Αι"r!«~ ••J O«~<,16 ry:. μ." -f~H.J. 1'''- .T!ι«.fAUfA: h~Υι'/~/ 1-[ A"II)It,ν f~jf.

t1rtwlv/,t~1.1. (A~ ;. ι1γ~I/))"'" (Ly.)/Τ-Μ ._~. 111'"'-'-,f7~1:.,_ν ,,"':1 ""'ίΑ.)";'"

165164

"Εμείς και οι λιβαδίτες":Τραγούδι και συμβολική τοπογραφία

της ετερότητας στη Νάξο *

3) Τον ευρύτατα εννοούμενο λόγο των ντόπιων κατοίκων γιατους ίδιους και για τους άλλους, για τον εαυτό και για το έτερο.

Παναγιώτης Πανόπουλοο

Η συνδιάρθρωση των τριών αυτών λόγων και η αναζήτη-σητων κοινών αξόνων, που τέμνουν και τους τρεις, αποτελεί τηδική μου συμβολή, η οποία επιχειρεί να προσεγγίσει μια πλευράτης οργάνωσης της ταυτότητα; και της ετερότητας στη Νάξο,Πρόθεσή μου είναι να δείξω ότι ένα σύμπλεγμα ιθαγενών συμ-βολικών αναπαραστάσεων και ταξινομήσεων, που χειρίζονταιοι κάτοικοι των ορεινών χωριών της Νάζου και ιδιαίτερα τουΦιλωτιού, όπου και πραγματοποίησα μακρόχρονη επιτόπιαέοευνα', αποτελεί το συμβολικά κυρίαρχο μοντέλο της εντοπιό-τητας στο νησί, της ταυτότητας του "αληθινού Αξιώτη". Ότι, μεάλλα λόγια, τα όσα πιστεύουν οι κάτοικοι των ορεινών χωριώντης Νάξου και τα υποστηρίζουν μέσα στα τραγούδια τους υπο-σκελίζουν τις αντιλήψε«; των υπολοίπων κατοίκων της Νάξου.Τελικά, το ζήτημα είναι ένας προβληματισμός για τη συμβολήτου τραγουδιού στη συγκρότηση και την αναπαραγωγή των ιθα-γενών αντιλήψεων για την ταυτότητα.

Στην εισήγησή μου, θα προσπαθήσω να προσεηίσω τρία δφ-φορετικά είδη λόγου, που κινούνται σε παράλληλες τροχιές καισυναπαρτίζουν έναν ευρύτερο λόγο για την ταυτότητα και τηνετερότητα στο νησί τη; Νάξου. Οι τρεις αυτοί λόγοι αποτελούνντόπιες εκδοχές και ερμηνείες των κοινωνικών σχέσεων στο νη-σί. Πιστεύω πως η παράλληλη ανάγνωσή τους παρέχει τη δυνα-τότητα για μια ευρύτερη ερμηνεία, για έναν νέο, δικό μου λόγο,που επισημαίνει τη βαρύτητα για την ντόπια κοινωνία μιας ιε-ραρχικής κοσμο-αντίληψης, μιας ντόπια; ταξινόμησης και ιε-ράρχησης του κοινωνικού πεδίου.

Πέραν της γενικής παραδοχής ότι ο εθνογράφος βρίσκε-ται συνεχώς αντιμέτωπος με το πρόβλημα της μετάφρασης καιτης ερμηνείας λόγων, εννοούμενων ως πολιτισμικώνκειμένων', αναφέρομαι εδώ .στους εξής τρεις συγκεκριμένουςλόγους:

1)Στο τραγούδι, που ως τελετουργικός λόγος αποτελεί ένα ξε-χωριστό, ιδιαίτερα σημαντικό πεδίο έκφρασης της ντόπια; κο-σμο-αντίληψης. >

2) Στο λόγο της ντόπιας ερασιτεχνικής ιστοριογραφίας και λα-ογραφίας, που καρκινοβατεί μεταξύ των ιδεολογικών επιλο-γών της ακαδημα'ίκής λαογραφίας και της ντόπιας ερμηνείαςτων φαινομένων, και

* Το κείμενο αυτό αποτελεί μια ελαφρά τοοποποιημένη εκδοχή τη; εισήγησής μου στο Διή-μερο. Για τα σχόλια και τι; υποδείξεις τους πάνω σε προγενέστερες εκδοχές αυτού του κει-μένου, ευχαριστιl) ιδιαίτερα τον Ευθύμιο Παπαταξιάρχη, την Αλεξάνδρα Μπακαλάκη καιτον Παύλο Κάβουρα. Επίσης, ευχαριστώ τους οργανωτές του Διημέρου, Ρίκα Μπενβενίστεκαι Θεόδωρο Παραδέλλη, καθώτ; και όλους όσους συμμετείχαν σ' αυτό, για τις παοατηοή-

σει; τους.

Αν υπάρχει μια τέταρτη διάσταση στο χώρο, αυτή είναι ησυμβολική, Ο χώρος συνεχώς οριοθετεί ται, αξιολογείται, κατα-νέμεται, ιεραρχείται, χαρτογραφείται. Οι άνθρωποι ασταμάτη-τα τον καλλιεργούν, τον χτίζουν, τον οικίζουν. Πρόκειται γιαμια σειρά από αλλεπάλληλε; πράξεις που έχουν και συμβολικέςδιαστάσεις και μέσω των οποίων ο χώρος αποκτά κοινωνικήυπόσταση, γίνεται ανθρώπινο δημιούργημα και εργαλείο στηνκοινωνική αλληλεπίδραση. Καθώς η άρθρωση ενός λόγου γιατην ταυτότητα στηρίζεται, υποχρεωτικά, στη διαμόρφωση μιαςιδεολογίας της ετερότητας, οι ταξινομήσεις, με το να συγκρο-τούν και να διαχειρίζονται το έτερο, οργανώνουν τις αντιλή-ψεις για τον εαυτό. Ο χώρος και η συμβολική δομή του συμβάλ-λουν καθοριστικά σε κάθε ιθαγενή ταξινόμηση.

Η θεμελιακή διάκριση της συμβολικής τοπογραφίας τηςΝάξου είναι η διάκριση ανάμεσα στα ορεινά και τα λιβάδι.α3•

166---------------------Όπως και στα άλλα νησιά των Κυκλάδων, έτσι και στη Νάξο, οιπερισσότεροι οικισμοί βρίσκονται στο εσωτερικό ·του νησιούκαι, πολλοί απ'αυτούς, σε μεγάλα υψόμετρα. Αυτό οφείλεταικυρίως σε δύο ιστορικούς λόγους: την ελονοσία και την πειρα-τεία'. Οι μόνοι οικισμο ί· που βρίσκονται κοντά στη θάλασσα,εκτός από τη Χώρα, την πρωτεύουσα, πουείναι παραθαλάσσια,είναι τα χωριά του λιβαδιού. Το λιβάδι είναι μια μεγάλη, για ταδεδομένα των Κυκλάδων, εύφορη πεδιάδα που βρίσκεται στοβορειοδυτικό μέρος του νησιού. Τα λιβαδοχώρια ή, απλά, λιβά-δια είναι το κέντρο της βασικότερης γεωργικής δραστηριότη-τας στη Νάξο, της πατατοκαλλιέργειας, καθώτ; και της σταβλι-σμένης βοοτροφίας. Στα ορεινά χωριά, οι βασικές παραγωγικέςδραστηριότητες είναι η μη σταβλισμένη αιγο-προβατοτροφίακαι η ελαιοκαλλιέργεια. Τα ορυχεία σμύριδας, που αποτελού-σανβασική πηγή εισοδήματος για τους κατοίκους των ορεινώνχωριών στο παρελθόν, έχουν πάψει να λειτουργούν σήμεραστην έκταση που λειτουογούσαν παλαιότερα. Σε ορισμένα χω-ριά, συνεχίζουν να υπάρχουν σμυριδεργάτες, οι οποίοι όμωςεπιβιώνουν στηριζόμενοι στην κρατική επιχορήγηση και όχιστην εμπορική αξία του ποοϊόντο; της εργασίας τους. Η τουρι-στική ανάπτυξη των τελευταίων δεκαετιών έχει επηοεάσει εξί-σου τα ορεινά χωριά και τα λιβαδοχώρια, από οικονομική καιδημογραφική άποψη, έχοντας σαν αποτέλεσμα μια σημαντικήαύξηση του πληθυσμού της Χώρας, του βασικού τουριστικούκέντρου στο νησί, και μια ταυτόχρονη μείωση του πληθυσμούόλων των άλλων οικισμών. Παρ'όλα αυτά, η γεωργία στα λιβά-δια και η κτηνοτοοφία στα ορεινά συνεχίζουν να αποτελούν, σεμεγάλο βαθμό, τις βασικές οικονομικές δραστηριότητες των κα-τοίκων.

κατσάνους της Ηπείρου, αποτελεί έναν μεταφορικό κώδικα μέ-σω του οποίου συλλαμβάνονται και δομούνται οι σχέσεις ανα-μεσα στα φύλα'. Σε αντίθεση με τους Σαρακατσάνους, στηνορεινή Νάξο υπάρχει μια θετική αξιολόγηση της κατσίκας καιμια αρνητική αξιολόγηση του πρόβατου ως συμβόλων. Αυτόίσως οφείλεται στη μεγαλύτερη σημασία της κατσίκας για τηνντόπια κτηνοτροφία. Οι Φιλωτίτες βοσκοί έχουν, κατά κανόνα,περισσότερα κατσίκια παρά πρόβατα στα κοπάδια τους και ηλέξη ζο σημαίνει αποκλειστικά κατσίκι στο Φιλώτι. Αν θέλεικανείς να συμπεριλάβει και τα πρόβατα, όταν αναφέρεται σταζώα του κοπαδιού, πρέπει να χρησιμοποιήσει τον πιο περιεκτι-κό όρο ζωdόβο(λ)α. Οι βοσκοί θεωρούν ότι τα ζα είναι πολύέξυπνα ζcοα, ενώ τα πρόβατα είναι χαζά. Επίσης, καθώς λένε οιίδιοι, "τα ζα tiVaL πιο αποτσιπωμέvα, τα πρόβατα είvαι πιο μα-ζεμέvα" Η λέξη αποτσιπωμένος (τοπική εκδοχή της πανελλή-νιας λέξης ξετσίπωτος) χρησιμοποιείται για να περιγράψειέναν χαρακτήρα δυναμικό, αποφασιστικό, διεκδικητίκό, πουδεν έχει τσίπα (πέτσα), λέξη που αποτελεί μεταφορά της ντοο-πής με την έννοια της συστολής. Η λέξη μαζεμένος έχει ακρι-βcος τις αντίθετε; σημασίες από τη λέξη αποτσιπωμέvος. Έναςαποτσιπωμέvος χαρακτήρας, αν και μπορεί να θεωρηθεί επι-κίνδυνο; σε ορισμένες περιπτώσεις, αξιολογείται πολύ θετικάστο χωριό. Αυτή η βασική αντίθεση ανάμεσα στα αποτσιπωμέ-να ζα και τα μαζεμένα πρόβατα αποτελεί μια βασική μεταφοράγια μια "ορεινή", θα μπορούσαμε να την πούμε, σύλληψη τωνσχέσεων ανάμεσα στους ορεινούς και τους λιβαδίτες. Λένε οιορεινοί: "Οι λιβαδίτες είναι μαζεμέvοι, αγαθοί, χαζοί, σαv ταπρόβατα, εμείς είμαστε πιο αποτσιπωμένοι"

Η κτηνοτροφία αποτελεί μία βασική πηγή, από τηνοποία αντλούνται σύμβολα και μεταφορές για την οργάνωσητων κοινωνικών στάσεων και αντιλήψεων στις ποιμενικές κοι-νωνίες. Για να φέοουμε ένα παράδειγμα από την ελληνική εθνο-γραφία, η συμβολική ταξινόμηση των ζώων του κοπαδιού,όπως την περιγράφει ο CampbeJl στο βιβλίο του για τους Σαρα-

Η συμβολική αυτή υποβάθμιση των λιβάδι των από τουςουεινού; απηχεί μία αντιπαράθεση παραγωγικών πρακτικώνκαι πολιτισμικών αξιών και αντιλήψεων. Οι Φιλωτίτε; πιστεύ-ουν ότι η σκληρότητα της ζωής στα ορεινά διαμοοφωνει ένανωτοφασιστικό και διεκδικητικό χαρακτήρα, έναν χαοακτήοαπου πρέπει συνεχώς να αγωνίζεται για να μπορέσει να επιβιώ-σει. Στις ιδιαίτερες συνθήκες και απαιτήσείς της ποιμενικής

167

168ζωής αποδίδουν οιΦιλωτίτες και την έμφαση που δίνει η ντό-πια ιδεολογία στην κλεψά, ένα σταθερό μοτίβο όλων των ποιμε-νικών κοινωνιών", Οι Φιλωτίτες πιστεύουν ότι οι λιβαδίτεςζούσαν πάντα άνετα, χωρίς μεγάλες δυσκολίες στην απόκτησητων αναγκαίων αγαθών, και ότι η τουριστική ανάπτυξη των τε-λευταίων ετών έχει ευνοήσει κυρίως τους λιβαδίτες, προσφέρο-ντάς τους άλλη μια επαγγελματική διέξοδο. Αντίθετα, στα βου-νά, η ζωή ήταν και είναι ακόμα σήμερα πολύ τραχιά. Ένας λιβα-δίτης δεν θα μπορούσε εύκολα να επιβιώσει στα ορεινά, όπουαπαιτείται να είναι κανείς αποτσιπωμένος, ικανός στην κλεψά,για να μπορέσει να αντέξει στην ανταγωνιστικότητα των παρα-γωγικών σχέσεων της κτηνοτροφίας.

Χραμάκι απεραθίτικο,στον αργαλειό φαμένο,για προίκα φυλαγμένο.Σε σπίτι λιβαδίτικο,για γάμο στολισμένο,σ' αντίκρυσα στρωμένο.

Σάντίκρυσα και δάκρυσακι έφερα στο μυαλό μουτην πείνα σου χωριό μου[κι είπα να μην το σώσειτο σπίτι να σε λειώσει).Ποια μάνα Απεραθίτισσασε πούλησε να πάρειφασόλια και κριθάρι;

Κατά τους ορεινούς, οι λιβαδίτες όχι μόνο δεν έχουν τηδυνατότητα να αναπτύξουν μια δυναμική στάση απέναντι στηζωή, αλλά και αναδεικνύουν έναν υποδεέστερο, κατώτερο χα-ρακτήρα, σε κρίσιμες περιόδους της ζωής στο νησί. Σε μια τέ-τοια περίπτωση, κατά τη διάρκεια της ιταλο- γερμανικής κατο-χής στη Νάξο, όταν η πείνα ξεκλήριζε τα ορεινά χωριά, η αντί-θεση ανάμεσα στους ορεινούς και τους λιβαδίτες πήρε μεγάλεςδιαστάσεις. Οι λιβαδίτες εκμεταλλεύτηκαν τη δυστυχία τωνορεινών κάνοντας μαύρη αγορά, ενώ οι ορεινοί έκαναν κλεψιέςκαι αοπαγέ; σε μεγάλη έκταση ενάντια στους λιβαδίτες. Αυτή ηαντίθεση έχει αποτυπωθεί σε διάφορα τραγούδια των ορεινώνχωριών. Τα τραγούδια αυτά, αποτελώντας δημιούργημα τωνορεινών, παρακάμπτουν το θέμα της εκμετάλλευσης των λιβα-δι τών από τους ορεινούς, ενώ, αντίθετα, τονίζουν τις αρνητικέςδιαστάσεις αυτής της σχέσης για τους ίδιους τους ορεινούς. Τογνωστότερο απ'αυτά είναι το τραγούδι "χραμάκι απεραθίτικο".Πρόκειται για ένα από τα γνωστότερα ναξιώτικα τραγούδια,που πρωτοτραγουδήθηκε κατά τη διάρκεια της κατοχής στη Νά-ξο. Ο σκοπός πάνω στον οποίο τραγουδήθηκε δεν ήταν πρωτό-τυπος. Αντίθετα, χρησιμοποιήθηκε η μουσική ενός τραγουδιούτης Σοφίας Βέμπο, πολύ δημοφιλούς σε όλη την Ελλάδα κατάτη διάρκεια του πολέμου'. Σας διαβάζω τα λόγια του τραγουδι-ού:

Χράμι που σε κεντoύ~ανετ Απεραθιού λουλούδια,δροσάτα κοπελλούδια,όσα τραγούδια σού 'πανε,κλάμματα γί ναν τ(ίJραστης συφοράς την ώρα.

Μ' ας σ' έχουν κι ας σεχαίρονταιτης φτώχιας οι αγιογδ'υτες,οι κριθαροψωμίτες[όλοι οι μαυραγορίτες (ή)οι χοιρολιβαδί τες).Καινούριες μέρεςέρχονταικ' η κάθε μια θα κάμειτης Λευτεριάς το χράμι.

[Μέσα σε αγκύλες σημειώνω τις παραλλαγές του τραγουδιού]

169

170Οι παραλλαγές που επεκράτησαν μέσω της προφορικής

διάδοσης και κυκλοφορίας του τραγουδιού δείχνουν το βαθμότης αντιπαράθεσης και της σύγκρουσης ανάμεσα στις δύο ομά-δες. Αντίστοιχα τραγούδια δημιουργήθηκαν και σε άλλα χωριάτης ορεινής Νάξου. Σ'ένα τέτοιο μεγάλο αφηγηματικό τοαγούδι(ριμάτα) από την Κόρωνο διαβάζουμε μεταξύ άλλων'.

\.1>-,

Γυρίζαμε εις τα χωριά πριν να εξαΥτληθούμενκαι δίναμεν τα είδη μας για να συΥτηρηθοιίμεν.Ελπίζαμεν ο πόλεμος σϋντοαα πως θα λήξεικαι ο καθείς μας έδινε ό, τι είχε για να ζήσει.Γυρίζαμε εις τα χωριά Μέλανες, Γαλανάδο,Τρίποδες και ΑΥερσανί, ΤραΥαία και Γλυνάδο.Οπως εις την οδό Ερμού μέσα εις την Αθήναήτανε και τα είδη μας μες τα χωριά εκεί να.Κοστούμι προπολεμικόν αξίας δυο χιλιάδωνδέκα οκάδες όσπρια το 'παιρναν στο Γλιινάδο.

Η οικονομία της Κοοώνου, στα χρόνια πριν από τον πόλε-μο, στηριζόταν κατά μέγα μέρος στην εκμετάλλευση των τοπι-κών ορυχείων σμίιριδας. Με την ιταλική κατοχή του νησιού, οικάτοικοι της Κορώνου βρέθηκαν σε πολύ δύσκολη θέση καιαναγκάστηκαν να πουλήσουν ό,ΤΙ είχαν στα χωριά που κάτι εί-χαν να τους προσφέρουν για να τοαφούν, και κυρίως στα λιβά-δια.

Το 1990, ο απεραθίτης δημοσιογράφος Μιχάλης Γοα-τσίας δημοσίευσε στο περιοδικό "Κυκλαδικά θέματα" μια προ-σωπική μαρτυρία σχετική με τη δημιουργία και τη λειτουργίατου τραγουδιού "χραμάκι απεραθίτικο". Ο πλήρης τίτλος αυ-τού του δημοσιεύματος είναι:"Τ' "απεραθίτικο χραμάκι": Ηαληθινή ιστορία ενός απελευθερωτικού τραγουδιού του Ναζιώ-τη ποιητή Νικ. Β. Σφυρόερα, που γράφηκε στα μέσα της Κατο-χής, τραγουδήθηκε τα δύσκολα εκείνα χρόνια, πολύ τα πρώταχρόνια μετά την απελευθέρωση και τραγουδιέται ακόμη και σή-μερα". Σχετικά με τη λειτουργία του τοαγουδιού στα αρχικά

.;j

του συμφραζόμενα, ο Μιχάλη; Γρατσίας σημειώνει: "... Απένα-ντί μας σε ένα άλλο τραπέζι [στην ταβέρνα της Διφράγκας, μη-τέρας του συγγοαφέα, στη Χώρα της Νάξου] ήρθε και κάθισεμια παρέα με τέσσερις γεωργούς από χωριό του Λιβαδιού. Πα-ρήγγειλαν κι εκείνοι τα κατοσταράκια τους κι ενώ κουβέντια-ζαν μεταξύ τους, άρχισαν να παρακολουθούν κι εμάς τους γνω-στούς τους, που με ιδιαίτερο κέφι σιγοτραγουδούσαμε επανει-λημμένα ένα άγνωστο γι 'αυτούς τραγούδι. Στην αρχή δεν κατα-λάβαιναν τα λόγια και τη σημασία των στίχων του τραγουδιούμας. Όταν όμως κατάλαβαν και συνειδητοποίησαν τη σημασίατους, άλλαξαν όψεις, θύμωσαν και σηκώθηκαν να φύγουν.Εμείς τότε πιο έντονα, προκλητικά και με πείσμα συνεχίσαμε τοτραγούδι μας. Εδώ θα πρέπει να τονίσω, πως κι οι τρεις μας τό-τε είμαστε νέοι 23-28 χρόνων. Η προκλητικότητά μας δικαιολο-γημένα εξοργίζει τους χωρικούς, ένας από τους οποίους ανα-ποδογυρίζει το τραπέζι που κάθονταν προηγούμενα βρίζοντάςμας. Η Διφρό.γκα, η πραγματική εκείνη αγωνίστρια και μάναόλων μας, μπήκε στη μέση κι έκανε ότι μπορούσε να δικαιολο-γήσει τη σημασία του τραγουδιού κι εμάς σαν νέους, να ηρεμή-σει τους Λιβαδίτες γεωργού; πελάτες της και να λήξει η παρε-ξήγηση, πριν μας πάρουν χαμπάρι οι Ιταλοί κάραμπινιέροιμιας περιπολίας που εμφανίστηκαν στην παραλία λίγο πιο κά-τω απ'την ταβέρνα".

Όπως προανέφερα, στην κοσμο-αντίληψη των ορεινών,οι όποιες τρομοκρατικές πράξεις τους ενάντια στους λιβαδίτεςκατά τη διό.ρκεια της κατοχής (αρπαγές, κλεψιές) προβάλλο-νται σαν αναγκαίο κακό ("μας έσπρωχνε η πείνα"). Στην προ-φορικιΊ τους λογοτεχνία, αυτό που τονίζουν είναι η εκμετάλ-λευσή τους από τους λιβαδίτες. Κατά τον Γρατσία (1990), η ευ"ρύτατη διάδοση και επιτυχία του τραγουδιού "χραμάκι απερα-θίτικο" βασίζεται στο ότι, πάνω απ'όλα, ήταν ένα "απελευθερω-τικό τοαγούδι". Γοάφει: "Γι.'αυτούι; τους λόγους το 'Άπεραθί-τικο χραμάκι" και συγκίνησε και αγαπήθηκε απ'όλους τους Να-ξιώτες όλων γενικά των χωριών, αλλά και τραγουδήθηκε ακό-μα και από 'κείΥους που το είχαν αγοράσει "'[Η υπογράμμιση

171ΙΙΙ!!ΙιΙ~~ιΙιΙ,Ι~lΙι

ΙΙ,

172είναι δική μου].

Ο Γρατσίας, όπως βλέπουμε, στην τελική αποτίμησή τουγια τους λόγους της ευρύτατης διάδοσης του τραγουδιού σεολόκληρη τη Νάξο, παρακάμπτει την αντίθεση, που είναι το βα-σικό θέμα του τραγουδιού, και προτείνει τον "απελευθερωτικό"χαρακτήρα του, ως αιτιολογικό της επιτυχίας του.

Η μουσική και το τοαγούδι στη Νάξο είναι δοαστηοιότη-τες που εστιάζονται στα ορεινά χωριά. Ιδιαίτερα ο τραγουδι-στικός αυτοσχεδιασμός είναι μια μορφή τελεστικού λόγου, ένααπό τα βασικά χαρακτηριστικά του οποίου, η ετοιμολογία, συ-σχετίζεται στην κοσμο-αντίληψη των ορεινών με την ιδιαίτερηικανότητά τους να απαντούν, καθώς λένε οι ίδιοι, στις δυσκο-λίες της καθημερινής ζωής με αυτοσχεδιαστική ικανότητα. Οιλιβαδίτες αναγνωρίζουν το μονοπώλιο του τραγουδιού στουςορεινούς. Ηποσμο-αντίληψη των ορεινών στηρίζεται κατά μέ-γα μέρος στην αποκλειστική χρήση αυτού του δημιουργικού μέ-σου έκφρασης, του αυτοσχέδιου λαϊκού τραγουδιού. Κατέχο-ντας το μονοπώλιο του τελετουργικού λόγου, οι ορεινοί παρά-γουν και διαχειρίζονται την ιδεολογία της εντοπιότητας γιαολόκληρη τηΝάξο. Αυτοί είναι οι πραγματικοί Αξιώτεςκαι όχιοι λιβαδίτεξ. Και δεν είναι βέβαια τυχαία η απουσία ενός ντόπι-ου γενικού περιγραφικού όρου για τους ορεινούς, με τόσο ευ-ρεία χρήση, αντίστοιχου με τον όρο λιβαδίτες. Η συμβολική το-πογραφία της Νάξου, ο κυρίαρχος λόγος για την εντόπια ταυ-τότητα, έχει μια ξεκάθαρη πηγή προέλευσης και μια σαφή ιε-ραρχική δομή και κατεύθυνση από τα ορεινά στα λιβάδια, απόπάνω προς τα κάτω", Σ' αυτήν τη συμβολική δομή, οι ορεινοί κυ-ριαρχούν, και μέσω των ιδεολογικών τους μορφών, όπως είναιτο τραγούδι, νομιμοποιούν αυτήν την κυριαρχία τους.

Η προσέγγισή μου φαίνεται ίσως μονόπλευρη και στατι-κή, εφ'όσον παρουσιάζει αποκλειστικά την κοσμο-αντίληψητων ορεινών, χωρίς να αναζητά κάποιους πιθανούς εναλλακτι-κούς λόγους τη; εντοπιότηταξ, που να έχουν διαφορετική προ-

,)

;\

ί,;\

Ι

έλευση.Αυτό αληθεύει μόνο εν μέρει. Κατ' αρχήν, η κοσμο-αντί-ληψη των ορεινών με απασχολεί περισσότερο, καθώς ασχολού-μαι κυρίως με την ανάλυση της ταυτότητας στα ορεινά χωριά.Σε ένα δεύτερο επίπεδο, όμως, οι λόγοι των ορεινών για τηνεντοπιότητα δεν περιορίζονται στα ορεινά χωριά, αλλά διαχέο-νται και στα λιβάδια, υιοθετούνται και από τους λιβαδίτες, καιγίνονται κυρίαρχοι. Τους ανιχνεύει, δηλαδή, κανείς στις στά-σεις, τις αντιλήψεις και τα λόγια όλων των κατοίκων της Νά-ξου, ορεινών και λιβαδιτών. Δεν αμφιβάλλω ότι οι λιβαδίτεςαρθρώνουν έναν εναλλακτικό λόγο για την ταυτότητα και τηνεντοπιότητα. Ενας τέτοιο; λόγος πιθανόν να λειτουργεί υπό-γεια και κριτικά, να ανήκει στην κατηγορία αυτών των ιδεολο-γικών μοντέλων που, στην ανθρωπολογία, ονομάζουμε "άφω-να?". Σε καμιά περίπτωση όμως δεν θα μπορούσαμε να τον χα-ρακτηρίσουμε κυρίαρχο.

Σε ό,τι αφορά τη στατικότητα του μοντέλου, θα ήθελα ναεπισημάνω τα εξής: Η κυρίαρχη κοσμο-αντιληψη των ορεινώνδεν είναι στάσιμη αλλά μετασχηματίζεται ενσωματώνονταςολοένα νέες εικόνες, σύμβολα και αντιλήψεις. Έτσι, με την εμ-φάνιση του τουρισμού στην τοπική κοινωνία, τα ορεινά χωριάυιοθέτησαν αμέσως την εικόνα της αυθεντικότητας και της γνη-σιότητας που τους αποδόθηκε, και εν μέρει την κατασκεύασαν.Μ' αυτόν τον τρόπο, συνέχισαν και κάτω από τις νέες οικονομι-κές και κοινωνικές συνθήκες να κυριαρχούν συμβολικά στο χώ-ρο, αντιπαραθέτοντας μια παρακαταθήκη αυθεντικής ναξιώτι-κης παράδοσης στην υποτιθέμενη αλλοίωση και τον εκφυλισμότων ηθών και των εθίμων στα λιβαδοχώρια. Σε έναν βαθμό, αυ-τή η νεότερη συμβολική αντιπαράθεση, ανάμεσα στο απομονω-μένο/ παραδοσιακό, από τη μια μεριά, και το ανοιχτό σε επι-δράσεις/ αλλοιωμένο, από την άλλη, φαίνεται να νομιμοποιείκαι τη μονοπώλησητηςμουσικής και του τραγουδιού απο τουςορεινούς, καθώς οι ορεινοί, ευρισκόμενοι πιο κοντά στην πα-ράδοση, θεωρούνται οι πλέον κατάλληλοι να διαχειρίζονταικαι τις μουσικές παραδόσεις στο νησί. Ενα διευρυμένο ιδεολο-γικό σύστημα, που οργανώνει την ταυτότητα πάνω στη βάση

173

1·74αντιλήψεων για το γνήσιο, το αυθεντικό, το παραδοσιακό, τομη μεταλλασσόμενο, αποτελεί την έδρα των συμβολικών αντι-παραθέσεων που εξετάζουμε. Μέσα σ'αυτό το πλαίσιο, οι λιβα-δί τες βρίσκονται συμπιεσμένοι ανάμεσα σε δύο δυνάμεις, τηνκυρίαρχη ιδεολογία της παράδοσης, με όσα αυτή συνεπάγεται,από τη μια μεριά, και την επέκταση της τουριστικής δραστηριό-τηταξ, από την άλλη. Οι νέοι οικονομικοί και ιδεολογικοί όροιπου εισάγει ο τουρισμός στο νησί φαίνεται να ενδυναμώνουντην κόσμο-αντίληψη των ορεινών και, ταυτόχρονα, να αποδυ-ναμώνουν συμβολικά ακόμα περισσότερο τους λιβαδίτες.

Σημειώσειςι Βλ. Geertz 1973.2 Η επιτόπια έρευνα, πάνω στην οποία βασίστηκε αυτό το κείμε-νο, πραγματοποιήθηκε από το Μάρτιο του ]992 έως το Δεκέμ-βριο του 1993 στο Φιλώτι της Νάξου και χρηματοδοτήθηκε, κα-τά ένα μέρος, από μία υποτροφία του Πανεπιστημίου Αιγαίου(Ε.Μ.Υ.).3 Πρβλ. Stewart 1991: 22-5.4 Για μια συνολική προσέγγιση του φαινομένου στο χώρο τηςΜεσογείου βλ. Braudel1991.5 Βλ. CarnpbeI11964.6 Βλ. Herzfeld 1985.7Βλ. Γρατσίας 1990.8 Αναδημοσιεύεται στο Κεφαλληνιάδης 1992α. Για περισσότερατραγούδια πάνω σ' αυτό το θέμα, βλ. Κεφαλληνιάδης 1992β.9 Πρβλ. Heγzt'eld 1985.10 Βλ. Ardener 1975.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ

Γρατσίας, Μιχάλης Ηλ. 1990, "Τ' "απεραθίτικο χραμά-κι": Η αληθινή ιστορία ενός απελευθερωτικού τραγουδιού τουΝαξιώτη ποιητή Νικ. Β. Σφυρόερα, που γράφηκε στα μέσα τηςΚατοχής, τραγουδήθηκε τα δύσκολα εκείνα χρόνια, πολύ ταπρώτα χρόνια μετά την απελευθέρωση και τραγουδιέται ακόμη

l'-ι"Ι

~

;

:~ιi1,

ι.~

και σήμερα", Κυκλαδικά Θέματα, Τόμος 6, Τεύχος 34.

Κεφαλληνιάδης, Ν.Α. 1992α, "Το χρονικό της πείναςστην Κόρωνο στην Κατοχή (Προδημοσίευση)", Ναξιακά, Τεύ-χος 30-3]: 36-9.

Κεφαλληνιάδης, Ν.Α. 1992β, Η λαϊκή μούσα στους εθνι-κούς πολέμους μας: Ντοκουμέντα, Αθήνα: Εκδόσεις Φιλιππό-τη.

Αττίειιει, Edwin. 1975, "Beliefand the PIΌblem ofWolnen", Ιη Perceivil1g Women, S. Ardener, ed., ρρ. 1-27.London: Malaby Ρτεεε.

Braudel, FeInand. 1991, Η Μεσόγειος και ο μεσογειακόςκόσμος την εποχή του Φιλίππου Β' της Ισπανίας. Τόμος Α '; Ορόλος του περίγυρου, Μετάφραση: ΚλαΙρη Μιτσοτάκη. Αθήνα:Μορφωτικό Ιδρυμα Εθνικής Τραπέζης.

Campbell, J.K. 1964, Honour, FamjJy, and Patronage: ΑStudy of Instjtutjons and Mora/ Va/ues jn a Greek MountainCommunjty, New Υοικ aηd Oxford: Oxford University Press.

Geertz, CΙifford. 1973, The Interpretation of CuItures,New Υοτκ: Basic Books.

Heγzfeld, Michael. 1985, ThePoetics of Manhood: Contestand Identjty jn a CTetan Mountain Vjl1age, Princeton, N.J.:Ρτίικειοη UniveIsity PIess.

StewaIt, ChaΓΙes. 1991, Demons and the Devil; MoraJImagjnatjon jnModern Greek Cu/ture, Ρτίικετοα, N.J.: PrincetonUniveΓsity Ρτεεε,

175