Η στάση του βυζαντινού λογίου Δημητρίου Κυδώνη έναντι...

Άννα Κόλτσιου-Νικήτα Αναπλ Καθηγήτρια ΑΠΘ

Η ΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΥ ΛΟΓΙΟΥ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΚΥΔΩΝΗ

ΕΝΑΝΤΙ ΤΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΥ ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΠΑΛΑΜΑ1

Η θεολογία του αγίου Γρηγορίου Παλαμά οδήγησε σε έντονες θεολογικές αντιπαραθέσεις και έριδες που διήρεσαν τους βυζαντινούς σε δύο αντιμαχόμενες πλευρές στους οπαδούς και στους αντιπάλους του Παλαμά2 Σε έναν ονομαστικό κατάλογο αντιπαλαμιτών που παραδίδεται σε χειρόγραφο του 14ου αιώνα μεταξύ των άλλων συμπεριλαμβάνονται και οι αδελφοί Πρόχορος και Δημήτριος Κυδώνης3

Οι δύο αδελφοί γεννήθηκαν στη Θεσσαλονίκη και κατάγονταν από ευγενική οικογένεια Γνωστός για τις αντιπαλαμικές του θέσεις είναι κυρίως ο νεότερος αδελφός ο

1 Το άρθρο αποτελεί επεξεργασμένη και βελτιωμένη μορφή

ανακοίνωσης η οποία παρουσιάστηκε στο θεολογικό Συνέδριο της Ιεράς Μητροπόλεως Θεσσαλονίκης με θέμα laquoΕις μνήμην του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά Αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκηςraquo Θεσσαλονίκη 12-13 Μαρτίου 2011

2 Βλ ενδεικτικά Ν Χ Ιωαννίδη laquoΟι φίλοι και οι συνεργάτες του Αγίου Γρηγορίου Παλαμάraquo Πρακτικά θεολογικού Συνεδρίου εις μνήμην του εν αγίοις πατρός ημών Γρηγορίου αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης του Παλαμά (12-14 Νοεμβρίου 1984) Θεσσαλονίκη 1986 σελ 544-571 και Χ Σωτηροπούλου laquoΟι πολέμιοι του Αγίου Γρηγορίου Παλαμάraquo στο Πρακτικά θεολογικού Συνεδρίου εις μνήμην του εν αγίοις πατρός ημών Γρηγορίου αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης του Παλαμά (12-14 Νοεμβρίου 1984) Θεσσαλονίκη 1986 σελ 573-591

3 Βλ G Mercati Notizie di Procoro e Dimitrio Cidone Manuele Caleca e Teodoro Meliteniota ed altri appunti per la storia della teologia e della litteratura bizantina del secolo xiv (Studi e Testi 56) Cittagrave del Vaticano 1931 σ 223 μια μελέτη που παρέχει πολύτιμα στοιχεία τα οποία προέρχονται από τα ίδια τα χειρόγραφα

ΑΝΝΑ ΚΟΛΤΣΙΟΥ-ΝΙΚΗΤΑ

119

Πρόχορος Κυδώνης4 Ο Πρόχορος επηρεασμένος από τη διδασκαλία του Θωμά Ακινάτη και την τριαδολογία του Αυγουστίνου και στηριγμένος σε μια καθαρά αριστοτελική συλλογιστική καθώς και τη διαλεκτική μέθοδο θεωρούσε τη φιλοσοφική οδό ως τη μόνη που μπορεί να οδηγήσει στο θείο και στο φως της αληθείας Ως εκ τούτου απέρριπτε αφού δεν μπορούσε να βιώσει τη χαρισματική θεολογία του Παλαμά Μετά από έγγραφες καταγγελίες ο πατριάρχης τον κάλεσε στην Κωνσταντινούπολη όπου όμως ο Πρόχορος αρνήθηκε την κατηγορία ότι laquoπαραδογματίζειraquo και θεώρησε τις εναντίον του κατηγορίες αποτέλεσμα φθόνου και συκοφαντίας Μάλιστα επιχείρησε να τεκμηριώσει τις θεολογικές του αντιθέσεις έναντι της διδασκαλίας του Παλαμά και των οπαδών του με το βασικό θεωρητικό του σύγγραμμα Περί ουσίας και ενεργείας5 Τελικά με τον Συνοδικό Τόμο του 1368 καταδικάστηκε για τις αιρετικές-αντιπαλαμικές θέσεις του και λίγο αργότερα απεβίωσε

Ο Δημήτριος Κυδώνης γεννημένος το έτος 13278 -ήταν 32

ετών όταν πέθανε ο Παλαμάς- μετά το κίνημα των Ζηλωτών εγκαταστάθηκε στην Κωνσταντινούπολη όπου ως μεσάζων του

4 Αναλυτικά για τη ζωή του Προχόρου βλ στον FTinnefeld

Demetrios Kydones Briefe I (Bibliothek der Christlichen Literatur 12) Stuttgart 1981 σελ 237-41 Επίσης H Hunger Prochoros Cydones Uumlberstzungen von acht Briefen des Hl Augustinus (Wiener Studien Reihe 9) Wien 1984 σελ 9-11

5 To έργο συναπαρτίζουν έξι βιβλία Στη χειρόγραφη παράδοση δεν σώζεται το όνομα του συγγραφέα εκτός από το τελευταίο βιβλίο της πραγματείας που αποδίδεται στον Πρόχορο Ωστόσο ολόκληρο το έργο σώζεται στον Μαρκιανό κώδικα 155 στον οποίο υπάρχει μια σημείωση του Βησσαρίωνα που αποδίδει σαφώς το έργο στον Πρόχορο laquoΤοῦ Προχόρου πραγματεία ἀρίστη εἰς τὸ περὶ οὐσίας καὶ ἐνεργείας ζήτημαraquo βλMercati όπ σελ 2 και σημ 2 Εκτενή αποσπάσματα του έργου παρατίθενται στο συνοδικό Τόμο βλ A Rigo laquoIl monte Athos e la controversia palamitica dal Concilio del 1351 al tomo sinodale del 1368 Ciacomo Tricanas Procoro Cidone e Filoteo Kokkinosraquo στο A Rigo (επιμ) Gregorio Palamas e oltre Studi e documenti sulle controversie teologiche del xiv secolo Bizantino Φλωρεντία 2004 σελ 1-177


120

αυτοκράτορα ανέπτυξε πολύπλευρη και πολυσήμαντη δραστηριότητα6 Πρωτοστάτησε στη φιλενωτική κίνηση της εποχής του και ασπάστηκε τον Καθολικισμό Στα πλαίσια αυτά και με στόχο να καταστήσει γνωστή στην Ανατολή τη θεολογική σκέψη της Δύσης στράφηκε στη μετάφραση δυτικών θεολογικών έργων κυρίως του Αυγουστίνου και του Θωμά Ακινάτη και αναδείχθηκε ο πλέον παραγωγικός βυζαντινός μεταφραστής7

Ο πρωτότυπος θεολογικός λόγος του Δημητρίου Κυδώνη δεν θεωρήθηκε ιδιαίτερα αξιοπρόσεκτος Για το λόγο αυτό προσείλκυσε το ερευνητικό ενδιαφέρον περισσότερο των φιλολόγων ως μεταφραστής και πολύ λιγότερο των θεολόγων8

6 Για τον Δημήτριο βλ στον FTinnefeld Demetrios Kydones Briefe I (Bibliothek der Christlichen Literatur 12) Stuttgart 1981 σελ 4-61 και Αν Κόλτσιου-Νικήτα Δημητρίου Κυδώνη Mετάφραση του ψευδοαυγουστινείου Soliloquia (Τὶ ἂν εἴποι ψυχὴ μόνη πρὸς μόνον τὸν θεόν) Corpus Philosophorum Medii Aevi Philosophi Byzantini 11 Ακαδημία Αθηνών Αθήναι 2005 σελ 13 -41 Σημαντικές είναι οι αυτογραφικές πληροφορίες που παρέχει στο έργο του ο ίδιος ο Δημήτριος βλ F Kianka ldquoThe Apology of Demetrius Cydones A Fourteenth-Century Autobiographical Sourcerdquo στο Byz St 7(1980) 51-71 Για την πολιτική του δραστηριότητα βλ F Kianka ldquoByzantine-Raral Dirlomacy The Role of Demetrius Cydonesrdquo IHR 7(1985) 175-213 και του ιδίου ldquo Demetrius Cydones and Thomas Aquinasrdquo Byzantion 52 (1982) 264-286 Επίσης βλ Στ Παπαδόπουλος Ελληνικαί μεταφράσεις θωμιστικών έργων Θωμισταί και αντιθωμισταί εν Βυζαντίω (Βιβλιοθήκη Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας 47) Αθήνα 1967 Λ Μπενάκης laquoΗ παρουσία του Θωμά Ακινάτη στο Βυζάντιο Η νεώτερη έρευνα για τους οπαδούς και τους αντιπάλους της Σχολαστικής στην Ελληνική Ανατολήraquo laquoΖῶ δὲ οὐκέτι ἐγώ ζεῖ δὲ ἐν ἐμοὶ Χριστόςraquo Αφιέρωμα στον αρχιεπίσκοπο Δημήτριο Αθήνα 2002 σελ 627-640

7 Για τη μεταφραστική δραστηριότητα του Δημητρίου βλ A Glycofrydi-Leontsini ldquoDemetrius Cydones as a Translator of Latin Textsrdquo στο Ch Dendrinos J Harris E Harvalia-Crook J Herrin (εκδ) Porphyrogenita Essays on the History and Literature of Byzantium and the Latin East in Honour of Julian Chrysostomides Aldershot 2003 σ 175-185 και Άν Κόλτσιου-Νικήτα Δημητρίου Κυδώνη μετάφραση του ψευδαυγουστινείου Soliloquia όπ σ 33-41

8 Το ερευνητικό ενδιαφέρον όσον αφορά το έργο του Δημητρίου

Κυδώνη εστιάζεται πρωτίστως στη φιλολογική και ιστορική προσέγγιση δηλαδή την έκδοση και αποτίμηση των μεταφράσεών του και την άντληση


121

Ένα πρόσωπο όμως με έντονη πολιτική δραστηριότητα όπως ο Δημήτριος δεν ήταν δυνατόν να παραμείνει αμέτοχο στις θεολογικές αντιπαραθέσεις της εποχής του και κατά συνέπεια να μην διατυπώσει άποψη για τη διδασκαλία του Παλαμά Πράγματι από τη μελέτη των έργων του προκύπτει ότι ο Δημήτριος μπορεί να μην χαρακτηρίζεται όπως ο αδελφός του Πρόχορος για την προσπάθεια μιας συστηματικής και φιλοσοφικά-θεολογικά κατοχυρωμένης αντιμετώπισης της παλαμικής θεολογίας ωστόσο σαφώς τηρεί συγκεκριμένη στάση Αυτό το ενδιαφέρον του για τη διδασκαλία του Παλαμά και τους οπαδούς της φαίνεται να σχετίζεται πρωτίστως με την περιπέτεια του αδελφού του Προχόρου και κατά δεύτερο λόγο με την ιδεολογική του διάσταση με τον αυτοκράτορα και τις επιπτώσεις που είχε η θετική έναντι των παλαμιτών στάση του Καντακουζηνού στον ίδιο τον Δημήτριο9

Στη συνέχεια θα επιχειρήσουμε να σκιαγραφήσουμε τη στάση του Δημητρίου Κυδώνη έναντι του αγίου Γρηγορίου Παλαμά και της διδασκαλίας του όπως η στάση αυτή διαφαίνεται μέσα από τα κείμενά του10 Κρίθηκε επιβεβλημένο μεθοδολογικά να διακρίνουμε τα κείμενα σε δύο ομάδες

ποικίλων πληροφοριών ιστορικής φύσεως Όσον αφορά τη θεολογική (και φιλοσοφική) του σκέψη εκτιμάται γενικά ότι ο βαθμός πρωτοτυπίας είναι μικρός γεγονός που οφείλεται πρωτίστως στο ότι συχνά ο ίδιος προτάσσει την πολιτική έναντι της θεολογικής διάστασης βλ Π Κ Χρήστου Πατέρες και θεολόγοι του χριστιανισμού τ 2 Θεσσαλονίκη 1971 σελ 68

9 Στην έρευνα έχει επισημανθεί ο πρώτος λόγος ενώ δεν φαίνεται να

συνυπολογίζεται ο δεύτερος βλ N Russell ldquoPalamism and the Circle of Demetrius Cydonesrdquo όπ σελ153-4 Η αρνητική θέση του Δημητρίου έναντι των παλαμιτών εκτιμάται ότι πιθανόν εκδηλώθηκε αρκετά νωρίς βλ Ph Demetracopoulos ldquoDemetrius Kydonesrsquo translation of the Summa theologicardquo στο Akten XVI Intrnationaler Byzantinistenkongress Βιένη 4-9 Οκτωβρ 1981 Βιένη 1982 τ ΙΙ σ 311-319

10 Μια προσέγγιση της στάσης των δύο αδελφών έναντι του

Ησυχασμού βλ και Ά Κόλτσιου-Νικήτα laquoἩ θεώρηση τοῦ Ἡσυχασμοῦ στήν ἐργογραφία τῶν ἀδελφῶν Προχόρου καί Δημητρίου Κυδώνηraquo


122

Α τα επιστολικά κείμενα που απευθύνονται σε σύγχρονα πρόσωπα συχνά επώνυμα και διακεκριμένα γεγονός που συνεπάγεται την υποχρέωση της έρευνας για μια δεύτερη ανάγνωση των κειμένων υπό το φως που προσδίδει σrsquo αυτά η ταυτότητα των αποδεκτών τους και

Β τα θεωρητικά κείμενα όπου έχουμε μια πιο αντικειμενική και αποστασιοποιημένη έκθεση των σχετικών θέσεων

Α Τα επιστολικά κείμενα του Δημητρίου ένα corpus 449

επιστολών είναι γραμμένα σε ανθηρό αττικό λόγο και διακρίνονται για τη ρητορικότητα και τη δαψιλή γνώση της αρχαίας ελληνικής γραμματείας και μυθολογίας γεγονός που οδηγεί στη συχνή χρήση παραδειγματικού υλικού και τα μετατρέπει από προσωπικές επιστολές σε υποδειγματικά κείμενα της βυζαντινής λογοτεχνίας και δη της επιστολογραφίας11

Επιχειρώντας μια κατά το δυνατόν συστηματική ομαδοποίηση των διάσπαρτων σχετικών αναφορών καταλήξαμε πως μεθοδολογικά προσφορότερη στην προκειμένη περίπτωση είναι η χρονολογική κατάταξη με σημείο αναφοράς το έτος της καταδίκης του αδελφού του Προχόρου δεδομένου ότι όπως θα φανεί στη συνέχεια το γεγονός αυτό σηματοδοτεί την κορύφωση της κριτικής του Δημητρίου Έτσι διακρίνουμε το υλικό που εντοπίσαμε σε τρεις περιόδους

1 Κείμενα που έχουν συνταχθεί πριν από το 1368 έτος καταδίκης του Προχόρου

2 Κείμενα που συντάχθηκαν κατά τη διάρκεια των διαδικασιών που οδήγησαν στην καταδίκη

ΕΕΘΣΑΠΘ (Τμῆμα Θεολογίας) (τιμητικό ἀφιέρωμα στόν ὁμότιμο καθηγητή Απ Γλαβίνα) 16 (2006) 83-99

11 Έκδοση των επιστολών από τον RJ Loenertz Demetrius Cydones Correspondance Ι-ΙΙ Cittagrave del Vaticano Biblioteca Apostolica Vaticana 1956-60 (Studi e Τesti 186208) Μετάφραση και υπομνηματισμός από τον F Tinnefeld Demetrios Kydones Briefe I1 I2 II III (Bibliothek der Christlichen Literatur 12163350) Stuttgart 1981-1999 και πρόσφατα του ιδίου Die Briefe des Demetrios Kydones Themen und literarische Form Wiesbaden 2010


123

3 Κείμενα που απέχουν λιγότερο ή περισσότερο από την καταδίκη και το θάνατο του Προχόρου

Πιο συγκεκριμένα 1 Ένα μόλις χρόνο μετά το διορισμό του στη θέση του

laquoμεσάζονταraquo από τον αυτοκράτορα (1347) ο Δημήτριος φαίνεται φανερά ενοχλημένος από τους μοναχούς που συχνάζουν στην αυλή του βασιλιά και αυτοπροσδιοριζόμενοι ως κατηρτισμένοι επιχειρούν να πάρουν με το μέρος τους τον αυτοκράτορα12 Με μια παρομοίωση που δανείζεται από τον Πίνδαρο13 στηλιτεύει με δηκτικό τρόπο τη φλυαρία τους Έναντι των ιδίων μοναχών -προφανώς ησυχαστών- στρέφεται ο Δημήτριος και σε μια άλλη επιστολή14 Διεκτραγωδώντας τη δεινή του θέση στο παλάτι αντιπαραβάλλει με σαρκασμό την προσωπική του οικονομική πενία με τον μοναδικό πλούτο της πόλης αυτόν laquoτων δογμάτωνraquo αφού εκεί όλοι φιλοσοφούν περί τα θεία ευκολότερα απrsquo ότι περί τα ίδια Ο Δημήτριος υποφέρει καθημερινά βλέποντας τους γενειοφόρους να περιτριγυρίζουν στο παλάτι και να ανάγουν την άγνοιά τους σε σύμβολο της αρετής15 Η στροφή τελικά του Καντακουζηνού στους ησυχαστές και τους οπαδούς του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά μαζί με την αδιαφορία του αυτοκράτορα για την κλασική παιδεία που θαύμαζε ο Δημήτριος υπήρξαν δύο σημεία σταθερής διάστασης μεταξύ των δύο ανδρών16

12 Επιστ L 88 Κωνσταντινούπολη 1348 13 Πίνδραρος Ολυμπ 2156-158 laquoλάβροι παγγλωσσίῃ κόρακες ὥςhellipraquo 14 L 50 Κωνσταντινούπολη 1355-56 προς τον Αλέξιο Κασσανδρηνό 15 laquoκαθrsquo ἡμέραν ἐνοχλούμενοςhellipπώγωνας ἄλλως ὅρων περιφερομένους

ἐπὶ τῶν βασιλείων ὧν τὸ πάντrsquo ἀγνοεῖν ὥσπερ ἄλλο τι σύμβολόν ἐστι τῆς ἀρετῆςraquo (L 50 στ 35-37) Πρβλ και Tinnefeld Briefe I όπ σελ 265 Για τη θέση των ησυχαστών μοναχών στο παλάτι F Tinnefeld Briefe I όπ σελ 200 σημ 13

16 Η επιρροή των μοναχών στο παλάτι επεκτείνεται όπως προκύπτει από τα κείμενα του Δημητρίου και σε συκοφάντηση του ιδίου Βλ λχ τον Λόγο II του Δημητρίου (Loenertz όπ σελ 18-19) στον βασιλέα Ιωάννη τον Παλαιολόγο (Κωνσταντινούπολη 1371) όπου επιχειρεί να ανασκευάσει τις συκοφαντίες εις βάρος του Στο πλαίσιο αυτό ο Δημήτριος επιχειρεί και μια κριτική της θεολογίας που ασπάζονται όλοι


124

Εκδήλωση αυτών των αντιπαλαμικών διαθέσεων του Δημητρίου εντοπίζεται σε μια σύντομη επιστολή17 την οποία απευθύνει σε κάποιον αντιπαλαμιστή κάτοικο μάλλον της Πελοποννήσου Ο Δημήτριος διατυπώνει τη χαρά του για την ανάρρωση του παραλήπτη και τον προειδοποιεί να προσέχει τους οπαδούς της νέας θεολογίας 18 οι οποίοι απέδωσαν την ασθένειά του στο γεγονός ότι περιφρόνησε τις θεολογικές τους θέσεις Ένας ειρωνικός τόνος διαπερνά το κείμενο καθώς με τη χρήση του σχήματος της παρονομασίας19 και με μιαν ανάμνηση από έναν μύθο του Αισώπου20 ο Δημήτριος υπενθυμίζει στον παραλήπτη του ότι με τη σωματική του αρρώστια απέκτησε πνευματική ευρωστία και είναι πλέον έτοιμος να επανεξετάσει τη στάση του έναντι των παλαμιτών Κλείνοντας την επιστολή του τον συμβουλεύει να επιδείξει κάποια σχετική ευελιξία και να θυμηθεί τον φιλόσοφο συντοπίτη τους21 ο οποίος συνήθιζε να παρομοιάζει τον τρόπο της ζωής του με τα καλάμια που αντέχουν στην ορμή των ανέμων γιατί δεν προβάλλουν αντίσταση ενώ οι δρυς και οι κέδροι γίνονται κομμάτια Η μνεία των laquoΤόμωνraquo τοποθετεί τη συγγραφή της επιστολής μετά το 1351 ενώ ο ειρωνικός και κάπως αποστασιοποιημένος τρόπος αντιμετώπισης της παλαμικής θεολογίας καθώς και η υπόδειξη για ευέλικτη στάση και συμπεριφορά οδηγεί στην εκτίμηση ότι η περιπέτεια του Προχόρου δεν είχε ακόμη αρχίσει 22

αυτοί οι συκοφάντες οι οποίοι τολμούν να διαβάλλουν και τον ίδιο τον αυτοκράτορα εξαιτίας της συναναστροφής του με τον Δημήτριο laquoἐτόλμησαν ἀποπειρᾶσθαι καὶ σοῦ καὶ κηλίδα τῆς σῆς βασιλείας τὴν ἐμὴν συνουσίαν καλοῦσιν αὐτοὶ τῆς πίστεως ὄντες λώβηraquo (Loenertz όπ σελ 19 στ 30-32)

17 Επιστ L 53 = T 0124 Xρονολογείται στην περίοδο 1351-1365 18 laquoΦείδου τῶν τόμων καὶ μὴ βούλου κακῶς λέγειν τοὺς συγγραφέας

ἐκείνωνraquo (L 53 στ 8-9) 19 laquoἐρρῶσθαιraquo-laquoἀρρώστειαraquo 20 Έκδοση Perry αρ 70 laquoΔρῦς καὶ κάλαμοςraquo Επιμύθιο laquoοὐ δεῖ τοῖς

κρείττοσιν ἐρίζεινraquo 21 Ίσως ο Γεώργιος Γαβριηλόπουλος για την ταυτότητα βλ F

Tinnefeld Briefe I όπ σελ 604 22 Η αναγνώριση επίσημα της θεολογίας του αγίου Γρηγορίου του

Παλαμά το 1351 δεν αποκλείεται να σχετίζεται με τη στροφή του Δημητρίου προς τη μετάφραση της Summa contra gentiles την οποία


125

Οι πρώτες χρονολογημένες με ακρίβεια και συγκεκριμένες αναφορές στο θέμα του παλαμισμού τοποθετούνται γύρω στο 1362 Πρόκειται για τρεις επιστολές οι παραλήπτες των οποίων βρίσκονται στο Μυστρά γεγονός που πρέπει να σχετίζεται με την παρουσία μιας ομάδας παλαμιτών στο αυτοκρατορικό περιβάλλον του Μυστρά αφού από το 1349 (έως το 1380) τη διοίκηση του δεσποτάτου αυτού είχε αναλάβει ο γιος του Ιωάννη Καντακουζηνού ο Μανουήλ ο οποίος μπορεί να μην διακρινόταν από τον ίδιο ενθουσιασμό με τον πατέρα του ωστόσο ήταν οπαδός της διδασκαλίας του Παλαμά

Συγκεκριμένα Η πρώτη χρονικά επιστολή23 απευθύνεται στον γνωστό και

από άλλες επιστολές και φίλο του Δημητρίου τον Γεώργιο τον φιλόσοφο24 Ο Δημήτριος βρίσκεται στην Κωνσταντινούπολη και σε άσχημη ψυχολογική κατάσταση Έχει επιστρέψει πρόσφατα από τη γενέτειρά του τη Θεσσαλονίκη όπου πήγε για να επισκεφθεί τη μητέρα του η οποία εν τω μεταξύ έφυγε από τη ζωή Φανερά καταπονημένος ψυχικά και σωματικά25 ευχαριστεί τον Γεώργιο για τη συμπαράστασή του και τα παρηγορητικά του λόγια Κλείνοντας την επιστολή δίνει το ιδεολογικό στίγμα του Γεωργίου και του υπενθυμίζει την αμφίπλευρη κριτική που ασκείται στο πρόσωπό του Οι ψόγοι που δέχεται για το ότι δεν υιοθετεί τις νέες απόψεις των παλαμιτών απαλύνονται εξαιτίας της αντιλατινικής του στάσης και της κριτικής που ο ίδιος άσκησε στον λατίνο ιερέα Φίλιππο Ο Γεώργιος χαρακτηρίζεται ως αντιπαλαμιστής αλλά και αντιλατινίζων ενώ συνήθως οι αρχίζει γύρω στο 1352 ως μια απάντηση μέσω της συλλογιστικής του Θωμά Ακινάτη όπου ο Δημήτριος επιχειρεί μέσω της μετάφρασης να laquoαντιπαραβάλειraquo στα κείμενα της παλαμικής θεολογίας βλ Fr Kianka Demetrius Cydones όπ σ 123

23 L 110 = Τ 50 Φεβρουάριος-Απρίλιος 1362 24 Βλ F Tinnefeld ldquoGeorgios Philosophos Ein Korrespondent und

Freund des Demetrios Kydonesldquo OCP 38 (1972) 141-171 25 Το κλίμα της επιστολής είναι ιδιαίτερα φορτισμένο

συναισθηματικά και ο Δημήτριος είναι φανερό πως έχει υποστεί ένα είδος νευρικού κλονισμού παραπονείται πως υποφέρει από ιλίγγους ταχυπαλμίες και αϋπνίες Έχει χάσει τη μητέρα του και δύο από τις αδελφές του Του απόμεινε μόνο μία αδελφή μεγαλύτερη απrsquo αυτόν και ο μικρότερος αδελφός του Πρόχορος που βρίσκεται βέβαια στον Άθω


126

αντιπαλαμιστές ήταν θετικά διατεθειμένοι έναντι της δυτικής φιλοσοφικής σκέψης και κατά συνέπεια και έναντι της δυτικής Εκκλησίας

Το πρόβλημα αυτό της στάσης του Γεωργίου έναντι των παλαμιτών και των Λατίνων θίγει εν εκτάσει ο Δημήτριος σε μια δεύτερη επιστολή26 που χρονολογείται την άνοιξη-καλοκαίρι του 1362 και απευθύνεται επίσης στον Γεώργιο τον φιλόσοφο27 τον οποίο προειδοποιεί για τους αντιπάλους του τόσο στην Κύπρο όσο και στην Κωνσταντινούπολη Η προειδοποίηση του Δημητρίου προς τον Γεώργιο να προσέχει τους laquoβρόχουςraquo των Ιταλών παρουσιάζει ιδιαίτερη σημασία αν λάβουμε υπόψη πως ο ίδιος ήδη από το 1357 είχε μεταστραφεί στον Καθολικισμό28 Ο Γεώργιος όπως προκύπτει από το περιεχόμενο της επιστολής τηρούσε μια αμφιλεγόμενη στάση έναντι των Λατίνων από τη μια μετείχε στη μυστηριακή τους ζωή ενώ από την άλλη ασκούσε κριτική για τους λεγάτους και τη διδασκαλία τους Αυτή η θαρραλέα στάση του θα άξιζε ίσως επαίνους από μέρους των Ορθοδόξων ωστόσο επισημαίνει με ειρωνική χροιά ο Δημήτριος δεν μπορεί να τιμηθεί ως μάρτυρας αφού η ορθοδοξία του είναι ύποπτη Έτσι κάποιοι μετριοπαθέστεροι τον επικρίνουν γιατί δεν αποτολμά να χαρακτηρίσει ευθέως αιρετικούς τους Λατίνους Τη σφοδρότερη όμως κριτική τη δέχεται από μια άλλη ομάδα που ο Δημήτριος περιγράφει αναλυτικά τη συγκροτούν άνθρωποι laquoθεόληπτοι και επίπνοιraquo που υποστηρίζουν πως δεν πρέπει κανείς να συμφιλιωθεί με όσους δεν αποδέχονται laquoτας υφειμέναςraquo θεότητας ακόμα και αν παραδώσουν το σώμα τους στη φωτιά Αυτοί ψέγουν τον

26 L 31 Άθως 26 L 31 = T 49 27 Σε άλλη επιστολή (L 32) ο Δημήτριος εκφράζει τη χαρά του που ο

Γεώργιος αποδέχθηκε τη διαλεκτική ικανότητα του Θωμά Ακινάτη laquoπάνυ δὲ ἥσθην καὶ Θωμᾶ διηλλαγμένον ἰδών σε καὶ ταῖς Διομήδους ἵπποις καὶ τοῖς Λαβυρίνθου τὴν ἐκείνου διαλεκτικὴν παρεικάζονταraquo

28 Αυτή η κριτική του καθώς και κάποιες άλλες παρόμοιες τοποθετήσεις του την ίδια χρονική περίοδο αποδεικνύουν ότι ο Κυδώνης διέρχεται μια περίοδο προβληματισμού και δεν έχει απόλυτα και άκριτα όπως άλλωστε και ο ίδιος υποστηρίζει ταυτιστεί γενικότερα με τη δυτική σκέψη


127

Γεώργιο ότι αναχωρεί από του πλήθους laquoεπί το ένraquo και laquoκακίζει την προσκυνουμένην απειρίανraquo Η κριτική των παλαμιτών στο πρόσωπο των αντιπάλων του Γεωργίου είναι σαφής Αυτοί οι laquoπάντα μάλλον ή άνθρωποιraquo (οτιδήποτε άλλο από άνθρωποι) επισημαίνει με ειρωνεία και επιδιωκόμενη αμφισημία29 ο Δημήτριος καυχώμενοι για τον ιδιαίτερο φωτισμό μέσω του Αγίου Πνεύματος και τη μέθεξη στη θεοποιό χάρη του θεού διακηρύσσουν τις υφειμένες θεότητες έναντι της υπερκειμένης θεότητος και διασπούν την ενότητα και απλότητα του θεού καταλήγοντας στην ατελείωτη πολλαπλότητα και εν τέλει την πολυθεΐα30

Η τρίτη επιστολή της περιόδου αυτής31 απευθύνεται στον Μανουήλ Ραούλ Μετοχίτη ο οποίος βρίσκεται στον Μυστρά32 Ο Δημήτριος στο κείμενο της επιστολής υπερασπίζεται μια θεολογία κατά την άποψή του εναρμονιζόμενη με τη λογική η οποία τονίζει την απλότητα την ενότητα και την απάθεια της θείας ουσίας και ψέγει εκείνους που επιχειρούν να προσθέσουν σrsquo αυτήν το πλήθος την κίνηση και τις σωματικές ιδιότητες αγνοούντες ότι με την προσθήκη το μεγαλύτερο ελαττώνεται και το απόλυτα καθαρό μη δυνάμενο να συνυπάρξει και να αναμειχθεί με άλλα στοιχεία διατηρεί αναλλοίωτη την καθαρότητά του33 Παρακινεί τον Ραούλ να επιμείνει στις απόψεις του και να στηρίζεται στις μελέτες του και αν κάπου χρειάζεται βοήθεια τότε να απευθύνεται στον φίλο του και

29 Γίνεται προφανής υπαινιγμός στην πίστη των παλαμιτών όσον αφορά τη μέθεξη στη θεοποιό χάρη του θεού ενώ παράλληλα εννοείται η ανθρώπινη αίσθησή τους

30 Πρόκειται για τον γνωστό ψόγο που απέδιδαν οι αντιπαλαμίτες στους οπαδούς της θεολογίας του Παλαμά εξαιτίας της πολλαπλότητας των ενεργειών του θεού και της διάκρισης ουσίας και ενεργείας που οι ίδιοι απέρριπταν

31 L 30 = T 56 φθινόπωρο 1362 - άνοιξη 1363 32 Ο Ραούλ πρέπει να ανήκε στον κύκλο του αυτοκράτορα Ιωάννη

Καντακουζηνού ήταν φίλος του Δημητρίου (T 56) και λίγο νεότερός του Επίσης όπως και ο Γεώργιος των δύο προηγούμενων επιστολών είχε φιλοσοφική παιδεία

33 laquoἀγνοεῖ τῇ προσθήκῃ τὸ μέγιστον ἔλαττον καὶ τῇ τῶν ἄλλων ἐπιμειξίᾳ μὴ συγχωρῶν ἐπὶ τῆς ἑαυτοῦ καθαρότητος τὸ καθαρώτερον μένεινraquo (L 30 στ 25-27)


128

διδάσκαλο που είναι καταρτισμένος και εξασκημένος και πολλές φορές αγωνίστηκε υπέρ αυτών των απόψεων τον αξιοθαύμαστο Γεώργιο34 Αντίθετα τον συμβουλεύει να είναι έξυπνα επιφυλακτικός και να αποφεύγει τη συναναστροφή με τους οπαδούς της νέας θεολογίας Η ιδιαίτερη αναφορά στους άρχοντες αφήνει να εννοηθεί ότι ο Δημήτριος υπαινίσσεται τον Ιωάννη Καντακουζηνό και τα παιδιά του που αποτελούσαν το πολιτικό πρόσωπο της παλαμικής διδασκαλίας στην Πελοπόννησο

Στο τέλος της επιστολής γίνεται λόγος για προσωπικά καθημερινά προβλήματα που αντιμετωπίζει ο Δημήτριος στην Κωνσταντινούπολη από τους εισηγητές της θεολογίας αυτής τους οποίους χαρακτηρίζει laquoμυσταγωγούςraquo και για τους οποίους κάθε laquoλόγοςraquo είναι εχθρός ενώ τα πάντα γιrsquo αυτούς είναι η laquoπείραraquo και η laquoαἴσθησιςraquo35

Πίσω απrsquo αυτή τη σαφή αναφορά σε προσωπικές δυσκολίες και επιθέσεις από μέρους των παλαμιτών είναι φανερό ότι μπορούμε να διακρίνουμε την αντίθεση που έχει δημιουργηθεί ανάμεσα στον αδελφό του Πρόχορο και τους παλαμίτες μοναχούς στη Λαύρα η οποία είχε αντανάκλαση και στον Δημήτριο Το γεγονός αυτό προκύπτει και από το ότι η ήπια και συχνά ειρωνική ως τώρα κριτική του παλαμισμού στα επιστολικά κείμενα του Δημητρίου κλιμακώνεται αίφνης τρία χρόνια περίπου μετά σε μια επιστολή που απευθύνει στον Άστρα το έτος 136536

Το κείμενο της επιστολής εκπλήσσει με τη σκληρότητα και την επιθετικότητά του Ο Δημήτριος ψέγει δριμύτατα τον Άστρα που δεν συμπαραστάθηκε και δεν υπερασπίστηκε επαρκώς τον αδελφό του Πρόχορο από τις επιθέσεις των αντιπάλων του στον Άθω Είναι ενδεικτική η αρχή της επιστολής laquoἜγνων τὸν περὶ τὸν ἀδελφόν μοι χειμῶνα καὶ ὡς ἐκεῖνος μὲν ὑπὸ τῶν θηρίων ἐσπαράττετο σὺ δὲ ἐτρύφαςraquo Ο Δημήτριος χρησιμοποιεί αιχμηρό λόγο παρά το γεγονός ότι απευθύνεται σrsquo έναν μακροχρόνιο

34 Η αναφορά γίνεται στον Γεώργιο τον φιλόσοφο 35 laquoΤοῖς γὰρ αὐτῶν μυσταγωγοῖς λόγος μὲν ἅπας ἐχθρός ἡ πεῖρα δὲ

αὐτοῖς πάντα δύναται καὶ ἡ αἴσθησιςraquo (στ 32-33) 36 Επιστολή L 96 = T 60 άνοιξη του 1365 Ο Γεώργιος Συνοδινός

Άστρας αυτή την εποχή ήταν κυβερνήτης στη Λήμνο


129

φίλο του και κυρίως παρά το γεγονός ότι τα κείμενά του γενικά χαρακτηρίζονται για τους χαμηλούς τόνους37 Θεωρώντας πρότυπο αρετής τον αδελφό του επιτίθεται άμεσα και απροκάλυπτα εναντίον όλων εκείνων που καθημερινά τον προσάγουν στα δικαστήρια με μοναδικό κίνητρο το φθόνο τον οποίο καθώς ντρέπονται να ομολογήσουν προβάλλουν ως δικαιολογίες τα laquoνέα και κομψάraquo38 διδάγματα Επιστρατεύοντας παραδειγματικό υλικό από τον Φιλιππικό του Δημοσθένη και ιστορικά παραδείγματα όπως τον Περικλή προειδοποιεί τον Άστρα για μια επίθεση στο μέλλον Είναι προφανές ότι βρισκόμαστε στην περίοδο που η αντιπαλότητα Προχόρου και παλαμιτών έχει πάρει διαστάσεις και αυτή η κριτική που δέχεται ο Πρόχορος επηρεάζει σε μεγάλο βαθμό τον Δημήτριο ο οποίος περίμενε τουλάχιστον από τους φίλους του να του συμπαρασταθούν στη δοκιμασία αυτή και να συνδράμουν στην απαλλαγή του Προχόρου κάτι που παρά την υψηλή θέση και τις γνωριμίες του Δημητρίου δεν πραγματοποιήθηκε τελικά όπως προκύπτει από τα γεγονότα που ακολούθησαν

2 Οι κατηγορίες εναντίον του Προχόρου και η δίκη του από

τη Σύνοδο του 1368 οδήγησαν όπως ήταν φυσικό στην κορύφωση της συναισθηματικής έκρηξης του Δημητρίου η οποία αποτυπώνεται σε δύο επιστολές που απευθύνονται στον πατριάρχη Φιλόθεο Κόκκινο τον οποίο ο Δημήτριος θεωρεί ως τον άμεσο υπεύθυνο και πρωτεργάτη αυτής της περιπέτειας του αδελφού του

Η πρώτη επιστολή39 γραμμένη λίγο πριν αρχίσουν οι διαδικασίες της δίκης του Προχόρου40 αποτελεί ένα δριμύ κατηγορώ κατά του πατριάρχη ο οποίος κατά τον Δημήτριο άδικα και άκριτα φερόμενος αγνόησε τις θέσεις του Προχόρου και έστρεψε τα φαρμακερά βέλη εναντίον του Η πικρία από την εξέλιξη των γεγονότων και την περιπέτεια του Προχόρου είναι

37 Άλλωστε το ύφος αυτό ταιριάζει σrsquo ένα πολιτικό πρόσωπο όπως ο Δημήτριος που κατέχει τη θέση του laquoμεσάζονταraquo στο αυτοκρατορικό περιβάλλον

38 L 96 στ 69 39 L 1229 = T 68 40 Μάρτιος - αρχές Απριλίου 1368


130

πολύ μεγάλη και δεν αφήνει περιθώρια για θεολογικές αναλύσεις και τοποθετήσεις

Το δεύτερο κείμενο που ο Δημήτριος απευθύνει στον Φιλόθεο είναι ένα εκτενές επιστολικό κείμενο -γραμμένο μετά το θάνατο του Προχόρου- όπου επιχειρεί μια αναλυτική παρουσίαση των γεγονότων των εμπλεκομένων προσώπων και μια κριτική αποτίμηση41 Ο Δημήτριος στηλιτεύει την υποκριτική και συκοφαντική συμπεριφορά του πατριάρχη η οποία έπληξε τον Πρόχορο αλλά και τον ίδιο Επιχειρεί να αποκαταστήσει την εικόνα του αδελφού του συνθέτοντας με ρητορική τέχνη ένα δίπολο που συμπλέκεται συγκριτικά και αντιθετικά και διατρέχει ολόκληρο το κείμενο Από τη μια προβάλλεται ο ακέραιος χαρακτήρας και το άμεμπτο ήθος του Προχόρου που αποτελούσε το laquoστολίδιraquo της Λαύρας από την άλλη αποκαλύπτεται η υποκρισία και ο φθόνος του πατριάρχη από τη μια η τεκμηριωμένη σκέψη και σοφία του Προχόρου από την άλλη η έλλειψη αντεπιχειρημάτων από μέρους του πατριάρχη Ο Δημήτριος έχει εξιδανικεύσει τη μορφή του αδελφού του και παραβάλλει τη δίκη του με τη δίκη του Ιησού αφού όπως λέει ο ίδιος ακόμη και αρκετοί που κατά τη διάρκεια της ημέρας ανήκαν στον κύκλο των αντιπάλων του τη νύχτα σαν άλλοι Νικόδημοι πλησίαζαν τον Πρόχορο και ζητούσαν να ψάξουν και να βρουν μαζί του την αλήθεια Με αυτούσια παραθέματα από την αρχαία ελληνική γραμματεία και τη βίβλο κοσμεί το κείμενό του αλλά και οπλίζει τη φαρέτρα του προκειμένου να πλήξει καίρια και αποφασιστικά τον αντίπαλό του Είναι φανερό ότι αυτή η υπερβολικά καυστική και αιχμηρή επίθεση στο πρόσωπο του πατριάρχη που αμφισβητεί την αξιοπιστία όλης της διαδικασίας της δίκης υπερβαίνει τα όρια μιας θεολογικής αντιπαλότητας και για να εκτιμηθεί στις σωστές διαστάσεις της πρέπει να ενταχθεί στο ευρύτερο πολιτικό γίγνεσθαι της εποχής και ο ενεργός ρόλος που διαδραμάτιζε σrsquo αυτό ο Δημήτριος

Μέσα σrsquo ένα τέτοιο φορτισμένο συναισθηματικά και χρωματισμένο ρητορικά κειμενικό πλαίσιο εντάσσεται η κριτική της διδασκαλίας του Παλαμά μια κριτική που ως εκ τούτου δεν

41Το κείμενο στον Mercati όπ σελ 313-338


131

χαρακτηρίζεται από συστηματικότητα και λογική αποδεικτική Άλλωστε ο Δημήτριος είναι πεπεισμένος για τη θεολογική σοφία του Προχόρου και θεωρεί εν τέλει ότι δεν ήταν οι αντιπαλαμικές ιδέες του αδελφού του αλλά ο φθόνος και η συκοφαντία του πατριάρχη που οδήγησαν στην καταδίκη του

Η διάσπαρτη στο κείμενο αυτό κριτική εστιάζεται στα εξής σημεία

Ι Στην laquoκαινοτομίαraquo της διδασκαλίας του Παλαμά42 και την έλλειψη συνοχής με την παλαιότερη πατερική σκέψη και παράδοση43 Η έμφαση του Δημητρίου στην έλλειψη συνοχής με την πατερική παράδοση εξηγείται απόλυτα αν λάβουμε υπόψη ότι ο ίδιος ως φιλενωτικός αγωνίστηκε να αποδείξει την ενότητα της πατερικής σκέψης των πρώτων αιώνων και να τη θέσει ως θεμέλιο της ενότητας της ενιαίας καθολικής εκκλησίας Η διάσταση της μεθοδολογικής προσέγγισης του θείου από τον Παλαμά σε σχέση προς τον Θωμά Ακινάτη ακύρωνε εκ νέου την προσέγγιση για την οποία αγωνίστηκε ο Δημήτριος

ΙΙ Στην αμφισβήτηση της αποδεικτικής συλλογιστικής και γενικότερα της μεθοδολογίας των οπαδών του Παλαμά Καυτηριάζει την άγνοια των υποστηρικτών της νέας αυτής διδασκαλίας και με σαφώς υποτιμητικό τρόπο σαρκάζει την προσφυγή τους σε σοφίσματα έναντι της διαλεκτικής δεινότητας του Προχόρου

ΙΙΙ Στην απόρριψη μιας ενιαίας και μοναδικής θεότητας που αποδεχόταν ο Πρόχορος γεγονός που συνεπάγεται (σύμφωνα κατά την προσωπική του εκτίμηση με τη θεολογία του Παλαμά) την εισαγωγή πολλών θεοτήτων και

42 Η κατηγορία περί καινοτομίας που απαντάται στα κείμενα του

Δημητρίου είχε διατυπωθεί ήδη από τον Ακίνδυνο βλ J S Nadal ldquoLa critique par Akindynos de lrsquo hermeacuteneutique patristique de Palamasrdquo Istina 19 (1974) 297-328

43 Για το θέμα της σχέσης του Παλαμά με την πατερική παράδοση βλ Jean-Claude Larchet laquoΟ άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς και η πατερική παράδοσηraquo στο Πρακτικά θεολογικού Συνεδρίου εις μνήμην του εν αγίοις πατρός ημών Γρηγορίου αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης του Παλαμά (12-14 Νοεμβρίου 1984) Θεσσαλονίκη 1986 σ 331-346 όπου και σχετική βιβλιογραφία


132

που τελικά οδηγεί στην πολυθεΐα των αρχαίων Ελλήνων σαν κι αυτήν που αποδεχόταν ο Ησίοδος ή ο Ορφέας Αυτή η μομφή της πολυθεΐας αλλά και της χαρισματικής και εμπειρικής θεολογίας (laquoὀφθαλμοῖς σωματικοῖςhellipγινομένης ληπτῆςraquo) που συνεπάγεται η διάκριση ουσίας και ενεργείας αφορμάται από τη διάσπαση της απόλυτης απλότητας του θεού και της μη σαφούς διάκρισης μεταξύ αΐδιας ύπαρξης και οικονομικής φανέρωσης που είχε ενστερνισθεί ο Δημήτριος μέσα από τα έργα του Θωμά Ακινάτη και του Αυγουστίνου

3 Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η περιπέτεια και η

καταδίκη του Προχόρου έπληξε βαριά τον Δημήτριο Μετά τις δύο επιστολές προς τον πατριάρχη Φιλόθεο που καταγράφουν την άμεση συναισθηματική του έκρηξη ακολουθούν κάποια επιστολικά κείμενα που χρονολογούνται από το 1370 μέχρι το 1373 και στα οποία εντοπίζονται αρκετές αναφορές στο θέμα της διδασκαλίας του Παλαμά Μάλιστα ο Δημήτριος επιχειρεί και μια θεωρητική κριτική και αντιμετώπιση της παλαμικής διδασκαλίας44 Πίσω από την εμμονή του Δημητρίου στο θέμα αυτό

βρίσκεται Ι Η ψυχολογική του ανάγκη να μοιραστεί την οδύνη του

για την απώλεια του αδελφού του με κάποιους άλλους45

41 Πρόκειται για το μοναδικό θεωρητικό κείμενο που συνέθεσε ο

Δημήτριος Κυδώνης Ένα άλλο καθαρά αντιπαλαμικό έργο που έχει εκδοθεί στην PG 154837-864 (Αρχή laquoἽνα ὡς ἐν κεφαλαίῳhellipraquo) ως έργο του Δημητρίου Κυδώνη και απετέλεσε πλούσια πηγή των ησυχαστών δεν ανήκει στον Δημήτριο (είναι έργο πιθανόν του μοναχού Νήφωνα) Άλλωστε πρόκειται για ένα κείμενο που εύκολα οδηγεί στη διαπίστωση ότι τόσο υφολογικά όσο και γλωσσικά βρίσκεται έξω από το ύφος και το ήθος των κειμένων του Δημητρίου Αποτέλεσμα της μη επαρκούς γνώσης του θεολογικού λόγου του Δημητρίου είναι ως ένα βαθμό η απόδοση σrsquo αυτόν και ενός άλλου έργου που δεν προήλθε από τη γραφίδα του Το έργο Περί της εκπορεύσεως του Αγίου Πνεύματος (PG 154 στ 864-958) το οποίο είναι έργο του Καλέκα ενώ το ομοιότιτλο έργο του Δημητρίου παραμένει ανέκδοτο

45 Βλ Επιστολή Τα 81= Mercati 346 κεξ σε φίλο του που του συμπαραστάθηκε στη θλίψη του για το θάνατο του Προχόρου και


133

ΙΙ Η αποσόβηση και διάψευση των συκοφαντιών που έπληξαν παράλληλα με τον αδελφό του και τον ίδιο46

ΙΙΙ Η επιθυμία του να αποκαταστήσει τη μνήμη του αδελφού του έστω και μετά θάνατον ιδιαίτερα έναντι όσων συνέχιζαν την επίθεση

ΙV Η ανακίνηση του θέματος που προκλήθηκε με τη συγγραφή ενός κειμένου από τον Ιωάννη Καντακουζηνό μετά την καταδίκη και πριν από το θάνατο του Προχόρου και στο οποίο ο αυτοκράτορας επιτίθεται κατά των απόψεων του Προχόρου47

Συγκεκριμένα Το φθινόπωρο του 1370 αποστέλλει μια επιστολή στον

Κωνστανίνο Ασάνη48 ένα πρόσωπο που συμπεριλαμβάνεται στη λίστα των αντιπαλαμικών49 Ο Κυδώνης βρίσκεται στη Βενετία συμμετέχοντας σε ταξιδιωτική αποστολή από το 1369 ενώ ο

μάλιστα του αποστέλλει ένα αντίτυπο του βιβλίου του αδελφού του για να γνωρίσει τις απόψεις του

46 Στο πλαίσιο της κριτικής που δεχόταν ανήκει και η υπεράσπιση των θέσεών του που επιχειρεί ο Δημήτριος στη επιστολή L 384 Απευθυνόμενος σε κάποιον που διάβασε ένα λόγο του Δημητρίου στον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου αναφέρεται σε ορισμένους που τον κατηγόρησαν επειδή απέδωσε τον χαρακτηρισμό laquoαγαθόςraquo στο θεό Με αρκετή ειρωνεία χρησιμοποιεί ως ασπίδα τον Μ Βασίλειο και τους υποδεικνύει να μεταθέσουν σrsquo αυτόν την αιτία του χαρακτηρισμού επικαλούμενος ένα χωρίο από το έργο του Μ Βασιλείου Περί του Αγίου Πνεύματος (1948) Και ανακαλώντας το μύθο του Αισώπου για τους κανθάρους και τους αετούς που ερίζουν για το ποιος πετά υψηλότερα σαρκάζει τους αντιπάλους του οι οποίοι είναι laquoδεινοίraquo περί την laquoνέαν θεολογίανraquo όμως αγνοούν την πατερική παράδοση και διαιρούν τον θεό και την αγαθότητα την ουσία από την ενέργεια

47 Το κείμενο εκδόθηκε από τους E Voordeckers και FTinnefeld Ioannis Cantacuzeni Refutationes duae Prochori Cydonii et Disputatio cum Paulo Patriarcha Latino epistulis septem tradita CC Series Graeca 16 Leuven 1987 Σύντομο απόσπασμα του δεύτερου Λόγου είναι εκδεδομένο στην PG 148 74-75

48 Βλ E Trapp ldquoBeitraumlge την Genealogie der Asanen in Byzanzldquo JOumlB 25 (1976) 163-177 Ο Κωνσταντίνος Ασάνης είναι παραλήπτης έξι επιστολών από τον Δημήτριο Κυδώνη κατά την περίοδο μεταξύ των ετών 1358-1389 ( επιστ L 371109155186426)

49 Mercati όπ σ 223 υπrsquo αριθμ 30


134

Ασάνης που συμμετείχε στην ίδια αποστολή χωρίστηκε απrsquo αυτήν στη Νεάπολη ή στην Αγκώνα προκειμένου να εξασφαλίσει χρήματα για την επιστροφή της αποστολής Προς το σκοπό αυτό επισκέφθηκε το Μυστρά στην Πελοπόννησο και εκεί βρίσκεται όταν του στέλνει ο Κυδώνης την επιστολή αυτή

Ο Δημήτριος περιγράφει τις οικονομικές δυσχέρειες της αποστολής και την ανακούφιση από την προσδοκία μιας οικονομικής ενίσχυσης από την Πελοπόννησο την οποία ωστόσο δεν θεωρεί βέβαιη (laquoοὐκ οἶδrsquo εἰ τὴν ἡμετέραν πενίαν οἱ τῆς Πελοποννήσου στατῆρες παραμυθήσονταιraquo) Αυτό το θετικό κλίμα ευφορίας έναντι του Ασάνη και της αναμενόμενης βοήθειας μετριάζεται καθώς ο Κυδώνης ανακαλεί το φορτισμένο με ανάμεικτα συναισθήματα ηδονής και λύπης κλίμα από τον πλατωνικό Φαίδωνα όπως εκεί οι παρευρισκόμενοι στον επικείμενο θάνατο του Σωκράτη ένιωθαν ανάμεικτα συναισθήματα χαράς και λύπης βλέποντας το δάσκαλό τους τόσο ήρεμο να βαδίζει προς το τέλος έτσι και ο ίδιος αισθάνεται αφενός χαρά γιατί από την επίσκεψη αυτή αναμένει μια οικονομική στήριξη όμως παράλληλα διακατέχεται από ανησυχία και φόβο γιατί η συζήτηση του Ασάνη με τον αυτοκράτορα είναι σίγουρο πως θα περιστραφεί και γύρω από τον Παλαμά (laquoοἶδα γὰρ ὡς ἐν τοῖς τῶν διαλέξεων συμπεράσμασιν ὁ Παλαμᾶς ὥσπερ τι τῶν πορισμάτων ἐξάπινα φύεταιraquo)50 Μια τέτοια συζήτηση δεν είναι εύκολο να την προσπεράσει ανώδυνα ο Ασάνης καθώς ο βασιλέας αμύνεται με πάθος έναντι όσων έχουν διαφορετικές απόψεις (πρόκειται για τον Ματθαίο Καντακουζηνό) και ως εκ τούτου ο Κυδώνης φοβάται πως ο Ασάνης ενδέχεται να εμπλακεί σε εμπειρίες σαν κι εκείνες που ο ίδιος δοκίμασε κατά τη διάρκεια του διωγμού κατά του Προχόρου

Μια άλλη επιστολή της περιόδου αυτής51 απευθύνεται στον Θεόδωρο Μελητινιώτη laquoτῷ διδασκάλῳ τῶν διδασκάλωνraquo Ο

50 Με τον ίδιο τρόπο άλλωστε και οι Δυτικοί συνέδεαν την αποστολή στρατιωτικής βοήθειας με την προσχώρηση της Ανατολής σε θεολογικό επίπεδο Οι πολιτικές σχέσεις γενικά την περίοδο αυτή διαπλέκονται και συμπλέκονται με τα θεολογικά ζητήματα και τις θεολογικές αντιπαραθέσεις

51 L 151 = T 94 (φθινόπωρο 1371 αρχές 1372)


135

Μελητινιώτης λίγο μεγαλύτερος στην ηλικία από τον Δημήτριο ήταν παρών στη δίκη του Προχόρου και υπέγραψε τον Τόμο ως αρχιδιάκονος52

Ο Δημήτριος τον παρουσιάζει ως φανατικό παλαμίτη και τον επιπλήττει δριμύτατα γιατί δεν σεβάστηκε τον Πρόχορο ούτε μετά το θάνατό του Αντίθετα συνεχίζει την πολεμική εναντίον του Τον προκαλεί λοιπόν αν θέλει να συνεχίσει τον πόλεμο να στρέψει τα βέλη του κατά του Δημητρίου Είναι ανέντιμο να επιτίθεται εναντίον ενός νεκρού αν θέλει μπορεί να πάρει τα κείμενα του Προχόρου και να αναιρέσει τις θέσεις του επιχειρώντας έστω και τώρα έναν αντικειμενικό διάλογο με τα κείμενά του κάτι που όπως επανειλημμένα παραπονείται ο Δημήτριος δεν έγινε όσο ζούσε ο αδελφός του Προβάλλει την πειστική δύναμη των συγγραμμάτων του Προχόρου και παρακαλεί τον παραλήπτη στο όνομα της φιλίας τους να σταματήσει την κριτική κατά του αδελφού του η οποία στηρίζεται όχι σε τεκμηριωμένες θέσεις αλλά σε ύβρεις Ωστόσο αν παρrsquo όλα αυτά δεν σιωπήσει δηλώνει πως δεν πρόκειται να μεταχειριστεί τα ίδια όπλα και αυτός αλλά όπως ακριβώς έκανε και ο Πρόχορος θα σιωπήσει ελπίζοντας πως η αλήθεια θα λάμψει από μόνη της53

Την ίδια εποχή ο Δημήτριος απευθύνεται στον αυτοκράτορα Καντακουζηνό -και από το 1354 μοναχό Ιωάσαφ- και διαμαρτύρεται για τη διάδοση του κειμένου που ο Ιωάσαφ είχε συντάξει κατά του Προχόρου Ο Δημήτριος έχει επιστρέψει αναμφίβολα από το ταξίδι του στην Ιταλία ενώ ο Ιωάσαφ που το 1369 είχε ταξιδέψει στο Μυστρά πρέπει επίσης να έχει επιστρέψει στην Κωνσταντινούπολη

Είναι προφανές ότι ο Δημήτριος γνώριζε την ύπαρξη του κειμένου αυτού που είχε συντεθεί μετά την καταδίκη αλλά πριν από το θάνατο του Προχόρου (1370) Ωστόσο αρχικά όπως ο ίδιος επισημαίνει σεβόμενος τον αυτοκράτορα δεν αντέδρασε

52 Βλ A Rigo ldquoIl monte Athos e la controversia palamitica dal Concilio del 1351 al tomo sinodale del 1368 Ciacomo Tricanas Procoro Cidonio e Filiteo Kokkinosrdquo στο A Rigo (επιμ) Gregorio Palamas e oltre Studi e documenti sulle controversie theologiche del xiv secolo Bizantino Φλωρεντία 2004 σελ 133

53 Επιστ L 400 = T 93 Κωνσταντινούπολη 137172


136

Όταν όμως το κείμενο αντιγράφηκε σε πολλά αντίγραφα και άρχισε να διαδίδεται ευρέως ο Δημήτριος με μια άκρως επιθετική διάθεση απευθύνεται στον πρώην αυτοκράτορα και τον επικρίνει δριμύτατα για τη διάδοσή του Θεωρεί την προσβολή κατά του αδελφού του και προσωπική του υπόθεση (laquoσυνυβριζόμην καὶ αὐτόςraquo) και διαμαρτύρεται όχι μόνο για την τεράστια διάδοση στην Ιωνία Κύπρο Κρήτη Παλαιστίνη του έργου (laquoἐνέπλησας τῆς νέας θεολογίας Αἴγυπτον Τραπεζοῦντα Χερσωνᾶraquo) αλλά επιπροσθέτως γιατί όπως ο ίδιος διαπίστωσε σε μια περίπτωση αποστέλλεται σε ανθρώπους άσχετους και αδαείς που δεν είναι σε θέση να κρίνουν τις εν λόγω θεολογικές θέσεις και καταλαμβάνονται από ίλιγγο και μόνο που βλέπουν το κείμενο Κλείνοντας την επιστολή τον προειδοποιεί πως δεν είναι δυνατόν σrsquo αυτόν να επιτρέπεται να υπεραμύνεσαι σαθρών συγγραμμάτων διά μακρών ενώ ο ίδιος να μην υπερασπίζεται τον αδελφό του Τον προτρέπει να σταματήσει ως εδώ τη διάδοση του έργου και ο ίδιος υπόσχεται να αποσιωπήσει το θέμα διαφορετικά προειδοποιεί απειλητικά laquoτὸν μὲν βασιλέα τιμήσομεν τὸ δὲ σύγγραμμα θεῷ καὶ ἡμῖν αὐτοῖς ἀμύνοντες ἀμυνούμεθαraquo54

Την υπεράσπιση της προσωπικής του στάσης εναντίον ενός οπαδού της θεολογίας του Παλαμά επιχειρεί ο Δημήτριος σε μια άλλη επιστολή της ίδιας εποχής με παραλήπτη τον Δημήτριο Άγγελο Μανικαΐτη μέγα δικαστή στη Θεσσαλονίκη55

Όπως προκύπτει και από άλλες επιστολές του Κυδώνη προς τον Μανικαΐτη πρόκειται για έναν πεπεισμένο παλαμίτη και ανθενωτικό ο οποίος περιφρονούσε τον Κυδώνη ως αιρετικό μια πληροφορία που μετέφερε στον Κυδώνη ο φίλος του Κωνστανίνος Ασάνης Αφορμώμενος από τον χαρακτηρισμό αυτό ο Δημήτριος επισημαίνει πως πρόκειται για μια κατηγορία ασαφή και όχι συγκεκριμένη Εικάζει στη συνέχεια πως ο

54 Το γεγονός ότι ο Δημήτριος αναγκάστηκε όντως να τηρήσει μια αμυντική στάση για να περιφρουρήσει τον ίδιο του τον εαυτό φαίνεται από το ότι την ίδια εποχή σrsquo έναν λόγο (Λόγος II) που απευθύνει στον Ιωάννη Παλαιολόγο (το 1371) εκθέτει επίσης αναλυτικά τις αρνητικές επιπτώσεις που είχε επάνω του η περιπέτεια του αδελφού του και ασκεί μια ευρεία κριτική κατά του παλαμισμού

55 Επιστολή L 116 = T 102 Κωνσταντινούπολη 1372-73


137

χαρακτηρισμός σχετίζεται με τη στάση του Δημητρίου έναντι της laquoνέας ταύτης θεολογίαςraquo και του Παλαμά Αν συνεχίζει δεν τον εμπόδιζε το μέγεθος της επιστολής56 θα μπορούσε να παρουσιάσει αναλυτικά τις θέσεις του Σε έντονο ρητορικό ύφος με μια σειρά διαδοχικών ερωτήσεων και υποθετικών συλλογισμών καταφεύγει σrsquo ένα αγαπημένο του υφολογικό στοιχείο ένα αντιθετικό δίπολο στο οποίο συγκρίνει τις δικές του θέσεις έναντι των αντιστοίχων της νέας θεολογίας του Παλαμά κατηγορεί τους αντιπάλους του για δογματισμό πολυθεΐα που συνεπάγεται ρήξη της απλότητος και τελειότητος του θεού και αδυναμία τεκμηρίωσης και λογικής στήριξης όλων αυτών των νέων απόψεων Ο ίδιος ανακαλώντας και πάλι τον Φαίδωνα του Πλάτωνα αισθάνεται να κατέχεται laquoατέχνωςraquo από ένα laquoάτοπον πάθοςraquo Κλείνοντας τον παρακαλεί να του απαντήσει και εύχεται να παραμείνουν φίλοι57

Στα χρόνια που ακολουθούν -μέχρι το 1397 που ο Δημήτριος πεθαίνει- δεν απαντώνται στα επιστολικά του κείμενα αναφορές στο θέμα του παλαμισμού Μόνο σε μια επιστολή του 1380 την οποία απευθύνει στον Σίμωνα Ατουμάνο αρχιεπίσκοπο Θηβών μεταξύ άλλων τον επαινεί για τη θαρραλέα αναίρεση από μέρους του της διδασκαλίας των παλαμιτών (laquoτὴν νέαν περὶ θεοῦ δόξαν καὶ ἀλλόκοτονhellipraquo)58

56 Γενικά το λακωνίζειν αποτελούσε χαρακτηριστικό ή έστω

ζητούμενο των βυζαντινών επιστολών βλ Hunger όπ σ 330-331 57 Αυτή η ανάγκη υπεράσπισης των προσωπικών επιλογών που

διαπιστώνεται στην εν λόγω επιστολή πρέπει να σχετίζεται με την προβληματική του Δημητρίου η οποία αποτυπώνεται και σε άλλα κείμενα της ιδίας περιόδου Δεν είναι τυχαίο ότι ανάμεσα στο καλοκαίρι του 1371 και τον Αύγουστο του 1373 συντάσσει τη Δεύτερη Απολογία του μια Απολογία για τον Πρόχορο προς τον Φιλόθεο (1371) αλλά και τη Θρησκευτική Διαθήκη του

58 Για τον Ατουμάνο βλG Fedalto Simone Atumano monaco di Studio arcivescovo di Tebe secolo XIV Brescia 1968 και Ε Κωνσταντίνου laquoΟ ρόλος του Λατίνου αρχιεπισκόπου της Θήβας Σίμωνα Ατουμάνου στίς εκκλησιαστικοπολιτικές διαπραγματεύσεις ανάμεσα στο Βυζάντιο και τη Δύση κατά το δεύτερο μισό του 14ου αιώναraquo Επετηρίς της Εταιρείας Βοιωτικών Μελετών Αθήνα 1988 σελ 461


138

Β Πέραν των επιστολών στοιχεία θεολογικού προβληματισμού

ανιχνεύονται και σε θεωρητικά κείμενα του Δημητρίου Χαρακτηριστικά είναι όσα γράφει στην laquoΠνευματική

Διαθήκηraquo του59 Ο Δημήτριος ομολογεί πως δύο είναι τα θέματα για τα οποία αισθάνεται την ανάγκη να εκθέσει τις απόψεις του γιατί γιrsquo αυτά τα δύο πιστεύει πως θα κληθεί να δώσει λόγο μετά θάνατον τα θέματα laquoτῆς λεγομένης τῶν Λατίνων προσθήκης καὶ ὧν ὁ Παλαμᾶς ἐκεῖνος προσήγαγεν ἐνταῦθα πολλῶν θεοτήτωνraquo Δηλ το θέμα της εκπόρευσης του Αγίου Πνεύματος και εκ του Υιού στο οποίο επικεντρώνονται πρωτίστως τα θεολογικά του ενδιαφέροντα και αφιερώνει έξι περίπου σελίδες και το θέμα της διδασκαλίας του Παλαμά στο οποίο αφιερώνει κείμενο έκτασης μίας περίπου σελίδας Στο κείμενο αυτό στρέφεται επώνυμα κατά του Παλαμά και επιχειρεί μια σκωπτική και αποστασιοποιημένη κριτική της νέας -όπως την χαρακτηρίζει- θεολογίας την οποία θεωρεί laquoεύρημαraquo του Παλαμά Η πνευματική Διαθήκη του κλείνει με την ευχή ποτέ να μην ακολουθήσει ο ίδιος αυτή την laquoπολυμερήraquo θεολογία την οποία όπως επισημαίνει ο ίδιος δεν την ακολούθησε κανείς από τους αγίους ή τους σοφούς

Στα θεωρητικά κείμενα του Δημητρίου ανήκει και μια επιστολική πραγματεία που αναφέρεται σε ένα θεολογικό ζήτημα της διδασκαλίας του Παλαμά και επιγράφεται laquoΤοῦ σοφωτάτου Κυδώνη κῦρ Δημητρίου πρὸς τὸν Ἄσαν κῦρ Κωνσταντῖνον Περὶ τῆς τῶν παλαμιτῶν προτεινομένης ἀπορίας ἐπὶ τοῖς ὑποστατικοῖς ἰδιώμασι τῆς Τριάδοςraquo Ο Δημήτριος απευθύνει το επιστολικό αυτό κείμενο στον Κωνσταντίνο Ασάνη γνωστό όπως είδαμε και από άλλες επιστολές και επιχειρεί να απαντήσει στο θέμα των υποστατικών ιδιωμάτων της Αγίας Τριάδος όπως αυτό ετίθετο από τους παλαμίτες60 Η

59 Η συγγραφή της τοποθετείται γύρω στο 1380 Έκδοση στον Mercati όπ σελ 425-435 Ο Δημήτριος συνέθεσε επιπλέον και δύο Απολογίες στις οποίες αιτιολογεί τη μεταστροφή του στον Καθολικισμό Έκδοση στον Mercati όπ σελ 359-425

60 Η χρονολόγηση της σύνταξης του έργου δεν έχει προσδιοριστεί Ο εκδότης του έργου M Candal ldquoDemetrio Cidonio y el problema trinitario palamiticordquo OCP 28 (1962) 75-120 (το κείμενο συνοδεύεται από λατινική


139

επικέντρωση του Δημητρίου Κυδώνη στο συγκεκριμένο θέμα που άπτεται της Τριαδολογίας και κατά συνέπεια της εκπόρευσης του Αγίου Πνεύματος δεν είναι τυχαία Επιχειρώντας να τεκμηριώσει την ταύτιση ουσίας και ενεργείας και ουσίας και υποστάσεως ουσιαστικά συνδέει το θέμα με την εκπόρευση του Αγίου Πνεύματος Υποτάσσει και ταυτίζει με την ουσία laquoτὴν πατρότητα καὶ τὴν υἱότητα καὶ τὴν ἐκπόρευσινraquo Επηρεασμένος σαφώς από τον τρόπο σκέψης του αδελφού του δανείζεται όρους από την αριστοτελική λογική και διατυπώνει μια σειρά υποθετικών -υπό μορφήν ερωτήσεων- συλλογισμών ενώ παράλληλα είναι ευκρινής η παρουσία της δυτικής θεώρησης περί απλότητος και τελειότητος του θεού Μάλιστα στο τέλος δανειζόμενος την εικόνα του φύλακα από την Αντιγόνη του Σοφοκλή προτρέπει τους οπαδούς του Παλαμά να μη δολιχοδρομούν μέσα από τα μακρά και επικίνδυνα μονοπάτια laquoκατατέμνονταςraquo και διαιρώντας τη θεία μονάδα αλλά να επιλέξουν το σύντομο και ευθύ δρόμο των laquoκοινῶν ἀξιωμάτωνraquo περί της θεότητος προκειμένου να φθάσουν στο τέρμα και να ευθυγραμμιστούν με ότι συνιστά η φρόνηση61 μετάφραση) με βάση εσωτερικά τεκμήρια τοποθετεί το έργο γενικά πριν από το 1389 και πιθανόν πριν το 1368 Συνυπολογίζοντας τα υπόλοιπα κείμενα του Κυδώνη που σχετίζονται με το θέμα του παλαμισμού κρίνουμε ότι ίσως πιθανότερη περίοδος θα ήταν όχι πριν από το 1368 έτος της καταδίκης του Προχόρου αλλά μάλλον η περίοδος από το 1370 μέχρι το 13734 δεδομένου ότι μόνο στα κείμενα αυτής της περιόδου φαίνεται να προσφεύγει ο Δημήτριος σε μια θεωρητική ανάλυση και στήριξη της αντιπαλαμικής του ιδεολογίας ενώ στα κείμενα πριν το 1368 κάτι τέτοιο δεν γίνεται ίσως γιατί την αντίστοιχη τεκμηρίωση είχε αναλάβει ο αδελφός του Πρόχορος Ένας επιπλέον λόγος για τον οποίο κλίνουμε στη χρονολόγηση αυτή είναι πως δεν αποκλείεται η πραγματεία του Καντακουζηνού κατά του Προχόρου και γενικότερα η προσπάθειά του να αποδείξει την εγκυρότητα των θεολογικών θέσεων του Προχόρου όπως αυτές είχαν διατυπωθεί στο έργο του Περί ουσίας και ενεργείας να οδηγεί τον ίδιο να συνθέσει μια μικρή πραγματεία αντίστοιχη

61 laquoΜὴ τοῖς δυσχερέσι κατακεχρῆσθαι ὥσπερ ἂν εἴ τις ἐπί τινα

σταθμὸν ἐπειγόμενος ἐξεπίτηδες διὰ τῆς μακρᾶς καὶ τραχείας καὶ κινδύνων γεμούσης βαδίζειν ᾐρεῖτο ἐξὸν ἐπιτομωτέραν ἑλόμενον θᾶττον ἐπί τὸ κατάλυμα καὶ σῶν ἀφικέσθαιraquo Candal Demetrio Cidonio y el problema trinitario palamitico σελ 110


140

Από τα παραπάνω είναι σαφές ότι η στάση του Δημητρίου έναντι της θεολογίας του Παλαμά υπήρξε έντονα επικριτική παρά το γεγονός ότι δεν εκφράστηκε μέσα από ένα καθαρά θεολογικό διάλογο αλλά διατυπώθηκε ως επί το πλείστον περιστασιακά και σε αναφορά με την τύχη του αδελφού του Προχόρου την οποία φαίνεται να ακολούθησε και ο Δημήτριος αφού σύμφωνα με τις πηγές γύρω στο 1396 λίγο πριν από το θάνατό του αναθεματίζεται για τις αντιπαλαμικές του θέσεις62

Βέβαια η παράδοση θέλει ο Δημήτριος να μετανοεί τελικά λίγο πριν το θάνατό του για την προσχώρησή του στο καθολικό δόγμα και να μεταστρέφεται στην ορθοδοξία63 Ωστόσο η έρευνα δεν επιβεβαιώνει κάτι τέτοιο Παρόλα αυτά και με βάση στοιχεία που προκύπτουν από τα μεταφραστικά ενδιαφέροντα των τελευταίων χρόνων της ζωής του εκτιμούμε ότι μπορούμε να υποστηρίξουμε πως διαφαίνεται μια μετατόπιση μια εσωτερική laquoμεταστροφήraquo που σχετίζεται με τη θεολογία του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά Ενώ δηλαδή όλη η μεταφραστική του δραστηριότητα είχε επικεντρωθεί σε έργα δυτικής θεολογίας που υπηρετούσαν τις φιλοδυτικές του θέσεις στο τέλος της ζωής του επιλέγει να μεταφράσει ένα κείμενο πλημμυρισμένο στο φως μια αλυσίδα προσευχών ένα μονόλογο της ψυχής προς τον θεό μιας ψυχής που πάλλεται από αγάπη και φλέγεται από τον πόθο να γνωρίσει τον θεό και να ενωθεί μαζί του64 Το κείμενο αυτής

62 Το κείμενο του αναθεματισμού παραδίδεται στον κώδικα Vat Gr

172 φ 167v Mercati όπ σελ 60-61 Βλ σχετικά και στον Tinnefeld όπ σελ 47 και σημ 267

63 Βλ Χ Σωτηροπούλου laquoΟι καταδικασθέντες αιρετικοί υπό των ιερών Συνόδων πολέμιοι του αγίου Γρηγορίου Παλαμάraquo στο Πρακτικά Διεθνών Επιστημονικών Συνεδρίων Αθηνών (13-15 Νοεμβρίου 1998) και Λεμεσού ( 5-7 Νοεμβρίου 1999) (επιμ Γ Μαντζαρίδη) Άγιον Όρος 2000 σελ 583

64 Ο Νικόδημος εξέδωσε το έργο το έτος 1799 στο βιβλίο του που φέρει τον τίτλο Ἐπιτομὴ ἐκ τῶν Προφητανακτοδαβιτικῶν Ψαλμῶν Ἀπάνθισμα διαφόρων κατανυκτικῶν Εὐχῶν περιέχον καὶ τὰς Θεολογικάς καὶ πρὸς Θεῖον ἔρωτα θεωρητικὰς Εὐχάς τοῦ Ἱεροῦ Αὐγουστίνου ἐπισκόπου Ἱππῶνος Απευθυνόμενος ο Νικόδημος στους αναγνώστες του γράφει laquoΕἰς δὲ τὰς εὐχὰς τοῦ θείου καὶ Ἱεροῦ Αὐγουστίνου ὤ πόσα


141

της μετάφρασής του όπως προκύπτει από τα πολυάριθμα χειρόγραφα που την παραδίδουν διαβάστηκε πολύ από τους μοναχούς του αγίου όρους με τους οποίους ο Δημήτριος διατήρησε άριστες σχέσεις και τους οποίους θαύμαζε

Παραθέτουμε ενδεικτικά την αρχή αυτού του έργου laquoἘπιγνοίην σε κύριε τὸν ἐπιγινώσκοντά με ἴδοιμί σε τὸ φῶς τῶν ἐμῶν ὀφθαλμῶν Ἐπίφανόν μοι ἡ ἐμὴ χαρά Περιπλακείην σε νυμφίε οὐράνιε Φώτισον τοὺς ὀφθαλμούς μου τὸ ἀκατάληπτον φῶς65raquo Θα μπορούσαμε ίσως να υποθέσουμε ότι πίσω απrsquo αυτή τη

μεταφραστική επιλογή ο Δημήτριος λίγο πριν το τέλος της ζωής του και παραγκωνισμένος από τα πολιτικά δρώμενα μοιάζει να αναζητά έναν άλλο δρόμο να προσεγγίσει τον θεό Μοιάζει να αναιρεί τη συμβουλή που ο ίδιος έδινε παλαιότερα στους αναγνώστες του να ευθυγραμμίζονται μόνο με τη φρόνηση και το δρόμο των laquoκοινῶν ἀξιωμάτωνraquo και να επιθυμεί να βιώσει την άμεση επικοινωνία και επαφή με τον θεό σαν κι αυτή που δίδασκε ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς

ὑψηλά καὶ θεολογικὰ νοήματα θέλετε εὕρετε Ὤ πόσα βέλη καὶ κέντρα θείας ἀγάπης θέλετε λάβετε εἰς τὰς ψυχάς σας Ὤ πόσην κατάνυξιν θέλετε ἀποκτήσετε εἰς τὰς καρδίας σαςmiddot πλήρεις γάρ εἰσιν αὗται θεοσοφίας πλήρεις ἔρωτος πλήρεις ἱερᾶς κατανύξεως Ὅθεν ὅποιος ἀναγινώσκει ταύτας μὲ τὴν πρέπουσαν προσοχήν καὶ τρωθῇ μίαν φορὰν ἀπὸ τὸν αὐταῖς ἀναβλύζοντα θεῖον ἔρωτα αὐτὸς θέλει γένῃ ὄχι μόνον ἔξω πάντων τῶν αἰσθητῶν κτισμάτων ὄχι μόνον ἔξω τῶν νοητῶν ἀλλὰ καὶ ἔξω τοῦ ἑαυτοῦ του καὶ ὅλος διrsquo ὅλου θέλει προσκολληθῇ καὶ γένῃ ἕνα μὲ τὸν ἀγαπητόν του καὶ ἐρωμένον θεόνraquo Κριτική έκδοση του έργου με βάση τα σαράντα χειρόγραφα που το παραδίδουν στο Αν Κόλτσιου-Νικήτα Δημητρίου Κυδώνη μετάφραση του ψευδαυγουστίνειου Soliloquia (τί ἂν εἴποι ψυχὴ μόνη πρὸς μόνον τὸν θεόν) Corpus Philosophorum Medii Aevi Philosophi Βyzantini τ 11 Αθήναι 2005 Σε κάποια χειρόγραφα χαρακτηρίζεται lsquoΜονολόγιστηraquo προσευχή Αν Κόλτσιου-Νικήτα Δημητρίου Κυδώνη μετάφραση όπ σελ 116

65 Αν Κόλτσιου-Νικήτα Δημητρίου Κυδώνη Mετάφραση όπ σ1


142


119

Πρόχορος Κυδώνης4 Ο Πρόχορος επηρεασμένος από τη διδασκαλία του Θωμά Ακινάτη και την τριαδολογία του Αυγουστίνου και στηριγμένος σε μια καθαρά αριστοτελική συλλογιστική καθώς και τη διαλεκτική μέθοδο θεωρούσε τη φιλοσοφική οδό ως τη μόνη που μπορεί να οδηγήσει στο θείο και στο φως της αληθείας Ως εκ τούτου απέρριπτε αφού δεν μπορούσε να βιώσει τη χαρισματική θεολογία του Παλαμά Μετά από έγγραφες καταγγελίες ο πατριάρχης τον κάλεσε στην Κωνσταντινούπολη όπου όμως ο Πρόχορος αρνήθηκε την κατηγορία ότι laquoπαραδογματίζειraquo και θεώρησε τις εναντίον του κατηγορίες αποτέλεσμα φθόνου και συκοφαντίας Μάλιστα επιχείρησε να τεκμηριώσει τις θεολογικές του αντιθέσεις έναντι της διδασκαλίας του Παλαμά και των οπαδών του με το βασικό θεωρητικό του σύγγραμμα Περί ουσίας και ενεργείας5 Τελικά με τον Συνοδικό Τόμο του 1368 καταδικάστηκε για τις αιρετικές-αντιπαλαμικές θέσεις του και λίγο αργότερα απεβίωσε

Ο Δημήτριος Κυδώνης γεννημένος το έτος 13278 -ήταν 32

ετών όταν πέθανε ο Παλαμάς- μετά το κίνημα των Ζηλωτών εγκαταστάθηκε στην Κωνσταντινούπολη όπου ως μεσάζων του

4 Αναλυτικά για τη ζωή του Προχόρου βλ στον FTinnefeld

Demetrios Kydones Briefe I (Bibliothek der Christlichen Literatur 12) Stuttgart 1981 σελ 237-41 Επίσης H Hunger Prochoros Cydones Uumlberstzungen von acht Briefen des Hl Augustinus (Wiener Studien Reihe 9) Wien 1984 σελ 9-11

5 To έργο συναπαρτίζουν έξι βιβλία Στη χειρόγραφη παράδοση δεν σώζεται το όνομα του συγγραφέα εκτός από το τελευταίο βιβλίο της πραγματείας που αποδίδεται στον Πρόχορο Ωστόσο ολόκληρο το έργο σώζεται στον Μαρκιανό κώδικα 155 στον οποίο υπάρχει μια σημείωση του Βησσαρίωνα που αποδίδει σαφώς το έργο στον Πρόχορο laquoΤοῦ Προχόρου πραγματεία ἀρίστη εἰς τὸ περὶ οὐσίας καὶ ἐνεργείας ζήτημαraquo βλMercati όπ σελ 2 και σημ 2 Εκτενή αποσπάσματα του έργου παρατίθενται στο συνοδικό Τόμο βλ A Rigo laquoIl monte Athos e la controversia palamitica dal Concilio del 1351 al tomo sinodale del 1368 Ciacomo Tricanas Procoro Cidone e Filoteo Kokkinosraquo στο A Rigo (επιμ) Gregorio Palamas e oltre Studi e documenti sulle controversie teologiche del xiv secolo Bizantino Φλωρεντία 2004 σελ 1-177


120








121









122











123








124









125








126







127









128









129








130






131










132










133












134







135








136







137








138








139





140








141







142


120








121









122











123








124









125








126







127









128









129








130






131










132










133












134







135








136







137








138








139





140








141







142


121









122











123








124









125








126







127









128









129








130






131










132










133












134







135








136







137








138








139





140








141







142


122











123








124









125








126







127









128









129








130






131










132










133












134







135








136







137








138








139





140








141







142


123








124









125








126







127









128









129








130






131










132










133












134







135








136







137








138








139





140








141







142


124









125








126







127









128









129








130






131










132










133












134







135








136







137








138








139





140








141







142


125








126







127









128









129








130






131










132










133












134







135








136







137








138








139





140








141







142


126







127









128









129








130






131










132










133












134







135








136







137








138








139





140








141







142


127









128









129








130






131










132










133












134







135








136







137








138








139





140








141







142


128









129








130






131










132










133












134







135








136







137








138








139





140








141







142


129








130






131










132










133












134







135








136







137








138








139





140








141







142


130






131










132










133












134







135








136







137








138








139





140








141







142


131










132










133












134







135








136







137








138








139





140








141







142


132










133












134







135








136







137








138








139





140








141







142


133












134







135








136







137








138








139





140








141







142


134







135








136







137








138








139





140








141







142


135








136







137








138








139





140








141







142


136







137








138








139





140








141







142


137








138








139





140








141







142


138








139





140








141







142


139





140








141







142


140








141







142


141







142


142

Η στάση του βυζαντινού λογίου Δημητρίου Κυδώνη έναντι...

Documents

Transcript of Η στάση του βυζαντινού λογίου Δημητρίου Κυδώνη έναντι...