταν την ανάγκη microιας ιδιαίτερα εκφραστικής κίνησης ή χειρονοmicroίας (αυτό που ο Warburg αποκάλε-σε τελικά Pathosformel)59 Ιδιαίτερη εντύπωση προκάλεσε η επιmicroονή του Warburg στην άποψη ότι οι καλλιτέχνες του 15ου αιώνα που έως τότε θεω-ρούνταν υπέρmicroαχοι της απλής καθαρής παρατήρησης πολύ συχνά κατέφευ-γαν σε προϋπάρχοντες laquoτύπουςraquo Βοηθούmicroενοι και από την αύξηση του ενδι-αφέροντος για τα εικονογραφικά πρότυπα οι επίγονοι του Warburg κατέληγαν όλο και περισσότερο στη διατύπωση ότι η εξάρτηση από την παράδοση είναι ο κανόνας ακόmicroα και στα έργα εκείνα της Αναγέννησης και του Μπαρόκ που έως τότε θεωρούνταν νατουραλιστικά Σήmicroερα η microελέτη αυτής της συνέχει-ας έχει αντικαταστήσει σε microεγάλο βαθmicroό το παλαιότερο ενδιαφέρον για το ύφος και την εξέλιξή του60

Στο γοητευτικό του έργο Η ψυχολογία της τέχνης ο Αντρέ Μαλρό κατα-πιάνεται microε τη σηmicroασία αυτών των διαπιστώσεων61 Υπάρχει πολύς Χέγκελ και πολύς Σπένγκλερ στους ύmicroνους του Μαλρό προς τον microύθο και την αλλαγή αλλά και ριζική αmicroφισβήτηση της άποψης ότι το ύφος και η τεχνοτροπία του παρελθόντος αντικατοπτρίζει ουσιαστικά τον τρόπο microε τον οποίο οι καλλιτέχνες laquoέβλεπανraquo τον κόσmicroο Ο Μαλρό ξέρει πως η τέχνη γεννιέται από την τέχνη και όχι από τη φύση Παρrsquo όλη ωστόσο τη γοητεία του και παρά τις εmicroπνευ-σmicroένες ψυχολογικές του επισηmicroάνσεις το βιβλίο του Μαλρό δεν καταφέρνει να

64 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

microας δώσει αυτό που ο τίτλος του υπόσχεται microια ψυχολογία της τέχνης Εξα-κολουθούmicroε να microην έχουmicroε microια ικανοποιητική εξήγηση για το σκίτσο του Αλαίν [1] Ίσως όmicroως να είmicroαστε καλύτερα προετοιmicroασmicroένοι απrsquo ότι ο Riegl για να αποπειραθούmicroε microια τέτοια εξήγηση Γνωρίζουmicroε πλέον αρκετά για την επιρροή των συmicroβάσεων και τη δύναmicroη των παραδόσεων στα διάφορα γνωσιακά πεδία Οι ιστορικοί έχουν microελετήσει την επίδραση κάποιων προτύπων στον χρονικο-γράφο που επιδιώκει να καταγράψει τα πρόσφατα γεγονόταmiddot microελετητές της λογοτεχνίας όπως ο Ernst Robert Curtius έχουν επισηmicroάνει τον ρόλο των πα-ραδοσιακών κοινών τόπων στην ποίηση62 Είναι λοιπόν η ώρα να προσεγγίσει κανείς το πρόβληmicroα του ύφους και πάλι εξοπλισmicroένος όmicroως microε τις σχετικά πρόσφατες γνώσεις για τη δύναmicroη των παραδόσεων

Αντιλαmicroβάνοmicroαι ότι αυτή η εmicromicroονή στην ανθεκτικότητα των συmicroβάσεων στον ρόλο των laquoτύπωνraquo και των στερεοτύπων στην τέχνη θα συναντήσει την επιφυλακτικότητα όσων δεν έχουν δουλέψει σε αυτό το πεδίο Μια πάγια σχε-δόν κατηγορία κατά της ιστορίας της τέχνης είναι ότι επικεντρώνει το ενδια-φέρον της στην αναζήτηση επιδράσεων παραγνωρίζοντας έτσι το laquomicroυστήριοraquo της δηmicroιουργικότητας Όmicroως αυτό δεν είναι πάντοτε αλήθεια Όσο περισσό-τερο συνειδητοποιούmicroε την έντονη τάση του ανθρώπου να επαναλαmicroβάνει ότι έχει microάθει τόσο microεγαλύτερος είναι ο θαυmicroασmicroός microας για τα εξαιρετικά εκείνα άτοmicroα που καταφέρνουν να ξεφύγουν από αυτή την έmicroφυτη τάση και να ανοί-ξουν νέους δρόmicroους στους οποίους έρχονται και άλλοι να βαδίσουν

Παρrsquo όλα αυτά συχνά αναρωτιέmicroαι αν τα συmicroπεράσmicroατά microου προκύπτουν πράγmicroατι από τα δεδοmicroένα της ιστορίας της τέχνης αν η ανάγκη του τύπου της laquoφόρmicroουλαςraquo είναι τόσο καθολική όσο πιστεύω Σε ένα όmicroορφο απόσπα-σmicroα από τον Κουιντιλιανό γίνεται λόγος για τη δηmicroιουργικότητα του ανθρώ-πινου microυαλού microε τον καλλιτέχνη να αναφέρεται ως χαρακτηριστικό παράδειγ-microα laquoΠοιος καλλιτέχνης διδάχτηκε ποτέ να αναπαριστά όλα όσα υπάρχουν στη φύση hellipΠοιος τεχνίτης δεν έχει κατασκευάσει ένα σκεύος σε σχήmicroα που δεν έχει δει ποτέ τουraquo63

Πρόκειται σίγουρα για ενδιαφέρουσα παρατήρηση που όmicroως παραβλέπει το γεγονός ότι το νέο σκεύος θα ανήκει λίγο-πολύ στην ίδια οικογένεια microορφών microε αυτές που γνωρίζει ο τεχνίτης ότι η αναπαράσταση laquoόλων όσα υπάρχουν στη φύσηraquo εκ microέρους του θα συνδέεται πάντοτε microε τις αναπαραστάσεις εκείνες που οι δάσκαλοί του του κληροδότησαν64 Κανένας ιστορικός της τέχνης δεν microπορεί να υποτιmicroήσει την επίδραση του ύφους και πολύ λιγότερο βέβαια ο ιστορικός εκείνος που χαρτογραφεί τον microακρύ δρόmicroο προς την ψευδαίσθηση

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 65

VI

Για να απαντήσει κανείς σε αυτά τα κρίσιmicroα ερωτήmicroατα της επιστήmicroης microας δεν αρκεί πιστεύω να επαναλαmicroβάνει απλώς την παλαιά διάκριση σε laquoόρασηraquo και laquoγνώσηraquo ή να επιmicroένει πως κάθε αναπαράσταση γενικά βασίζεται σε συmicroβάσεις Πρέπει να αναλυθεί microέσα από νέο πρίσmicroα και microε ψυχολογικούς όρους τι ακριβώς περιλαmicroβάνει η διαδικασία της εικονοπλασίας και της ανά-γνωσης των εικόνων Σε αυτό ακριβώς το σηmicroείο εmicroφανίζεται ένα τεράστιο εmicroπόδιο Η απλή ψυχολογία στην οποία στηρίζονταν microε τόση σιγουριά ο Bar-ry και ο Ράσκιν ο Riegl και ο Loewy δεν υπάρχει πλέον για να microας καθοδη-γήσει Τα προβλήmicroατα που συνδέονται microε τη διαδικασία της αντίληψης είναι σήmicroερα τόσο microεγάλα και πολύπλοκα ώστε κανείς δεν θα microπορούσε να ισχυριστεί ότι τα αντιλαmicroβάνεται και τα κατέχει πλήρως

Ο Berenson microπορούσε να ξεκινά την περιήγησή του σε αυτά τα πεδία microε τη φράση laquoη ψυχολογία έχει διαπιστώσειhellipraquo Σήmicroερα λείπει από τα βιβλία που κυκλοφορούν αυτός ο τόνος της βεβαιότητας Ο J J Gibson λχ γράφει στην πολύ ενδιαφέρουσα microελέτη του Η αντίληψη του οπτικού κόσmicroου laquoΟι ση-microερινοί ψυχολόγοι δεν καταλαβαίνουν τι σηmicroαίνει να συλλαmicroβάνεις και να ερευ-νάς νέα χαρακτηριστικά του κόσmicroουraquo65 Ο D O Hebb στο γνωστό του βιβλίο Η οργάνωση της συmicroπεριφοράς φτάνει να υποστηρίξει πως laquoη αντίληψη του microεγέθους της φωτεινότητας και του τόνου microπορεί να ειπωθεί ότι προς το παρόν δεν ερmicroηνεύεται από καmicroιά θεωρίαraquo66 Η δυσκολία αυτή δεν περιορίζε-ται στα βασικά ζητήmicroατα Μιλώντας για τον απροσδόκητο τρόπο microε τον οποίο τα αλληλοεπικαλυπτόmicroενα χρώmicroατα microπορούν να επιδρούν το ένα στο άλλο ndashκάτι που ενδιαφέρει ιδιαίτερα τον ζωγράφοndash ο Ralph Μ Evans γράφει στο βιβλίο του Εισαγωγή στο χρώmicroα laquohellipώσπου να microπορέσουmicroε να εξηγήσουmicroε αυτά τα φαινόmicroενα χωρίς εξεζητηmicroένες υποθέσεις δεν microπορούmicroε να πούmicroε ότι καταλαβαίνουmicroε τον τρόπο microε τον οποίο λειτουργεί η οπτική διαδικασίαraquo67

Κάτω από αυτές τις συνθήκες ίσως είναι παράτολmicroο να επικαλεστούmicroε τα πορίσmicroατα ενός αβέβαιου πεδίου για να εξηγήσουmicroε τις αmicroφιβολίες microας και τις αβεβαιότητές microας Όmicroως η ενθάρρυνση για microια τέτοια απόπειρα προέρχεται ακριβώς από έναν microεγάλο πρωτοπόρο της ψυχολογίας της αντίληψης τον Wolfgang Koumlhler Στις παραδόσεις του microε τίτλο Η δυναmicroική στην ψυχολογία (1940) ο Koumlhler εκθειάζει τις αρετές της laquoκαταπάτησης ξένου εδάφους ως επιστηmicroονικής τεχνικήςraquo

laquoΟι ευτυχέστερες στιγmicroές στην ιστορία της γνώσης είναι όταν γεγονότα

66 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

που έως τότε θεωρούνταν εντελώς ιδιαίτερα συσχετίζονται ξαφνικά microε άλλα από πρώτη microατιά απόmicroακρα και φωτίζονται microε εντελώς νέο τρόπο Για να συmicroβεί κάτι τέτοιο στην ψυχολογία πρέπει να είmicroαστε πάντοτε πληροφορη-microένοι και για άλλα πράγmicroατα εκτός από το καθαυτό αντικείmicroενό microαςhellip Αν η σηmicroερινή κατάσταση της ψυχολογίας microάς προσφέρει έναν θαυmicroάσιο λόγο ndashή microάλλον microια έξοχη ευκαιρίαndash για να επεκτείνουmicroε την περιέργειά microας πέρα από το περιορισmicroένο microας πεδίο δεν θα έπρεπε να προσπαθούmicroε να αδράξουmicroε αυτή την ευκαιρίαraquo68

Ένας τουλάχιστον από τους οπαδούς του Koumlhler άδραξε πάντως την ευ-καιρία και αποτόλmicroησε το πέρασmicroα από την ψυχολογία στην τέχνη Το βιβλίο του Rudolf Arnheim Τέχνη και οπτική αντίληψη69 ασχολείται microε την εικόνα από τη σκοπιά της ψυχολογίας της ολικής microορφής (Gestalt) Η ανάγνωση αυτού του βιβλίου microού έχει προσφέρει πολλά Το κεφάλαιο για την τέχνη των παιδιών microού φάνηκε τόσο διδακτικό ώστε ένιωσα ndashmicroε ανακούφισηndash πως microπορώ πλέ-ον να σταmicroατήσω τις έρευνές microου σε αυτό το πολυσυζητηmicroένο πεδίο Από την άλλη το βιβλίο του Arnheim λέει λίγα πράγmicroατα για τον ιστορικό της τέχνης και το πρόβληmicroα του ύφους Ίσως ο συγγραφέας σπεύδει κάπως να ακολου-θήσει τον Riegl στην laquoαντικειmicroενικότητάraquo του να δικαιώσει τους πειραmicroατι-σmicroούς της τέχνης του 20ού αιώνα η οποία σε microεγάλο βαθmicroό θεωρεί το πρό-βληmicroα της ψευδαίσθησης απλή προκατάληψη των laquoφιλισταίωνraquo Το γεγονός ότι τα πρότυπα της πιστότητας και της αληθοφάνειας αλλάζουν από εποχή σε εποχή δίνει στον Arnheim την ελπίδα ότι laquomicroια νέα αλλαγή στο επίπεδο της πραγmicroατικότητας στην τέχνηraquo θα κάνει τα έργα του Πικάσσο του Μπρακ ή του Κλέε laquoνα microοιάζουν microε τα πράγmicroατα που αναπαριστούνraquo ndash αν αυτό αλη-θεύει δεν αποκλείεται στο microέλλον να δούmicroε διαφηmicroίσεις για microαντολίνα κανά-τες ή άλλα αντικείmicroενα που να κινούνται στο νέο αυτό laquoεπίπεδο πραγmicroατικό-τηταςraquo70

Το βιβλίο του W M Ivins Jr Χαρακτικά και οπτική επικοινωνία71 αποτε-λεί πικρό αντίδοτο σε αυτές τις πνευmicroατικές αναζητήσεις Κατά τον Ivins η ιστορία της αναπαράστασης microπορεί να ενταχθεί στη γενικότερη ιστορία της επιστήmicroης χωρίς καmicroιά αναφορά σε ζητήmicroατα αισθητικής

Σε αυτό το σηmicroείο θα ήθελα επίσης να microνηmicroονεύσω το βιβλίο του Anton Ehrenzweig Η ψυχανάλυση της καλλιτεχνικής όρασης και ακοής72 Η οξυδέρκεια και η τόλmicroη microε την οποία ο συγγραφέας προσπαθεί να εντάξει τα πορίσmicroατα της ψυχολογίας της Gestalt σε ένα σύστηmicroα φροϋδικών ιδεών αξίζει κάθε προ-σοχή και κάθε σεβασmicroό Ο Ehrenzweig δεν κάνει το λάθος να υποτιmicroήσει τις

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 67

δυνάmicroεις που έχει να αντιmicroετωπίσει ο επιστηmicroονικός νατουραλισmicroός στην τέ-χνη Μας δίνει ενδιαφέρουσες περιγραφές του οπτικού χάους που προσπαθεί να υποτάξει η τέχνη αλλά δεν αποφεύγει και αυτός κατά τη γνώmicroη microου την άρνηση να microελετήσει κάποια πειράmicroατα microε την αντικειmicroενική πραγmicroατικότη-τα όπως δεν αποφεύγει και την προσφυγή σε εξελικτικιστικές ερmicroηνείες

Τα τρία βιβλία που ανέφερα δείχνουν ότι εκκρεmicroούν κάποια προβλήmicroατα που ζητούν τις λύσεις τους Έχοντας ήδη προχωρήσει τη δουλειά microου όταν κυκλο-φόρησαν τα τρία βιβλία δεν microπορώ να ισχυριστώ πως οι κρίσεις microου για αυτά είναι ανεπηρέαστες Έτσι ή αλλιώς πιστεύω πως τα εν λόγω έργα δείχνουν ότι είναι πιεστική ανάγκη για τον ιστορικό του καλλιτεχνικού ύφους να διαβεί τα σύνορα που τον χωρίζουν από τον ψυχολόγο Ένα τέτοιο εγχείρηmicroα πιστεύω πως microπορεί να αποδώσει κάτι πολύ περισσότερο από microερικές microεmicroονωmicroένες περιπτώσεις ψυχολογικών πειραmicroάτων O ριζικός αναπροσανατολισmicroός κάθε παραδοσιακής ιδέας για τον ανθρώπινο νου δεν microπορεί να αφήσει ανεπηρέαστο τον ιστορικό της τέχνης Αυτός ο αναπροσανατολισmicroός είναι ndashέστω και έmicromicroε-σαndash φανερός στην αντιmicroετώπιση της παιδικής τέχνης από τον Arnheim κα-θώς και στις απόψεις του Ehrenzweig για την ασύνειδη αντίληψη ndash έστω και αν ο χαρακτήρας και η σηmicroασία ενός τέτοιου αναπροσανατολισmicroού συσκοτί-ζεται κάπως από την εmicromicroονή τους στις ιδέες και στην ορολογία microιας συγκε-κριmicroένης ψυχολογικής σχολής και θεωρίας Οι βασικοί όροι που χρησιmicroο- ποιούσαν microε εmicroπιστοσύνη καλλιτέχνες κριτικοί και ιστορικοί της τέχνης έχουν χάσει σε microεγάλο βαθmicroό το κύρος τους και την αξία τους Έννοιες όπως laquomicroίmicroη-ση της φύσηςraquo laquoεξιδανίκευσηraquo ή laquoαφαίρεσηraquo στηρίζονται στην παραδοχή ότι προηγούνται οι laquoαισθητηριακές εντυπώσειςraquo οι οποίες εν συνεχεία υπό-κεινται στην απαραίτητη επεξεργασία παραmicroορφώνονται ή γενικεύονται

Ο Κ Ρ Πόππερ αποκαλεί αυτές τις απόψεις laquoθεωρία του microυαλού-κουβάraquo ενός microυαλού δηλαδή όπου σωρεύονται τα laquoαισθητηριακά δεδοmicroέναraquo Έχοντας αποδείξει το αβάσιmicroο αυτής της βασικής παραδοχής στο πεδίο της επιστηmicroο-νικής microεθόδου και της θεωρίας της γνώσης ο Πόππερ επιmicroένει σε ότι αποκα-λεί laquoθεωρία του προβολέαraquo δίνοντας έmicroφαση στις δραστηριότητες του ζωντα-νού οργανισmicroού που δεν σταmicroατά ποτέ να εξετάζει και να ερευνά το περιβάλλον του73 Η γονιmicroότητα microιας τέτοιας προσέγγισης αρχίζει να γίνεται ολοένα και πιο αισθητή σε πολλούς τοmicroείς της ψυχολογίας Όσο και αν οι θεωρίες διαφέ-ρουν microεταξύ τους η έmicroφασή τους microετατοπίζεται σταθερά από τα ερεθίσmicroατα στην ανταπόκριση του οργανισmicroού ανταπόκριση που είναι αρχικά αόριστη και γενική για να γίνει σταδιακά πιο εξειδικευmicroένη και σύνθετη

68 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

laquoΗ πορεία της microάθησης είναι από το αόριστο προς το συγκεκριmicroένο και όχι από τις αισθήσεις προς την αντίληψηraquo γράφει ο J J Gibson74 Και ο L von Bertalanffy microιλώντας για τη θεωρητική βιολογία συmicroπληρώνει laquoΗ σύγχρονη έρευνα δείχνει ότι πιθανότατα υπάρχουν στην αρχή ανοργάνωτα και άmicroορφα σύνολα στο πλαίσιο των οποίων συντελείται βαθmicroιαία η διαφοροποίη-σηraquo75

Εύκολα θα microπορούσε κανείς να παραλληλίσει αυτές τις φράσεις microε τις από-ψεις του Πιαζέ για τη νοητική ανάπτυξη των παιδιών76 ή του Φρόυντ και των επιγόνων του για τη συναισθηmicroατική εξέλιξή τους77 Ακόmicroα και οι πρόσφατες microελέτες για το πώς laquomicroαθαίνουνraquo οι microηχανές δείχνουν προς την ίδια κατεύθυν-ση από το γενικό στο ειδικό78 Σε όσα ακολουθούν επιδίδοmicroαι microερικές φορές σε παρόmicroοιους παραλληλισmicroούς έστω και αν γνωρίζω τους κινδύνους που συνε-πάγονται αυτοί οι ερασιτεχνισmicroοί και το να microπαίνει κανείς laquoσε ξένα χωράφιαraquo Η προσέγγισή microου αυτή δικαιώνεται microόνο στο microέτρο που το βιβλίο microου θα αποδειχθεί χρήσιmicroο για την καθηmicroερινή δουλειά του ιστορικού της τέχνης ∆εν ήταν εύκολο να εντρυφήσω στο θέmicroα της ψευδαίσθησης χωρίς microια θεωρία της αντίληψης Σε αυτό ακριβώς το πεδίο ο τρόπος σκέψης που ανέφερα αποδεί-χθηκε εξαιρετικά χρήσιmicroος79 Το θεωρητικό microοντέλο αυτής της προσέγγισης που οι ρίζες του βρίσκονται στον Καντ διατυπώνεται microε τον πιο συστηmicroατικό και συνεκτικό τρόπο στο βιβλίο του Φ Α φον Χάγεκ Η αισθητηριακή τάξη80 Πάνω απrsquo όλα πάντως έχω επωφεληθεί από την εmicromicroονή του Πόππερ στον ρόλο της πρόβλεψης και των τεστ Στην ψυχολογία η προσέγγιση αυτή υιο-θετείται από τους Jerome S Bruner και Leo Postman που υποστηρίζουν ότι laquoόλες οι γνωστικές διεργασίες ανεξάρτητα αν παίρνουν τη microορφή αντιλήψεων σκέψεων ή ανακλήσεων αποτελούν ldquoυποθέσειςrdquo του οργανισmicroούhellip και απαι-τούν ldquoαπαντήσειςrdquo microε τη microορφή κάποιας παραπέρα εmicroπειρίας απαντήσεις που θα τις επιβεβαιώσουν ή θα τις καταρρίψουνraquo81

Σε αυτό το πλαίσιο ο Πόππερ έχει επισηmicroάνει πως οι επιβεβαιώσεις αυτών των laquoυποθέσεωνraquo δεν microπορούν παρά να είναι προσωρινές ενώ η απόρριψή τους οριστική82 ∆εν υπάρχει εποmicroένως αυστηρή διάκριση microεταξύ ψευδαίσθησης και αντίληψης Η αντίληψη χρησιmicroοποιεί όλα της τα microέσα για να ξεριζώσει τις επιβλαβείς ψευδαισθήσεις αλλά συχνά αποτυγχάνει να laquoαπορρίψειraquo microια εσφαλmicroένη υπόθεση ndash όταν λχ έχει να κάνει microε ιλουζιονιστικά έργα τέχνης

Πιστεύω βάσιmicroα πως microια τέτοια θεωρία laquoτης δοκιmicroής και του σφάλmicroατοςraquo για την αντίληψη θα microπορούσε να αποδειχθεί γόνιmicroη και για άλλους επιστη-microονικούς κλάδους εκτός από τον δικό microου αλλά δεν σκοπεύω να επιmicroείνω εδώ

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 69

ως προς αυτό Κύριο microέληmicroά microου είναι η ανάλυση της εικονοπλασίας ο τρόπος microε άλλα λόγια microε τον οποίο οι καλλιτέχνες ανακάλυψαν κάποια από αυτά τα microυστικά της όρασης microέσω laquoτης δηmicroιουργίας και της αναπαραγωγήςraquo Οι Αιγύπτιοι του Αλαίν [1] πριν microπορέσουν να δηmicroιουργήσουν microια ψευδαίσθηση της πραγmicroατικότητας έπρεπε να microάθουν όχι laquoνα αντιγράφουν ότι βλέπουνraquo αλλά να χειρίζονται κάποιους διφορούmicroενους κώδικες σηmicroείων στους οποίους οφείλουmicroε να στηριζόmicroαστε για τη σταθερή microας όραση ώσπου η εικόνα τους να γίνει ένα microε την πραγmicroατικότητα Με άλλα λόγια αντί να απαντήσουν στο δίληmicromicroα laquoκουνέλι ή πάπιαraquo έπρεπε να ανακαλύψουν το παιχνίδι laquoτελάρο ή φύσηraquo που παιζόταν microε ένα σύνολο γήινων χρωmicroάτων ικανών ndashαπό microακριά τουλάχιστονndash να καταλήξουν σε ψευδαίσθηση Καλλιτεχνικό ή όχι αυτό το παιχνίδι δεν microπορούσε παρά να είναι απόρροια πολλών διαδοχικών laquoδοκιmicroών και σφαλmicroάτωνraquo Ως πείραmicroα στο πλαίσιο microιας θεωρίας της αντίληψης η ιλουζιονιστική τέχνη παρουσιάζει ενδιαφέρον ακόmicroα και σε microια περίοδο η οποία την έχει εξοβελίσει για χάρη άλλων τρόπων έκφρασης

Με κίνδυνο να αποκαλύψω όλη την laquoπλοκήraquo από την αρχή δεν διστάζω να δηλώσω για τον βιαστικό αναγνώστη ή κριτικό ότι τα συmicroπεράσmicroατα που υπαινίσσοmicroαι εδώ εκτίθενται αναλυτικά στο Κεφάλαιο 9 του βιβλίου όπου και επανέρχονται κάποια από τα ζητήmicroατα που θίγω στην Εισαγωγή Κάθε βιβλίο που επικεντρώνεται σε ένα βασικό συmicroπέρασmicroα πρέπει να χτίζεται όπως microια αψίδα Η laquoκλείδαraquo θα είναι σαν να κρέmicroεται στον αέρα αν δεν υποστηρίζεται από τους άλλους αψιδόλιθους Όλα τα κεφάλαια αυτού του βιβλίου στρέφονται κατά κάποιον τρόπο προς το κέντρο του προβλήmicroατος αλλά και στηρίζονται από τον σκελετό του κτιρίου Τα όρια της microίmicroησης που προκύπτουν από το εκφραστικό microέσο και το laquoσχήmicroαraquo οι σχέσεις φόρmicroας και λειτουργίας στην εικονοπλασία και πάνω απrsquo όλα η σηmicroασία της συmicromicroετοχής του θεατή για τη διαλεύκανση των αmicroφισηmicroιών δικαιώνουν τελικά την τολmicroηρή πρόταση ότι η τέχνη έχει ιστορία επειδή οι ψευδαισθήσεις της τέχνης δεν είναι microόνον ο καρ-πός της ανάλυσης των φαινοmicroένων από τον καλλιτέχνη αλλά και τα απαραί-τητα εργαλεία για microια τέτοια ανάλυση Ελπίζω ότι ο αναγνώστης δεν θα κλείσει το βιβλίο σε αυτό το σηmicroείο αλλά θα microε ακολουθήσει στη δοκιmicroή και την εφαρmicroογή αυτής της προσέγγισης στη φυσιογνωmicroική έκφραση και ακό-microα παραπέρα έως τα όρια της αισθητικής αυτής της Γης της Επαγγελίας που microόνο φευγαλέα θα microπορέσει να τη δει από microακριά

Καταλαβαίνω πως οι microακροσκελείς αναφορές στις θεωρίες της αντίληψης είναι κάπως κουραστικές για τον αναγνώστη που θέλει να φτάνει πάντοτε στην

70 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

καρδιά αυτού που ονοmicroάζουmicroε τέχνη Ωστόσο πιστεύω πως προκειmicroένου να συζητηθούν τα ζωτικά προβλήmicroατα της τέχνης απαιτείται πάντοτε να ξεκα-θαρίσει το ευρύτερο τοπίο Αυτή microου η πεποίθηση ενισχύεται απrsquo όσα γράφει ο microακαρίτης φίλος microου Ernst Kris ndashmicroε τον οποίο συχνά συζητούσα όλα αυτά τα ζητήmicroαταndash στο βιβλίο του Ψυχαναλυτικές αναζητήσεις στην τέχνη83

laquoΈχουmicroε πλέον συνειδητοποιήσει ότι η τέχνη δεν παράγεται σε κενό αέρος ότι όλοι οι καλλιτέχνες έχουν προδρόmicroους και πρότυπα αποτελώντας όπως και οι επιστήmicroονες microέρη microιας παράδοσης και δουλεύοντας σε συγκεκριmicroένο πάντοτε πλαίσιο προβληmicroάτων Ο βαθmicroός στον οποίο ελέγχει κανείς τα εκ-φραστικά του microέσα και η ελευθερία ndashσε ορισmicroένες τουλάχιστον περιόδουςndash να τροποποιεί αυτό το αυστηρό πλαίσιο αποτελούν προφανώς microέρος microιας περίπλο-κης κλίmicroακας microε την οποία microετράmicroε την επιτυχία Η ψυχανάλυση από την πλευρά της λίγα πράγmicroατα έχει συνεισφέρει έως τώρα στην κατανόηση αυτού του πλαισίου Η ψυχολογία του καλλιτεχνικού ύφους δεν έχει γραφτεί ακόmicroηraquo

Το κενό που επισηmicroαίνει ο Kris δεν πρόκειται φυσικά να καλυφθεί microε τα κεφάλαια που ακολουθούν Το laquoαίνιγmicroα του ύφουςraquo microπορεί να απαντηθεί microόνον από την ψυχολογία της αναπαράστασης Υπάρχουν πάντοτε οι ανεξιχνίαστες πιέσεις της microόδας και τα microυστήρια του γούστου84 Αν όmicroως θέλουmicroε κάποτε να κατανοήσουmicroε τις επιπτώσεις αυτών των παραγόντων στην αναπαράστα-ση και κατrsquo επέκταση στην τέχνη πρέπει πρώτα να αναζητήσουmicroε microια απά-ντηση στα απλούστερα ερωτήmicroατα που θέτει το σκίτσο του Αλαίν

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 61

διαφερουσών) καταστάσεων χρειαζόmicroαστε αναγκαστικά microια θεωρία των εναλ-λακτικών λύσεων και εκδοχών Αν κάθε αλλαγή είναι αναπόφευκτη και συνο-λική δεν υπάρχει τίποτε για να συγκρίνουmicroε καmicroιά κατάσταση για να ανασυστήσουmicroε κανένα σύmicroπτωmicroα και καmicroιά έκφραση για να διερευνήσουmicroε Σε αυτή την περίπτωση η αλλαγή αποτελεί σύmicroπτωmicroα τηςhellip αλλαγής και για να συγκαλυφθεί αυτή η ταυτολογία επιστρατεύεται κάποιο microεγαλεπήβο-λο εξελικτικό σχήmicroα Αυτό συνέβη όχι microόνο microε τον Riegl αλλά και microε πολλούς από τους επιγόνους του Λίγοι είναι σήmicroερα οι ιστορικοί και ακόmicroα λιγότεροι οι ανθρωπολόγοι που πιστεύουν ότι η ανθρωπότητα έχει υποστεί κάποια εmicro-φανή βιολογική αλλαγή από τη microια ιστορική περίοδο στην άλλη Ακόmicroα όmicroως και εκείνοι που θα δέχονταν ότι υπάρχει κάποια ανεπαίσθητη βαθmicroιαία γενε-τική διαφοροποίηση της ανθρωπότητας δεν θα δέχονταν ποτέ την άποψη ότι ο άνθρωπος άλλαξε τα τελευταία 3000 χρόνια (περίοδο που αντιστοιχεί σε περίπου εκατό γενιές) τόσο όσο η τέχνη του και το ύφος του55

V

Ο εξελικτισmicroός είναι νεκρός αλλά τα γεγονότα που τροφοδοτούν τον microύθο του δεν είναι εύκολο ακόmicroα και σήmicroερα να αγνοηθούν Ένα από αυτά τα γεγονότα είναι η συγγένεια ανάmicroεσα στην παιδική και την πρωτόγονη τέχνη Για τον microη ιδιαίτερα υποψιασmicroένο η συγγένεια αυτή οδηγεί στο εσφαλmicroένο δίληmicromicroα ότι οι πρωτόγονοι είτε δεν microπορούσαν να προχωρήσουν περισσότερο γιατί διέθεταν τη δεξιότητα ενός παιδιού microόνο είτε ότι δεν ήθελαν να προχωρήσουν περισσότερο γιατί εξακολουθούσαν να έχουν νοοτροπία παιδιού Και οι δυο αυτές υποθέσεις είναι προφανώς λάθος καθώς στηρίζονται στη σιωπηλή παραδοχή πως ότι είναι εύκολο για microας ήταν και πάντοτε εύκολο Ένα από τα σηmicroαντικότερα και microονιmicroότερα κέρδη από την επαφή της ιστορίας της τέχνης microε την ψυχολογία της αντίληψης είναι κατά τη γνώmicroη microου ότι δεν είmicroαστε πλέον υποχρεωmicroένοι να πιστεύουmicroε κάτι τέτοιο Στην πραγmicroατικότητα έστω και αν λυπάmicroαι για την κακή χρήση αυτής της προσέγγισης από τον ιστορικισmicroό οmicroολογώ πως νοσταλγώ κάπως την τόλmicroη των αισιόδοξων στοχαστών του 19ου αιώνα Ίσως αυτό να οφείλεται και στο ότι είχα την τύχη να διδαχτώ από τέτοια τολmicroηρά πνεύmicroατα που στις αρχές του 20ού αιώνα προσπαθούσαν να απαντήσουν στο ερώτηmicroα γιατί η τέχνη έχει ιστορία Ένας από αυτούς ήταν και ο Emanuel Loewy του οποίου η περιώνυmicroη microελέτη Η απόδοση της φύσης στην Πρώιmicroη

62 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Ελληνική τέχνη εκδόθηκε το 190056 Σε αυτό το βιβλίο περιέχεται κατά τη γνώmicroη microου ότι καλύτερο microπορεί να αντλήσει κανείς από τον εξελικτισmicroό

Ο Loewy επηρεάστηκε επίσης από τον Hildebrand και την ψυχολογία των αισθητηριακών δεδοmicroένων Όπως και αρκετοί άλλοι κριτικοί της ίδιας περιόδου ο Hildebrand απέδιδε τις ιδιοmicroορφίες της παιδικής τέχνης σε ασαφείς εικόνες microνήmicroης57 Οι εικόνες αυτές θεωρούνταν κατάλοιπα αισθητηριακών εντυπώ-σεων που καταγράφονται στη microνήmicroη όπου και συmicroπυκνώνονται σε χαρακτη-ριστικά σχήmicroατα microε τον ίδιο λίγο πολύ τρόπο που σχηmicroατίζονται χαρακτηρι-στικές εικόνες microε τη διαδοχική υπέρθεση πολλών φωτογραφιών Σε αυτή τη διαδικασία υποστήριζε ο Loewy η microνήmicroη αποβάλλει τα χαρακτηριστικά γνω-ρίσmicroατα των αντικειmicroένων όλα εκείνα τα στοιχεία που τους δίνουν την ιδιαί-τερη microορφή τους Ο πρωτόγονος καλλιτέχνης όπως και το παιδί ξεκινά από αυτές τις εικόνες microνήmicroης Έτσι θα προσπαθήσει να αποδώσει το ανθρώπινο σώmicroα microετωπικά τα άλογα σε πλάγια όψη τις σαύρες όπως φαίνονται από ψηλά Η ανάλυση του Loewy για αυτές τις αρχαϊκές microεθόδους γίνεται και σήmicroερα εν πολλοίς δεκτή αν και πρόκειται για κυκλική σε microεγάλο βαθmicroό εξή-γηση Αφού ο πρωτόγονος καλλιτέχνης δεν αντιγράφει προφανώς τον εξωτε-ρικό κόσmicroο αντιγράφει κάποιον αόρατο εσωτερικό κόσmicroο νοητικών εικόνων Η microόνη ωστόσο απόδειξη για την ύπαρξη αυτών των εικόνων προέρχεται απόhellip την τέχνη των πρωτογόνων Κανείς microας δεν έχει πιστεύω στο microυαλό του τις σχηmicroατικές παραστάσεις ανθρώπινων σωmicroάτων αλόγων ή σαυρών που υπαινίσσεται η θεωρία του Loewy Για τον καθένα από microας αυτές οι λέξεις παραπέmicroπουν και σε κάτι διαφορετικό ενώ θα υπάρχουν πάντοτε και κάποια φευγαλέα γεγονότα που δεν θα microπορούν να αναπαραχθούν microε ολοκληρωmicroένο τρόπο Οι επιφυλάξεις αυτές δεν αναιρούν πάντως την αξία των αναλύσεων του Loewy για τα κοινά στοιχεία στην τέχνη των παιδιών των ακαλλιέργητων ενηλίκων και των πρωτογόνων Ο Loewy στρέφοντας την προσοχή του όχι πλέον στην εξέλιξη της ανθρωπότητας γενικά αλλά στην πρώτη φορά που τα κοινά αυτά στοιχεία άρχισαν microεθοδικά να απορρίπτονται (στην Αρχαϊκή τέχνη στην Ελλάδα) ανέδειξε τη σηmicroασία των δυνάmicroεων εκείνων που πρέπει να υπερβεί microια τέχνη αν θέλει να πετύχει την ψευδαίσθηση της πραγmicroατικότητας Καθένα από αυτά τα βήmicroατα εmicroφανίζεται σαν κατάκτηση microιας άγνωστης έως τότε περιοχής που η νέα παράδοση εικονοπλασίας πρέπει να διασφαλίσει και να κατοχυρώσει Αυτή είναι και η αιτία που τα νέα καλλιτεχνικά πρότυπα δείχνουν πάντοτε ανεξήγητη (microε όρους laquoαισθητηριακών εντυπώσεωνraquo) ανθε-κτικότητα

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 63

Ο δάσκαλός microου στην ιστορία της τέχνης ο Julius von Schlosser έδειχνε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τον ρόλο των laquoτύπωνraquo ή ακόmicroα και των στερεοτύπων στην καλλιτεχνική παράδοση Ξεκινώντας από τη microελέτη παλαιών νοmicroισmicroά-των σύντοmicroα πέρασε στη microελέτη της Μεσαιωνικής τέχνης όπου οι microεταβο-λές των laquoτύπωνraquo είναι εmicroφανείς Το πρόβληmicroα της χρήσης των laquoπροηγούmicroε-νων τύπωνraquo στη Μεσαιωνική τέχνη δεν έπαψε ποτέ να γοητεύει τον Schloss-er παρά το ότι η επίδραση του Κρότσε τον έκανε ολοένα και πιο επιφυλακτικό απέναντι στις ψυχολογικές ερmicroηνείες (όσοι γνωρίζουν τις σκέψεις του στα ζητήmicroατα αυτά θα αναγνωρίσουν κάποια από τα αγαπηmicroένα του θέmicroατα σε αυτό το βιβλίο)58

Ότι έκανε ο Schlosser για τον Μεσαίωνα ο σύγχρονός του Aby Warburg το έκανε για την Αναγέννηση στην Ιταλία Εmicroβαθύνοντας συνεχώς στο πρό-βληmicroα τι ακριβώς αναζητούσε η Αναγέννηση στην Κλασική Αρχαιότητα ο Warburg οδηγήθηκε στην ανάλυση του ύφους της Αναγέννησης microε βάση την υιοθέτηση microιας νέας εικαστικής γλώσσας Πρόσεξε ότι τα δάνεια των καλλι-τεχνών της Αναγέννησης από την Κλασική γλυπτική δεν ήταν τυχαία αλλά αντιθέτως εmicroφανίζονταν όπου ο καλλιτέχνης αισθανόταν την ανάγκη microιας ιδιαίτερα εκφραστικής κίνησης ή χειρονοmicroίας (αυτό που ο Warburg αποκάλε-σε τελικά Pathosformel)59 Ιδιαίτερη εντύπωση προκάλεσε η επιmicroονή του Warburg στην άποψη ότι οι καλλιτέχνες του 15ου αιώνα που έως τότε θεω-ρούνταν υπέρmicroαχοι της απλής καθαρής παρατήρησης πολύ συχνά κατέφευ-γαν σε προϋπάρχοντες laquoτύπουςraquo Βοηθούmicroενοι και από την αύξηση του ενδι-αφέροντος για τα εικονογραφικά πρότυπα οι επίγονοι του Warburg κατέληγαν όλο και περισσότερο στη διατύπωση ότι η εξάρτηση από την παράδοση είναι ο κανόνας ακόmicroα και στα έργα εκείνα της Αναγέννησης και του Μπαρόκ που έως τότε θεωρούνταν νατουραλιστικά Σήmicroερα η microελέτη αυτής της συνέχει-ας έχει αντικαταστήσει σε microεγάλο βαθmicroό το παλαιότερο ενδιαφέρον για το ύφος και την εξέλιξή του60

Στο γοητευτικό του έργο Η ψυχολογία της τέχνης ο Αντρέ Μαλρό κατα-πιάνεται microε τη σηmicroασία αυτών των διαπιστώσεων61 Υπάρχει πολύς Χέγκελ και πολύς Σπένγκλερ στους ύmicroνους του Μαλρό προς τον microύθο και την αλλαγή αλλά και ριζική αmicroφισβήτηση της άποψης ότι το ύφος και η τεχνοτροπία του παρελθόντος αντικατοπτρίζει ουσιαστικά τον τρόπο microε τον οποίο οι καλλιτέχνες laquoέβλεπανraquo τον κόσmicroο Ο Μαλρό ξέρει πως η τέχνη γεννιέται από την τέχνη και όχι από τη φύση Παρrsquo όλη ωστόσο τη γοητεία του και παρά τις εmicroπνευ-σmicroένες ψυχολογικές του επισηmicroάνσεις το βιβλίο του Μαλρό δεν καταφέρνει να

64 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

microας δώσει αυτό που ο τίτλος του υπόσχεται microια ψυχολογία της τέχνης Εξα-κολουθούmicroε να microην έχουmicroε microια ικανοποιητική εξήγηση για το σκίτσο του Αλαίν [1] Ίσως όmicroως να είmicroαστε καλύτερα προετοιmicroασmicroένοι απrsquo ότι ο Riegl για να αποπειραθούmicroε microια τέτοια εξήγηση Γνωρίζουmicroε πλέον αρκετά για την επιρροή των συmicroβάσεων και τη δύναmicroη των παραδόσεων στα διάφορα γνωσιακά πεδία Οι ιστορικοί έχουν microελετήσει την επίδραση κάποιων προτύπων στον χρονικο-γράφο που επιδιώκει να καταγράψει τα πρόσφατα γεγονόταmiddot microελετητές της λογοτεχνίας όπως ο Ernst Robert Curtius έχουν επισηmicroάνει τον ρόλο των πα-ραδοσιακών κοινών τόπων στην ποίηση62 Είναι λοιπόν η ώρα να προσεγγίσει κανείς το πρόβληmicroα του ύφους και πάλι εξοπλισmicroένος όmicroως microε τις σχετικά πρόσφατες γνώσεις για τη δύναmicroη των παραδόσεων

Αντιλαmicroβάνοmicroαι ότι αυτή η εmicromicroονή στην ανθεκτικότητα των συmicroβάσεων στον ρόλο των laquoτύπωνraquo και των στερεοτύπων στην τέχνη θα συναντήσει την επιφυλακτικότητα όσων δεν έχουν δουλέψει σε αυτό το πεδίο Μια πάγια σχε-δόν κατηγορία κατά της ιστορίας της τέχνης είναι ότι επικεντρώνει το ενδια-φέρον της στην αναζήτηση επιδράσεων παραγνωρίζοντας έτσι το laquomicroυστήριοraquo της δηmicroιουργικότητας Όmicroως αυτό δεν είναι πάντοτε αλήθεια Όσο περισσό-τερο συνειδητοποιούmicroε την έντονη τάση του ανθρώπου να επαναλαmicroβάνει ότι έχει microάθει τόσο microεγαλύτερος είναι ο θαυmicroασmicroός microας για τα εξαιρετικά εκείνα άτοmicroα που καταφέρνουν να ξεφύγουν από αυτή την έmicroφυτη τάση και να ανοί-ξουν νέους δρόmicroους στους οποίους έρχονται και άλλοι να βαδίσουν

Παρrsquo όλα αυτά συχνά αναρωτιέmicroαι αν τα συmicroπεράσmicroατά microου προκύπτουν πράγmicroατι από τα δεδοmicroένα της ιστορίας της τέχνης αν η ανάγκη του τύπου της laquoφόρmicroουλαςraquo είναι τόσο καθολική όσο πιστεύω Σε ένα όmicroορφο απόσπα-σmicroα από τον Κουιντιλιανό γίνεται λόγος για τη δηmicroιουργικότητα του ανθρώ-πινου microυαλού microε τον καλλιτέχνη να αναφέρεται ως χαρακτηριστικό παράδειγ-microα laquoΠοιος καλλιτέχνης διδάχτηκε ποτέ να αναπαριστά όλα όσα υπάρχουν στη φύση hellipΠοιος τεχνίτης δεν έχει κατασκευάσει ένα σκεύος σε σχήmicroα που δεν έχει δει ποτέ τουraquo63

Πρόκειται σίγουρα για ενδιαφέρουσα παρατήρηση που όmicroως παραβλέπει το γεγονός ότι το νέο σκεύος θα ανήκει λίγο-πολύ στην ίδια οικογένεια microορφών microε αυτές που γνωρίζει ο τεχνίτης ότι η αναπαράσταση laquoόλων όσα υπάρχουν στη φύσηraquo εκ microέρους του θα συνδέεται πάντοτε microε τις αναπαραστάσεις εκείνες που οι δάσκαλοί του του κληροδότησαν64 Κανένας ιστορικός της τέχνης δεν microπορεί να υποτιmicroήσει την επίδραση του ύφους και πολύ λιγότερο βέβαια ο ιστορικός εκείνος που χαρτογραφεί τον microακρύ δρόmicroο προς την ψευδαίσθηση

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 65

VI

Για να απαντήσει κανείς σε αυτά τα κρίσιmicroα ερωτήmicroατα της επιστήmicroης microας δεν αρκεί πιστεύω να επαναλαmicroβάνει απλώς την παλαιά διάκριση σε laquoόρασηraquo και laquoγνώσηraquo ή να επιmicroένει πως κάθε αναπαράσταση γενικά βασίζεται σε συmicroβάσεις Πρέπει να αναλυθεί microέσα από νέο πρίσmicroα και microε ψυχολογικούς όρους τι ακριβώς περιλαmicroβάνει η διαδικασία της εικονοπλασίας και της ανά-γνωσης των εικόνων Σε αυτό ακριβώς το σηmicroείο εmicroφανίζεται ένα τεράστιο εmicroπόδιο Η απλή ψυχολογία στην οποία στηρίζονταν microε τόση σιγουριά ο Bar-ry και ο Ράσκιν ο Riegl και ο Loewy δεν υπάρχει πλέον για να microας καθοδη-γήσει Τα προβλήmicroατα που συνδέονται microε τη διαδικασία της αντίληψης είναι σήmicroερα τόσο microεγάλα και πολύπλοκα ώστε κανείς δεν θα microπορούσε να ισχυριστεί ότι τα αντιλαmicroβάνεται και τα κατέχει πλήρως

Ο Berenson microπορούσε να ξεκινά την περιήγησή του σε αυτά τα πεδία microε τη φράση laquoη ψυχολογία έχει διαπιστώσειhellipraquo Σήmicroερα λείπει από τα βιβλία που κυκλοφορούν αυτός ο τόνος της βεβαιότητας Ο J J Gibson λχ γράφει στην πολύ ενδιαφέρουσα microελέτη του Η αντίληψη του οπτικού κόσmicroου laquoΟι ση-microερινοί ψυχολόγοι δεν καταλαβαίνουν τι σηmicroαίνει να συλλαmicroβάνεις και να ερευ-νάς νέα χαρακτηριστικά του κόσmicroουraquo65 Ο D O Hebb στο γνωστό του βιβλίο Η οργάνωση της συmicroπεριφοράς φτάνει να υποστηρίξει πως laquoη αντίληψη του microεγέθους της φωτεινότητας και του τόνου microπορεί να ειπωθεί ότι προς το παρόν δεν ερmicroηνεύεται από καmicroιά θεωρίαraquo66 Η δυσκολία αυτή δεν περιορίζε-ται στα βασικά ζητήmicroατα Μιλώντας για τον απροσδόκητο τρόπο microε τον οποίο τα αλληλοεπικαλυπτόmicroενα χρώmicroατα microπορούν να επιδρούν το ένα στο άλλο ndashκάτι που ενδιαφέρει ιδιαίτερα τον ζωγράφοndash ο Ralph Μ Evans γράφει στο βιβλίο του Εισαγωγή στο χρώmicroα laquohellipώσπου να microπορέσουmicroε να εξηγήσουmicroε αυτά τα φαινόmicroενα χωρίς εξεζητηmicroένες υποθέσεις δεν microπορούmicroε να πούmicroε ότι καταλαβαίνουmicroε τον τρόπο microε τον οποίο λειτουργεί η οπτική διαδικασίαraquo67

Κάτω από αυτές τις συνθήκες ίσως είναι παράτολmicroο να επικαλεστούmicroε τα πορίσmicroατα ενός αβέβαιου πεδίου για να εξηγήσουmicroε τις αmicroφιβολίες microας και τις αβεβαιότητές microας Όmicroως η ενθάρρυνση για microια τέτοια απόπειρα προέρχεται ακριβώς από έναν microεγάλο πρωτοπόρο της ψυχολογίας της αντίληψης τον Wolfgang Koumlhler Στις παραδόσεις του microε τίτλο Η δυναmicroική στην ψυχολογία (1940) ο Koumlhler εκθειάζει τις αρετές της laquoκαταπάτησης ξένου εδάφους ως επιστηmicroονικής τεχνικήςraquo

laquoΟι ευτυχέστερες στιγmicroές στην ιστορία της γνώσης είναι όταν γεγονότα

66 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

που έως τότε θεωρούνταν εντελώς ιδιαίτερα συσχετίζονται ξαφνικά microε άλλα από πρώτη microατιά απόmicroακρα και φωτίζονται microε εντελώς νέο τρόπο Για να συmicroβεί κάτι τέτοιο στην ψυχολογία πρέπει να είmicroαστε πάντοτε πληροφορη-microένοι και για άλλα πράγmicroατα εκτός από το καθαυτό αντικείmicroενό microαςhellip Αν η σηmicroερινή κατάσταση της ψυχολογίας microάς προσφέρει έναν θαυmicroάσιο λόγο ndashή microάλλον microια έξοχη ευκαιρίαndash για να επεκτείνουmicroε την περιέργειά microας πέρα από το περιορισmicroένο microας πεδίο δεν θα έπρεπε να προσπαθούmicroε να αδράξουmicroε αυτή την ευκαιρίαraquo68

Ένας τουλάχιστον από τους οπαδούς του Koumlhler άδραξε πάντως την ευ-καιρία και αποτόλmicroησε το πέρασmicroα από την ψυχολογία στην τέχνη Το βιβλίο του Rudolf Arnheim Τέχνη και οπτική αντίληψη69 ασχολείται microε την εικόνα από τη σκοπιά της ψυχολογίας της ολικής microορφής (Gestalt) Η ανάγνωση αυτού του βιβλίου microού έχει προσφέρει πολλά Το κεφάλαιο για την τέχνη των παιδιών microού φάνηκε τόσο διδακτικό ώστε ένιωσα ndashmicroε ανακούφισηndash πως microπορώ πλέ-ον να σταmicroατήσω τις έρευνές microου σε αυτό το πολυσυζητηmicroένο πεδίο Από την άλλη το βιβλίο του Arnheim λέει λίγα πράγmicroατα για τον ιστορικό της τέχνης και το πρόβληmicroα του ύφους Ίσως ο συγγραφέας σπεύδει κάπως να ακολου-θήσει τον Riegl στην laquoαντικειmicroενικότητάraquo του να δικαιώσει τους πειραmicroατι-σmicroούς της τέχνης του 20ού αιώνα η οποία σε microεγάλο βαθmicroό θεωρεί το πρό-βληmicroα της ψευδαίσθησης απλή προκατάληψη των laquoφιλισταίωνraquo Το γεγονός ότι τα πρότυπα της πιστότητας και της αληθοφάνειας αλλάζουν από εποχή σε εποχή δίνει στον Arnheim την ελπίδα ότι laquomicroια νέα αλλαγή στο επίπεδο της πραγmicroατικότητας στην τέχνηraquo θα κάνει τα έργα του Πικάσσο του Μπρακ ή του Κλέε laquoνα microοιάζουν microε τα πράγmicroατα που αναπαριστούνraquo ndash αν αυτό αλη-θεύει δεν αποκλείεται στο microέλλον να δούmicroε διαφηmicroίσεις για microαντολίνα κανά-τες ή άλλα αντικείmicroενα που να κινούνται στο νέο αυτό laquoεπίπεδο πραγmicroατικό-τηταςraquo70

Το βιβλίο του W M Ivins Jr Χαρακτικά και οπτική επικοινωνία71 αποτε-λεί πικρό αντίδοτο σε αυτές τις πνευmicroατικές αναζητήσεις Κατά τον Ivins η ιστορία της αναπαράστασης microπορεί να ενταχθεί στη γενικότερη ιστορία της επιστήmicroης χωρίς καmicroιά αναφορά σε ζητήmicroατα αισθητικής

Σε αυτό το σηmicroείο θα ήθελα επίσης να microνηmicroονεύσω το βιβλίο του Anton Ehrenzweig Η ψυχανάλυση της καλλιτεχνικής όρασης και ακοής72 Η οξυδέρκεια και η τόλmicroη microε την οποία ο συγγραφέας προσπαθεί να εντάξει τα πορίσmicroατα της ψυχολογίας της Gestalt σε ένα σύστηmicroα φροϋδικών ιδεών αξίζει κάθε προ-σοχή και κάθε σεβασmicroό Ο Ehrenzweig δεν κάνει το λάθος να υποτιmicroήσει τις

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 67

δυνάmicroεις που έχει να αντιmicroετωπίσει ο επιστηmicroονικός νατουραλισmicroός στην τέ-χνη Μας δίνει ενδιαφέρουσες περιγραφές του οπτικού χάους που προσπαθεί να υποτάξει η τέχνη αλλά δεν αποφεύγει και αυτός κατά τη γνώmicroη microου την άρνηση να microελετήσει κάποια πειράmicroατα microε την αντικειmicroενική πραγmicroατικότη-τα όπως δεν αποφεύγει και την προσφυγή σε εξελικτικιστικές ερmicroηνείες

Τα τρία βιβλία που ανέφερα δείχνουν ότι εκκρεmicroούν κάποια προβλήmicroατα που ζητούν τις λύσεις τους Έχοντας ήδη προχωρήσει τη δουλειά microου όταν κυκλο-φόρησαν τα τρία βιβλία δεν microπορώ να ισχυριστώ πως οι κρίσεις microου για αυτά είναι ανεπηρέαστες Έτσι ή αλλιώς πιστεύω πως τα εν λόγω έργα δείχνουν ότι είναι πιεστική ανάγκη για τον ιστορικό του καλλιτεχνικού ύφους να διαβεί τα σύνορα που τον χωρίζουν από τον ψυχολόγο Ένα τέτοιο εγχείρηmicroα πιστεύω πως microπορεί να αποδώσει κάτι πολύ περισσότερο από microερικές microεmicroονωmicroένες περιπτώσεις ψυχολογικών πειραmicroάτων O ριζικός αναπροσανατολισmicroός κάθε παραδοσιακής ιδέας για τον ανθρώπινο νου δεν microπορεί να αφήσει ανεπηρέαστο τον ιστορικό της τέχνης Αυτός ο αναπροσανατολισmicroός είναι ndashέστω και έmicromicroε-σαndash φανερός στην αντιmicroετώπιση της παιδικής τέχνης από τον Arnheim κα-θώς και στις απόψεις του Ehrenzweig για την ασύνειδη αντίληψη ndash έστω και αν ο χαρακτήρας και η σηmicroασία ενός τέτοιου αναπροσανατολισmicroού συσκοτί-ζεται κάπως από την εmicromicroονή τους στις ιδέες και στην ορολογία microιας συγκε-κριmicroένης ψυχολογικής σχολής και θεωρίας Οι βασικοί όροι που χρησιmicroο- ποιούσαν microε εmicroπιστοσύνη καλλιτέχνες κριτικοί και ιστορικοί της τέχνης έχουν χάσει σε microεγάλο βαθmicroό το κύρος τους και την αξία τους Έννοιες όπως laquomicroίmicroη-ση της φύσηςraquo laquoεξιδανίκευσηraquo ή laquoαφαίρεσηraquo στηρίζονται στην παραδοχή ότι προηγούνται οι laquoαισθητηριακές εντυπώσειςraquo οι οποίες εν συνεχεία υπό-κεινται στην απαραίτητη επεξεργασία παραmicroορφώνονται ή γενικεύονται

Ο Κ Ρ Πόππερ αποκαλεί αυτές τις απόψεις laquoθεωρία του microυαλού-κουβάraquo ενός microυαλού δηλαδή όπου σωρεύονται τα laquoαισθητηριακά δεδοmicroέναraquo Έχοντας αποδείξει το αβάσιmicroο αυτής της βασικής παραδοχής στο πεδίο της επιστηmicroο-νικής microεθόδου και της θεωρίας της γνώσης ο Πόππερ επιmicroένει σε ότι αποκα-λεί laquoθεωρία του προβολέαraquo δίνοντας έmicroφαση στις δραστηριότητες του ζωντα-νού οργανισmicroού που δεν σταmicroατά ποτέ να εξετάζει και να ερευνά το περιβάλλον του73 Η γονιmicroότητα microιας τέτοιας προσέγγισης αρχίζει να γίνεται ολοένα και πιο αισθητή σε πολλούς τοmicroείς της ψυχολογίας Όσο και αν οι θεωρίες διαφέ-ρουν microεταξύ τους η έmicroφασή τους microετατοπίζεται σταθερά από τα ερεθίσmicroατα στην ανταπόκριση του οργανισmicroού ανταπόκριση που είναι αρχικά αόριστη και γενική για να γίνει σταδιακά πιο εξειδικευmicroένη και σύνθετη

68 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

laquoΗ πορεία της microάθησης είναι από το αόριστο προς το συγκεκριmicroένο και όχι από τις αισθήσεις προς την αντίληψηraquo γράφει ο J J Gibson74 Και ο L von Bertalanffy microιλώντας για τη θεωρητική βιολογία συmicroπληρώνει laquoΗ σύγχρονη έρευνα δείχνει ότι πιθανότατα υπάρχουν στην αρχή ανοργάνωτα και άmicroορφα σύνολα στο πλαίσιο των οποίων συντελείται βαθmicroιαία η διαφοροποίη-σηraquo75

Εύκολα θα microπορούσε κανείς να παραλληλίσει αυτές τις φράσεις microε τις από-ψεις του Πιαζέ για τη νοητική ανάπτυξη των παιδιών76 ή του Φρόυντ και των επιγόνων του για τη συναισθηmicroατική εξέλιξή τους77 Ακόmicroα και οι πρόσφατες microελέτες για το πώς laquomicroαθαίνουνraquo οι microηχανές δείχνουν προς την ίδια κατεύθυν-ση από το γενικό στο ειδικό78 Σε όσα ακολουθούν επιδίδοmicroαι microερικές φορές σε παρόmicroοιους παραλληλισmicroούς έστω και αν γνωρίζω τους κινδύνους που συνε-πάγονται αυτοί οι ερασιτεχνισmicroοί και το να microπαίνει κανείς laquoσε ξένα χωράφιαraquo Η προσέγγισή microου αυτή δικαιώνεται microόνο στο microέτρο που το βιβλίο microου θα αποδειχθεί χρήσιmicroο για την καθηmicroερινή δουλειά του ιστορικού της τέχνης ∆εν ήταν εύκολο να εντρυφήσω στο θέmicroα της ψευδαίσθησης χωρίς microια θεωρία της αντίληψης Σε αυτό ακριβώς το πεδίο ο τρόπος σκέψης που ανέφερα αποδεί-χθηκε εξαιρετικά χρήσιmicroος79 Το θεωρητικό microοντέλο αυτής της προσέγγισης που οι ρίζες του βρίσκονται στον Καντ διατυπώνεται microε τον πιο συστηmicroατικό και συνεκτικό τρόπο στο βιβλίο του Φ Α φον Χάγεκ Η αισθητηριακή τάξη80 Πάνω απrsquo όλα πάντως έχω επωφεληθεί από την εmicromicroονή του Πόππερ στον ρόλο της πρόβλεψης και των τεστ Στην ψυχολογία η προσέγγιση αυτή υιο-θετείται από τους Jerome S Bruner και Leo Postman που υποστηρίζουν ότι laquoόλες οι γνωστικές διεργασίες ανεξάρτητα αν παίρνουν τη microορφή αντιλήψεων σκέψεων ή ανακλήσεων αποτελούν ldquoυποθέσειςrdquo του οργανισmicroούhellip και απαι-τούν ldquoαπαντήσειςrdquo microε τη microορφή κάποιας παραπέρα εmicroπειρίας απαντήσεις που θα τις επιβεβαιώσουν ή θα τις καταρρίψουνraquo81

Σε αυτό το πλαίσιο ο Πόππερ έχει επισηmicroάνει πως οι επιβεβαιώσεις αυτών των laquoυποθέσεωνraquo δεν microπορούν παρά να είναι προσωρινές ενώ η απόρριψή τους οριστική82 ∆εν υπάρχει εποmicroένως αυστηρή διάκριση microεταξύ ψευδαίσθησης και αντίληψης Η αντίληψη χρησιmicroοποιεί όλα της τα microέσα για να ξεριζώσει τις επιβλαβείς ψευδαισθήσεις αλλά συχνά αποτυγχάνει να laquoαπορρίψειraquo microια εσφαλmicroένη υπόθεση ndash όταν λχ έχει να κάνει microε ιλουζιονιστικά έργα τέχνης

Πιστεύω βάσιmicroα πως microια τέτοια θεωρία laquoτης δοκιmicroής και του σφάλmicroατοςraquo για την αντίληψη θα microπορούσε να αποδειχθεί γόνιmicroη και για άλλους επιστη-microονικούς κλάδους εκτός από τον δικό microου αλλά δεν σκοπεύω να επιmicroείνω εδώ

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 69

ως προς αυτό Κύριο microέληmicroά microου είναι η ανάλυση της εικονοπλασίας ο τρόπος microε άλλα λόγια microε τον οποίο οι καλλιτέχνες ανακάλυψαν κάποια από αυτά τα microυστικά της όρασης microέσω laquoτης δηmicroιουργίας και της αναπαραγωγήςraquo Οι Αιγύπτιοι του Αλαίν [1] πριν microπορέσουν να δηmicroιουργήσουν microια ψευδαίσθηση της πραγmicroατικότητας έπρεπε να microάθουν όχι laquoνα αντιγράφουν ότι βλέπουνraquo αλλά να χειρίζονται κάποιους διφορούmicroενους κώδικες σηmicroείων στους οποίους οφείλουmicroε να στηριζόmicroαστε για τη σταθερή microας όραση ώσπου η εικόνα τους να γίνει ένα microε την πραγmicroατικότητα Με άλλα λόγια αντί να απαντήσουν στο δίληmicromicroα laquoκουνέλι ή πάπιαraquo έπρεπε να ανακαλύψουν το παιχνίδι laquoτελάρο ή φύσηraquo που παιζόταν microε ένα σύνολο γήινων χρωmicroάτων ικανών ndashαπό microακριά τουλάχιστονndash να καταλήξουν σε ψευδαίσθηση Καλλιτεχνικό ή όχι αυτό το παιχνίδι δεν microπορούσε παρά να είναι απόρροια πολλών διαδοχικών laquoδοκιmicroών και σφαλmicroάτωνraquo Ως πείραmicroα στο πλαίσιο microιας θεωρίας της αντίληψης η ιλουζιονιστική τέχνη παρουσιάζει ενδιαφέρον ακόmicroα και σε microια περίοδο η οποία την έχει εξοβελίσει για χάρη άλλων τρόπων έκφρασης

Με κίνδυνο να αποκαλύψω όλη την laquoπλοκήraquo από την αρχή δεν διστάζω να δηλώσω για τον βιαστικό αναγνώστη ή κριτικό ότι τα συmicroπεράσmicroατα που υπαινίσσοmicroαι εδώ εκτίθενται αναλυτικά στο Κεφάλαιο 9 του βιβλίου όπου και επανέρχονται κάποια από τα ζητήmicroατα που θίγω στην Εισαγωγή Κάθε βιβλίο που επικεντρώνεται σε ένα βασικό συmicroπέρασmicroα πρέπει να χτίζεται όπως microια αψίδα Η laquoκλείδαraquo θα είναι σαν να κρέmicroεται στον αέρα αν δεν υποστηρίζεται από τους άλλους αψιδόλιθους Όλα τα κεφάλαια αυτού του βιβλίου στρέφονται κατά κάποιον τρόπο προς το κέντρο του προβλήmicroατος αλλά και στηρίζονται από τον σκελετό του κτιρίου Τα όρια της microίmicroησης που προκύπτουν από το εκφραστικό microέσο και το laquoσχήmicroαraquo οι σχέσεις φόρmicroας και λειτουργίας στην εικονοπλασία και πάνω απrsquo όλα η σηmicroασία της συmicromicroετοχής του θεατή για τη διαλεύκανση των αmicroφισηmicroιών δικαιώνουν τελικά την τολmicroηρή πρόταση ότι η τέχνη έχει ιστορία επειδή οι ψευδαισθήσεις της τέχνης δεν είναι microόνον ο καρ-πός της ανάλυσης των φαινοmicroένων από τον καλλιτέχνη αλλά και τα απαραί-τητα εργαλεία για microια τέτοια ανάλυση Ελπίζω ότι ο αναγνώστης δεν θα κλείσει το βιβλίο σε αυτό το σηmicroείο αλλά θα microε ακολουθήσει στη δοκιmicroή και την εφαρmicroογή αυτής της προσέγγισης στη φυσιογνωmicroική έκφραση και ακό-microα παραπέρα έως τα όρια της αισθητικής αυτής της Γης της Επαγγελίας που microόνο φευγαλέα θα microπορέσει να τη δει από microακριά

Καταλαβαίνω πως οι microακροσκελείς αναφορές στις θεωρίες της αντίληψης είναι κάπως κουραστικές για τον αναγνώστη που θέλει να φτάνει πάντοτε στην

70 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

καρδιά αυτού που ονοmicroάζουmicroε τέχνη Ωστόσο πιστεύω πως προκειmicroένου να συζητηθούν τα ζωτικά προβλήmicroατα της τέχνης απαιτείται πάντοτε να ξεκα-θαρίσει το ευρύτερο τοπίο Αυτή microου η πεποίθηση ενισχύεται απrsquo όσα γράφει ο microακαρίτης φίλος microου Ernst Kris ndashmicroε τον οποίο συχνά συζητούσα όλα αυτά τα ζητήmicroαταndash στο βιβλίο του Ψυχαναλυτικές αναζητήσεις στην τέχνη83

laquoΈχουmicroε πλέον συνειδητοποιήσει ότι η τέχνη δεν παράγεται σε κενό αέρος ότι όλοι οι καλλιτέχνες έχουν προδρόmicroους και πρότυπα αποτελώντας όπως και οι επιστήmicroονες microέρη microιας παράδοσης και δουλεύοντας σε συγκεκριmicroένο πάντοτε πλαίσιο προβληmicroάτων Ο βαθmicroός στον οποίο ελέγχει κανείς τα εκ-φραστικά του microέσα και η ελευθερία ndashσε ορισmicroένες τουλάχιστον περιόδουςndash να τροποποιεί αυτό το αυστηρό πλαίσιο αποτελούν προφανώς microέρος microιας περίπλο-κης κλίmicroακας microε την οποία microετράmicroε την επιτυχία Η ψυχανάλυση από την πλευρά της λίγα πράγmicroατα έχει συνεισφέρει έως τώρα στην κατανόηση αυτού του πλαισίου Η ψυχολογία του καλλιτεχνικού ύφους δεν έχει γραφτεί ακόmicroηraquo

Το κενό που επισηmicroαίνει ο Kris δεν πρόκειται φυσικά να καλυφθεί microε τα κεφάλαια που ακολουθούν Το laquoαίνιγmicroα του ύφουςraquo microπορεί να απαντηθεί microόνον από την ψυχολογία της αναπαράστασης Υπάρχουν πάντοτε οι ανεξιχνίαστες πιέσεις της microόδας και τα microυστήρια του γούστου84 Αν όmicroως θέλουmicroε κάποτε να κατανοήσουmicroε τις επιπτώσεις αυτών των παραγόντων στην αναπαράστα-ση και κατrsquo επέκταση στην τέχνη πρέπει πρώτα να αναζητήσουmicroε microια απά-ντηση στα απλούστερα ερωτήmicroατα που θέτει το σκίτσο του Αλαίν

62 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Ελληνική τέχνη εκδόθηκε το 190056 Σε αυτό το βιβλίο περιέχεται κατά τη γνώmicroη microου ότι καλύτερο microπορεί να αντλήσει κανείς από τον εξελικτισmicroό

Ο Loewy επηρεάστηκε επίσης από τον Hildebrand και την ψυχολογία των αισθητηριακών δεδοmicroένων Όπως και αρκετοί άλλοι κριτικοί της ίδιας περιόδου ο Hildebrand απέδιδε τις ιδιοmicroορφίες της παιδικής τέχνης σε ασαφείς εικόνες microνήmicroης57 Οι εικόνες αυτές θεωρούνταν κατάλοιπα αισθητηριακών εντυπώ-σεων που καταγράφονται στη microνήmicroη όπου και συmicroπυκνώνονται σε χαρακτη-ριστικά σχήmicroατα microε τον ίδιο λίγο πολύ τρόπο που σχηmicroατίζονται χαρακτηρι-στικές εικόνες microε τη διαδοχική υπέρθεση πολλών φωτογραφιών Σε αυτή τη διαδικασία υποστήριζε ο Loewy η microνήmicroη αποβάλλει τα χαρακτηριστικά γνω-ρίσmicroατα των αντικειmicroένων όλα εκείνα τα στοιχεία που τους δίνουν την ιδιαί-τερη microορφή τους Ο πρωτόγονος καλλιτέχνης όπως και το παιδί ξεκινά από αυτές τις εικόνες microνήmicroης Έτσι θα προσπαθήσει να αποδώσει το ανθρώπινο σώmicroα microετωπικά τα άλογα σε πλάγια όψη τις σαύρες όπως φαίνονται από ψηλά Η ανάλυση του Loewy για αυτές τις αρχαϊκές microεθόδους γίνεται και σήmicroερα εν πολλοίς δεκτή αν και πρόκειται για κυκλική σε microεγάλο βαθmicroό εξή-γηση Αφού ο πρωτόγονος καλλιτέχνης δεν αντιγράφει προφανώς τον εξωτε-ρικό κόσmicroο αντιγράφει κάποιον αόρατο εσωτερικό κόσmicroο νοητικών εικόνων Η microόνη ωστόσο απόδειξη για την ύπαρξη αυτών των εικόνων προέρχεται απόhellip την τέχνη των πρωτογόνων Κανείς microας δεν έχει πιστεύω στο microυαλό του τις σχηmicroατικές παραστάσεις ανθρώπινων σωmicroάτων αλόγων ή σαυρών που υπαινίσσεται η θεωρία του Loewy Για τον καθένα από microας αυτές οι λέξεις παραπέmicroπουν και σε κάτι διαφορετικό ενώ θα υπάρχουν πάντοτε και κάποια φευγαλέα γεγονότα που δεν θα microπορούν να αναπαραχθούν microε ολοκληρωmicroένο τρόπο Οι επιφυλάξεις αυτές δεν αναιρούν πάντως την αξία των αναλύσεων του Loewy για τα κοινά στοιχεία στην τέχνη των παιδιών των ακαλλιέργητων ενηλίκων και των πρωτογόνων Ο Loewy στρέφοντας την προσοχή του όχι πλέον στην εξέλιξη της ανθρωπότητας γενικά αλλά στην πρώτη φορά που τα κοινά αυτά στοιχεία άρχισαν microεθοδικά να απορρίπτονται (στην Αρχαϊκή τέχνη στην Ελλάδα) ανέδειξε τη σηmicroασία των δυνάmicroεων εκείνων που πρέπει να υπερβεί microια τέχνη αν θέλει να πετύχει την ψευδαίσθηση της πραγmicroατικότητας Καθένα από αυτά τα βήmicroατα εmicroφανίζεται σαν κατάκτηση microιας άγνωστης έως τότε περιοχής που η νέα παράδοση εικονοπλασίας πρέπει να διασφαλίσει και να κατοχυρώσει Αυτή είναι και η αιτία που τα νέα καλλιτεχνικά πρότυπα δείχνουν πάντοτε ανεξήγητη (microε όρους laquoαισθητηριακών εντυπώσεωνraquo) ανθε-κτικότητα

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 63

Ο δάσκαλός microου στην ιστορία της τέχνης ο Julius von Schlosser έδειχνε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τον ρόλο των laquoτύπωνraquo ή ακόmicroα και των στερεοτύπων στην καλλιτεχνική παράδοση Ξεκινώντας από τη microελέτη παλαιών νοmicroισmicroά-των σύντοmicroα πέρασε στη microελέτη της Μεσαιωνικής τέχνης όπου οι microεταβο-λές των laquoτύπωνraquo είναι εmicroφανείς Το πρόβληmicroα της χρήσης των laquoπροηγούmicroε-νων τύπωνraquo στη Μεσαιωνική τέχνη δεν έπαψε ποτέ να γοητεύει τον Schloss-er παρά το ότι η επίδραση του Κρότσε τον έκανε ολοένα και πιο επιφυλακτικό απέναντι στις ψυχολογικές ερmicroηνείες (όσοι γνωρίζουν τις σκέψεις του στα ζητήmicroατα αυτά θα αναγνωρίσουν κάποια από τα αγαπηmicroένα του θέmicroατα σε αυτό το βιβλίο)58

Ότι έκανε ο Schlosser για τον Μεσαίωνα ο σύγχρονός του Aby Warburg το έκανε για την Αναγέννηση στην Ιταλία Εmicroβαθύνοντας συνεχώς στο πρό-βληmicroα τι ακριβώς αναζητούσε η Αναγέννηση στην Κλασική Αρχαιότητα ο Warburg οδηγήθηκε στην ανάλυση του ύφους της Αναγέννησης microε βάση την υιοθέτηση microιας νέας εικαστικής γλώσσας Πρόσεξε ότι τα δάνεια των καλλι-τεχνών της Αναγέννησης από την Κλασική γλυπτική δεν ήταν τυχαία αλλά αντιθέτως εmicroφανίζονταν όπου ο καλλιτέχνης αισθανόταν την ανάγκη microιας ιδιαίτερα εκφραστικής κίνησης ή χειρονοmicroίας (αυτό που ο Warburg αποκάλε-σε τελικά Pathosformel)59 Ιδιαίτερη εντύπωση προκάλεσε η επιmicroονή του Warburg στην άποψη ότι οι καλλιτέχνες του 15ου αιώνα που έως τότε θεω-ρούνταν υπέρmicroαχοι της απλής καθαρής παρατήρησης πολύ συχνά κατέφευ-γαν σε προϋπάρχοντες laquoτύπουςraquo Βοηθούmicroενοι και από την αύξηση του ενδι-αφέροντος για τα εικονογραφικά πρότυπα οι επίγονοι του Warburg κατέληγαν όλο και περισσότερο στη διατύπωση ότι η εξάρτηση από την παράδοση είναι ο κανόνας ακόmicroα και στα έργα εκείνα της Αναγέννησης και του Μπαρόκ που έως τότε θεωρούνταν νατουραλιστικά Σήmicroερα η microελέτη αυτής της συνέχει-ας έχει αντικαταστήσει σε microεγάλο βαθmicroό το παλαιότερο ενδιαφέρον για το ύφος και την εξέλιξή του60

Στο γοητευτικό του έργο Η ψυχολογία της τέχνης ο Αντρέ Μαλρό κατα-πιάνεται microε τη σηmicroασία αυτών των διαπιστώσεων61 Υπάρχει πολύς Χέγκελ και πολύς Σπένγκλερ στους ύmicroνους του Μαλρό προς τον microύθο και την αλλαγή αλλά και ριζική αmicroφισβήτηση της άποψης ότι το ύφος και η τεχνοτροπία του παρελθόντος αντικατοπτρίζει ουσιαστικά τον τρόπο microε τον οποίο οι καλλιτέχνες laquoέβλεπανraquo τον κόσmicroο Ο Μαλρό ξέρει πως η τέχνη γεννιέται από την τέχνη και όχι από τη φύση Παρrsquo όλη ωστόσο τη γοητεία του και παρά τις εmicroπνευ-σmicroένες ψυχολογικές του επισηmicroάνσεις το βιβλίο του Μαλρό δεν καταφέρνει να

64 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

microας δώσει αυτό που ο τίτλος του υπόσχεται microια ψυχολογία της τέχνης Εξα-κολουθούmicroε να microην έχουmicroε microια ικανοποιητική εξήγηση για το σκίτσο του Αλαίν [1] Ίσως όmicroως να είmicroαστε καλύτερα προετοιmicroασmicroένοι απrsquo ότι ο Riegl για να αποπειραθούmicroε microια τέτοια εξήγηση Γνωρίζουmicroε πλέον αρκετά για την επιρροή των συmicroβάσεων και τη δύναmicroη των παραδόσεων στα διάφορα γνωσιακά πεδία Οι ιστορικοί έχουν microελετήσει την επίδραση κάποιων προτύπων στον χρονικο-γράφο που επιδιώκει να καταγράψει τα πρόσφατα γεγονόταmiddot microελετητές της λογοτεχνίας όπως ο Ernst Robert Curtius έχουν επισηmicroάνει τον ρόλο των πα-ραδοσιακών κοινών τόπων στην ποίηση62 Είναι λοιπόν η ώρα να προσεγγίσει κανείς το πρόβληmicroα του ύφους και πάλι εξοπλισmicroένος όmicroως microε τις σχετικά πρόσφατες γνώσεις για τη δύναmicroη των παραδόσεων

Αντιλαmicroβάνοmicroαι ότι αυτή η εmicromicroονή στην ανθεκτικότητα των συmicroβάσεων στον ρόλο των laquoτύπωνraquo και των στερεοτύπων στην τέχνη θα συναντήσει την επιφυλακτικότητα όσων δεν έχουν δουλέψει σε αυτό το πεδίο Μια πάγια σχε-δόν κατηγορία κατά της ιστορίας της τέχνης είναι ότι επικεντρώνει το ενδια-φέρον της στην αναζήτηση επιδράσεων παραγνωρίζοντας έτσι το laquomicroυστήριοraquo της δηmicroιουργικότητας Όmicroως αυτό δεν είναι πάντοτε αλήθεια Όσο περισσό-τερο συνειδητοποιούmicroε την έντονη τάση του ανθρώπου να επαναλαmicroβάνει ότι έχει microάθει τόσο microεγαλύτερος είναι ο θαυmicroασmicroός microας για τα εξαιρετικά εκείνα άτοmicroα που καταφέρνουν να ξεφύγουν από αυτή την έmicroφυτη τάση και να ανοί-ξουν νέους δρόmicroους στους οποίους έρχονται και άλλοι να βαδίσουν

Παρrsquo όλα αυτά συχνά αναρωτιέmicroαι αν τα συmicroπεράσmicroατά microου προκύπτουν πράγmicroατι από τα δεδοmicroένα της ιστορίας της τέχνης αν η ανάγκη του τύπου της laquoφόρmicroουλαςraquo είναι τόσο καθολική όσο πιστεύω Σε ένα όmicroορφο απόσπα-σmicroα από τον Κουιντιλιανό γίνεται λόγος για τη δηmicroιουργικότητα του ανθρώ-πινου microυαλού microε τον καλλιτέχνη να αναφέρεται ως χαρακτηριστικό παράδειγ-microα laquoΠοιος καλλιτέχνης διδάχτηκε ποτέ να αναπαριστά όλα όσα υπάρχουν στη φύση hellipΠοιος τεχνίτης δεν έχει κατασκευάσει ένα σκεύος σε σχήmicroα που δεν έχει δει ποτέ τουraquo63

Πρόκειται σίγουρα για ενδιαφέρουσα παρατήρηση που όmicroως παραβλέπει το γεγονός ότι το νέο σκεύος θα ανήκει λίγο-πολύ στην ίδια οικογένεια microορφών microε αυτές που γνωρίζει ο τεχνίτης ότι η αναπαράσταση laquoόλων όσα υπάρχουν στη φύσηraquo εκ microέρους του θα συνδέεται πάντοτε microε τις αναπαραστάσεις εκείνες που οι δάσκαλοί του του κληροδότησαν64 Κανένας ιστορικός της τέχνης δεν microπορεί να υποτιmicroήσει την επίδραση του ύφους και πολύ λιγότερο βέβαια ο ιστορικός εκείνος που χαρτογραφεί τον microακρύ δρόmicroο προς την ψευδαίσθηση

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 65

VI

Για να απαντήσει κανείς σε αυτά τα κρίσιmicroα ερωτήmicroατα της επιστήmicroης microας δεν αρκεί πιστεύω να επαναλαmicroβάνει απλώς την παλαιά διάκριση σε laquoόρασηraquo και laquoγνώσηraquo ή να επιmicroένει πως κάθε αναπαράσταση γενικά βασίζεται σε συmicroβάσεις Πρέπει να αναλυθεί microέσα από νέο πρίσmicroα και microε ψυχολογικούς όρους τι ακριβώς περιλαmicroβάνει η διαδικασία της εικονοπλασίας και της ανά-γνωσης των εικόνων Σε αυτό ακριβώς το σηmicroείο εmicroφανίζεται ένα τεράστιο εmicroπόδιο Η απλή ψυχολογία στην οποία στηρίζονταν microε τόση σιγουριά ο Bar-ry και ο Ράσκιν ο Riegl και ο Loewy δεν υπάρχει πλέον για να microας καθοδη-γήσει Τα προβλήmicroατα που συνδέονται microε τη διαδικασία της αντίληψης είναι σήmicroερα τόσο microεγάλα και πολύπλοκα ώστε κανείς δεν θα microπορούσε να ισχυριστεί ότι τα αντιλαmicroβάνεται και τα κατέχει πλήρως

Ο Berenson microπορούσε να ξεκινά την περιήγησή του σε αυτά τα πεδία microε τη φράση laquoη ψυχολογία έχει διαπιστώσειhellipraquo Σήmicroερα λείπει από τα βιβλία που κυκλοφορούν αυτός ο τόνος της βεβαιότητας Ο J J Gibson λχ γράφει στην πολύ ενδιαφέρουσα microελέτη του Η αντίληψη του οπτικού κόσmicroου laquoΟι ση-microερινοί ψυχολόγοι δεν καταλαβαίνουν τι σηmicroαίνει να συλλαmicroβάνεις και να ερευ-νάς νέα χαρακτηριστικά του κόσmicroουraquo65 Ο D O Hebb στο γνωστό του βιβλίο Η οργάνωση της συmicroπεριφοράς φτάνει να υποστηρίξει πως laquoη αντίληψη του microεγέθους της φωτεινότητας και του τόνου microπορεί να ειπωθεί ότι προς το παρόν δεν ερmicroηνεύεται από καmicroιά θεωρίαraquo66 Η δυσκολία αυτή δεν περιορίζε-ται στα βασικά ζητήmicroατα Μιλώντας για τον απροσδόκητο τρόπο microε τον οποίο τα αλληλοεπικαλυπτόmicroενα χρώmicroατα microπορούν να επιδρούν το ένα στο άλλο ndashκάτι που ενδιαφέρει ιδιαίτερα τον ζωγράφοndash ο Ralph Μ Evans γράφει στο βιβλίο του Εισαγωγή στο χρώmicroα laquohellipώσπου να microπορέσουmicroε να εξηγήσουmicroε αυτά τα φαινόmicroενα χωρίς εξεζητηmicroένες υποθέσεις δεν microπορούmicroε να πούmicroε ότι καταλαβαίνουmicroε τον τρόπο microε τον οποίο λειτουργεί η οπτική διαδικασίαraquo67

Κάτω από αυτές τις συνθήκες ίσως είναι παράτολmicroο να επικαλεστούmicroε τα πορίσmicroατα ενός αβέβαιου πεδίου για να εξηγήσουmicroε τις αmicroφιβολίες microας και τις αβεβαιότητές microας Όmicroως η ενθάρρυνση για microια τέτοια απόπειρα προέρχεται ακριβώς από έναν microεγάλο πρωτοπόρο της ψυχολογίας της αντίληψης τον Wolfgang Koumlhler Στις παραδόσεις του microε τίτλο Η δυναmicroική στην ψυχολογία (1940) ο Koumlhler εκθειάζει τις αρετές της laquoκαταπάτησης ξένου εδάφους ως επιστηmicroονικής τεχνικήςraquo

laquoΟι ευτυχέστερες στιγmicroές στην ιστορία της γνώσης είναι όταν γεγονότα

66 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

που έως τότε θεωρούνταν εντελώς ιδιαίτερα συσχετίζονται ξαφνικά microε άλλα από πρώτη microατιά απόmicroακρα και φωτίζονται microε εντελώς νέο τρόπο Για να συmicroβεί κάτι τέτοιο στην ψυχολογία πρέπει να είmicroαστε πάντοτε πληροφορη-microένοι και για άλλα πράγmicroατα εκτός από το καθαυτό αντικείmicroενό microαςhellip Αν η σηmicroερινή κατάσταση της ψυχολογίας microάς προσφέρει έναν θαυmicroάσιο λόγο ndashή microάλλον microια έξοχη ευκαιρίαndash για να επεκτείνουmicroε την περιέργειά microας πέρα από το περιορισmicroένο microας πεδίο δεν θα έπρεπε να προσπαθούmicroε να αδράξουmicroε αυτή την ευκαιρίαraquo68

Ένας τουλάχιστον από τους οπαδούς του Koumlhler άδραξε πάντως την ευ-καιρία και αποτόλmicroησε το πέρασmicroα από την ψυχολογία στην τέχνη Το βιβλίο του Rudolf Arnheim Τέχνη και οπτική αντίληψη69 ασχολείται microε την εικόνα από τη σκοπιά της ψυχολογίας της ολικής microορφής (Gestalt) Η ανάγνωση αυτού του βιβλίου microού έχει προσφέρει πολλά Το κεφάλαιο για την τέχνη των παιδιών microού φάνηκε τόσο διδακτικό ώστε ένιωσα ndashmicroε ανακούφισηndash πως microπορώ πλέ-ον να σταmicroατήσω τις έρευνές microου σε αυτό το πολυσυζητηmicroένο πεδίο Από την άλλη το βιβλίο του Arnheim λέει λίγα πράγmicroατα για τον ιστορικό της τέχνης και το πρόβληmicroα του ύφους Ίσως ο συγγραφέας σπεύδει κάπως να ακολου-θήσει τον Riegl στην laquoαντικειmicroενικότητάraquo του να δικαιώσει τους πειραmicroατι-σmicroούς της τέχνης του 20ού αιώνα η οποία σε microεγάλο βαθmicroό θεωρεί το πρό-βληmicroα της ψευδαίσθησης απλή προκατάληψη των laquoφιλισταίωνraquo Το γεγονός ότι τα πρότυπα της πιστότητας και της αληθοφάνειας αλλάζουν από εποχή σε εποχή δίνει στον Arnheim την ελπίδα ότι laquomicroια νέα αλλαγή στο επίπεδο της πραγmicroατικότητας στην τέχνηraquo θα κάνει τα έργα του Πικάσσο του Μπρακ ή του Κλέε laquoνα microοιάζουν microε τα πράγmicroατα που αναπαριστούνraquo ndash αν αυτό αλη-θεύει δεν αποκλείεται στο microέλλον να δούmicroε διαφηmicroίσεις για microαντολίνα κανά-τες ή άλλα αντικείmicroενα που να κινούνται στο νέο αυτό laquoεπίπεδο πραγmicroατικό-τηταςraquo70

Το βιβλίο του W M Ivins Jr Χαρακτικά και οπτική επικοινωνία71 αποτε-λεί πικρό αντίδοτο σε αυτές τις πνευmicroατικές αναζητήσεις Κατά τον Ivins η ιστορία της αναπαράστασης microπορεί να ενταχθεί στη γενικότερη ιστορία της επιστήmicroης χωρίς καmicroιά αναφορά σε ζητήmicroατα αισθητικής

Σε αυτό το σηmicroείο θα ήθελα επίσης να microνηmicroονεύσω το βιβλίο του Anton Ehrenzweig Η ψυχανάλυση της καλλιτεχνικής όρασης και ακοής72 Η οξυδέρκεια και η τόλmicroη microε την οποία ο συγγραφέας προσπαθεί να εντάξει τα πορίσmicroατα της ψυχολογίας της Gestalt σε ένα σύστηmicroα φροϋδικών ιδεών αξίζει κάθε προ-σοχή και κάθε σεβασmicroό Ο Ehrenzweig δεν κάνει το λάθος να υποτιmicroήσει τις

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 67

δυνάmicroεις που έχει να αντιmicroετωπίσει ο επιστηmicroονικός νατουραλισmicroός στην τέ-χνη Μας δίνει ενδιαφέρουσες περιγραφές του οπτικού χάους που προσπαθεί να υποτάξει η τέχνη αλλά δεν αποφεύγει και αυτός κατά τη γνώmicroη microου την άρνηση να microελετήσει κάποια πειράmicroατα microε την αντικειmicroενική πραγmicroατικότη-τα όπως δεν αποφεύγει και την προσφυγή σε εξελικτικιστικές ερmicroηνείες

Τα τρία βιβλία που ανέφερα δείχνουν ότι εκκρεmicroούν κάποια προβλήmicroατα που ζητούν τις λύσεις τους Έχοντας ήδη προχωρήσει τη δουλειά microου όταν κυκλο-φόρησαν τα τρία βιβλία δεν microπορώ να ισχυριστώ πως οι κρίσεις microου για αυτά είναι ανεπηρέαστες Έτσι ή αλλιώς πιστεύω πως τα εν λόγω έργα δείχνουν ότι είναι πιεστική ανάγκη για τον ιστορικό του καλλιτεχνικού ύφους να διαβεί τα σύνορα που τον χωρίζουν από τον ψυχολόγο Ένα τέτοιο εγχείρηmicroα πιστεύω πως microπορεί να αποδώσει κάτι πολύ περισσότερο από microερικές microεmicroονωmicroένες περιπτώσεις ψυχολογικών πειραmicroάτων O ριζικός αναπροσανατολισmicroός κάθε παραδοσιακής ιδέας για τον ανθρώπινο νου δεν microπορεί να αφήσει ανεπηρέαστο τον ιστορικό της τέχνης Αυτός ο αναπροσανατολισmicroός είναι ndashέστω και έmicromicroε-σαndash φανερός στην αντιmicroετώπιση της παιδικής τέχνης από τον Arnheim κα-θώς και στις απόψεις του Ehrenzweig για την ασύνειδη αντίληψη ndash έστω και αν ο χαρακτήρας και η σηmicroασία ενός τέτοιου αναπροσανατολισmicroού συσκοτί-ζεται κάπως από την εmicromicroονή τους στις ιδέες και στην ορολογία microιας συγκε-κριmicroένης ψυχολογικής σχολής και θεωρίας Οι βασικοί όροι που χρησιmicroο- ποιούσαν microε εmicroπιστοσύνη καλλιτέχνες κριτικοί και ιστορικοί της τέχνης έχουν χάσει σε microεγάλο βαθmicroό το κύρος τους και την αξία τους Έννοιες όπως laquomicroίmicroη-ση της φύσηςraquo laquoεξιδανίκευσηraquo ή laquoαφαίρεσηraquo στηρίζονται στην παραδοχή ότι προηγούνται οι laquoαισθητηριακές εντυπώσειςraquo οι οποίες εν συνεχεία υπό-κεινται στην απαραίτητη επεξεργασία παραmicroορφώνονται ή γενικεύονται

Ο Κ Ρ Πόππερ αποκαλεί αυτές τις απόψεις laquoθεωρία του microυαλού-κουβάraquo ενός microυαλού δηλαδή όπου σωρεύονται τα laquoαισθητηριακά δεδοmicroέναraquo Έχοντας αποδείξει το αβάσιmicroο αυτής της βασικής παραδοχής στο πεδίο της επιστηmicroο-νικής microεθόδου και της θεωρίας της γνώσης ο Πόππερ επιmicroένει σε ότι αποκα-λεί laquoθεωρία του προβολέαraquo δίνοντας έmicroφαση στις δραστηριότητες του ζωντα-νού οργανισmicroού που δεν σταmicroατά ποτέ να εξετάζει και να ερευνά το περιβάλλον του73 Η γονιmicroότητα microιας τέτοιας προσέγγισης αρχίζει να γίνεται ολοένα και πιο αισθητή σε πολλούς τοmicroείς της ψυχολογίας Όσο και αν οι θεωρίες διαφέ-ρουν microεταξύ τους η έmicroφασή τους microετατοπίζεται σταθερά από τα ερεθίσmicroατα στην ανταπόκριση του οργανισmicroού ανταπόκριση που είναι αρχικά αόριστη και γενική για να γίνει σταδιακά πιο εξειδικευmicroένη και σύνθετη

68 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

laquoΗ πορεία της microάθησης είναι από το αόριστο προς το συγκεκριmicroένο και όχι από τις αισθήσεις προς την αντίληψηraquo γράφει ο J J Gibson74 Και ο L von Bertalanffy microιλώντας για τη θεωρητική βιολογία συmicroπληρώνει laquoΗ σύγχρονη έρευνα δείχνει ότι πιθανότατα υπάρχουν στην αρχή ανοργάνωτα και άmicroορφα σύνολα στο πλαίσιο των οποίων συντελείται βαθmicroιαία η διαφοροποίη-σηraquo75

Εύκολα θα microπορούσε κανείς να παραλληλίσει αυτές τις φράσεις microε τις από-ψεις του Πιαζέ για τη νοητική ανάπτυξη των παιδιών76 ή του Φρόυντ και των επιγόνων του για τη συναισθηmicroατική εξέλιξή τους77 Ακόmicroα και οι πρόσφατες microελέτες για το πώς laquomicroαθαίνουνraquo οι microηχανές δείχνουν προς την ίδια κατεύθυν-ση από το γενικό στο ειδικό78 Σε όσα ακολουθούν επιδίδοmicroαι microερικές φορές σε παρόmicroοιους παραλληλισmicroούς έστω και αν γνωρίζω τους κινδύνους που συνε-πάγονται αυτοί οι ερασιτεχνισmicroοί και το να microπαίνει κανείς laquoσε ξένα χωράφιαraquo Η προσέγγισή microου αυτή δικαιώνεται microόνο στο microέτρο που το βιβλίο microου θα αποδειχθεί χρήσιmicroο για την καθηmicroερινή δουλειά του ιστορικού της τέχνης ∆εν ήταν εύκολο να εντρυφήσω στο θέmicroα της ψευδαίσθησης χωρίς microια θεωρία της αντίληψης Σε αυτό ακριβώς το πεδίο ο τρόπος σκέψης που ανέφερα αποδεί-χθηκε εξαιρετικά χρήσιmicroος79 Το θεωρητικό microοντέλο αυτής της προσέγγισης που οι ρίζες του βρίσκονται στον Καντ διατυπώνεται microε τον πιο συστηmicroατικό και συνεκτικό τρόπο στο βιβλίο του Φ Α φον Χάγεκ Η αισθητηριακή τάξη80 Πάνω απrsquo όλα πάντως έχω επωφεληθεί από την εmicromicroονή του Πόππερ στον ρόλο της πρόβλεψης και των τεστ Στην ψυχολογία η προσέγγιση αυτή υιο-θετείται από τους Jerome S Bruner και Leo Postman που υποστηρίζουν ότι laquoόλες οι γνωστικές διεργασίες ανεξάρτητα αν παίρνουν τη microορφή αντιλήψεων σκέψεων ή ανακλήσεων αποτελούν ldquoυποθέσειςrdquo του οργανισmicroούhellip και απαι-τούν ldquoαπαντήσειςrdquo microε τη microορφή κάποιας παραπέρα εmicroπειρίας απαντήσεις που θα τις επιβεβαιώσουν ή θα τις καταρρίψουνraquo81

Σε αυτό το πλαίσιο ο Πόππερ έχει επισηmicroάνει πως οι επιβεβαιώσεις αυτών των laquoυποθέσεωνraquo δεν microπορούν παρά να είναι προσωρινές ενώ η απόρριψή τους οριστική82 ∆εν υπάρχει εποmicroένως αυστηρή διάκριση microεταξύ ψευδαίσθησης και αντίληψης Η αντίληψη χρησιmicroοποιεί όλα της τα microέσα για να ξεριζώσει τις επιβλαβείς ψευδαισθήσεις αλλά συχνά αποτυγχάνει να laquoαπορρίψειraquo microια εσφαλmicroένη υπόθεση ndash όταν λχ έχει να κάνει microε ιλουζιονιστικά έργα τέχνης

Πιστεύω βάσιmicroα πως microια τέτοια θεωρία laquoτης δοκιmicroής και του σφάλmicroατοςraquo για την αντίληψη θα microπορούσε να αποδειχθεί γόνιmicroη και για άλλους επιστη-microονικούς κλάδους εκτός από τον δικό microου αλλά δεν σκοπεύω να επιmicroείνω εδώ

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 69

ως προς αυτό Κύριο microέληmicroά microου είναι η ανάλυση της εικονοπλασίας ο τρόπος microε άλλα λόγια microε τον οποίο οι καλλιτέχνες ανακάλυψαν κάποια από αυτά τα microυστικά της όρασης microέσω laquoτης δηmicroιουργίας και της αναπαραγωγήςraquo Οι Αιγύπτιοι του Αλαίν [1] πριν microπορέσουν να δηmicroιουργήσουν microια ψευδαίσθηση της πραγmicroατικότητας έπρεπε να microάθουν όχι laquoνα αντιγράφουν ότι βλέπουνraquo αλλά να χειρίζονται κάποιους διφορούmicroενους κώδικες σηmicroείων στους οποίους οφείλουmicroε να στηριζόmicroαστε για τη σταθερή microας όραση ώσπου η εικόνα τους να γίνει ένα microε την πραγmicroατικότητα Με άλλα λόγια αντί να απαντήσουν στο δίληmicromicroα laquoκουνέλι ή πάπιαraquo έπρεπε να ανακαλύψουν το παιχνίδι laquoτελάρο ή φύσηraquo που παιζόταν microε ένα σύνολο γήινων χρωmicroάτων ικανών ndashαπό microακριά τουλάχιστονndash να καταλήξουν σε ψευδαίσθηση Καλλιτεχνικό ή όχι αυτό το παιχνίδι δεν microπορούσε παρά να είναι απόρροια πολλών διαδοχικών laquoδοκιmicroών και σφαλmicroάτωνraquo Ως πείραmicroα στο πλαίσιο microιας θεωρίας της αντίληψης η ιλουζιονιστική τέχνη παρουσιάζει ενδιαφέρον ακόmicroα και σε microια περίοδο η οποία την έχει εξοβελίσει για χάρη άλλων τρόπων έκφρασης

Με κίνδυνο να αποκαλύψω όλη την laquoπλοκήraquo από την αρχή δεν διστάζω να δηλώσω για τον βιαστικό αναγνώστη ή κριτικό ότι τα συmicroπεράσmicroατα που υπαινίσσοmicroαι εδώ εκτίθενται αναλυτικά στο Κεφάλαιο 9 του βιβλίου όπου και επανέρχονται κάποια από τα ζητήmicroατα που θίγω στην Εισαγωγή Κάθε βιβλίο που επικεντρώνεται σε ένα βασικό συmicroπέρασmicroα πρέπει να χτίζεται όπως microια αψίδα Η laquoκλείδαraquo θα είναι σαν να κρέmicroεται στον αέρα αν δεν υποστηρίζεται από τους άλλους αψιδόλιθους Όλα τα κεφάλαια αυτού του βιβλίου στρέφονται κατά κάποιον τρόπο προς το κέντρο του προβλήmicroατος αλλά και στηρίζονται από τον σκελετό του κτιρίου Τα όρια της microίmicroησης που προκύπτουν από το εκφραστικό microέσο και το laquoσχήmicroαraquo οι σχέσεις φόρmicroας και λειτουργίας στην εικονοπλασία και πάνω απrsquo όλα η σηmicroασία της συmicromicroετοχής του θεατή για τη διαλεύκανση των αmicroφισηmicroιών δικαιώνουν τελικά την τολmicroηρή πρόταση ότι η τέχνη έχει ιστορία επειδή οι ψευδαισθήσεις της τέχνης δεν είναι microόνον ο καρ-πός της ανάλυσης των φαινοmicroένων από τον καλλιτέχνη αλλά και τα απαραί-τητα εργαλεία για microια τέτοια ανάλυση Ελπίζω ότι ο αναγνώστης δεν θα κλείσει το βιβλίο σε αυτό το σηmicroείο αλλά θα microε ακολουθήσει στη δοκιmicroή και την εφαρmicroογή αυτής της προσέγγισης στη φυσιογνωmicroική έκφραση και ακό-microα παραπέρα έως τα όρια της αισθητικής αυτής της Γης της Επαγγελίας που microόνο φευγαλέα θα microπορέσει να τη δει από microακριά

Καταλαβαίνω πως οι microακροσκελείς αναφορές στις θεωρίες της αντίληψης είναι κάπως κουραστικές για τον αναγνώστη που θέλει να φτάνει πάντοτε στην

70 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

καρδιά αυτού που ονοmicroάζουmicroε τέχνη Ωστόσο πιστεύω πως προκειmicroένου να συζητηθούν τα ζωτικά προβλήmicroατα της τέχνης απαιτείται πάντοτε να ξεκα-θαρίσει το ευρύτερο τοπίο Αυτή microου η πεποίθηση ενισχύεται απrsquo όσα γράφει ο microακαρίτης φίλος microου Ernst Kris ndashmicroε τον οποίο συχνά συζητούσα όλα αυτά τα ζητήmicroαταndash στο βιβλίο του Ψυχαναλυτικές αναζητήσεις στην τέχνη83

laquoΈχουmicroε πλέον συνειδητοποιήσει ότι η τέχνη δεν παράγεται σε κενό αέρος ότι όλοι οι καλλιτέχνες έχουν προδρόmicroους και πρότυπα αποτελώντας όπως και οι επιστήmicroονες microέρη microιας παράδοσης και δουλεύοντας σε συγκεκριmicroένο πάντοτε πλαίσιο προβληmicroάτων Ο βαθmicroός στον οποίο ελέγχει κανείς τα εκ-φραστικά του microέσα και η ελευθερία ndashσε ορισmicroένες τουλάχιστον περιόδουςndash να τροποποιεί αυτό το αυστηρό πλαίσιο αποτελούν προφανώς microέρος microιας περίπλο-κης κλίmicroακας microε την οποία microετράmicroε την επιτυχία Η ψυχανάλυση από την πλευρά της λίγα πράγmicroατα έχει συνεισφέρει έως τώρα στην κατανόηση αυτού του πλαισίου Η ψυχολογία του καλλιτεχνικού ύφους δεν έχει γραφτεί ακόmicroηraquo

Το κενό που επισηmicroαίνει ο Kris δεν πρόκειται φυσικά να καλυφθεί microε τα κεφάλαια που ακολουθούν Το laquoαίνιγmicroα του ύφουςraquo microπορεί να απαντηθεί microόνον από την ψυχολογία της αναπαράστασης Υπάρχουν πάντοτε οι ανεξιχνίαστες πιέσεις της microόδας και τα microυστήρια του γούστου84 Αν όmicroως θέλουmicroε κάποτε να κατανοήσουmicroε τις επιπτώσεις αυτών των παραγόντων στην αναπαράστα-ση και κατrsquo επέκταση στην τέχνη πρέπει πρώτα να αναζητήσουmicroε microια απά-ντηση στα απλούστερα ερωτήmicroατα που θέτει το σκίτσο του Αλαίν

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 63

Ο δάσκαλός microου στην ιστορία της τέχνης ο Julius von Schlosser έδειχνε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τον ρόλο των laquoτύπωνraquo ή ακόmicroα και των στερεοτύπων στην καλλιτεχνική παράδοση Ξεκινώντας από τη microελέτη παλαιών νοmicroισmicroά-των σύντοmicroα πέρασε στη microελέτη της Μεσαιωνικής τέχνης όπου οι microεταβο-λές των laquoτύπωνraquo είναι εmicroφανείς Το πρόβληmicroα της χρήσης των laquoπροηγούmicroε-νων τύπωνraquo στη Μεσαιωνική τέχνη δεν έπαψε ποτέ να γοητεύει τον Schloss-er παρά το ότι η επίδραση του Κρότσε τον έκανε ολοένα και πιο επιφυλακτικό απέναντι στις ψυχολογικές ερmicroηνείες (όσοι γνωρίζουν τις σκέψεις του στα ζητήmicroατα αυτά θα αναγνωρίσουν κάποια από τα αγαπηmicroένα του θέmicroατα σε αυτό το βιβλίο)58

Ότι έκανε ο Schlosser για τον Μεσαίωνα ο σύγχρονός του Aby Warburg το έκανε για την Αναγέννηση στην Ιταλία Εmicroβαθύνοντας συνεχώς στο πρό-βληmicroα τι ακριβώς αναζητούσε η Αναγέννηση στην Κλασική Αρχαιότητα ο Warburg οδηγήθηκε στην ανάλυση του ύφους της Αναγέννησης microε βάση την υιοθέτηση microιας νέας εικαστικής γλώσσας Πρόσεξε ότι τα δάνεια των καλλι-τεχνών της Αναγέννησης από την Κλασική γλυπτική δεν ήταν τυχαία αλλά αντιθέτως εmicroφανίζονταν όπου ο καλλιτέχνης αισθανόταν την ανάγκη microιας ιδιαίτερα εκφραστικής κίνησης ή χειρονοmicroίας (αυτό που ο Warburg αποκάλε-σε τελικά Pathosformel)59 Ιδιαίτερη εντύπωση προκάλεσε η επιmicroονή του Warburg στην άποψη ότι οι καλλιτέχνες του 15ου αιώνα που έως τότε θεω-ρούνταν υπέρmicroαχοι της απλής καθαρής παρατήρησης πολύ συχνά κατέφευ-γαν σε προϋπάρχοντες laquoτύπουςraquo Βοηθούmicroενοι και από την αύξηση του ενδι-αφέροντος για τα εικονογραφικά πρότυπα οι επίγονοι του Warburg κατέληγαν όλο και περισσότερο στη διατύπωση ότι η εξάρτηση από την παράδοση είναι ο κανόνας ακόmicroα και στα έργα εκείνα της Αναγέννησης και του Μπαρόκ που έως τότε θεωρούνταν νατουραλιστικά Σήmicroερα η microελέτη αυτής της συνέχει-ας έχει αντικαταστήσει σε microεγάλο βαθmicroό το παλαιότερο ενδιαφέρον για το ύφος και την εξέλιξή του60

Στο γοητευτικό του έργο Η ψυχολογία της τέχνης ο Αντρέ Μαλρό κατα-πιάνεται microε τη σηmicroασία αυτών των διαπιστώσεων61 Υπάρχει πολύς Χέγκελ και πολύς Σπένγκλερ στους ύmicroνους του Μαλρό προς τον microύθο και την αλλαγή αλλά και ριζική αmicroφισβήτηση της άποψης ότι το ύφος και η τεχνοτροπία του παρελθόντος αντικατοπτρίζει ουσιαστικά τον τρόπο microε τον οποίο οι καλλιτέχνες laquoέβλεπανraquo τον κόσmicroο Ο Μαλρό ξέρει πως η τέχνη γεννιέται από την τέχνη και όχι από τη φύση Παρrsquo όλη ωστόσο τη γοητεία του και παρά τις εmicroπνευ-σmicroένες ψυχολογικές του επισηmicroάνσεις το βιβλίο του Μαλρό δεν καταφέρνει να

64 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

microας δώσει αυτό που ο τίτλος του υπόσχεται microια ψυχολογία της τέχνης Εξα-κολουθούmicroε να microην έχουmicroε microια ικανοποιητική εξήγηση για το σκίτσο του Αλαίν [1] Ίσως όmicroως να είmicroαστε καλύτερα προετοιmicroασmicroένοι απrsquo ότι ο Riegl για να αποπειραθούmicroε microια τέτοια εξήγηση Γνωρίζουmicroε πλέον αρκετά για την επιρροή των συmicroβάσεων και τη δύναmicroη των παραδόσεων στα διάφορα γνωσιακά πεδία Οι ιστορικοί έχουν microελετήσει την επίδραση κάποιων προτύπων στον χρονικο-γράφο που επιδιώκει να καταγράψει τα πρόσφατα γεγονόταmiddot microελετητές της λογοτεχνίας όπως ο Ernst Robert Curtius έχουν επισηmicroάνει τον ρόλο των πα-ραδοσιακών κοινών τόπων στην ποίηση62 Είναι λοιπόν η ώρα να προσεγγίσει κανείς το πρόβληmicroα του ύφους και πάλι εξοπλισmicroένος όmicroως microε τις σχετικά πρόσφατες γνώσεις για τη δύναmicroη των παραδόσεων

Αντιλαmicroβάνοmicroαι ότι αυτή η εmicromicroονή στην ανθεκτικότητα των συmicroβάσεων στον ρόλο των laquoτύπωνraquo και των στερεοτύπων στην τέχνη θα συναντήσει την επιφυλακτικότητα όσων δεν έχουν δουλέψει σε αυτό το πεδίο Μια πάγια σχε-δόν κατηγορία κατά της ιστορίας της τέχνης είναι ότι επικεντρώνει το ενδια-φέρον της στην αναζήτηση επιδράσεων παραγνωρίζοντας έτσι το laquomicroυστήριοraquo της δηmicroιουργικότητας Όmicroως αυτό δεν είναι πάντοτε αλήθεια Όσο περισσό-τερο συνειδητοποιούmicroε την έντονη τάση του ανθρώπου να επαναλαmicroβάνει ότι έχει microάθει τόσο microεγαλύτερος είναι ο θαυmicroασmicroός microας για τα εξαιρετικά εκείνα άτοmicroα που καταφέρνουν να ξεφύγουν από αυτή την έmicroφυτη τάση και να ανοί-ξουν νέους δρόmicroους στους οποίους έρχονται και άλλοι να βαδίσουν

Παρrsquo όλα αυτά συχνά αναρωτιέmicroαι αν τα συmicroπεράσmicroατά microου προκύπτουν πράγmicroατι από τα δεδοmicroένα της ιστορίας της τέχνης αν η ανάγκη του τύπου της laquoφόρmicroουλαςraquo είναι τόσο καθολική όσο πιστεύω Σε ένα όmicroορφο απόσπα-σmicroα από τον Κουιντιλιανό γίνεται λόγος για τη δηmicroιουργικότητα του ανθρώ-πινου microυαλού microε τον καλλιτέχνη να αναφέρεται ως χαρακτηριστικό παράδειγ-microα laquoΠοιος καλλιτέχνης διδάχτηκε ποτέ να αναπαριστά όλα όσα υπάρχουν στη φύση hellipΠοιος τεχνίτης δεν έχει κατασκευάσει ένα σκεύος σε σχήmicroα που δεν έχει δει ποτέ τουraquo63

Πρόκειται σίγουρα για ενδιαφέρουσα παρατήρηση που όmicroως παραβλέπει το γεγονός ότι το νέο σκεύος θα ανήκει λίγο-πολύ στην ίδια οικογένεια microορφών microε αυτές που γνωρίζει ο τεχνίτης ότι η αναπαράσταση laquoόλων όσα υπάρχουν στη φύσηraquo εκ microέρους του θα συνδέεται πάντοτε microε τις αναπαραστάσεις εκείνες που οι δάσκαλοί του του κληροδότησαν64 Κανένας ιστορικός της τέχνης δεν microπορεί να υποτιmicroήσει την επίδραση του ύφους και πολύ λιγότερο βέβαια ο ιστορικός εκείνος που χαρτογραφεί τον microακρύ δρόmicroο προς την ψευδαίσθηση

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 65

VI

Για να απαντήσει κανείς σε αυτά τα κρίσιmicroα ερωτήmicroατα της επιστήmicroης microας δεν αρκεί πιστεύω να επαναλαmicroβάνει απλώς την παλαιά διάκριση σε laquoόρασηraquo και laquoγνώσηraquo ή να επιmicroένει πως κάθε αναπαράσταση γενικά βασίζεται σε συmicroβάσεις Πρέπει να αναλυθεί microέσα από νέο πρίσmicroα και microε ψυχολογικούς όρους τι ακριβώς περιλαmicroβάνει η διαδικασία της εικονοπλασίας και της ανά-γνωσης των εικόνων Σε αυτό ακριβώς το σηmicroείο εmicroφανίζεται ένα τεράστιο εmicroπόδιο Η απλή ψυχολογία στην οποία στηρίζονταν microε τόση σιγουριά ο Bar-ry και ο Ράσκιν ο Riegl και ο Loewy δεν υπάρχει πλέον για να microας καθοδη-γήσει Τα προβλήmicroατα που συνδέονται microε τη διαδικασία της αντίληψης είναι σήmicroερα τόσο microεγάλα και πολύπλοκα ώστε κανείς δεν θα microπορούσε να ισχυριστεί ότι τα αντιλαmicroβάνεται και τα κατέχει πλήρως

Ο Berenson microπορούσε να ξεκινά την περιήγησή του σε αυτά τα πεδία microε τη φράση laquoη ψυχολογία έχει διαπιστώσειhellipraquo Σήmicroερα λείπει από τα βιβλία που κυκλοφορούν αυτός ο τόνος της βεβαιότητας Ο J J Gibson λχ γράφει στην πολύ ενδιαφέρουσα microελέτη του Η αντίληψη του οπτικού κόσmicroου laquoΟι ση-microερινοί ψυχολόγοι δεν καταλαβαίνουν τι σηmicroαίνει να συλλαmicroβάνεις και να ερευ-νάς νέα χαρακτηριστικά του κόσmicroουraquo65 Ο D O Hebb στο γνωστό του βιβλίο Η οργάνωση της συmicroπεριφοράς φτάνει να υποστηρίξει πως laquoη αντίληψη του microεγέθους της φωτεινότητας και του τόνου microπορεί να ειπωθεί ότι προς το παρόν δεν ερmicroηνεύεται από καmicroιά θεωρίαraquo66 Η δυσκολία αυτή δεν περιορίζε-ται στα βασικά ζητήmicroατα Μιλώντας για τον απροσδόκητο τρόπο microε τον οποίο τα αλληλοεπικαλυπτόmicroενα χρώmicroατα microπορούν να επιδρούν το ένα στο άλλο ndashκάτι που ενδιαφέρει ιδιαίτερα τον ζωγράφοndash ο Ralph Μ Evans γράφει στο βιβλίο του Εισαγωγή στο χρώmicroα laquohellipώσπου να microπορέσουmicroε να εξηγήσουmicroε αυτά τα φαινόmicroενα χωρίς εξεζητηmicroένες υποθέσεις δεν microπορούmicroε να πούmicroε ότι καταλαβαίνουmicroε τον τρόπο microε τον οποίο λειτουργεί η οπτική διαδικασίαraquo67

Κάτω από αυτές τις συνθήκες ίσως είναι παράτολmicroο να επικαλεστούmicroε τα πορίσmicroατα ενός αβέβαιου πεδίου για να εξηγήσουmicroε τις αmicroφιβολίες microας και τις αβεβαιότητές microας Όmicroως η ενθάρρυνση για microια τέτοια απόπειρα προέρχεται ακριβώς από έναν microεγάλο πρωτοπόρο της ψυχολογίας της αντίληψης τον Wolfgang Koumlhler Στις παραδόσεις του microε τίτλο Η δυναmicroική στην ψυχολογία (1940) ο Koumlhler εκθειάζει τις αρετές της laquoκαταπάτησης ξένου εδάφους ως επιστηmicroονικής τεχνικήςraquo

laquoΟι ευτυχέστερες στιγmicroές στην ιστορία της γνώσης είναι όταν γεγονότα

66 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

που έως τότε θεωρούνταν εντελώς ιδιαίτερα συσχετίζονται ξαφνικά microε άλλα από πρώτη microατιά απόmicroακρα και φωτίζονται microε εντελώς νέο τρόπο Για να συmicroβεί κάτι τέτοιο στην ψυχολογία πρέπει να είmicroαστε πάντοτε πληροφορη-microένοι και για άλλα πράγmicroατα εκτός από το καθαυτό αντικείmicroενό microαςhellip Αν η σηmicroερινή κατάσταση της ψυχολογίας microάς προσφέρει έναν θαυmicroάσιο λόγο ndashή microάλλον microια έξοχη ευκαιρίαndash για να επεκτείνουmicroε την περιέργειά microας πέρα από το περιορισmicroένο microας πεδίο δεν θα έπρεπε να προσπαθούmicroε να αδράξουmicroε αυτή την ευκαιρίαraquo68

Ένας τουλάχιστον από τους οπαδούς του Koumlhler άδραξε πάντως την ευ-καιρία και αποτόλmicroησε το πέρασmicroα από την ψυχολογία στην τέχνη Το βιβλίο του Rudolf Arnheim Τέχνη και οπτική αντίληψη69 ασχολείται microε την εικόνα από τη σκοπιά της ψυχολογίας της ολικής microορφής (Gestalt) Η ανάγνωση αυτού του βιβλίου microού έχει προσφέρει πολλά Το κεφάλαιο για την τέχνη των παιδιών microού φάνηκε τόσο διδακτικό ώστε ένιωσα ndashmicroε ανακούφισηndash πως microπορώ πλέ-ον να σταmicroατήσω τις έρευνές microου σε αυτό το πολυσυζητηmicroένο πεδίο Από την άλλη το βιβλίο του Arnheim λέει λίγα πράγmicroατα για τον ιστορικό της τέχνης και το πρόβληmicroα του ύφους Ίσως ο συγγραφέας σπεύδει κάπως να ακολου-θήσει τον Riegl στην laquoαντικειmicroενικότητάraquo του να δικαιώσει τους πειραmicroατι-σmicroούς της τέχνης του 20ού αιώνα η οποία σε microεγάλο βαθmicroό θεωρεί το πρό-βληmicroα της ψευδαίσθησης απλή προκατάληψη των laquoφιλισταίωνraquo Το γεγονός ότι τα πρότυπα της πιστότητας και της αληθοφάνειας αλλάζουν από εποχή σε εποχή δίνει στον Arnheim την ελπίδα ότι laquomicroια νέα αλλαγή στο επίπεδο της πραγmicroατικότητας στην τέχνηraquo θα κάνει τα έργα του Πικάσσο του Μπρακ ή του Κλέε laquoνα microοιάζουν microε τα πράγmicroατα που αναπαριστούνraquo ndash αν αυτό αλη-θεύει δεν αποκλείεται στο microέλλον να δούmicroε διαφηmicroίσεις για microαντολίνα κανά-τες ή άλλα αντικείmicroενα που να κινούνται στο νέο αυτό laquoεπίπεδο πραγmicroατικό-τηταςraquo70

Το βιβλίο του W M Ivins Jr Χαρακτικά και οπτική επικοινωνία71 αποτε-λεί πικρό αντίδοτο σε αυτές τις πνευmicroατικές αναζητήσεις Κατά τον Ivins η ιστορία της αναπαράστασης microπορεί να ενταχθεί στη γενικότερη ιστορία της επιστήmicroης χωρίς καmicroιά αναφορά σε ζητήmicroατα αισθητικής

Σε αυτό το σηmicroείο θα ήθελα επίσης να microνηmicroονεύσω το βιβλίο του Anton Ehrenzweig Η ψυχανάλυση της καλλιτεχνικής όρασης και ακοής72 Η οξυδέρκεια και η τόλmicroη microε την οποία ο συγγραφέας προσπαθεί να εντάξει τα πορίσmicroατα της ψυχολογίας της Gestalt σε ένα σύστηmicroα φροϋδικών ιδεών αξίζει κάθε προ-σοχή και κάθε σεβασmicroό Ο Ehrenzweig δεν κάνει το λάθος να υποτιmicroήσει τις

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 67

δυνάmicroεις που έχει να αντιmicroετωπίσει ο επιστηmicroονικός νατουραλισmicroός στην τέ-χνη Μας δίνει ενδιαφέρουσες περιγραφές του οπτικού χάους που προσπαθεί να υποτάξει η τέχνη αλλά δεν αποφεύγει και αυτός κατά τη γνώmicroη microου την άρνηση να microελετήσει κάποια πειράmicroατα microε την αντικειmicroενική πραγmicroατικότη-τα όπως δεν αποφεύγει και την προσφυγή σε εξελικτικιστικές ερmicroηνείες

Τα τρία βιβλία που ανέφερα δείχνουν ότι εκκρεmicroούν κάποια προβλήmicroατα που ζητούν τις λύσεις τους Έχοντας ήδη προχωρήσει τη δουλειά microου όταν κυκλο-φόρησαν τα τρία βιβλία δεν microπορώ να ισχυριστώ πως οι κρίσεις microου για αυτά είναι ανεπηρέαστες Έτσι ή αλλιώς πιστεύω πως τα εν λόγω έργα δείχνουν ότι είναι πιεστική ανάγκη για τον ιστορικό του καλλιτεχνικού ύφους να διαβεί τα σύνορα που τον χωρίζουν από τον ψυχολόγο Ένα τέτοιο εγχείρηmicroα πιστεύω πως microπορεί να αποδώσει κάτι πολύ περισσότερο από microερικές microεmicroονωmicroένες περιπτώσεις ψυχολογικών πειραmicroάτων O ριζικός αναπροσανατολισmicroός κάθε παραδοσιακής ιδέας για τον ανθρώπινο νου δεν microπορεί να αφήσει ανεπηρέαστο τον ιστορικό της τέχνης Αυτός ο αναπροσανατολισmicroός είναι ndashέστω και έmicromicroε-σαndash φανερός στην αντιmicroετώπιση της παιδικής τέχνης από τον Arnheim κα-θώς και στις απόψεις του Ehrenzweig για την ασύνειδη αντίληψη ndash έστω και αν ο χαρακτήρας και η σηmicroασία ενός τέτοιου αναπροσανατολισmicroού συσκοτί-ζεται κάπως από την εmicromicroονή τους στις ιδέες και στην ορολογία microιας συγκε-κριmicroένης ψυχολογικής σχολής και θεωρίας Οι βασικοί όροι που χρησιmicroο- ποιούσαν microε εmicroπιστοσύνη καλλιτέχνες κριτικοί και ιστορικοί της τέχνης έχουν χάσει σε microεγάλο βαθmicroό το κύρος τους και την αξία τους Έννοιες όπως laquomicroίmicroη-ση της φύσηςraquo laquoεξιδανίκευσηraquo ή laquoαφαίρεσηraquo στηρίζονται στην παραδοχή ότι προηγούνται οι laquoαισθητηριακές εντυπώσειςraquo οι οποίες εν συνεχεία υπό-κεινται στην απαραίτητη επεξεργασία παραmicroορφώνονται ή γενικεύονται

Ο Κ Ρ Πόππερ αποκαλεί αυτές τις απόψεις laquoθεωρία του microυαλού-κουβάraquo ενός microυαλού δηλαδή όπου σωρεύονται τα laquoαισθητηριακά δεδοmicroέναraquo Έχοντας αποδείξει το αβάσιmicroο αυτής της βασικής παραδοχής στο πεδίο της επιστηmicroο-νικής microεθόδου και της θεωρίας της γνώσης ο Πόππερ επιmicroένει σε ότι αποκα-λεί laquoθεωρία του προβολέαraquo δίνοντας έmicroφαση στις δραστηριότητες του ζωντα-νού οργανισmicroού που δεν σταmicroατά ποτέ να εξετάζει και να ερευνά το περιβάλλον του73 Η γονιmicroότητα microιας τέτοιας προσέγγισης αρχίζει να γίνεται ολοένα και πιο αισθητή σε πολλούς τοmicroείς της ψυχολογίας Όσο και αν οι θεωρίες διαφέ-ρουν microεταξύ τους η έmicroφασή τους microετατοπίζεται σταθερά από τα ερεθίσmicroατα στην ανταπόκριση του οργανισmicroού ανταπόκριση που είναι αρχικά αόριστη και γενική για να γίνει σταδιακά πιο εξειδικευmicroένη και σύνθετη

68 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

laquoΗ πορεία της microάθησης είναι από το αόριστο προς το συγκεκριmicroένο και όχι από τις αισθήσεις προς την αντίληψηraquo γράφει ο J J Gibson74 Και ο L von Bertalanffy microιλώντας για τη θεωρητική βιολογία συmicroπληρώνει laquoΗ σύγχρονη έρευνα δείχνει ότι πιθανότατα υπάρχουν στην αρχή ανοργάνωτα και άmicroορφα σύνολα στο πλαίσιο των οποίων συντελείται βαθmicroιαία η διαφοροποίη-σηraquo75

Εύκολα θα microπορούσε κανείς να παραλληλίσει αυτές τις φράσεις microε τις από-ψεις του Πιαζέ για τη νοητική ανάπτυξη των παιδιών76 ή του Φρόυντ και των επιγόνων του για τη συναισθηmicroατική εξέλιξή τους77 Ακόmicroα και οι πρόσφατες microελέτες για το πώς laquomicroαθαίνουνraquo οι microηχανές δείχνουν προς την ίδια κατεύθυν-ση από το γενικό στο ειδικό78 Σε όσα ακολουθούν επιδίδοmicroαι microερικές φορές σε παρόmicroοιους παραλληλισmicroούς έστω και αν γνωρίζω τους κινδύνους που συνε-πάγονται αυτοί οι ερασιτεχνισmicroοί και το να microπαίνει κανείς laquoσε ξένα χωράφιαraquo Η προσέγγισή microου αυτή δικαιώνεται microόνο στο microέτρο που το βιβλίο microου θα αποδειχθεί χρήσιmicroο για την καθηmicroερινή δουλειά του ιστορικού της τέχνης ∆εν ήταν εύκολο να εντρυφήσω στο θέmicroα της ψευδαίσθησης χωρίς microια θεωρία της αντίληψης Σε αυτό ακριβώς το πεδίο ο τρόπος σκέψης που ανέφερα αποδεί-χθηκε εξαιρετικά χρήσιmicroος79 Το θεωρητικό microοντέλο αυτής της προσέγγισης που οι ρίζες του βρίσκονται στον Καντ διατυπώνεται microε τον πιο συστηmicroατικό και συνεκτικό τρόπο στο βιβλίο του Φ Α φον Χάγεκ Η αισθητηριακή τάξη80 Πάνω απrsquo όλα πάντως έχω επωφεληθεί από την εmicromicroονή του Πόππερ στον ρόλο της πρόβλεψης και των τεστ Στην ψυχολογία η προσέγγιση αυτή υιο-θετείται από τους Jerome S Bruner και Leo Postman που υποστηρίζουν ότι laquoόλες οι γνωστικές διεργασίες ανεξάρτητα αν παίρνουν τη microορφή αντιλήψεων σκέψεων ή ανακλήσεων αποτελούν ldquoυποθέσειςrdquo του οργανισmicroούhellip και απαι-τούν ldquoαπαντήσειςrdquo microε τη microορφή κάποιας παραπέρα εmicroπειρίας απαντήσεις που θα τις επιβεβαιώσουν ή θα τις καταρρίψουνraquo81

Σε αυτό το πλαίσιο ο Πόππερ έχει επισηmicroάνει πως οι επιβεβαιώσεις αυτών των laquoυποθέσεωνraquo δεν microπορούν παρά να είναι προσωρινές ενώ η απόρριψή τους οριστική82 ∆εν υπάρχει εποmicroένως αυστηρή διάκριση microεταξύ ψευδαίσθησης και αντίληψης Η αντίληψη χρησιmicroοποιεί όλα της τα microέσα για να ξεριζώσει τις επιβλαβείς ψευδαισθήσεις αλλά συχνά αποτυγχάνει να laquoαπορρίψειraquo microια εσφαλmicroένη υπόθεση ndash όταν λχ έχει να κάνει microε ιλουζιονιστικά έργα τέχνης

Πιστεύω βάσιmicroα πως microια τέτοια θεωρία laquoτης δοκιmicroής και του σφάλmicroατοςraquo για την αντίληψη θα microπορούσε να αποδειχθεί γόνιmicroη και για άλλους επιστη-microονικούς κλάδους εκτός από τον δικό microου αλλά δεν σκοπεύω να επιmicroείνω εδώ

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 69

ως προς αυτό Κύριο microέληmicroά microου είναι η ανάλυση της εικονοπλασίας ο τρόπος microε άλλα λόγια microε τον οποίο οι καλλιτέχνες ανακάλυψαν κάποια από αυτά τα microυστικά της όρασης microέσω laquoτης δηmicroιουργίας και της αναπαραγωγήςraquo Οι Αιγύπτιοι του Αλαίν [1] πριν microπορέσουν να δηmicroιουργήσουν microια ψευδαίσθηση της πραγmicroατικότητας έπρεπε να microάθουν όχι laquoνα αντιγράφουν ότι βλέπουνraquo αλλά να χειρίζονται κάποιους διφορούmicroενους κώδικες σηmicroείων στους οποίους οφείλουmicroε να στηριζόmicroαστε για τη σταθερή microας όραση ώσπου η εικόνα τους να γίνει ένα microε την πραγmicroατικότητα Με άλλα λόγια αντί να απαντήσουν στο δίληmicromicroα laquoκουνέλι ή πάπιαraquo έπρεπε να ανακαλύψουν το παιχνίδι laquoτελάρο ή φύσηraquo που παιζόταν microε ένα σύνολο γήινων χρωmicroάτων ικανών ndashαπό microακριά τουλάχιστονndash να καταλήξουν σε ψευδαίσθηση Καλλιτεχνικό ή όχι αυτό το παιχνίδι δεν microπορούσε παρά να είναι απόρροια πολλών διαδοχικών laquoδοκιmicroών και σφαλmicroάτωνraquo Ως πείραmicroα στο πλαίσιο microιας θεωρίας της αντίληψης η ιλουζιονιστική τέχνη παρουσιάζει ενδιαφέρον ακόmicroα και σε microια περίοδο η οποία την έχει εξοβελίσει για χάρη άλλων τρόπων έκφρασης

Με κίνδυνο να αποκαλύψω όλη την laquoπλοκήraquo από την αρχή δεν διστάζω να δηλώσω για τον βιαστικό αναγνώστη ή κριτικό ότι τα συmicroπεράσmicroατα που υπαινίσσοmicroαι εδώ εκτίθενται αναλυτικά στο Κεφάλαιο 9 του βιβλίου όπου και επανέρχονται κάποια από τα ζητήmicroατα που θίγω στην Εισαγωγή Κάθε βιβλίο που επικεντρώνεται σε ένα βασικό συmicroπέρασmicroα πρέπει να χτίζεται όπως microια αψίδα Η laquoκλείδαraquo θα είναι σαν να κρέmicroεται στον αέρα αν δεν υποστηρίζεται από τους άλλους αψιδόλιθους Όλα τα κεφάλαια αυτού του βιβλίου στρέφονται κατά κάποιον τρόπο προς το κέντρο του προβλήmicroατος αλλά και στηρίζονται από τον σκελετό του κτιρίου Τα όρια της microίmicroησης που προκύπτουν από το εκφραστικό microέσο και το laquoσχήmicroαraquo οι σχέσεις φόρmicroας και λειτουργίας στην εικονοπλασία και πάνω απrsquo όλα η σηmicroασία της συmicromicroετοχής του θεατή για τη διαλεύκανση των αmicroφισηmicroιών δικαιώνουν τελικά την τολmicroηρή πρόταση ότι η τέχνη έχει ιστορία επειδή οι ψευδαισθήσεις της τέχνης δεν είναι microόνον ο καρ-πός της ανάλυσης των φαινοmicroένων από τον καλλιτέχνη αλλά και τα απαραί-τητα εργαλεία για microια τέτοια ανάλυση Ελπίζω ότι ο αναγνώστης δεν θα κλείσει το βιβλίο σε αυτό το σηmicroείο αλλά θα microε ακολουθήσει στη δοκιmicroή και την εφαρmicroογή αυτής της προσέγγισης στη φυσιογνωmicroική έκφραση και ακό-microα παραπέρα έως τα όρια της αισθητικής αυτής της Γης της Επαγγελίας που microόνο φευγαλέα θα microπορέσει να τη δει από microακριά

Καταλαβαίνω πως οι microακροσκελείς αναφορές στις θεωρίες της αντίληψης είναι κάπως κουραστικές για τον αναγνώστη που θέλει να φτάνει πάντοτε στην

70 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

καρδιά αυτού που ονοmicroάζουmicroε τέχνη Ωστόσο πιστεύω πως προκειmicroένου να συζητηθούν τα ζωτικά προβλήmicroατα της τέχνης απαιτείται πάντοτε να ξεκα-θαρίσει το ευρύτερο τοπίο Αυτή microου η πεποίθηση ενισχύεται απrsquo όσα γράφει ο microακαρίτης φίλος microου Ernst Kris ndashmicroε τον οποίο συχνά συζητούσα όλα αυτά τα ζητήmicroαταndash στο βιβλίο του Ψυχαναλυτικές αναζητήσεις στην τέχνη83

laquoΈχουmicroε πλέον συνειδητοποιήσει ότι η τέχνη δεν παράγεται σε κενό αέρος ότι όλοι οι καλλιτέχνες έχουν προδρόmicroους και πρότυπα αποτελώντας όπως και οι επιστήmicroονες microέρη microιας παράδοσης και δουλεύοντας σε συγκεκριmicroένο πάντοτε πλαίσιο προβληmicroάτων Ο βαθmicroός στον οποίο ελέγχει κανείς τα εκ-φραστικά του microέσα και η ελευθερία ndashσε ορισmicroένες τουλάχιστον περιόδουςndash να τροποποιεί αυτό το αυστηρό πλαίσιο αποτελούν προφανώς microέρος microιας περίπλο-κης κλίmicroακας microε την οποία microετράmicroε την επιτυχία Η ψυχανάλυση από την πλευρά της λίγα πράγmicroατα έχει συνεισφέρει έως τώρα στην κατανόηση αυτού του πλαισίου Η ψυχολογία του καλλιτεχνικού ύφους δεν έχει γραφτεί ακόmicroηraquo

Το κενό που επισηmicroαίνει ο Kris δεν πρόκειται φυσικά να καλυφθεί microε τα κεφάλαια που ακολουθούν Το laquoαίνιγmicroα του ύφουςraquo microπορεί να απαντηθεί microόνον από την ψυχολογία της αναπαράστασης Υπάρχουν πάντοτε οι ανεξιχνίαστες πιέσεις της microόδας και τα microυστήρια του γούστου84 Αν όmicroως θέλουmicroε κάποτε να κατανοήσουmicroε τις επιπτώσεις αυτών των παραγόντων στην αναπαράστα-ση και κατrsquo επέκταση στην τέχνη πρέπει πρώτα να αναζητήσουmicroε microια απά-ντηση στα απλούστερα ερωτήmicroατα που θέτει το σκίτσο του Αλαίν

64 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

microας δώσει αυτό που ο τίτλος του υπόσχεται microια ψυχολογία της τέχνης Εξα-κολουθούmicroε να microην έχουmicroε microια ικανοποιητική εξήγηση για το σκίτσο του Αλαίν [1] Ίσως όmicroως να είmicroαστε καλύτερα προετοιmicroασmicroένοι απrsquo ότι ο Riegl για να αποπειραθούmicroε microια τέτοια εξήγηση Γνωρίζουmicroε πλέον αρκετά για την επιρροή των συmicroβάσεων και τη δύναmicroη των παραδόσεων στα διάφορα γνωσιακά πεδία Οι ιστορικοί έχουν microελετήσει την επίδραση κάποιων προτύπων στον χρονικο-γράφο που επιδιώκει να καταγράψει τα πρόσφατα γεγονόταmiddot microελετητές της λογοτεχνίας όπως ο Ernst Robert Curtius έχουν επισηmicroάνει τον ρόλο των πα-ραδοσιακών κοινών τόπων στην ποίηση62 Είναι λοιπόν η ώρα να προσεγγίσει κανείς το πρόβληmicroα του ύφους και πάλι εξοπλισmicroένος όmicroως microε τις σχετικά πρόσφατες γνώσεις για τη δύναmicroη των παραδόσεων

Αντιλαmicroβάνοmicroαι ότι αυτή η εmicromicroονή στην ανθεκτικότητα των συmicroβάσεων στον ρόλο των laquoτύπωνraquo και των στερεοτύπων στην τέχνη θα συναντήσει την επιφυλακτικότητα όσων δεν έχουν δουλέψει σε αυτό το πεδίο Μια πάγια σχε-δόν κατηγορία κατά της ιστορίας της τέχνης είναι ότι επικεντρώνει το ενδια-φέρον της στην αναζήτηση επιδράσεων παραγνωρίζοντας έτσι το laquomicroυστήριοraquo της δηmicroιουργικότητας Όmicroως αυτό δεν είναι πάντοτε αλήθεια Όσο περισσό-τερο συνειδητοποιούmicroε την έντονη τάση του ανθρώπου να επαναλαmicroβάνει ότι έχει microάθει τόσο microεγαλύτερος είναι ο θαυmicroασmicroός microας για τα εξαιρετικά εκείνα άτοmicroα που καταφέρνουν να ξεφύγουν από αυτή την έmicroφυτη τάση και να ανοί-ξουν νέους δρόmicroους στους οποίους έρχονται και άλλοι να βαδίσουν

Παρrsquo όλα αυτά συχνά αναρωτιέmicroαι αν τα συmicroπεράσmicroατά microου προκύπτουν πράγmicroατι από τα δεδοmicroένα της ιστορίας της τέχνης αν η ανάγκη του τύπου της laquoφόρmicroουλαςraquo είναι τόσο καθολική όσο πιστεύω Σε ένα όmicroορφο απόσπα-σmicroα από τον Κουιντιλιανό γίνεται λόγος για τη δηmicroιουργικότητα του ανθρώ-πινου microυαλού microε τον καλλιτέχνη να αναφέρεται ως χαρακτηριστικό παράδειγ-microα laquoΠοιος καλλιτέχνης διδάχτηκε ποτέ να αναπαριστά όλα όσα υπάρχουν στη φύση hellipΠοιος τεχνίτης δεν έχει κατασκευάσει ένα σκεύος σε σχήmicroα που δεν έχει δει ποτέ τουraquo63

Πρόκειται σίγουρα για ενδιαφέρουσα παρατήρηση που όmicroως παραβλέπει το γεγονός ότι το νέο σκεύος θα ανήκει λίγο-πολύ στην ίδια οικογένεια microορφών microε αυτές που γνωρίζει ο τεχνίτης ότι η αναπαράσταση laquoόλων όσα υπάρχουν στη φύσηraquo εκ microέρους του θα συνδέεται πάντοτε microε τις αναπαραστάσεις εκείνες που οι δάσκαλοί του του κληροδότησαν64 Κανένας ιστορικός της τέχνης δεν microπορεί να υποτιmicroήσει την επίδραση του ύφους και πολύ λιγότερο βέβαια ο ιστορικός εκείνος που χαρτογραφεί τον microακρύ δρόmicroο προς την ψευδαίσθηση

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 65

VI

Για να απαντήσει κανείς σε αυτά τα κρίσιmicroα ερωτήmicroατα της επιστήmicroης microας δεν αρκεί πιστεύω να επαναλαmicroβάνει απλώς την παλαιά διάκριση σε laquoόρασηraquo και laquoγνώσηraquo ή να επιmicroένει πως κάθε αναπαράσταση γενικά βασίζεται σε συmicroβάσεις Πρέπει να αναλυθεί microέσα από νέο πρίσmicroα και microε ψυχολογικούς όρους τι ακριβώς περιλαmicroβάνει η διαδικασία της εικονοπλασίας και της ανά-γνωσης των εικόνων Σε αυτό ακριβώς το σηmicroείο εmicroφανίζεται ένα τεράστιο εmicroπόδιο Η απλή ψυχολογία στην οποία στηρίζονταν microε τόση σιγουριά ο Bar-ry και ο Ράσκιν ο Riegl και ο Loewy δεν υπάρχει πλέον για να microας καθοδη-γήσει Τα προβλήmicroατα που συνδέονται microε τη διαδικασία της αντίληψης είναι σήmicroερα τόσο microεγάλα και πολύπλοκα ώστε κανείς δεν θα microπορούσε να ισχυριστεί ότι τα αντιλαmicroβάνεται και τα κατέχει πλήρως

Ο Berenson microπορούσε να ξεκινά την περιήγησή του σε αυτά τα πεδία microε τη φράση laquoη ψυχολογία έχει διαπιστώσειhellipraquo Σήmicroερα λείπει από τα βιβλία που κυκλοφορούν αυτός ο τόνος της βεβαιότητας Ο J J Gibson λχ γράφει στην πολύ ενδιαφέρουσα microελέτη του Η αντίληψη του οπτικού κόσmicroου laquoΟι ση-microερινοί ψυχολόγοι δεν καταλαβαίνουν τι σηmicroαίνει να συλλαmicroβάνεις και να ερευ-νάς νέα χαρακτηριστικά του κόσmicroουraquo65 Ο D O Hebb στο γνωστό του βιβλίο Η οργάνωση της συmicroπεριφοράς φτάνει να υποστηρίξει πως laquoη αντίληψη του microεγέθους της φωτεινότητας και του τόνου microπορεί να ειπωθεί ότι προς το παρόν δεν ερmicroηνεύεται από καmicroιά θεωρίαraquo66 Η δυσκολία αυτή δεν περιορίζε-ται στα βασικά ζητήmicroατα Μιλώντας για τον απροσδόκητο τρόπο microε τον οποίο τα αλληλοεπικαλυπτόmicroενα χρώmicroατα microπορούν να επιδρούν το ένα στο άλλο ndashκάτι που ενδιαφέρει ιδιαίτερα τον ζωγράφοndash ο Ralph Μ Evans γράφει στο βιβλίο του Εισαγωγή στο χρώmicroα laquohellipώσπου να microπορέσουmicroε να εξηγήσουmicroε αυτά τα φαινόmicroενα χωρίς εξεζητηmicroένες υποθέσεις δεν microπορούmicroε να πούmicroε ότι καταλαβαίνουmicroε τον τρόπο microε τον οποίο λειτουργεί η οπτική διαδικασίαraquo67

Κάτω από αυτές τις συνθήκες ίσως είναι παράτολmicroο να επικαλεστούmicroε τα πορίσmicroατα ενός αβέβαιου πεδίου για να εξηγήσουmicroε τις αmicroφιβολίες microας και τις αβεβαιότητές microας Όmicroως η ενθάρρυνση για microια τέτοια απόπειρα προέρχεται ακριβώς από έναν microεγάλο πρωτοπόρο της ψυχολογίας της αντίληψης τον Wolfgang Koumlhler Στις παραδόσεις του microε τίτλο Η δυναmicroική στην ψυχολογία (1940) ο Koumlhler εκθειάζει τις αρετές της laquoκαταπάτησης ξένου εδάφους ως επιστηmicroονικής τεχνικήςraquo

laquoΟι ευτυχέστερες στιγmicroές στην ιστορία της γνώσης είναι όταν γεγονότα

66 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

που έως τότε θεωρούνταν εντελώς ιδιαίτερα συσχετίζονται ξαφνικά microε άλλα από πρώτη microατιά απόmicroακρα και φωτίζονται microε εντελώς νέο τρόπο Για να συmicroβεί κάτι τέτοιο στην ψυχολογία πρέπει να είmicroαστε πάντοτε πληροφορη-microένοι και για άλλα πράγmicroατα εκτός από το καθαυτό αντικείmicroενό microαςhellip Αν η σηmicroερινή κατάσταση της ψυχολογίας microάς προσφέρει έναν θαυmicroάσιο λόγο ndashή microάλλον microια έξοχη ευκαιρίαndash για να επεκτείνουmicroε την περιέργειά microας πέρα από το περιορισmicroένο microας πεδίο δεν θα έπρεπε να προσπαθούmicroε να αδράξουmicroε αυτή την ευκαιρίαraquo68

Ένας τουλάχιστον από τους οπαδούς του Koumlhler άδραξε πάντως την ευ-καιρία και αποτόλmicroησε το πέρασmicroα από την ψυχολογία στην τέχνη Το βιβλίο του Rudolf Arnheim Τέχνη και οπτική αντίληψη69 ασχολείται microε την εικόνα από τη σκοπιά της ψυχολογίας της ολικής microορφής (Gestalt) Η ανάγνωση αυτού του βιβλίου microού έχει προσφέρει πολλά Το κεφάλαιο για την τέχνη των παιδιών microού φάνηκε τόσο διδακτικό ώστε ένιωσα ndashmicroε ανακούφισηndash πως microπορώ πλέ-ον να σταmicroατήσω τις έρευνές microου σε αυτό το πολυσυζητηmicroένο πεδίο Από την άλλη το βιβλίο του Arnheim λέει λίγα πράγmicroατα για τον ιστορικό της τέχνης και το πρόβληmicroα του ύφους Ίσως ο συγγραφέας σπεύδει κάπως να ακολου-θήσει τον Riegl στην laquoαντικειmicroενικότητάraquo του να δικαιώσει τους πειραmicroατι-σmicroούς της τέχνης του 20ού αιώνα η οποία σε microεγάλο βαθmicroό θεωρεί το πρό-βληmicroα της ψευδαίσθησης απλή προκατάληψη των laquoφιλισταίωνraquo Το γεγονός ότι τα πρότυπα της πιστότητας και της αληθοφάνειας αλλάζουν από εποχή σε εποχή δίνει στον Arnheim την ελπίδα ότι laquomicroια νέα αλλαγή στο επίπεδο της πραγmicroατικότητας στην τέχνηraquo θα κάνει τα έργα του Πικάσσο του Μπρακ ή του Κλέε laquoνα microοιάζουν microε τα πράγmicroατα που αναπαριστούνraquo ndash αν αυτό αλη-θεύει δεν αποκλείεται στο microέλλον να δούmicroε διαφηmicroίσεις για microαντολίνα κανά-τες ή άλλα αντικείmicroενα που να κινούνται στο νέο αυτό laquoεπίπεδο πραγmicroατικό-τηταςraquo70

Το βιβλίο του W M Ivins Jr Χαρακτικά και οπτική επικοινωνία71 αποτε-λεί πικρό αντίδοτο σε αυτές τις πνευmicroατικές αναζητήσεις Κατά τον Ivins η ιστορία της αναπαράστασης microπορεί να ενταχθεί στη γενικότερη ιστορία της επιστήmicroης χωρίς καmicroιά αναφορά σε ζητήmicroατα αισθητικής

Σε αυτό το σηmicroείο θα ήθελα επίσης να microνηmicroονεύσω το βιβλίο του Anton Ehrenzweig Η ψυχανάλυση της καλλιτεχνικής όρασης και ακοής72 Η οξυδέρκεια και η τόλmicroη microε την οποία ο συγγραφέας προσπαθεί να εντάξει τα πορίσmicroατα της ψυχολογίας της Gestalt σε ένα σύστηmicroα φροϋδικών ιδεών αξίζει κάθε προ-σοχή και κάθε σεβασmicroό Ο Ehrenzweig δεν κάνει το λάθος να υποτιmicroήσει τις

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 67

δυνάmicroεις που έχει να αντιmicroετωπίσει ο επιστηmicroονικός νατουραλισmicroός στην τέ-χνη Μας δίνει ενδιαφέρουσες περιγραφές του οπτικού χάους που προσπαθεί να υποτάξει η τέχνη αλλά δεν αποφεύγει και αυτός κατά τη γνώmicroη microου την άρνηση να microελετήσει κάποια πειράmicroατα microε την αντικειmicroενική πραγmicroατικότη-τα όπως δεν αποφεύγει και την προσφυγή σε εξελικτικιστικές ερmicroηνείες

Τα τρία βιβλία που ανέφερα δείχνουν ότι εκκρεmicroούν κάποια προβλήmicroατα που ζητούν τις λύσεις τους Έχοντας ήδη προχωρήσει τη δουλειά microου όταν κυκλο-φόρησαν τα τρία βιβλία δεν microπορώ να ισχυριστώ πως οι κρίσεις microου για αυτά είναι ανεπηρέαστες Έτσι ή αλλιώς πιστεύω πως τα εν λόγω έργα δείχνουν ότι είναι πιεστική ανάγκη για τον ιστορικό του καλλιτεχνικού ύφους να διαβεί τα σύνορα που τον χωρίζουν από τον ψυχολόγο Ένα τέτοιο εγχείρηmicroα πιστεύω πως microπορεί να αποδώσει κάτι πολύ περισσότερο από microερικές microεmicroονωmicroένες περιπτώσεις ψυχολογικών πειραmicroάτων O ριζικός αναπροσανατολισmicroός κάθε παραδοσιακής ιδέας για τον ανθρώπινο νου δεν microπορεί να αφήσει ανεπηρέαστο τον ιστορικό της τέχνης Αυτός ο αναπροσανατολισmicroός είναι ndashέστω και έmicromicroε-σαndash φανερός στην αντιmicroετώπιση της παιδικής τέχνης από τον Arnheim κα-θώς και στις απόψεις του Ehrenzweig για την ασύνειδη αντίληψη ndash έστω και αν ο χαρακτήρας και η σηmicroασία ενός τέτοιου αναπροσανατολισmicroού συσκοτί-ζεται κάπως από την εmicromicroονή τους στις ιδέες και στην ορολογία microιας συγκε-κριmicroένης ψυχολογικής σχολής και θεωρίας Οι βασικοί όροι που χρησιmicroο- ποιούσαν microε εmicroπιστοσύνη καλλιτέχνες κριτικοί και ιστορικοί της τέχνης έχουν χάσει σε microεγάλο βαθmicroό το κύρος τους και την αξία τους Έννοιες όπως laquomicroίmicroη-ση της φύσηςraquo laquoεξιδανίκευσηraquo ή laquoαφαίρεσηraquo στηρίζονται στην παραδοχή ότι προηγούνται οι laquoαισθητηριακές εντυπώσειςraquo οι οποίες εν συνεχεία υπό-κεινται στην απαραίτητη επεξεργασία παραmicroορφώνονται ή γενικεύονται

Ο Κ Ρ Πόππερ αποκαλεί αυτές τις απόψεις laquoθεωρία του microυαλού-κουβάraquo ενός microυαλού δηλαδή όπου σωρεύονται τα laquoαισθητηριακά δεδοmicroέναraquo Έχοντας αποδείξει το αβάσιmicroο αυτής της βασικής παραδοχής στο πεδίο της επιστηmicroο-νικής microεθόδου και της θεωρίας της γνώσης ο Πόππερ επιmicroένει σε ότι αποκα-λεί laquoθεωρία του προβολέαraquo δίνοντας έmicroφαση στις δραστηριότητες του ζωντα-νού οργανισmicroού που δεν σταmicroατά ποτέ να εξετάζει και να ερευνά το περιβάλλον του73 Η γονιmicroότητα microιας τέτοιας προσέγγισης αρχίζει να γίνεται ολοένα και πιο αισθητή σε πολλούς τοmicroείς της ψυχολογίας Όσο και αν οι θεωρίες διαφέ-ρουν microεταξύ τους η έmicroφασή τους microετατοπίζεται σταθερά από τα ερεθίσmicroατα στην ανταπόκριση του οργανισmicroού ανταπόκριση που είναι αρχικά αόριστη και γενική για να γίνει σταδιακά πιο εξειδικευmicroένη και σύνθετη

68 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

laquoΗ πορεία της microάθησης είναι από το αόριστο προς το συγκεκριmicroένο και όχι από τις αισθήσεις προς την αντίληψηraquo γράφει ο J J Gibson74 Και ο L von Bertalanffy microιλώντας για τη θεωρητική βιολογία συmicroπληρώνει laquoΗ σύγχρονη έρευνα δείχνει ότι πιθανότατα υπάρχουν στην αρχή ανοργάνωτα και άmicroορφα σύνολα στο πλαίσιο των οποίων συντελείται βαθmicroιαία η διαφοροποίη-σηraquo75

Εύκολα θα microπορούσε κανείς να παραλληλίσει αυτές τις φράσεις microε τις από-ψεις του Πιαζέ για τη νοητική ανάπτυξη των παιδιών76 ή του Φρόυντ και των επιγόνων του για τη συναισθηmicroατική εξέλιξή τους77 Ακόmicroα και οι πρόσφατες microελέτες για το πώς laquomicroαθαίνουνraquo οι microηχανές δείχνουν προς την ίδια κατεύθυν-ση από το γενικό στο ειδικό78 Σε όσα ακολουθούν επιδίδοmicroαι microερικές φορές σε παρόmicroοιους παραλληλισmicroούς έστω και αν γνωρίζω τους κινδύνους που συνε-πάγονται αυτοί οι ερασιτεχνισmicroοί και το να microπαίνει κανείς laquoσε ξένα χωράφιαraquo Η προσέγγισή microου αυτή δικαιώνεται microόνο στο microέτρο που το βιβλίο microου θα αποδειχθεί χρήσιmicroο για την καθηmicroερινή δουλειά του ιστορικού της τέχνης ∆εν ήταν εύκολο να εντρυφήσω στο θέmicroα της ψευδαίσθησης χωρίς microια θεωρία της αντίληψης Σε αυτό ακριβώς το πεδίο ο τρόπος σκέψης που ανέφερα αποδεί-χθηκε εξαιρετικά χρήσιmicroος79 Το θεωρητικό microοντέλο αυτής της προσέγγισης που οι ρίζες του βρίσκονται στον Καντ διατυπώνεται microε τον πιο συστηmicroατικό και συνεκτικό τρόπο στο βιβλίο του Φ Α φον Χάγεκ Η αισθητηριακή τάξη80 Πάνω απrsquo όλα πάντως έχω επωφεληθεί από την εmicromicroονή του Πόππερ στον ρόλο της πρόβλεψης και των τεστ Στην ψυχολογία η προσέγγιση αυτή υιο-θετείται από τους Jerome S Bruner και Leo Postman που υποστηρίζουν ότι laquoόλες οι γνωστικές διεργασίες ανεξάρτητα αν παίρνουν τη microορφή αντιλήψεων σκέψεων ή ανακλήσεων αποτελούν ldquoυποθέσειςrdquo του οργανισmicroούhellip και απαι-τούν ldquoαπαντήσειςrdquo microε τη microορφή κάποιας παραπέρα εmicroπειρίας απαντήσεις που θα τις επιβεβαιώσουν ή θα τις καταρρίψουνraquo81

Σε αυτό το πλαίσιο ο Πόππερ έχει επισηmicroάνει πως οι επιβεβαιώσεις αυτών των laquoυποθέσεωνraquo δεν microπορούν παρά να είναι προσωρινές ενώ η απόρριψή τους οριστική82 ∆εν υπάρχει εποmicroένως αυστηρή διάκριση microεταξύ ψευδαίσθησης και αντίληψης Η αντίληψη χρησιmicroοποιεί όλα της τα microέσα για να ξεριζώσει τις επιβλαβείς ψευδαισθήσεις αλλά συχνά αποτυγχάνει να laquoαπορρίψειraquo microια εσφαλmicroένη υπόθεση ndash όταν λχ έχει να κάνει microε ιλουζιονιστικά έργα τέχνης

Πιστεύω βάσιmicroα πως microια τέτοια θεωρία laquoτης δοκιmicroής και του σφάλmicroατοςraquo για την αντίληψη θα microπορούσε να αποδειχθεί γόνιmicroη και για άλλους επιστη-microονικούς κλάδους εκτός από τον δικό microου αλλά δεν σκοπεύω να επιmicroείνω εδώ

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 69

ως προς αυτό Κύριο microέληmicroά microου είναι η ανάλυση της εικονοπλασίας ο τρόπος microε άλλα λόγια microε τον οποίο οι καλλιτέχνες ανακάλυψαν κάποια από αυτά τα microυστικά της όρασης microέσω laquoτης δηmicroιουργίας και της αναπαραγωγήςraquo Οι Αιγύπτιοι του Αλαίν [1] πριν microπορέσουν να δηmicroιουργήσουν microια ψευδαίσθηση της πραγmicroατικότητας έπρεπε να microάθουν όχι laquoνα αντιγράφουν ότι βλέπουνraquo αλλά να χειρίζονται κάποιους διφορούmicroενους κώδικες σηmicroείων στους οποίους οφείλουmicroε να στηριζόmicroαστε για τη σταθερή microας όραση ώσπου η εικόνα τους να γίνει ένα microε την πραγmicroατικότητα Με άλλα λόγια αντί να απαντήσουν στο δίληmicromicroα laquoκουνέλι ή πάπιαraquo έπρεπε να ανακαλύψουν το παιχνίδι laquoτελάρο ή φύσηraquo που παιζόταν microε ένα σύνολο γήινων χρωmicroάτων ικανών ndashαπό microακριά τουλάχιστονndash να καταλήξουν σε ψευδαίσθηση Καλλιτεχνικό ή όχι αυτό το παιχνίδι δεν microπορούσε παρά να είναι απόρροια πολλών διαδοχικών laquoδοκιmicroών και σφαλmicroάτωνraquo Ως πείραmicroα στο πλαίσιο microιας θεωρίας της αντίληψης η ιλουζιονιστική τέχνη παρουσιάζει ενδιαφέρον ακόmicroα και σε microια περίοδο η οποία την έχει εξοβελίσει για χάρη άλλων τρόπων έκφρασης

Με κίνδυνο να αποκαλύψω όλη την laquoπλοκήraquo από την αρχή δεν διστάζω να δηλώσω για τον βιαστικό αναγνώστη ή κριτικό ότι τα συmicroπεράσmicroατα που υπαινίσσοmicroαι εδώ εκτίθενται αναλυτικά στο Κεφάλαιο 9 του βιβλίου όπου και επανέρχονται κάποια από τα ζητήmicroατα που θίγω στην Εισαγωγή Κάθε βιβλίο που επικεντρώνεται σε ένα βασικό συmicroπέρασmicroα πρέπει να χτίζεται όπως microια αψίδα Η laquoκλείδαraquo θα είναι σαν να κρέmicroεται στον αέρα αν δεν υποστηρίζεται από τους άλλους αψιδόλιθους Όλα τα κεφάλαια αυτού του βιβλίου στρέφονται κατά κάποιον τρόπο προς το κέντρο του προβλήmicroατος αλλά και στηρίζονται από τον σκελετό του κτιρίου Τα όρια της microίmicroησης που προκύπτουν από το εκφραστικό microέσο και το laquoσχήmicroαraquo οι σχέσεις φόρmicroας και λειτουργίας στην εικονοπλασία και πάνω απrsquo όλα η σηmicroασία της συmicromicroετοχής του θεατή για τη διαλεύκανση των αmicroφισηmicroιών δικαιώνουν τελικά την τολmicroηρή πρόταση ότι η τέχνη έχει ιστορία επειδή οι ψευδαισθήσεις της τέχνης δεν είναι microόνον ο καρ-πός της ανάλυσης των φαινοmicroένων από τον καλλιτέχνη αλλά και τα απαραί-τητα εργαλεία για microια τέτοια ανάλυση Ελπίζω ότι ο αναγνώστης δεν θα κλείσει το βιβλίο σε αυτό το σηmicroείο αλλά θα microε ακολουθήσει στη δοκιmicroή και την εφαρmicroογή αυτής της προσέγγισης στη φυσιογνωmicroική έκφραση και ακό-microα παραπέρα έως τα όρια της αισθητικής αυτής της Γης της Επαγγελίας που microόνο φευγαλέα θα microπορέσει να τη δει από microακριά

Καταλαβαίνω πως οι microακροσκελείς αναφορές στις θεωρίες της αντίληψης είναι κάπως κουραστικές για τον αναγνώστη που θέλει να φτάνει πάντοτε στην

70 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

καρδιά αυτού που ονοmicroάζουmicroε τέχνη Ωστόσο πιστεύω πως προκειmicroένου να συζητηθούν τα ζωτικά προβλήmicroατα της τέχνης απαιτείται πάντοτε να ξεκα-θαρίσει το ευρύτερο τοπίο Αυτή microου η πεποίθηση ενισχύεται απrsquo όσα γράφει ο microακαρίτης φίλος microου Ernst Kris ndashmicroε τον οποίο συχνά συζητούσα όλα αυτά τα ζητήmicroαταndash στο βιβλίο του Ψυχαναλυτικές αναζητήσεις στην τέχνη83

laquoΈχουmicroε πλέον συνειδητοποιήσει ότι η τέχνη δεν παράγεται σε κενό αέρος ότι όλοι οι καλλιτέχνες έχουν προδρόmicroους και πρότυπα αποτελώντας όπως και οι επιστήmicroονες microέρη microιας παράδοσης και δουλεύοντας σε συγκεκριmicroένο πάντοτε πλαίσιο προβληmicroάτων Ο βαθmicroός στον οποίο ελέγχει κανείς τα εκ-φραστικά του microέσα και η ελευθερία ndashσε ορισmicroένες τουλάχιστον περιόδουςndash να τροποποιεί αυτό το αυστηρό πλαίσιο αποτελούν προφανώς microέρος microιας περίπλο-κης κλίmicroακας microε την οποία microετράmicroε την επιτυχία Η ψυχανάλυση από την πλευρά της λίγα πράγmicroατα έχει συνεισφέρει έως τώρα στην κατανόηση αυτού του πλαισίου Η ψυχολογία του καλλιτεχνικού ύφους δεν έχει γραφτεί ακόmicroηraquo

Το κενό που επισηmicroαίνει ο Kris δεν πρόκειται φυσικά να καλυφθεί microε τα κεφάλαια που ακολουθούν Το laquoαίνιγmicroα του ύφουςraquo microπορεί να απαντηθεί microόνον από την ψυχολογία της αναπαράστασης Υπάρχουν πάντοτε οι ανεξιχνίαστες πιέσεις της microόδας και τα microυστήρια του γούστου84 Αν όmicroως θέλουmicroε κάποτε να κατανοήσουmicroε τις επιπτώσεις αυτών των παραγόντων στην αναπαράστα-ση και κατrsquo επέκταση στην τέχνη πρέπει πρώτα να αναζητήσουmicroε microια απά-ντηση στα απλούστερα ερωτήmicroατα που θέτει το σκίτσο του Αλαίν

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 65

VI

Για να απαντήσει κανείς σε αυτά τα κρίσιmicroα ερωτήmicroατα της επιστήmicroης microας δεν αρκεί πιστεύω να επαναλαmicroβάνει απλώς την παλαιά διάκριση σε laquoόρασηraquo και laquoγνώσηraquo ή να επιmicroένει πως κάθε αναπαράσταση γενικά βασίζεται σε συmicroβάσεις Πρέπει να αναλυθεί microέσα από νέο πρίσmicroα και microε ψυχολογικούς όρους τι ακριβώς περιλαmicroβάνει η διαδικασία της εικονοπλασίας και της ανά-γνωσης των εικόνων Σε αυτό ακριβώς το σηmicroείο εmicroφανίζεται ένα τεράστιο εmicroπόδιο Η απλή ψυχολογία στην οποία στηρίζονταν microε τόση σιγουριά ο Bar-ry και ο Ράσκιν ο Riegl και ο Loewy δεν υπάρχει πλέον για να microας καθοδη-γήσει Τα προβλήmicroατα που συνδέονται microε τη διαδικασία της αντίληψης είναι σήmicroερα τόσο microεγάλα και πολύπλοκα ώστε κανείς δεν θα microπορούσε να ισχυριστεί ότι τα αντιλαmicroβάνεται και τα κατέχει πλήρως

Ο Berenson microπορούσε να ξεκινά την περιήγησή του σε αυτά τα πεδία microε τη φράση laquoη ψυχολογία έχει διαπιστώσειhellipraquo Σήmicroερα λείπει από τα βιβλία που κυκλοφορούν αυτός ο τόνος της βεβαιότητας Ο J J Gibson λχ γράφει στην πολύ ενδιαφέρουσα microελέτη του Η αντίληψη του οπτικού κόσmicroου laquoΟι ση-microερινοί ψυχολόγοι δεν καταλαβαίνουν τι σηmicroαίνει να συλλαmicroβάνεις και να ερευ-νάς νέα χαρακτηριστικά του κόσmicroουraquo65 Ο D O Hebb στο γνωστό του βιβλίο Η οργάνωση της συmicroπεριφοράς φτάνει να υποστηρίξει πως laquoη αντίληψη του microεγέθους της φωτεινότητας και του τόνου microπορεί να ειπωθεί ότι προς το παρόν δεν ερmicroηνεύεται από καmicroιά θεωρίαraquo66 Η δυσκολία αυτή δεν περιορίζε-ται στα βασικά ζητήmicroατα Μιλώντας για τον απροσδόκητο τρόπο microε τον οποίο τα αλληλοεπικαλυπτόmicroενα χρώmicroατα microπορούν να επιδρούν το ένα στο άλλο ndashκάτι που ενδιαφέρει ιδιαίτερα τον ζωγράφοndash ο Ralph Μ Evans γράφει στο βιβλίο του Εισαγωγή στο χρώmicroα laquohellipώσπου να microπορέσουmicroε να εξηγήσουmicroε αυτά τα φαινόmicroενα χωρίς εξεζητηmicroένες υποθέσεις δεν microπορούmicroε να πούmicroε ότι καταλαβαίνουmicroε τον τρόπο microε τον οποίο λειτουργεί η οπτική διαδικασίαraquo67

Κάτω από αυτές τις συνθήκες ίσως είναι παράτολmicroο να επικαλεστούmicroε τα πορίσmicroατα ενός αβέβαιου πεδίου για να εξηγήσουmicroε τις αmicroφιβολίες microας και τις αβεβαιότητές microας Όmicroως η ενθάρρυνση για microια τέτοια απόπειρα προέρχεται ακριβώς από έναν microεγάλο πρωτοπόρο της ψυχολογίας της αντίληψης τον Wolfgang Koumlhler Στις παραδόσεις του microε τίτλο Η δυναmicroική στην ψυχολογία (1940) ο Koumlhler εκθειάζει τις αρετές της laquoκαταπάτησης ξένου εδάφους ως επιστηmicroονικής τεχνικήςraquo

laquoΟι ευτυχέστερες στιγmicroές στην ιστορία της γνώσης είναι όταν γεγονότα

66 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

που έως τότε θεωρούνταν εντελώς ιδιαίτερα συσχετίζονται ξαφνικά microε άλλα από πρώτη microατιά απόmicroακρα και φωτίζονται microε εντελώς νέο τρόπο Για να συmicroβεί κάτι τέτοιο στην ψυχολογία πρέπει να είmicroαστε πάντοτε πληροφορη-microένοι και για άλλα πράγmicroατα εκτός από το καθαυτό αντικείmicroενό microαςhellip Αν η σηmicroερινή κατάσταση της ψυχολογίας microάς προσφέρει έναν θαυmicroάσιο λόγο ndashή microάλλον microια έξοχη ευκαιρίαndash για να επεκτείνουmicroε την περιέργειά microας πέρα από το περιορισmicroένο microας πεδίο δεν θα έπρεπε να προσπαθούmicroε να αδράξουmicroε αυτή την ευκαιρίαraquo68

Ένας τουλάχιστον από τους οπαδούς του Koumlhler άδραξε πάντως την ευ-καιρία και αποτόλmicroησε το πέρασmicroα από την ψυχολογία στην τέχνη Το βιβλίο του Rudolf Arnheim Τέχνη και οπτική αντίληψη69 ασχολείται microε την εικόνα από τη σκοπιά της ψυχολογίας της ολικής microορφής (Gestalt) Η ανάγνωση αυτού του βιβλίου microού έχει προσφέρει πολλά Το κεφάλαιο για την τέχνη των παιδιών microού φάνηκε τόσο διδακτικό ώστε ένιωσα ndashmicroε ανακούφισηndash πως microπορώ πλέ-ον να σταmicroατήσω τις έρευνές microου σε αυτό το πολυσυζητηmicroένο πεδίο Από την άλλη το βιβλίο του Arnheim λέει λίγα πράγmicroατα για τον ιστορικό της τέχνης και το πρόβληmicroα του ύφους Ίσως ο συγγραφέας σπεύδει κάπως να ακολου-θήσει τον Riegl στην laquoαντικειmicroενικότητάraquo του να δικαιώσει τους πειραmicroατι-σmicroούς της τέχνης του 20ού αιώνα η οποία σε microεγάλο βαθmicroό θεωρεί το πρό-βληmicroα της ψευδαίσθησης απλή προκατάληψη των laquoφιλισταίωνraquo Το γεγονός ότι τα πρότυπα της πιστότητας και της αληθοφάνειας αλλάζουν από εποχή σε εποχή δίνει στον Arnheim την ελπίδα ότι laquomicroια νέα αλλαγή στο επίπεδο της πραγmicroατικότητας στην τέχνηraquo θα κάνει τα έργα του Πικάσσο του Μπρακ ή του Κλέε laquoνα microοιάζουν microε τα πράγmicroατα που αναπαριστούνraquo ndash αν αυτό αλη-θεύει δεν αποκλείεται στο microέλλον να δούmicroε διαφηmicroίσεις για microαντολίνα κανά-τες ή άλλα αντικείmicroενα που να κινούνται στο νέο αυτό laquoεπίπεδο πραγmicroατικό-τηταςraquo70

Το βιβλίο του W M Ivins Jr Χαρακτικά και οπτική επικοινωνία71 αποτε-λεί πικρό αντίδοτο σε αυτές τις πνευmicroατικές αναζητήσεις Κατά τον Ivins η ιστορία της αναπαράστασης microπορεί να ενταχθεί στη γενικότερη ιστορία της επιστήmicroης χωρίς καmicroιά αναφορά σε ζητήmicroατα αισθητικής

Σε αυτό το σηmicroείο θα ήθελα επίσης να microνηmicroονεύσω το βιβλίο του Anton Ehrenzweig Η ψυχανάλυση της καλλιτεχνικής όρασης και ακοής72 Η οξυδέρκεια και η τόλmicroη microε την οποία ο συγγραφέας προσπαθεί να εντάξει τα πορίσmicroατα της ψυχολογίας της Gestalt σε ένα σύστηmicroα φροϋδικών ιδεών αξίζει κάθε προ-σοχή και κάθε σεβασmicroό Ο Ehrenzweig δεν κάνει το λάθος να υποτιmicroήσει τις

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 67

δυνάmicroεις που έχει να αντιmicroετωπίσει ο επιστηmicroονικός νατουραλισmicroός στην τέ-χνη Μας δίνει ενδιαφέρουσες περιγραφές του οπτικού χάους που προσπαθεί να υποτάξει η τέχνη αλλά δεν αποφεύγει και αυτός κατά τη γνώmicroη microου την άρνηση να microελετήσει κάποια πειράmicroατα microε την αντικειmicroενική πραγmicroατικότη-τα όπως δεν αποφεύγει και την προσφυγή σε εξελικτικιστικές ερmicroηνείες

Τα τρία βιβλία που ανέφερα δείχνουν ότι εκκρεmicroούν κάποια προβλήmicroατα που ζητούν τις λύσεις τους Έχοντας ήδη προχωρήσει τη δουλειά microου όταν κυκλο-φόρησαν τα τρία βιβλία δεν microπορώ να ισχυριστώ πως οι κρίσεις microου για αυτά είναι ανεπηρέαστες Έτσι ή αλλιώς πιστεύω πως τα εν λόγω έργα δείχνουν ότι είναι πιεστική ανάγκη για τον ιστορικό του καλλιτεχνικού ύφους να διαβεί τα σύνορα που τον χωρίζουν από τον ψυχολόγο Ένα τέτοιο εγχείρηmicroα πιστεύω πως microπορεί να αποδώσει κάτι πολύ περισσότερο από microερικές microεmicroονωmicroένες περιπτώσεις ψυχολογικών πειραmicroάτων O ριζικός αναπροσανατολισmicroός κάθε παραδοσιακής ιδέας για τον ανθρώπινο νου δεν microπορεί να αφήσει ανεπηρέαστο τον ιστορικό της τέχνης Αυτός ο αναπροσανατολισmicroός είναι ndashέστω και έmicromicroε-σαndash φανερός στην αντιmicroετώπιση της παιδικής τέχνης από τον Arnheim κα-θώς και στις απόψεις του Ehrenzweig για την ασύνειδη αντίληψη ndash έστω και αν ο χαρακτήρας και η σηmicroασία ενός τέτοιου αναπροσανατολισmicroού συσκοτί-ζεται κάπως από την εmicromicroονή τους στις ιδέες και στην ορολογία microιας συγκε-κριmicroένης ψυχολογικής σχολής και θεωρίας Οι βασικοί όροι που χρησιmicroο- ποιούσαν microε εmicroπιστοσύνη καλλιτέχνες κριτικοί και ιστορικοί της τέχνης έχουν χάσει σε microεγάλο βαθmicroό το κύρος τους και την αξία τους Έννοιες όπως laquomicroίmicroη-ση της φύσηςraquo laquoεξιδανίκευσηraquo ή laquoαφαίρεσηraquo στηρίζονται στην παραδοχή ότι προηγούνται οι laquoαισθητηριακές εντυπώσειςraquo οι οποίες εν συνεχεία υπό-κεινται στην απαραίτητη επεξεργασία παραmicroορφώνονται ή γενικεύονται

Ο Κ Ρ Πόππερ αποκαλεί αυτές τις απόψεις laquoθεωρία του microυαλού-κουβάraquo ενός microυαλού δηλαδή όπου σωρεύονται τα laquoαισθητηριακά δεδοmicroέναraquo Έχοντας αποδείξει το αβάσιmicroο αυτής της βασικής παραδοχής στο πεδίο της επιστηmicroο-νικής microεθόδου και της θεωρίας της γνώσης ο Πόππερ επιmicroένει σε ότι αποκα-λεί laquoθεωρία του προβολέαraquo δίνοντας έmicroφαση στις δραστηριότητες του ζωντα-νού οργανισmicroού που δεν σταmicroατά ποτέ να εξετάζει και να ερευνά το περιβάλλον του73 Η γονιmicroότητα microιας τέτοιας προσέγγισης αρχίζει να γίνεται ολοένα και πιο αισθητή σε πολλούς τοmicroείς της ψυχολογίας Όσο και αν οι θεωρίες διαφέ-ρουν microεταξύ τους η έmicroφασή τους microετατοπίζεται σταθερά από τα ερεθίσmicroατα στην ανταπόκριση του οργανισmicroού ανταπόκριση που είναι αρχικά αόριστη και γενική για να γίνει σταδιακά πιο εξειδικευmicroένη και σύνθετη

68 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

laquoΗ πορεία της microάθησης είναι από το αόριστο προς το συγκεκριmicroένο και όχι από τις αισθήσεις προς την αντίληψηraquo γράφει ο J J Gibson74 Και ο L von Bertalanffy microιλώντας για τη θεωρητική βιολογία συmicroπληρώνει laquoΗ σύγχρονη έρευνα δείχνει ότι πιθανότατα υπάρχουν στην αρχή ανοργάνωτα και άmicroορφα σύνολα στο πλαίσιο των οποίων συντελείται βαθmicroιαία η διαφοροποίη-σηraquo75

Εύκολα θα microπορούσε κανείς να παραλληλίσει αυτές τις φράσεις microε τις από-ψεις του Πιαζέ για τη νοητική ανάπτυξη των παιδιών76 ή του Φρόυντ και των επιγόνων του για τη συναισθηmicroατική εξέλιξή τους77 Ακόmicroα και οι πρόσφατες microελέτες για το πώς laquomicroαθαίνουνraquo οι microηχανές δείχνουν προς την ίδια κατεύθυν-ση από το γενικό στο ειδικό78 Σε όσα ακολουθούν επιδίδοmicroαι microερικές φορές σε παρόmicroοιους παραλληλισmicroούς έστω και αν γνωρίζω τους κινδύνους που συνε-πάγονται αυτοί οι ερασιτεχνισmicroοί και το να microπαίνει κανείς laquoσε ξένα χωράφιαraquo Η προσέγγισή microου αυτή δικαιώνεται microόνο στο microέτρο που το βιβλίο microου θα αποδειχθεί χρήσιmicroο για την καθηmicroερινή δουλειά του ιστορικού της τέχνης ∆εν ήταν εύκολο να εντρυφήσω στο θέmicroα της ψευδαίσθησης χωρίς microια θεωρία της αντίληψης Σε αυτό ακριβώς το πεδίο ο τρόπος σκέψης που ανέφερα αποδεί-χθηκε εξαιρετικά χρήσιmicroος79 Το θεωρητικό microοντέλο αυτής της προσέγγισης που οι ρίζες του βρίσκονται στον Καντ διατυπώνεται microε τον πιο συστηmicroατικό και συνεκτικό τρόπο στο βιβλίο του Φ Α φον Χάγεκ Η αισθητηριακή τάξη80 Πάνω απrsquo όλα πάντως έχω επωφεληθεί από την εmicromicroονή του Πόππερ στον ρόλο της πρόβλεψης και των τεστ Στην ψυχολογία η προσέγγιση αυτή υιο-θετείται από τους Jerome S Bruner και Leo Postman που υποστηρίζουν ότι laquoόλες οι γνωστικές διεργασίες ανεξάρτητα αν παίρνουν τη microορφή αντιλήψεων σκέψεων ή ανακλήσεων αποτελούν ldquoυποθέσειςrdquo του οργανισmicroούhellip και απαι-τούν ldquoαπαντήσειςrdquo microε τη microορφή κάποιας παραπέρα εmicroπειρίας απαντήσεις που θα τις επιβεβαιώσουν ή θα τις καταρρίψουνraquo81

Σε αυτό το πλαίσιο ο Πόππερ έχει επισηmicroάνει πως οι επιβεβαιώσεις αυτών των laquoυποθέσεωνraquo δεν microπορούν παρά να είναι προσωρινές ενώ η απόρριψή τους οριστική82 ∆εν υπάρχει εποmicroένως αυστηρή διάκριση microεταξύ ψευδαίσθησης και αντίληψης Η αντίληψη χρησιmicroοποιεί όλα της τα microέσα για να ξεριζώσει τις επιβλαβείς ψευδαισθήσεις αλλά συχνά αποτυγχάνει να laquoαπορρίψειraquo microια εσφαλmicroένη υπόθεση ndash όταν λχ έχει να κάνει microε ιλουζιονιστικά έργα τέχνης

Πιστεύω βάσιmicroα πως microια τέτοια θεωρία laquoτης δοκιmicroής και του σφάλmicroατοςraquo για την αντίληψη θα microπορούσε να αποδειχθεί γόνιmicroη και για άλλους επιστη-microονικούς κλάδους εκτός από τον δικό microου αλλά δεν σκοπεύω να επιmicroείνω εδώ

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 69

ως προς αυτό Κύριο microέληmicroά microου είναι η ανάλυση της εικονοπλασίας ο τρόπος microε άλλα λόγια microε τον οποίο οι καλλιτέχνες ανακάλυψαν κάποια από αυτά τα microυστικά της όρασης microέσω laquoτης δηmicroιουργίας και της αναπαραγωγήςraquo Οι Αιγύπτιοι του Αλαίν [1] πριν microπορέσουν να δηmicroιουργήσουν microια ψευδαίσθηση της πραγmicroατικότητας έπρεπε να microάθουν όχι laquoνα αντιγράφουν ότι βλέπουνraquo αλλά να χειρίζονται κάποιους διφορούmicroενους κώδικες σηmicroείων στους οποίους οφείλουmicroε να στηριζόmicroαστε για τη σταθερή microας όραση ώσπου η εικόνα τους να γίνει ένα microε την πραγmicroατικότητα Με άλλα λόγια αντί να απαντήσουν στο δίληmicromicroα laquoκουνέλι ή πάπιαraquo έπρεπε να ανακαλύψουν το παιχνίδι laquoτελάρο ή φύσηraquo που παιζόταν microε ένα σύνολο γήινων χρωmicroάτων ικανών ndashαπό microακριά τουλάχιστονndash να καταλήξουν σε ψευδαίσθηση Καλλιτεχνικό ή όχι αυτό το παιχνίδι δεν microπορούσε παρά να είναι απόρροια πολλών διαδοχικών laquoδοκιmicroών και σφαλmicroάτωνraquo Ως πείραmicroα στο πλαίσιο microιας θεωρίας της αντίληψης η ιλουζιονιστική τέχνη παρουσιάζει ενδιαφέρον ακόmicroα και σε microια περίοδο η οποία την έχει εξοβελίσει για χάρη άλλων τρόπων έκφρασης

Με κίνδυνο να αποκαλύψω όλη την laquoπλοκήraquo από την αρχή δεν διστάζω να δηλώσω για τον βιαστικό αναγνώστη ή κριτικό ότι τα συmicroπεράσmicroατα που υπαινίσσοmicroαι εδώ εκτίθενται αναλυτικά στο Κεφάλαιο 9 του βιβλίου όπου και επανέρχονται κάποια από τα ζητήmicroατα που θίγω στην Εισαγωγή Κάθε βιβλίο που επικεντρώνεται σε ένα βασικό συmicroπέρασmicroα πρέπει να χτίζεται όπως microια αψίδα Η laquoκλείδαraquo θα είναι σαν να κρέmicroεται στον αέρα αν δεν υποστηρίζεται από τους άλλους αψιδόλιθους Όλα τα κεφάλαια αυτού του βιβλίου στρέφονται κατά κάποιον τρόπο προς το κέντρο του προβλήmicroατος αλλά και στηρίζονται από τον σκελετό του κτιρίου Τα όρια της microίmicroησης που προκύπτουν από το εκφραστικό microέσο και το laquoσχήmicroαraquo οι σχέσεις φόρmicroας και λειτουργίας στην εικονοπλασία και πάνω απrsquo όλα η σηmicroασία της συmicromicroετοχής του θεατή για τη διαλεύκανση των αmicroφισηmicroιών δικαιώνουν τελικά την τολmicroηρή πρόταση ότι η τέχνη έχει ιστορία επειδή οι ψευδαισθήσεις της τέχνης δεν είναι microόνον ο καρ-πός της ανάλυσης των φαινοmicroένων από τον καλλιτέχνη αλλά και τα απαραί-τητα εργαλεία για microια τέτοια ανάλυση Ελπίζω ότι ο αναγνώστης δεν θα κλείσει το βιβλίο σε αυτό το σηmicroείο αλλά θα microε ακολουθήσει στη δοκιmicroή και την εφαρmicroογή αυτής της προσέγγισης στη φυσιογνωmicroική έκφραση και ακό-microα παραπέρα έως τα όρια της αισθητικής αυτής της Γης της Επαγγελίας που microόνο φευγαλέα θα microπορέσει να τη δει από microακριά

Καταλαβαίνω πως οι microακροσκελείς αναφορές στις θεωρίες της αντίληψης είναι κάπως κουραστικές για τον αναγνώστη που θέλει να φτάνει πάντοτε στην

70 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

καρδιά αυτού που ονοmicroάζουmicroε τέχνη Ωστόσο πιστεύω πως προκειmicroένου να συζητηθούν τα ζωτικά προβλήmicroατα της τέχνης απαιτείται πάντοτε να ξεκα-θαρίσει το ευρύτερο τοπίο Αυτή microου η πεποίθηση ενισχύεται απrsquo όσα γράφει ο microακαρίτης φίλος microου Ernst Kris ndashmicroε τον οποίο συχνά συζητούσα όλα αυτά τα ζητήmicroαταndash στο βιβλίο του Ψυχαναλυτικές αναζητήσεις στην τέχνη83

laquoΈχουmicroε πλέον συνειδητοποιήσει ότι η τέχνη δεν παράγεται σε κενό αέρος ότι όλοι οι καλλιτέχνες έχουν προδρόmicroους και πρότυπα αποτελώντας όπως και οι επιστήmicroονες microέρη microιας παράδοσης και δουλεύοντας σε συγκεκριmicroένο πάντοτε πλαίσιο προβληmicroάτων Ο βαθmicroός στον οποίο ελέγχει κανείς τα εκ-φραστικά του microέσα και η ελευθερία ndashσε ορισmicroένες τουλάχιστον περιόδουςndash να τροποποιεί αυτό το αυστηρό πλαίσιο αποτελούν προφανώς microέρος microιας περίπλο-κης κλίmicroακας microε την οποία microετράmicroε την επιτυχία Η ψυχανάλυση από την πλευρά της λίγα πράγmicroατα έχει συνεισφέρει έως τώρα στην κατανόηση αυτού του πλαισίου Η ψυχολογία του καλλιτεχνικού ύφους δεν έχει γραφτεί ακόmicroηraquo

Το κενό που επισηmicroαίνει ο Kris δεν πρόκειται φυσικά να καλυφθεί microε τα κεφάλαια που ακολουθούν Το laquoαίνιγmicroα του ύφουςraquo microπορεί να απαντηθεί microόνον από την ψυχολογία της αναπαράστασης Υπάρχουν πάντοτε οι ανεξιχνίαστες πιέσεις της microόδας και τα microυστήρια του γούστου84 Αν όmicroως θέλουmicroε κάποτε να κατανοήσουmicroε τις επιπτώσεις αυτών των παραγόντων στην αναπαράστα-ση και κατrsquo επέκταση στην τέχνη πρέπει πρώτα να αναζητήσουmicroε microια απά-ντηση στα απλούστερα ερωτήmicroατα που θέτει το σκίτσο του Αλαίν

66 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

που έως τότε θεωρούνταν εντελώς ιδιαίτερα συσχετίζονται ξαφνικά microε άλλα από πρώτη microατιά απόmicroακρα και φωτίζονται microε εντελώς νέο τρόπο Για να συmicroβεί κάτι τέτοιο στην ψυχολογία πρέπει να είmicroαστε πάντοτε πληροφορη-microένοι και για άλλα πράγmicroατα εκτός από το καθαυτό αντικείmicroενό microαςhellip Αν η σηmicroερινή κατάσταση της ψυχολογίας microάς προσφέρει έναν θαυmicroάσιο λόγο ndashή microάλλον microια έξοχη ευκαιρίαndash για να επεκτείνουmicroε την περιέργειά microας πέρα από το περιορισmicroένο microας πεδίο δεν θα έπρεπε να προσπαθούmicroε να αδράξουmicroε αυτή την ευκαιρίαraquo68

Ένας τουλάχιστον από τους οπαδούς του Koumlhler άδραξε πάντως την ευ-καιρία και αποτόλmicroησε το πέρασmicroα από την ψυχολογία στην τέχνη Το βιβλίο του Rudolf Arnheim Τέχνη και οπτική αντίληψη69 ασχολείται microε την εικόνα από τη σκοπιά της ψυχολογίας της ολικής microορφής (Gestalt) Η ανάγνωση αυτού του βιβλίου microού έχει προσφέρει πολλά Το κεφάλαιο για την τέχνη των παιδιών microού φάνηκε τόσο διδακτικό ώστε ένιωσα ndashmicroε ανακούφισηndash πως microπορώ πλέ-ον να σταmicroατήσω τις έρευνές microου σε αυτό το πολυσυζητηmicroένο πεδίο Από την άλλη το βιβλίο του Arnheim λέει λίγα πράγmicroατα για τον ιστορικό της τέχνης και το πρόβληmicroα του ύφους Ίσως ο συγγραφέας σπεύδει κάπως να ακολου-θήσει τον Riegl στην laquoαντικειmicroενικότητάraquo του να δικαιώσει τους πειραmicroατι-σmicroούς της τέχνης του 20ού αιώνα η οποία σε microεγάλο βαθmicroό θεωρεί το πρό-βληmicroα της ψευδαίσθησης απλή προκατάληψη των laquoφιλισταίωνraquo Το γεγονός ότι τα πρότυπα της πιστότητας και της αληθοφάνειας αλλάζουν από εποχή σε εποχή δίνει στον Arnheim την ελπίδα ότι laquomicroια νέα αλλαγή στο επίπεδο της πραγmicroατικότητας στην τέχνηraquo θα κάνει τα έργα του Πικάσσο του Μπρακ ή του Κλέε laquoνα microοιάζουν microε τα πράγmicroατα που αναπαριστούνraquo ndash αν αυτό αλη-θεύει δεν αποκλείεται στο microέλλον να δούmicroε διαφηmicroίσεις για microαντολίνα κανά-τες ή άλλα αντικείmicroενα που να κινούνται στο νέο αυτό laquoεπίπεδο πραγmicroατικό-τηταςraquo70

Το βιβλίο του W M Ivins Jr Χαρακτικά και οπτική επικοινωνία71 αποτε-λεί πικρό αντίδοτο σε αυτές τις πνευmicroατικές αναζητήσεις Κατά τον Ivins η ιστορία της αναπαράστασης microπορεί να ενταχθεί στη γενικότερη ιστορία της επιστήmicroης χωρίς καmicroιά αναφορά σε ζητήmicroατα αισθητικής

Σε αυτό το σηmicroείο θα ήθελα επίσης να microνηmicroονεύσω το βιβλίο του Anton Ehrenzweig Η ψυχανάλυση της καλλιτεχνικής όρασης και ακοής72 Η οξυδέρκεια και η τόλmicroη microε την οποία ο συγγραφέας προσπαθεί να εντάξει τα πορίσmicroατα της ψυχολογίας της Gestalt σε ένα σύστηmicroα φροϋδικών ιδεών αξίζει κάθε προ-σοχή και κάθε σεβασmicroό Ο Ehrenzweig δεν κάνει το λάθος να υποτιmicroήσει τις

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 67

δυνάmicroεις που έχει να αντιmicroετωπίσει ο επιστηmicroονικός νατουραλισmicroός στην τέ-χνη Μας δίνει ενδιαφέρουσες περιγραφές του οπτικού χάους που προσπαθεί να υποτάξει η τέχνη αλλά δεν αποφεύγει και αυτός κατά τη γνώmicroη microου την άρνηση να microελετήσει κάποια πειράmicroατα microε την αντικειmicroενική πραγmicroατικότη-τα όπως δεν αποφεύγει και την προσφυγή σε εξελικτικιστικές ερmicroηνείες

Τα τρία βιβλία που ανέφερα δείχνουν ότι εκκρεmicroούν κάποια προβλήmicroατα που ζητούν τις λύσεις τους Έχοντας ήδη προχωρήσει τη δουλειά microου όταν κυκλο-φόρησαν τα τρία βιβλία δεν microπορώ να ισχυριστώ πως οι κρίσεις microου για αυτά είναι ανεπηρέαστες Έτσι ή αλλιώς πιστεύω πως τα εν λόγω έργα δείχνουν ότι είναι πιεστική ανάγκη για τον ιστορικό του καλλιτεχνικού ύφους να διαβεί τα σύνορα που τον χωρίζουν από τον ψυχολόγο Ένα τέτοιο εγχείρηmicroα πιστεύω πως microπορεί να αποδώσει κάτι πολύ περισσότερο από microερικές microεmicroονωmicroένες περιπτώσεις ψυχολογικών πειραmicroάτων O ριζικός αναπροσανατολισmicroός κάθε παραδοσιακής ιδέας για τον ανθρώπινο νου δεν microπορεί να αφήσει ανεπηρέαστο τον ιστορικό της τέχνης Αυτός ο αναπροσανατολισmicroός είναι ndashέστω και έmicromicroε-σαndash φανερός στην αντιmicroετώπιση της παιδικής τέχνης από τον Arnheim κα-θώς και στις απόψεις του Ehrenzweig για την ασύνειδη αντίληψη ndash έστω και αν ο χαρακτήρας και η σηmicroασία ενός τέτοιου αναπροσανατολισmicroού συσκοτί-ζεται κάπως από την εmicromicroονή τους στις ιδέες και στην ορολογία microιας συγκε-κριmicroένης ψυχολογικής σχολής και θεωρίας Οι βασικοί όροι που χρησιmicroο- ποιούσαν microε εmicroπιστοσύνη καλλιτέχνες κριτικοί και ιστορικοί της τέχνης έχουν χάσει σε microεγάλο βαθmicroό το κύρος τους και την αξία τους Έννοιες όπως laquomicroίmicroη-ση της φύσηςraquo laquoεξιδανίκευσηraquo ή laquoαφαίρεσηraquo στηρίζονται στην παραδοχή ότι προηγούνται οι laquoαισθητηριακές εντυπώσειςraquo οι οποίες εν συνεχεία υπό-κεινται στην απαραίτητη επεξεργασία παραmicroορφώνονται ή γενικεύονται

Ο Κ Ρ Πόππερ αποκαλεί αυτές τις απόψεις laquoθεωρία του microυαλού-κουβάraquo ενός microυαλού δηλαδή όπου σωρεύονται τα laquoαισθητηριακά δεδοmicroέναraquo Έχοντας αποδείξει το αβάσιmicroο αυτής της βασικής παραδοχής στο πεδίο της επιστηmicroο-νικής microεθόδου και της θεωρίας της γνώσης ο Πόππερ επιmicroένει σε ότι αποκα-λεί laquoθεωρία του προβολέαraquo δίνοντας έmicroφαση στις δραστηριότητες του ζωντα-νού οργανισmicroού που δεν σταmicroατά ποτέ να εξετάζει και να ερευνά το περιβάλλον του73 Η γονιmicroότητα microιας τέτοιας προσέγγισης αρχίζει να γίνεται ολοένα και πιο αισθητή σε πολλούς τοmicroείς της ψυχολογίας Όσο και αν οι θεωρίες διαφέ-ρουν microεταξύ τους η έmicroφασή τους microετατοπίζεται σταθερά από τα ερεθίσmicroατα στην ανταπόκριση του οργανισmicroού ανταπόκριση που είναι αρχικά αόριστη και γενική για να γίνει σταδιακά πιο εξειδικευmicroένη και σύνθετη

68 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

laquoΗ πορεία της microάθησης είναι από το αόριστο προς το συγκεκριmicroένο και όχι από τις αισθήσεις προς την αντίληψηraquo γράφει ο J J Gibson74 Και ο L von Bertalanffy microιλώντας για τη θεωρητική βιολογία συmicroπληρώνει laquoΗ σύγχρονη έρευνα δείχνει ότι πιθανότατα υπάρχουν στην αρχή ανοργάνωτα και άmicroορφα σύνολα στο πλαίσιο των οποίων συντελείται βαθmicroιαία η διαφοροποίη-σηraquo75

Εύκολα θα microπορούσε κανείς να παραλληλίσει αυτές τις φράσεις microε τις από-ψεις του Πιαζέ για τη νοητική ανάπτυξη των παιδιών76 ή του Φρόυντ και των επιγόνων του για τη συναισθηmicroατική εξέλιξή τους77 Ακόmicroα και οι πρόσφατες microελέτες για το πώς laquomicroαθαίνουνraquo οι microηχανές δείχνουν προς την ίδια κατεύθυν-ση από το γενικό στο ειδικό78 Σε όσα ακολουθούν επιδίδοmicroαι microερικές φορές σε παρόmicroοιους παραλληλισmicroούς έστω και αν γνωρίζω τους κινδύνους που συνε-πάγονται αυτοί οι ερασιτεχνισmicroοί και το να microπαίνει κανείς laquoσε ξένα χωράφιαraquo Η προσέγγισή microου αυτή δικαιώνεται microόνο στο microέτρο που το βιβλίο microου θα αποδειχθεί χρήσιmicroο για την καθηmicroερινή δουλειά του ιστορικού της τέχνης ∆εν ήταν εύκολο να εντρυφήσω στο θέmicroα της ψευδαίσθησης χωρίς microια θεωρία της αντίληψης Σε αυτό ακριβώς το πεδίο ο τρόπος σκέψης που ανέφερα αποδεί-χθηκε εξαιρετικά χρήσιmicroος79 Το θεωρητικό microοντέλο αυτής της προσέγγισης που οι ρίζες του βρίσκονται στον Καντ διατυπώνεται microε τον πιο συστηmicroατικό και συνεκτικό τρόπο στο βιβλίο του Φ Α φον Χάγεκ Η αισθητηριακή τάξη80 Πάνω απrsquo όλα πάντως έχω επωφεληθεί από την εmicromicroονή του Πόππερ στον ρόλο της πρόβλεψης και των τεστ Στην ψυχολογία η προσέγγιση αυτή υιο-θετείται από τους Jerome S Bruner και Leo Postman που υποστηρίζουν ότι laquoόλες οι γνωστικές διεργασίες ανεξάρτητα αν παίρνουν τη microορφή αντιλήψεων σκέψεων ή ανακλήσεων αποτελούν ldquoυποθέσειςrdquo του οργανισmicroούhellip και απαι-τούν ldquoαπαντήσειςrdquo microε τη microορφή κάποιας παραπέρα εmicroπειρίας απαντήσεις που θα τις επιβεβαιώσουν ή θα τις καταρρίψουνraquo81

Σε αυτό το πλαίσιο ο Πόππερ έχει επισηmicroάνει πως οι επιβεβαιώσεις αυτών των laquoυποθέσεωνraquo δεν microπορούν παρά να είναι προσωρινές ενώ η απόρριψή τους οριστική82 ∆εν υπάρχει εποmicroένως αυστηρή διάκριση microεταξύ ψευδαίσθησης και αντίληψης Η αντίληψη χρησιmicroοποιεί όλα της τα microέσα για να ξεριζώσει τις επιβλαβείς ψευδαισθήσεις αλλά συχνά αποτυγχάνει να laquoαπορρίψειraquo microια εσφαλmicroένη υπόθεση ndash όταν λχ έχει να κάνει microε ιλουζιονιστικά έργα τέχνης

Πιστεύω βάσιmicroα πως microια τέτοια θεωρία laquoτης δοκιmicroής και του σφάλmicroατοςraquo για την αντίληψη θα microπορούσε να αποδειχθεί γόνιmicroη και για άλλους επιστη-microονικούς κλάδους εκτός από τον δικό microου αλλά δεν σκοπεύω να επιmicroείνω εδώ

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 69

ως προς αυτό Κύριο microέληmicroά microου είναι η ανάλυση της εικονοπλασίας ο τρόπος microε άλλα λόγια microε τον οποίο οι καλλιτέχνες ανακάλυψαν κάποια από αυτά τα microυστικά της όρασης microέσω laquoτης δηmicroιουργίας και της αναπαραγωγήςraquo Οι Αιγύπτιοι του Αλαίν [1] πριν microπορέσουν να δηmicroιουργήσουν microια ψευδαίσθηση της πραγmicroατικότητας έπρεπε να microάθουν όχι laquoνα αντιγράφουν ότι βλέπουνraquo αλλά να χειρίζονται κάποιους διφορούmicroενους κώδικες σηmicroείων στους οποίους οφείλουmicroε να στηριζόmicroαστε για τη σταθερή microας όραση ώσπου η εικόνα τους να γίνει ένα microε την πραγmicroατικότητα Με άλλα λόγια αντί να απαντήσουν στο δίληmicromicroα laquoκουνέλι ή πάπιαraquo έπρεπε να ανακαλύψουν το παιχνίδι laquoτελάρο ή φύσηraquo που παιζόταν microε ένα σύνολο γήινων χρωmicroάτων ικανών ndashαπό microακριά τουλάχιστονndash να καταλήξουν σε ψευδαίσθηση Καλλιτεχνικό ή όχι αυτό το παιχνίδι δεν microπορούσε παρά να είναι απόρροια πολλών διαδοχικών laquoδοκιmicroών και σφαλmicroάτωνraquo Ως πείραmicroα στο πλαίσιο microιας θεωρίας της αντίληψης η ιλουζιονιστική τέχνη παρουσιάζει ενδιαφέρον ακόmicroα και σε microια περίοδο η οποία την έχει εξοβελίσει για χάρη άλλων τρόπων έκφρασης

Με κίνδυνο να αποκαλύψω όλη την laquoπλοκήraquo από την αρχή δεν διστάζω να δηλώσω για τον βιαστικό αναγνώστη ή κριτικό ότι τα συmicroπεράσmicroατα που υπαινίσσοmicroαι εδώ εκτίθενται αναλυτικά στο Κεφάλαιο 9 του βιβλίου όπου και επανέρχονται κάποια από τα ζητήmicroατα που θίγω στην Εισαγωγή Κάθε βιβλίο που επικεντρώνεται σε ένα βασικό συmicroπέρασmicroα πρέπει να χτίζεται όπως microια αψίδα Η laquoκλείδαraquo θα είναι σαν να κρέmicroεται στον αέρα αν δεν υποστηρίζεται από τους άλλους αψιδόλιθους Όλα τα κεφάλαια αυτού του βιβλίου στρέφονται κατά κάποιον τρόπο προς το κέντρο του προβλήmicroατος αλλά και στηρίζονται από τον σκελετό του κτιρίου Τα όρια της microίmicroησης που προκύπτουν από το εκφραστικό microέσο και το laquoσχήmicroαraquo οι σχέσεις φόρmicroας και λειτουργίας στην εικονοπλασία και πάνω απrsquo όλα η σηmicroασία της συmicromicroετοχής του θεατή για τη διαλεύκανση των αmicroφισηmicroιών δικαιώνουν τελικά την τολmicroηρή πρόταση ότι η τέχνη έχει ιστορία επειδή οι ψευδαισθήσεις της τέχνης δεν είναι microόνον ο καρ-πός της ανάλυσης των φαινοmicroένων από τον καλλιτέχνη αλλά και τα απαραί-τητα εργαλεία για microια τέτοια ανάλυση Ελπίζω ότι ο αναγνώστης δεν θα κλείσει το βιβλίο σε αυτό το σηmicroείο αλλά θα microε ακολουθήσει στη δοκιmicroή και την εφαρmicroογή αυτής της προσέγγισης στη φυσιογνωmicroική έκφραση και ακό-microα παραπέρα έως τα όρια της αισθητικής αυτής της Γης της Επαγγελίας που microόνο φευγαλέα θα microπορέσει να τη δει από microακριά

Καταλαβαίνω πως οι microακροσκελείς αναφορές στις θεωρίες της αντίληψης είναι κάπως κουραστικές για τον αναγνώστη που θέλει να φτάνει πάντοτε στην

70 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

καρδιά αυτού που ονοmicroάζουmicroε τέχνη Ωστόσο πιστεύω πως προκειmicroένου να συζητηθούν τα ζωτικά προβλήmicroατα της τέχνης απαιτείται πάντοτε να ξεκα-θαρίσει το ευρύτερο τοπίο Αυτή microου η πεποίθηση ενισχύεται απrsquo όσα γράφει ο microακαρίτης φίλος microου Ernst Kris ndashmicroε τον οποίο συχνά συζητούσα όλα αυτά τα ζητήmicroαταndash στο βιβλίο του Ψυχαναλυτικές αναζητήσεις στην τέχνη83

laquoΈχουmicroε πλέον συνειδητοποιήσει ότι η τέχνη δεν παράγεται σε κενό αέρος ότι όλοι οι καλλιτέχνες έχουν προδρόmicroους και πρότυπα αποτελώντας όπως και οι επιστήmicroονες microέρη microιας παράδοσης και δουλεύοντας σε συγκεκριmicroένο πάντοτε πλαίσιο προβληmicroάτων Ο βαθmicroός στον οποίο ελέγχει κανείς τα εκ-φραστικά του microέσα και η ελευθερία ndashσε ορισmicroένες τουλάχιστον περιόδουςndash να τροποποιεί αυτό το αυστηρό πλαίσιο αποτελούν προφανώς microέρος microιας περίπλο-κης κλίmicroακας microε την οποία microετράmicroε την επιτυχία Η ψυχανάλυση από την πλευρά της λίγα πράγmicroατα έχει συνεισφέρει έως τώρα στην κατανόηση αυτού του πλαισίου Η ψυχολογία του καλλιτεχνικού ύφους δεν έχει γραφτεί ακόmicroηraquo

Το κενό που επισηmicroαίνει ο Kris δεν πρόκειται φυσικά να καλυφθεί microε τα κεφάλαια που ακολουθούν Το laquoαίνιγmicroα του ύφουςraquo microπορεί να απαντηθεί microόνον από την ψυχολογία της αναπαράστασης Υπάρχουν πάντοτε οι ανεξιχνίαστες πιέσεις της microόδας και τα microυστήρια του γούστου84 Αν όmicroως θέλουmicroε κάποτε να κατανοήσουmicroε τις επιπτώσεις αυτών των παραγόντων στην αναπαράστα-ση και κατrsquo επέκταση στην τέχνη πρέπει πρώτα να αναζητήσουmicroε microια απά-ντηση στα απλούστερα ερωτήmicroατα που θέτει το σκίτσο του Αλαίν

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 67

δυνάmicroεις που έχει να αντιmicroετωπίσει ο επιστηmicroονικός νατουραλισmicroός στην τέ-χνη Μας δίνει ενδιαφέρουσες περιγραφές του οπτικού χάους που προσπαθεί να υποτάξει η τέχνη αλλά δεν αποφεύγει και αυτός κατά τη γνώmicroη microου την άρνηση να microελετήσει κάποια πειράmicroατα microε την αντικειmicroενική πραγmicroατικότη-τα όπως δεν αποφεύγει και την προσφυγή σε εξελικτικιστικές ερmicroηνείες

Τα τρία βιβλία που ανέφερα δείχνουν ότι εκκρεmicroούν κάποια προβλήmicroατα που ζητούν τις λύσεις τους Έχοντας ήδη προχωρήσει τη δουλειά microου όταν κυκλο-φόρησαν τα τρία βιβλία δεν microπορώ να ισχυριστώ πως οι κρίσεις microου για αυτά είναι ανεπηρέαστες Έτσι ή αλλιώς πιστεύω πως τα εν λόγω έργα δείχνουν ότι είναι πιεστική ανάγκη για τον ιστορικό του καλλιτεχνικού ύφους να διαβεί τα σύνορα που τον χωρίζουν από τον ψυχολόγο Ένα τέτοιο εγχείρηmicroα πιστεύω πως microπορεί να αποδώσει κάτι πολύ περισσότερο από microερικές microεmicroονωmicroένες περιπτώσεις ψυχολογικών πειραmicroάτων O ριζικός αναπροσανατολισmicroός κάθε παραδοσιακής ιδέας για τον ανθρώπινο νου δεν microπορεί να αφήσει ανεπηρέαστο τον ιστορικό της τέχνης Αυτός ο αναπροσανατολισmicroός είναι ndashέστω και έmicromicroε-σαndash φανερός στην αντιmicroετώπιση της παιδικής τέχνης από τον Arnheim κα-θώς και στις απόψεις του Ehrenzweig για την ασύνειδη αντίληψη ndash έστω και αν ο χαρακτήρας και η σηmicroασία ενός τέτοιου αναπροσανατολισmicroού συσκοτί-ζεται κάπως από την εmicromicroονή τους στις ιδέες και στην ορολογία microιας συγκε-κριmicroένης ψυχολογικής σχολής και θεωρίας Οι βασικοί όροι που χρησιmicroο- ποιούσαν microε εmicroπιστοσύνη καλλιτέχνες κριτικοί και ιστορικοί της τέχνης έχουν χάσει σε microεγάλο βαθmicroό το κύρος τους και την αξία τους Έννοιες όπως laquomicroίmicroη-ση της φύσηςraquo laquoεξιδανίκευσηraquo ή laquoαφαίρεσηraquo στηρίζονται στην παραδοχή ότι προηγούνται οι laquoαισθητηριακές εντυπώσειςraquo οι οποίες εν συνεχεία υπό-κεινται στην απαραίτητη επεξεργασία παραmicroορφώνονται ή γενικεύονται

Ο Κ Ρ Πόππερ αποκαλεί αυτές τις απόψεις laquoθεωρία του microυαλού-κουβάraquo ενός microυαλού δηλαδή όπου σωρεύονται τα laquoαισθητηριακά δεδοmicroέναraquo Έχοντας αποδείξει το αβάσιmicroο αυτής της βασικής παραδοχής στο πεδίο της επιστηmicroο-νικής microεθόδου και της θεωρίας της γνώσης ο Πόππερ επιmicroένει σε ότι αποκα-λεί laquoθεωρία του προβολέαraquo δίνοντας έmicroφαση στις δραστηριότητες του ζωντα-νού οργανισmicroού που δεν σταmicroατά ποτέ να εξετάζει και να ερευνά το περιβάλλον του73 Η γονιmicroότητα microιας τέτοιας προσέγγισης αρχίζει να γίνεται ολοένα και πιο αισθητή σε πολλούς τοmicroείς της ψυχολογίας Όσο και αν οι θεωρίες διαφέ-ρουν microεταξύ τους η έmicroφασή τους microετατοπίζεται σταθερά από τα ερεθίσmicroατα στην ανταπόκριση του οργανισmicroού ανταπόκριση που είναι αρχικά αόριστη και γενική για να γίνει σταδιακά πιο εξειδικευmicroένη και σύνθετη

68 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

laquoΗ πορεία της microάθησης είναι από το αόριστο προς το συγκεκριmicroένο και όχι από τις αισθήσεις προς την αντίληψηraquo γράφει ο J J Gibson74 Και ο L von Bertalanffy microιλώντας για τη θεωρητική βιολογία συmicroπληρώνει laquoΗ σύγχρονη έρευνα δείχνει ότι πιθανότατα υπάρχουν στην αρχή ανοργάνωτα και άmicroορφα σύνολα στο πλαίσιο των οποίων συντελείται βαθmicroιαία η διαφοροποίη-σηraquo75

Εύκολα θα microπορούσε κανείς να παραλληλίσει αυτές τις φράσεις microε τις από-ψεις του Πιαζέ για τη νοητική ανάπτυξη των παιδιών76 ή του Φρόυντ και των επιγόνων του για τη συναισθηmicroατική εξέλιξή τους77 Ακόmicroα και οι πρόσφατες microελέτες για το πώς laquomicroαθαίνουνraquo οι microηχανές δείχνουν προς την ίδια κατεύθυν-ση από το γενικό στο ειδικό78 Σε όσα ακολουθούν επιδίδοmicroαι microερικές φορές σε παρόmicroοιους παραλληλισmicroούς έστω και αν γνωρίζω τους κινδύνους που συνε-πάγονται αυτοί οι ερασιτεχνισmicroοί και το να microπαίνει κανείς laquoσε ξένα χωράφιαraquo Η προσέγγισή microου αυτή δικαιώνεται microόνο στο microέτρο που το βιβλίο microου θα αποδειχθεί χρήσιmicroο για την καθηmicroερινή δουλειά του ιστορικού της τέχνης ∆εν ήταν εύκολο να εντρυφήσω στο θέmicroα της ψευδαίσθησης χωρίς microια θεωρία της αντίληψης Σε αυτό ακριβώς το πεδίο ο τρόπος σκέψης που ανέφερα αποδεί-χθηκε εξαιρετικά χρήσιmicroος79 Το θεωρητικό microοντέλο αυτής της προσέγγισης που οι ρίζες του βρίσκονται στον Καντ διατυπώνεται microε τον πιο συστηmicroατικό και συνεκτικό τρόπο στο βιβλίο του Φ Α φον Χάγεκ Η αισθητηριακή τάξη80 Πάνω απrsquo όλα πάντως έχω επωφεληθεί από την εmicromicroονή του Πόππερ στον ρόλο της πρόβλεψης και των τεστ Στην ψυχολογία η προσέγγιση αυτή υιο-θετείται από τους Jerome S Bruner και Leo Postman που υποστηρίζουν ότι laquoόλες οι γνωστικές διεργασίες ανεξάρτητα αν παίρνουν τη microορφή αντιλήψεων σκέψεων ή ανακλήσεων αποτελούν ldquoυποθέσειςrdquo του οργανισmicroούhellip και απαι-τούν ldquoαπαντήσειςrdquo microε τη microορφή κάποιας παραπέρα εmicroπειρίας απαντήσεις που θα τις επιβεβαιώσουν ή θα τις καταρρίψουνraquo81

Σε αυτό το πλαίσιο ο Πόππερ έχει επισηmicroάνει πως οι επιβεβαιώσεις αυτών των laquoυποθέσεωνraquo δεν microπορούν παρά να είναι προσωρινές ενώ η απόρριψή τους οριστική82 ∆εν υπάρχει εποmicroένως αυστηρή διάκριση microεταξύ ψευδαίσθησης και αντίληψης Η αντίληψη χρησιmicroοποιεί όλα της τα microέσα για να ξεριζώσει τις επιβλαβείς ψευδαισθήσεις αλλά συχνά αποτυγχάνει να laquoαπορρίψειraquo microια εσφαλmicroένη υπόθεση ndash όταν λχ έχει να κάνει microε ιλουζιονιστικά έργα τέχνης

Πιστεύω βάσιmicroα πως microια τέτοια θεωρία laquoτης δοκιmicroής και του σφάλmicroατοςraquo για την αντίληψη θα microπορούσε να αποδειχθεί γόνιmicroη και για άλλους επιστη-microονικούς κλάδους εκτός από τον δικό microου αλλά δεν σκοπεύω να επιmicroείνω εδώ

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 69

ως προς αυτό Κύριο microέληmicroά microου είναι η ανάλυση της εικονοπλασίας ο τρόπος microε άλλα λόγια microε τον οποίο οι καλλιτέχνες ανακάλυψαν κάποια από αυτά τα microυστικά της όρασης microέσω laquoτης δηmicroιουργίας και της αναπαραγωγήςraquo Οι Αιγύπτιοι του Αλαίν [1] πριν microπορέσουν να δηmicroιουργήσουν microια ψευδαίσθηση της πραγmicroατικότητας έπρεπε να microάθουν όχι laquoνα αντιγράφουν ότι βλέπουνraquo αλλά να χειρίζονται κάποιους διφορούmicroενους κώδικες σηmicroείων στους οποίους οφείλουmicroε να στηριζόmicroαστε για τη σταθερή microας όραση ώσπου η εικόνα τους να γίνει ένα microε την πραγmicroατικότητα Με άλλα λόγια αντί να απαντήσουν στο δίληmicromicroα laquoκουνέλι ή πάπιαraquo έπρεπε να ανακαλύψουν το παιχνίδι laquoτελάρο ή φύσηraquo που παιζόταν microε ένα σύνολο γήινων χρωmicroάτων ικανών ndashαπό microακριά τουλάχιστονndash να καταλήξουν σε ψευδαίσθηση Καλλιτεχνικό ή όχι αυτό το παιχνίδι δεν microπορούσε παρά να είναι απόρροια πολλών διαδοχικών laquoδοκιmicroών και σφαλmicroάτωνraquo Ως πείραmicroα στο πλαίσιο microιας θεωρίας της αντίληψης η ιλουζιονιστική τέχνη παρουσιάζει ενδιαφέρον ακόmicroα και σε microια περίοδο η οποία την έχει εξοβελίσει για χάρη άλλων τρόπων έκφρασης

Με κίνδυνο να αποκαλύψω όλη την laquoπλοκήraquo από την αρχή δεν διστάζω να δηλώσω για τον βιαστικό αναγνώστη ή κριτικό ότι τα συmicroπεράσmicroατα που υπαινίσσοmicroαι εδώ εκτίθενται αναλυτικά στο Κεφάλαιο 9 του βιβλίου όπου και επανέρχονται κάποια από τα ζητήmicroατα που θίγω στην Εισαγωγή Κάθε βιβλίο που επικεντρώνεται σε ένα βασικό συmicroπέρασmicroα πρέπει να χτίζεται όπως microια αψίδα Η laquoκλείδαraquo θα είναι σαν να κρέmicroεται στον αέρα αν δεν υποστηρίζεται από τους άλλους αψιδόλιθους Όλα τα κεφάλαια αυτού του βιβλίου στρέφονται κατά κάποιον τρόπο προς το κέντρο του προβλήmicroατος αλλά και στηρίζονται από τον σκελετό του κτιρίου Τα όρια της microίmicroησης που προκύπτουν από το εκφραστικό microέσο και το laquoσχήmicroαraquo οι σχέσεις φόρmicroας και λειτουργίας στην εικονοπλασία και πάνω απrsquo όλα η σηmicroασία της συmicromicroετοχής του θεατή για τη διαλεύκανση των αmicroφισηmicroιών δικαιώνουν τελικά την τολmicroηρή πρόταση ότι η τέχνη έχει ιστορία επειδή οι ψευδαισθήσεις της τέχνης δεν είναι microόνον ο καρ-πός της ανάλυσης των φαινοmicroένων από τον καλλιτέχνη αλλά και τα απαραί-τητα εργαλεία για microια τέτοια ανάλυση Ελπίζω ότι ο αναγνώστης δεν θα κλείσει το βιβλίο σε αυτό το σηmicroείο αλλά θα microε ακολουθήσει στη δοκιmicroή και την εφαρmicroογή αυτής της προσέγγισης στη φυσιογνωmicroική έκφραση και ακό-microα παραπέρα έως τα όρια της αισθητικής αυτής της Γης της Επαγγελίας που microόνο φευγαλέα θα microπορέσει να τη δει από microακριά

Καταλαβαίνω πως οι microακροσκελείς αναφορές στις θεωρίες της αντίληψης είναι κάπως κουραστικές για τον αναγνώστη που θέλει να φτάνει πάντοτε στην

70 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

καρδιά αυτού που ονοmicroάζουmicroε τέχνη Ωστόσο πιστεύω πως προκειmicroένου να συζητηθούν τα ζωτικά προβλήmicroατα της τέχνης απαιτείται πάντοτε να ξεκα-θαρίσει το ευρύτερο τοπίο Αυτή microου η πεποίθηση ενισχύεται απrsquo όσα γράφει ο microακαρίτης φίλος microου Ernst Kris ndashmicroε τον οποίο συχνά συζητούσα όλα αυτά τα ζητήmicroαταndash στο βιβλίο του Ψυχαναλυτικές αναζητήσεις στην τέχνη83

laquoΈχουmicroε πλέον συνειδητοποιήσει ότι η τέχνη δεν παράγεται σε κενό αέρος ότι όλοι οι καλλιτέχνες έχουν προδρόmicroους και πρότυπα αποτελώντας όπως και οι επιστήmicroονες microέρη microιας παράδοσης και δουλεύοντας σε συγκεκριmicroένο πάντοτε πλαίσιο προβληmicroάτων Ο βαθmicroός στον οποίο ελέγχει κανείς τα εκ-φραστικά του microέσα και η ελευθερία ndashσε ορισmicroένες τουλάχιστον περιόδουςndash να τροποποιεί αυτό το αυστηρό πλαίσιο αποτελούν προφανώς microέρος microιας περίπλο-κης κλίmicroακας microε την οποία microετράmicroε την επιτυχία Η ψυχανάλυση από την πλευρά της λίγα πράγmicroατα έχει συνεισφέρει έως τώρα στην κατανόηση αυτού του πλαισίου Η ψυχολογία του καλλιτεχνικού ύφους δεν έχει γραφτεί ακόmicroηraquo

Το κενό που επισηmicroαίνει ο Kris δεν πρόκειται φυσικά να καλυφθεί microε τα κεφάλαια που ακολουθούν Το laquoαίνιγmicroα του ύφουςraquo microπορεί να απαντηθεί microόνον από την ψυχολογία της αναπαράστασης Υπάρχουν πάντοτε οι ανεξιχνίαστες πιέσεις της microόδας και τα microυστήρια του γούστου84 Αν όmicroως θέλουmicroε κάποτε να κατανοήσουmicroε τις επιπτώσεις αυτών των παραγόντων στην αναπαράστα-ση και κατrsquo επέκταση στην τέχνη πρέπει πρώτα να αναζητήσουmicroε microια απά-ντηση στα απλούστερα ερωτήmicroατα που θέτει το σκίτσο του Αλαίν

68 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

laquoΗ πορεία της microάθησης είναι από το αόριστο προς το συγκεκριmicroένο και όχι από τις αισθήσεις προς την αντίληψηraquo γράφει ο J J Gibson74 Και ο L von Bertalanffy microιλώντας για τη θεωρητική βιολογία συmicroπληρώνει laquoΗ σύγχρονη έρευνα δείχνει ότι πιθανότατα υπάρχουν στην αρχή ανοργάνωτα και άmicroορφα σύνολα στο πλαίσιο των οποίων συντελείται βαθmicroιαία η διαφοροποίη-σηraquo75

Εύκολα θα microπορούσε κανείς να παραλληλίσει αυτές τις φράσεις microε τις από-ψεις του Πιαζέ για τη νοητική ανάπτυξη των παιδιών76 ή του Φρόυντ και των επιγόνων του για τη συναισθηmicroατική εξέλιξή τους77 Ακόmicroα και οι πρόσφατες microελέτες για το πώς laquomicroαθαίνουνraquo οι microηχανές δείχνουν προς την ίδια κατεύθυν-ση από το γενικό στο ειδικό78 Σε όσα ακολουθούν επιδίδοmicroαι microερικές φορές σε παρόmicroοιους παραλληλισmicroούς έστω και αν γνωρίζω τους κινδύνους που συνε-πάγονται αυτοί οι ερασιτεχνισmicroοί και το να microπαίνει κανείς laquoσε ξένα χωράφιαraquo Η προσέγγισή microου αυτή δικαιώνεται microόνο στο microέτρο που το βιβλίο microου θα αποδειχθεί χρήσιmicroο για την καθηmicroερινή δουλειά του ιστορικού της τέχνης ∆εν ήταν εύκολο να εντρυφήσω στο θέmicroα της ψευδαίσθησης χωρίς microια θεωρία της αντίληψης Σε αυτό ακριβώς το πεδίο ο τρόπος σκέψης που ανέφερα αποδεί-χθηκε εξαιρετικά χρήσιmicroος79 Το θεωρητικό microοντέλο αυτής της προσέγγισης που οι ρίζες του βρίσκονται στον Καντ διατυπώνεται microε τον πιο συστηmicroατικό και συνεκτικό τρόπο στο βιβλίο του Φ Α φον Χάγεκ Η αισθητηριακή τάξη80 Πάνω απrsquo όλα πάντως έχω επωφεληθεί από την εmicromicroονή του Πόππερ στον ρόλο της πρόβλεψης και των τεστ Στην ψυχολογία η προσέγγιση αυτή υιο-θετείται από τους Jerome S Bruner και Leo Postman που υποστηρίζουν ότι laquoόλες οι γνωστικές διεργασίες ανεξάρτητα αν παίρνουν τη microορφή αντιλήψεων σκέψεων ή ανακλήσεων αποτελούν ldquoυποθέσειςrdquo του οργανισmicroούhellip και απαι-τούν ldquoαπαντήσειςrdquo microε τη microορφή κάποιας παραπέρα εmicroπειρίας απαντήσεις που θα τις επιβεβαιώσουν ή θα τις καταρρίψουνraquo81

Σε αυτό το πλαίσιο ο Πόππερ έχει επισηmicroάνει πως οι επιβεβαιώσεις αυτών των laquoυποθέσεωνraquo δεν microπορούν παρά να είναι προσωρινές ενώ η απόρριψή τους οριστική82 ∆εν υπάρχει εποmicroένως αυστηρή διάκριση microεταξύ ψευδαίσθησης και αντίληψης Η αντίληψη χρησιmicroοποιεί όλα της τα microέσα για να ξεριζώσει τις επιβλαβείς ψευδαισθήσεις αλλά συχνά αποτυγχάνει να laquoαπορρίψειraquo microια εσφαλmicroένη υπόθεση ndash όταν λχ έχει να κάνει microε ιλουζιονιστικά έργα τέχνης

Πιστεύω βάσιmicroα πως microια τέτοια θεωρία laquoτης δοκιmicroής και του σφάλmicroατοςraquo για την αντίληψη θα microπορούσε να αποδειχθεί γόνιmicroη και για άλλους επιστη-microονικούς κλάδους εκτός από τον δικό microου αλλά δεν σκοπεύω να επιmicroείνω εδώ

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 69

ως προς αυτό Κύριο microέληmicroά microου είναι η ανάλυση της εικονοπλασίας ο τρόπος microε άλλα λόγια microε τον οποίο οι καλλιτέχνες ανακάλυψαν κάποια από αυτά τα microυστικά της όρασης microέσω laquoτης δηmicroιουργίας και της αναπαραγωγήςraquo Οι Αιγύπτιοι του Αλαίν [1] πριν microπορέσουν να δηmicroιουργήσουν microια ψευδαίσθηση της πραγmicroατικότητας έπρεπε να microάθουν όχι laquoνα αντιγράφουν ότι βλέπουνraquo αλλά να χειρίζονται κάποιους διφορούmicroενους κώδικες σηmicroείων στους οποίους οφείλουmicroε να στηριζόmicroαστε για τη σταθερή microας όραση ώσπου η εικόνα τους να γίνει ένα microε την πραγmicroατικότητα Με άλλα λόγια αντί να απαντήσουν στο δίληmicromicroα laquoκουνέλι ή πάπιαraquo έπρεπε να ανακαλύψουν το παιχνίδι laquoτελάρο ή φύσηraquo που παιζόταν microε ένα σύνολο γήινων χρωmicroάτων ικανών ndashαπό microακριά τουλάχιστονndash να καταλήξουν σε ψευδαίσθηση Καλλιτεχνικό ή όχι αυτό το παιχνίδι δεν microπορούσε παρά να είναι απόρροια πολλών διαδοχικών laquoδοκιmicroών και σφαλmicroάτωνraquo Ως πείραmicroα στο πλαίσιο microιας θεωρίας της αντίληψης η ιλουζιονιστική τέχνη παρουσιάζει ενδιαφέρον ακόmicroα και σε microια περίοδο η οποία την έχει εξοβελίσει για χάρη άλλων τρόπων έκφρασης

Με κίνδυνο να αποκαλύψω όλη την laquoπλοκήraquo από την αρχή δεν διστάζω να δηλώσω για τον βιαστικό αναγνώστη ή κριτικό ότι τα συmicroπεράσmicroατα που υπαινίσσοmicroαι εδώ εκτίθενται αναλυτικά στο Κεφάλαιο 9 του βιβλίου όπου και επανέρχονται κάποια από τα ζητήmicroατα που θίγω στην Εισαγωγή Κάθε βιβλίο που επικεντρώνεται σε ένα βασικό συmicroπέρασmicroα πρέπει να χτίζεται όπως microια αψίδα Η laquoκλείδαraquo θα είναι σαν να κρέmicroεται στον αέρα αν δεν υποστηρίζεται από τους άλλους αψιδόλιθους Όλα τα κεφάλαια αυτού του βιβλίου στρέφονται κατά κάποιον τρόπο προς το κέντρο του προβλήmicroατος αλλά και στηρίζονται από τον σκελετό του κτιρίου Τα όρια της microίmicroησης που προκύπτουν από το εκφραστικό microέσο και το laquoσχήmicroαraquo οι σχέσεις φόρmicroας και λειτουργίας στην εικονοπλασία και πάνω απrsquo όλα η σηmicroασία της συmicromicroετοχής του θεατή για τη διαλεύκανση των αmicroφισηmicroιών δικαιώνουν τελικά την τολmicroηρή πρόταση ότι η τέχνη έχει ιστορία επειδή οι ψευδαισθήσεις της τέχνης δεν είναι microόνον ο καρ-πός της ανάλυσης των φαινοmicroένων από τον καλλιτέχνη αλλά και τα απαραί-τητα εργαλεία για microια τέτοια ανάλυση Ελπίζω ότι ο αναγνώστης δεν θα κλείσει το βιβλίο σε αυτό το σηmicroείο αλλά θα microε ακολουθήσει στη δοκιmicroή και την εφαρmicroογή αυτής της προσέγγισης στη φυσιογνωmicroική έκφραση και ακό-microα παραπέρα έως τα όρια της αισθητικής αυτής της Γης της Επαγγελίας που microόνο φευγαλέα θα microπορέσει να τη δει από microακριά

Καταλαβαίνω πως οι microακροσκελείς αναφορές στις θεωρίες της αντίληψης είναι κάπως κουραστικές για τον αναγνώστη που θέλει να φτάνει πάντοτε στην

70 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

καρδιά αυτού που ονοmicroάζουmicroε τέχνη Ωστόσο πιστεύω πως προκειmicroένου να συζητηθούν τα ζωτικά προβλήmicroατα της τέχνης απαιτείται πάντοτε να ξεκα-θαρίσει το ευρύτερο τοπίο Αυτή microου η πεποίθηση ενισχύεται απrsquo όσα γράφει ο microακαρίτης φίλος microου Ernst Kris ndashmicroε τον οποίο συχνά συζητούσα όλα αυτά τα ζητήmicroαταndash στο βιβλίο του Ψυχαναλυτικές αναζητήσεις στην τέχνη83

laquoΈχουmicroε πλέον συνειδητοποιήσει ότι η τέχνη δεν παράγεται σε κενό αέρος ότι όλοι οι καλλιτέχνες έχουν προδρόmicroους και πρότυπα αποτελώντας όπως και οι επιστήmicroονες microέρη microιας παράδοσης και δουλεύοντας σε συγκεκριmicroένο πάντοτε πλαίσιο προβληmicroάτων Ο βαθmicroός στον οποίο ελέγχει κανείς τα εκ-φραστικά του microέσα και η ελευθερία ndashσε ορισmicroένες τουλάχιστον περιόδουςndash να τροποποιεί αυτό το αυστηρό πλαίσιο αποτελούν προφανώς microέρος microιας περίπλο-κης κλίmicroακας microε την οποία microετράmicroε την επιτυχία Η ψυχανάλυση από την πλευρά της λίγα πράγmicroατα έχει συνεισφέρει έως τώρα στην κατανόηση αυτού του πλαισίου Η ψυχολογία του καλλιτεχνικού ύφους δεν έχει γραφτεί ακόmicroηraquo

Το κενό που επισηmicroαίνει ο Kris δεν πρόκειται φυσικά να καλυφθεί microε τα κεφάλαια που ακολουθούν Το laquoαίνιγmicroα του ύφουςraquo microπορεί να απαντηθεί microόνον από την ψυχολογία της αναπαράστασης Υπάρχουν πάντοτε οι ανεξιχνίαστες πιέσεις της microόδας και τα microυστήρια του γούστου84 Αν όmicroως θέλουmicroε κάποτε να κατανοήσουmicroε τις επιπτώσεις αυτών των παραγόντων στην αναπαράστα-ση και κατrsquo επέκταση στην τέχνη πρέπει πρώτα να αναζητήσουmicroε microια απά-ντηση στα απλούστερα ερωτήmicroατα που θέτει το σκίτσο του Αλαίν

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ laquoΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΥΦΟΥΣraquo 69

ως προς αυτό Κύριο microέληmicroά microου είναι η ανάλυση της εικονοπλασίας ο τρόπος microε άλλα λόγια microε τον οποίο οι καλλιτέχνες ανακάλυψαν κάποια από αυτά τα microυστικά της όρασης microέσω laquoτης δηmicroιουργίας και της αναπαραγωγήςraquo Οι Αιγύπτιοι του Αλαίν [1] πριν microπορέσουν να δηmicroιουργήσουν microια ψευδαίσθηση της πραγmicroατικότητας έπρεπε να microάθουν όχι laquoνα αντιγράφουν ότι βλέπουνraquo αλλά να χειρίζονται κάποιους διφορούmicroενους κώδικες σηmicroείων στους οποίους οφείλουmicroε να στηριζόmicroαστε για τη σταθερή microας όραση ώσπου η εικόνα τους να γίνει ένα microε την πραγmicroατικότητα Με άλλα λόγια αντί να απαντήσουν στο δίληmicromicroα laquoκουνέλι ή πάπιαraquo έπρεπε να ανακαλύψουν το παιχνίδι laquoτελάρο ή φύσηraquo που παιζόταν microε ένα σύνολο γήινων χρωmicroάτων ικανών ndashαπό microακριά τουλάχιστονndash να καταλήξουν σε ψευδαίσθηση Καλλιτεχνικό ή όχι αυτό το παιχνίδι δεν microπορούσε παρά να είναι απόρροια πολλών διαδοχικών laquoδοκιmicroών και σφαλmicroάτωνraquo Ως πείραmicroα στο πλαίσιο microιας θεωρίας της αντίληψης η ιλουζιονιστική τέχνη παρουσιάζει ενδιαφέρον ακόmicroα και σε microια περίοδο η οποία την έχει εξοβελίσει για χάρη άλλων τρόπων έκφρασης

Με κίνδυνο να αποκαλύψω όλη την laquoπλοκήraquo από την αρχή δεν διστάζω να δηλώσω για τον βιαστικό αναγνώστη ή κριτικό ότι τα συmicroπεράσmicroατα που υπαινίσσοmicroαι εδώ εκτίθενται αναλυτικά στο Κεφάλαιο 9 του βιβλίου όπου και επανέρχονται κάποια από τα ζητήmicroατα που θίγω στην Εισαγωγή Κάθε βιβλίο που επικεντρώνεται σε ένα βασικό συmicroπέρασmicroα πρέπει να χτίζεται όπως microια αψίδα Η laquoκλείδαraquo θα είναι σαν να κρέmicroεται στον αέρα αν δεν υποστηρίζεται από τους άλλους αψιδόλιθους Όλα τα κεφάλαια αυτού του βιβλίου στρέφονται κατά κάποιον τρόπο προς το κέντρο του προβλήmicroατος αλλά και στηρίζονται από τον σκελετό του κτιρίου Τα όρια της microίmicroησης που προκύπτουν από το εκφραστικό microέσο και το laquoσχήmicroαraquo οι σχέσεις φόρmicroας και λειτουργίας στην εικονοπλασία και πάνω απrsquo όλα η σηmicroασία της συmicromicroετοχής του θεατή για τη διαλεύκανση των αmicroφισηmicroιών δικαιώνουν τελικά την τολmicroηρή πρόταση ότι η τέχνη έχει ιστορία επειδή οι ψευδαισθήσεις της τέχνης δεν είναι microόνον ο καρ-πός της ανάλυσης των φαινοmicroένων από τον καλλιτέχνη αλλά και τα απαραί-τητα εργαλεία για microια τέτοια ανάλυση Ελπίζω ότι ο αναγνώστης δεν θα κλείσει το βιβλίο σε αυτό το σηmicroείο αλλά θα microε ακολουθήσει στη δοκιmicroή και την εφαρmicroογή αυτής της προσέγγισης στη φυσιογνωmicroική έκφραση και ακό-microα παραπέρα έως τα όρια της αισθητικής αυτής της Γης της Επαγγελίας που microόνο φευγαλέα θα microπορέσει να τη δει από microακριά

Καταλαβαίνω πως οι microακροσκελείς αναφορές στις θεωρίες της αντίληψης είναι κάπως κουραστικές για τον αναγνώστη που θέλει να φτάνει πάντοτε στην

70 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

καρδιά αυτού που ονοmicroάζουmicroε τέχνη Ωστόσο πιστεύω πως προκειmicroένου να συζητηθούν τα ζωτικά προβλήmicroατα της τέχνης απαιτείται πάντοτε να ξεκα-θαρίσει το ευρύτερο τοπίο Αυτή microου η πεποίθηση ενισχύεται απrsquo όσα γράφει ο microακαρίτης φίλος microου Ernst Kris ndashmicroε τον οποίο συχνά συζητούσα όλα αυτά τα ζητήmicroαταndash στο βιβλίο του Ψυχαναλυτικές αναζητήσεις στην τέχνη83

laquoΈχουmicroε πλέον συνειδητοποιήσει ότι η τέχνη δεν παράγεται σε κενό αέρος ότι όλοι οι καλλιτέχνες έχουν προδρόmicroους και πρότυπα αποτελώντας όπως και οι επιστήmicroονες microέρη microιας παράδοσης και δουλεύοντας σε συγκεκριmicroένο πάντοτε πλαίσιο προβληmicroάτων Ο βαθmicroός στον οποίο ελέγχει κανείς τα εκ-φραστικά του microέσα και η ελευθερία ndashσε ορισmicroένες τουλάχιστον περιόδουςndash να τροποποιεί αυτό το αυστηρό πλαίσιο αποτελούν προφανώς microέρος microιας περίπλο-κης κλίmicroακας microε την οποία microετράmicroε την επιτυχία Η ψυχανάλυση από την πλευρά της λίγα πράγmicroατα έχει συνεισφέρει έως τώρα στην κατανόηση αυτού του πλαισίου Η ψυχολογία του καλλιτεχνικού ύφους δεν έχει γραφτεί ακόmicroηraquo

Το κενό που επισηmicroαίνει ο Kris δεν πρόκειται φυσικά να καλυφθεί microε τα κεφάλαια που ακολουθούν Το laquoαίνιγmicroα του ύφουςraquo microπορεί να απαντηθεί microόνον από την ψυχολογία της αναπαράστασης Υπάρχουν πάντοτε οι ανεξιχνίαστες πιέσεις της microόδας και τα microυστήρια του γούστου84 Αν όmicroως θέλουmicroε κάποτε να κατανοήσουmicroε τις επιπτώσεις αυτών των παραγόντων στην αναπαράστα-ση και κατrsquo επέκταση στην τέχνη πρέπει πρώτα να αναζητήσουmicroε microια απά-ντηση στα απλούστερα ερωτήmicroατα που θέτει το σκίτσο του Αλαίν

70 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

καρδιά αυτού που ονοmicroάζουmicroε τέχνη Ωστόσο πιστεύω πως προκειmicroένου να συζητηθούν τα ζωτικά προβλήmicroατα της τέχνης απαιτείται πάντοτε να ξεκα-θαρίσει το ευρύτερο τοπίο Αυτή microου η πεποίθηση ενισχύεται απrsquo όσα γράφει ο microακαρίτης φίλος microου Ernst Kris ndashmicroε τον οποίο συχνά συζητούσα όλα αυτά τα ζητήmicroαταndash στο βιβλίο του Ψυχαναλυτικές αναζητήσεις στην τέχνη83

laquoΈχουmicroε πλέον συνειδητοποιήσει ότι η τέχνη δεν παράγεται σε κενό αέρος ότι όλοι οι καλλιτέχνες έχουν προδρόmicroους και πρότυπα αποτελώντας όπως και οι επιστήmicroονες microέρη microιας παράδοσης και δουλεύοντας σε συγκεκριmicroένο πάντοτε πλαίσιο προβληmicroάτων Ο βαθmicroός στον οποίο ελέγχει κανείς τα εκ-φραστικά του microέσα και η ελευθερία ndashσε ορισmicroένες τουλάχιστον περιόδουςndash να τροποποιεί αυτό το αυστηρό πλαίσιο αποτελούν προφανώς microέρος microιας περίπλο-κης κλίmicroακας microε την οποία microετράmicroε την επιτυχία Η ψυχανάλυση από την πλευρά της λίγα πράγmicroατα έχει συνεισφέρει έως τώρα στην κατανόηση αυτού του πλαισίου Η ψυχολογία του καλλιτεχνικού ύφους δεν έχει γραφτεί ακόmicroηraquo

Το κενό που επισηmicroαίνει ο Kris δεν πρόκειται φυσικά να καλυφθεί microε τα κεφάλαια που ακολουθούν Το laquoαίνιγmicroα του ύφουςraquo microπορεί να απαντηθεί microόνον από την ψυχολογία της αναπαράστασης Υπάρχουν πάντοτε οι ανεξιχνίαστες πιέσεις της microόδας και τα microυστήρια του γούστου84 Αν όmicroως θέλουmicroε κάποτε να κατανοήσουmicroε τις επιπτώσεις αυτών των παραγόντων στην αναπαράστα-ση και κατrsquo επέκταση στην τέχνη πρέπει πρώτα να αναζητήσουmicroε microια απά-ντηση στα απλούστερα ερωτήmicroατα που θέτει το σκίτσο του Αλαίν