บทคดยอ บทความชนนมเปาหมายเพอศกษาประวตศาสตรของงานเขยนทางประวตศาสตรศลปะยคแรกในสงคมไทย ในชวงระยะเวลาระหวางทศวรรษท 2410-2460 โดยมขอเสนอหลก 2 ประการคอ หนง งานศกษาทผานมาสวนใหญอธบายวาชวงเวลาดงกลาวยงไมปรากฏงานเขยนประวตศาสตรศลปะโดยตรงขน ซงผเขยนตองการทบทวนคาอธบายดงกลาวโดยเสนอวา มงานเขยนชดหนงทเราอาจเรยกไดวาเปนงานเขยนทางประวตศาสตรศลปะยคแรก คอ “รายงานการเดนทางสารวจ” และตารา “ภมศาสตรประเทศสยาม” สองคอ บทความตองการนาเสนอวา งานเขยนประวตศาสตรศลปะยคแรกของไทยถกผลตขนเพอตอบสนองตอกระบวนกอรางสรางรฐสมบรณาญาสทธราชย

คาสาคญ : งานเขยนทางประวตศาสตรศลปะ, รฐสมบรณาญาสทธราชย Abstract The paper aims to study the history of early art historical writings in Thai society during 1860s – 1910s. There are two major suggestions. The first one, based on the mainstream of explanation that there was no emergence of art historical writing

งานเขยนประวตศาสตรศลปะยคแรก กบการกอรางสรางรฐสมบรณาญาสทธราชยสยาม

Early Art Historical Writings and the Rise of Siamese's Absolute Monarchy*

ชาตร ประกตนนทการ Chatri Prakitnonthakan สาขาวชาประวตศาสตร คณะมนษยศาสตร มหาวทยาลยเชยงใหม Department of History, Faculty of Humanities, Chiang Mai University, Chiang Mai, 50200, Thailand

หนาจว ฉ. 14 2560 | 87

in that period. The paper, however, suggests that there were number of writings we may call early art historical writing such as “Survey report” and “Geography textbook of Siam”. The second one, the paper suggests that the early art historical writings in Siam were created to respond to the process of creating the Siamese’s absolute monarchy.

Keywords: Art historical writing, absolute monarchy บทนา งานเขยนประวตศาสตรศลปะ ทหมายถง การศกษาประวตความเปนมา รปแบบ คณคาทางสนทรยภาพ ตลอดจนนยยะความหมายในมตตาง ๆ ของวตถทางศลปะ เปนผลผลตของความเปลยนแปลงทางสงคม วฒนธรรม และการเมองไทยอยางใหมทยอนกลบไปไดไมเกนตนพทธศตวรรษท 251 ยงหากนบจดเรมทเปนรปธรรมในฐานะสาขาวชาทมการเรยนการสอนอยาง

รชกาลท 6 เมอครงดารงพระยศพระบรมโอรสาธราช และสมเดจฯ กรมพระยาดารงราชานภาพเสดจประพาสโบราณสถาน เมองเสมา นครราชสมา พ.ศ. 2446 ทมา : พพธภณฑเมองนครราชสมา, คลงภาพ [ออนไลน], เขาถงเมอ 8 พฤศจกายน 2560. เขาถงไดจาก https:// koratmuseum.files.wordpress.com/2015/04/10495021_700224276715537_8771068792072113730_o.jpg

88 | หนาจว ฉ. 14 2560

เปนระบบกยอนกลบไปไดเพยงไมเกนทศวรรษ 25102 แมกอนหนานนจะมงานเขยนทอธบายถงตวงานศลปะอยบาง** แตกไมมชนใดทจะเขาขายนยามดงกลาว ทงหมดเปนงานเขยนทเกดขนบนเปาหมายและความหมายแบบอนทไมอาจนามาสวมทบลงภายใตนยามของคาวางานเขยนประวตศาสตรศลปะได ลกษณะดงกลาวไมใชเกดขนเฉพาะแตสงคมไทย กาเนดวชาประวตศาสตรศลปะในยโรปเองกไมอาจยอนไปไกลเกนกวาครสตศตวรรษท 18 เทานน3 โดยในงานศกษาทผานมามการชใหเหนกาเนดและความเปลยนแปลงในการสรางองคความรประวตศาสตรศลปะไทยโดยลาดบดงน4

งานเขยนยคแรก ความรประวตศาสตรศลปะแยกไมออกจากการศกษาประวตศาสตรและโบราณคดบนฐานคดทตองการสบคนตวตนและอดตของรฐสยามในมตตาง ๆ โดยมกลมชนชนผปกครองเปนผนาในการศกษาคนควาภายใตการแลกเปลยนความรกบนกวชาการตางประเทศ และถาหากตองการจะกาหนดจดเรมของเรองราวเหลาน งานศกษาคนควาของรชกาลท 4 เมอครงยงมไดขนเปนกษตรยและดารงสถานะเปนพระภกษเจาฟามงกฎ ในชวงราวปลายทศวรรษท 2370 ไมวาจะเปนการเสดจไปเมองเกาสโขทยและ “คนพบ” ศลาจารกหลกท 1 หรอการเสดจไปนมสการพระปฐมเจดยหลายคราวพรอมทงทาการขดสารวจ5 นอกจากนยงไดมการรวบรวมโบราณวตถตลอดจนของแปลกตาง ๆ มาเกบรกษาในพระทนงประพาสพพธภณฑ เมอ พ.ศ. 24006 อยางไรกตามงานชวงนมลกษณะเปนความสนใจเฉพาะในหม ชนชนนาวงแคบ ๆ

ความเปลยนแปลงสาคญจะเรมขนเมอมการกอตง “สยามสมาคม” ใน พ.ศ. 2447 อนเปรยบเสมอนเปนพนทสาคญทเชอมโยงชนชนนาสยามเขากบความรสมยใหมทางประวตศาสตร ประวตศาสตรศลปะ และโบราณคดจากโลกภายนอก7 และหลงจากนนราว 2 ป รชกาลท 5 ทรงพระกรณาโปรดเกลาฯ ใหตง “โบราณคดสโมสร” ขนเมอ พ.ศ. 2450 เพอทาหนาทเปนสมาคมสบสวนประวตศาสตรชาตสยามในแงมมตาง ๆ อนเปนการเปดพนทการศกษาประวต- ศาสตรโบราณคดโดยชาวสยามเองอยางเปนทางการครงแรก8 และรชกาลท 6 ขณะทยงเปนมกฎราชกมารกไดทรงกอตง “ทวปญญาสโมสร” ในเวลาใกลเคยงกน จากนนเปนตนมาหนวยงานอนทมสวนสาคญตอการศกษาประวตศาสตรศลปะ เชน “กรมศลปากร” ใน พ.ศ. 24549 หรอ “ราชบณฑตยสภา” ใน พ.ศ. 246910 กทยอยเกดขน

ในชวงระยะนเอง (ราวปลายทศวรรษท 2460 ถงตนทศวรรษท 2470) ไดเกดงานเขยนของบคคลสาคญ 2 ทานทมบทบาทตอการกอรปความรทางประวตศาสตรศลปะไทย คอ สมเดจฯ กรมพระยาดารงราชานภาพ และ ยอรช เซเดส (Georges Coedès) คอ “ตานานพทธเจดยสยาม” พ.ศ. 246911 และ “โบราณวตถในพพธภณฑสถานสาหรบพระนคร” พ.ศ. 247112 โดยเฉพาะเลมแรก เปนทยอมรบกนกวางขวางในฐานะหนงสอประวตศาสตร

หนาจว ฉ. 14 2560 | 89

ศลปะเลมแรกของไทย สวนเลมหลงแมจะมเปาหมายเพออธบายและจดหมวดหมชนงานศลปะเฉพาะทจดเกบอยในพพธภณฑสถานแหงชาตพระนครเทานน แตในแงของระเบยบวธการศกษา แนวการอธบาย ตลอดจนขอสรป มความสอดคลองเปนทศทางเดยวกน ซงทง 2 เลม ในเวลาตอมาไดกลายเปนกรอบแนวคดพนฐานทมตอวธการมองศลปวตถและการศกษางานประวตศาสตรศลปะไทย สาคญทสดคอทงสองเลมไดนาเสนอการแบงยคสมยทางศลปะไทยขนเปนครงแรก แนนอน ในรายละเอยดเราจะเหนความแตกตางกนอยบาง แตเมอพจารณาโครงสรางความคดโดยรวมแลวจะเหนวาเปนไปในแบบเดยวกน จนเราสามารถนยามงานเขยนของทงสองทานในฐานะทเปนสกลแนวคดทางประวตศาสตรศลปะได ซงผเขยนไดเคยอธบายในรายละเอยดแลวในทอน13

จากทกลาวมา สงทนาสงเกตคองานศกษาทผานมามกใหภาพพฒนาการทางความรและกาเนดงานเขยนประวตศาสตรศลปะยคแรกเรมโดยเนนไปทความเปลยนแปลง 2 ชวงคอ หนง งานเขยนชวงตนพทธศตวรรษท 25 (ราวรชกาลท 4) ในฐานะจดเปลยนทางโลกทศนจากจารตสสมยใหม และสอง คอการเกดขนของสมาคมทสนใจศกษาประเดนทางโบราณคดทงของชาวไทยและตางประเทศในครงหลงของพทธศตวรรษท 25 (ราวปลายรชกาลท 5) และใหความสาคญเนนมาทการเกดขนของงานเขยนทสาคญ 2 ชนตามทกลาวมาขางตน โดยระยะเวลาราว 40 ประหวางจดเปลยนทงสองชวง งานวชาการสวนมากมไดมองวามนยยะสาคญมากนก โดยเฉพาะนยยะทสงผลตอความเปลยนแปลงในเชงองคความรทางประวตศาสตรโบราณคด โดยบางทานอธบายวาเปนชวงชะงกงนของโบราณคดสยาม14 โดยมองวาไมมงานเขยนทเราอาจเรยกไดวางานเขยนประวตศาสตรศลปะและโบราณคดทสาคญเกดขน

อยางไรกตามผเขยนกลบมองวาชวงระยะเวลาดงกลาวเปนชวงระยะ เวลาทสาคญชวงหนงของพฒนาการทางความคดทางประวตศาสตรศลปะและโบราณคดสยาม โดยบทความนเหนวางานทผานมาละเลยงานเขยนทสาคญตอการกอรปความรทางประวตศาสตรศลปะอยางมากประเภทหนงไป ซงจะขอเรยกงานเขยนกลมนวา “รายงานการเดนทางสารวจ” ซงแมจะมนกเรยนประวตศาสตรใชงานเขยนกลมนในฐานะหลกฐานทางประวตศาสตรมาอยางยาวนาน แตในแวดวงประวตศาสตรศลปะและโบราณคดกลบยงไมมผศกษามากนก ซงในทศนะผเขยน งานชดนคอตนกาเนดแรก ๆ รวมถงเปนฐานขอมลชดแรก ๆ ใหกบสงทเรยกวางานเขยนประวตศาสตรศลปะของไทยในเวลาตอมา งานชดนสะทอนการเปลยนผานโลกทศนครงใหญทเปนผลจากการเปลยนแปลงทางความร ความคด ความเชอ ตลอดจนมาตรฐานในการอธบายโลกและสงรอบตว ทสาคญจากการศกษาของผเขยนยงพบวา งานเขยนชดนมไดเกดขนบนฐานความรทางวชาการอยางลอย ๆ แตเนอหาทงหมดลวนเกดขนอยางสมพนธโดยตรงกบการเกดขนของ “รฐสมยใหม” หรอ “รฐสมบรณาญา- สทธราชย” ในชวงระยะเวลาดงกลาว

90 | หนาจว ฉ. 14 2560

ดวยสมมตฐานดงกลาว บทความนจงเกดขนโดยมเปาหมายทจะเขาไปอธบายพฒนาการของงานเขยน ตลอดจนสรางองคความรทางประวตศาสตรศลปะและโบราณคดยคแรกของสยาม ในชวงรอยตอระหวางตนพทธศตวรรษท 25 ถงราวครงหลงของพทธศตวรรษท 25 ซงยงไมมงานศกษามากนก โดยอาศยชดเอกสารหลกทเรยกวา “รายงานการเดนทางสารวจ” เพอชใหเหนวางานเขยนชดน (รวมถงงานเขยนอกบางชนทไมคอยมคนสนใจศกษามากนก) คอกลมงานเขยนสาคญทเปนตนเคาในการกอรปความรในสาขาวชานในเวลาตอมา นอกจากนบทความยงมงทจะเสนอวา องคความรทางประวตศาสตรศลปะและโบราณคดไทยทเรารบรและเรยนสอนกนในปจจบนเปนผลพวงอยางแยกไมออกจากการสรางความรสมยใหม เพอตอบสนองตอการกอรางสรางรฐสมยสมบรณาญาสทธราชยสยามในชวงครงหลงของพทธศตวรรษท 25 เมอ “วตถศกดสทธ” กลายเปน “ศลปวตถ” กอนทจะลงรายละเอยดในงานเขยน “รายงานการเดนทางสารวจ” สงสาคญประการแรกคอ การสรางความเขาใจรวมกนตอการเปลยนผานในเชงโลกทศนของสงคมสยามทมตอการมองและตความวตถทางวฒนธรรมทเปลยนแปลงไป จากการมองสงเหลานในฐานะทเปน “วตถศกดสทธ” มาสการมองในฐานะทเปน “ศลปวตถ”

พระพทธรป เทวรป สถป เจดย จตรกรรมฝาผนง หรอแมกระทงองคประกอบของงานชางโบราณทงหลาย คอ “รปสญญะ” (signifier) ทสอสารความหมาย (signified) ไปถง “พนท” และ “เวลา” ทอยพนไปจากโลกมนษย เปนโลกอนศกดสทธตามความเชอทางศาสนา การจาลองรปพระพทธเจาหรอภาพพทธประวตในอดตมไดมงหมายจะแสดงเรองราวของมนษยทชอสทธตถะทเปนบคคลจรง ๆ ในทางประวตศาสตรทมชวตอยในอนเดยเมอ 2,500 กวาปทผานมาตามรปแบบทเรารบรในปจจบน แตมงหมายทจะจาลอง “สภาวะแหงพทธะ” ทไมขนอยกบพนทหรอเวลาแบบเสนตรงในมตทางประวตศาสตรตามทเขาใจในโลกปจจบน15 ซงสภาวะเชนนเปนสงทสงคมในอดตยดถอเปนอดมคต และอดมการณของผคนและรฐ

การถายทอดอดมคตขางตนอาศยสอกลางนานาชนดทงทเปนตวอกษรในรปแบบคมภรและจารก ตลอดจนวตถสงของทางวฒนธรรรม เชน พระพทธรป เทวรป ภาพจตรกรรมฝาผนง ตลอดจนสงกอสรางทงหลาย ฉะนนงานเขยนทพดและอธบายถงวตถทางวฒนธรรมเหลานจงมงหมายเพอสอสาร “พนท” และ “เวลา” ทอยเหนอโลกเปน “อกาลโก” หรอพดใหงายคอ “สภาวะศกดสทธ”

จากการสารวจงานเขยนโบราณเหลาน เราสามารถจาแนกออกไดเปน 4 กลม 4 วตถประสงคในการเขยน ดงตอไปน

หนาจว ฉ. 14 2560 | 91

หนง “งานพรรณนาศลปะเพอเฉลมพระเกยรต” เปนงานทมกปรากฏแทรกอยในงานเขยนหลายแบบ อาท โคลงเฉลมพระเกยรตตาง ๆ หรองานประเภท “พงศาวดาร” เปนตน เนอหาเนนบรรยายสรางภาพใหเหนความยงใหญและงดงามของงานศลปะหรอสถาปตยกรรม โดยมกเปรยบเปรยเทยบกบวมานบนสรวงสวรรคเพอเปาหมายในการเฉลมพระเกยรตกษตรย เชน “โคลงเฉลมพระเกยรตสมเดจพระนารายณมหาราช” ของ พระศรมโหสถ16 ในสมยอยธยาทแตงบรรยายพระราชวงใหมทลพบร ซงสมเดจพระนารายณ มพระราชดารใหสรางขน หรอ “สงคตยวงศ พงศาวดารเรองสงคายนา พระธรรมวนย” ของสมเดจพระวนรต ในสมยรชกาลท 1 ทบรรยายพระบรม- มหาราชวงโดยเปรยบกบดาวดงส17 เปนตน

สอง “บนทกจดหมายเหตการบรณปฏสงขรณ” เนอหาเปนการบรรยายรายละเอยดวาดวยการบรณะหรอซอมแปลงตวชนงานศลปะ มความนาเชอถอมากขนในเรองความถกตองของขอเทจจรง เนนการพรรณนาลงลกไปถงลวดลายและองคประกอบปลกยอยอน ๆ ทางศลปะ เชน “โคลงดนปฏสงขรณวดพระเชตพน” ในสมยรชกาลท 3 แตงโดย สมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระ ปรมานชตชโนรส18 และ “จดหมายเหตเรองปฏสงขรณวดพระศรรตนศาสดาราม ครงรชกาลท 3” ของ พระศรภรปรชา19 เปนตน

สาม “ตาราชาง” เนอหาจะเปนการอธบายในเชงเทคนควธการกอสรางศลปสถาปตยกรรมตามคตความเชอโบราณ อาท การดฤกษยาม การดลกษณะไมทจะใชกอสราง ชวงเวลาทเหมาะสมในการกอสราง พธกรรมทเกยวของ ทมความเปน “มงคล”20

ส เปนงานเขยนประเภท “ตานาน” เชน ตานานพระธาตหรอพระพทธรปสาคญ งานกลมนเนนอธบายความเปนมาในการสรางและใหรายละเอยดเชงรปแบบศลปะประกอบเลกนอย21 อานดแลวชวนนกถง งานเขยนประวตศาสตรศลปะในแบบปจจบน แตความแตกตางสาคญคอ งานประเภทนไมมความสนใจ “อดต” ตามความเปนจรงเชงประจกษแบบวทยาศาสตร มกเลา “อดต” แบบเกนจรง โครงเรองนยมอธบายยอนกาเนดทมากลบไปไกลจนถงสมยพระพทธกาล22 เตมไปดวยเรองราวปาฏหารย หนาทสาคญของงานแบบนคอการสรางศรทธาในพระศาสนาผานการสราง มตศกดสทธเหนอจรง

แมงานเขยนทง 4 กลมจะเขยนขนบนเปาหมายในการใชงานทตางกน แตเมอพจารณาเปรยบเทยบกลวธการเขยนกลบพบวาตงอยบนรปแบบและโครงเรองทคลายกนคอ หนง วตถทางศลปะเหลานมใชของทสรางขนโดยฝมอมนษย แตเปนผลงานทเกดขนจากเทวดาแปลงกายลงมาสราง แมมนษยเปนผสราง (เชนงานเขยนกลมสองและสาม) แตขนตอนและวธการสรางจะเกดขนบนวธการทเชอมโยงไปสสภาวะศกดสทธ หรอเปนการถายจาลองโลกอดมคตทอยเหนอโลกขนไป สอง วตถทใชในการสรางมกเปนวตถศกดสทธทไมมอย

92 | หนาจว ฉ. 14 2560

บนโลกมนษย หรอถาไมกลาวถงวสดกมกพดถงวธการสรางทพเศษเกนวสยมนษยจะทาไดจนตองไดรบการชวยเหลอจากเทวดา หรอไมกเปนทรวมของพระบรมสารรกธาตอนศกดสทธ และสาม กรณทไมมประวตการสราง ประวตการไดมากจะเตมไปดวยเรองเลาแวดลอมเชงปาฏหารย เชน ลอยนามา เขาฝนใหไปขดเจอ ฯลฯ

รปแบบเชนนจะเรมถกแทนทดวยแนวทางการเขยนรปแบบใหม ราวตนพทธศตวรรษท 25 โดยหนมาใหความสาคญกบ “การมอง” ทสนใจ ในรปแบบและฝมอชาง (จากทไมเคยสนใจประเดนนมากอน) รายละเอยดในเชงกายภาพของวตถ (มใชวสดจากกาแพงจกรวาลหรอเตมไปดวยพระธาตศกดสทธ) ตลอดจนประวตทแทจรงในการสราง (ไมยกใหเปนฝมอเทวดาอกตอไป) พระราชหตถเลขารชกาลท 4 ถงพระบาทสมเดจพระปนเกลาเมอ พ.ศ. 2401 อธบายถงพระพทธรปทพบทกรงเกาคอตวอยางทสะทอนความเปลยนแปลงน

ฉนขนไปถงกรงเกาไดนมสการพระแสนเมองเชยงแตงแลว รปพรรณเปนของเกาโบราณหนกหนา แตเหนชดวาอยางเดยวกบพระแสนเมองมหาชยแนแลว...เมอดสทองแลชนเชงลเอยดไปดท เหนวาพระแสนเมองเชยงแตงจะเปนของเกากวา สทองทพระเศยรและพระภกตร เปนสนากเนาวโลหะ เชนกบพระอมาภควดเกาในเทวสถาน ตมกฤาพระนาสกกดบวมมากเหมอนกนทเดยว ทพระองค พระหต พระบาท นนสทองเปนอยางหนง ตดจะเจอทองเหลองมากไป ทผาพาดนนเปนแผนเงนฝงทาบทบลง แตดแนนหนาอย23

หากมองในทศนะวชาประวตศาสตรศลปะในปจจบนสงนคอวธพนฐานขนตนในการวเคราะหชนงานศลปะทเรยกวา “การวเคราะหรปแบบ” (Formal Analysis)24 ซงใหความสนใจกบการอธบายองคประกอบตาง ๆ ของชนงานศลปะในเชงประจกษตามทตาเหนในระดบรายละเอยด ทงในดานวสด รปแบบ ลวดลาย ขนาด สสน การจดองคประกอบ ฯลฯ25 และจากความพยายามเปรยบเทยบรปแบบกบวตถชนอน เรากอาจพดไดวาเปนความตงใจทจะ “วเคราะหสกลชาง” (Stylistic Analysis) เพอคนหาแบบแผนการแสดงออกและรปแบบองคประกอบทแนนอนบางประการและปรากฏสมาเสมอในงานศลปะ ณ ชวงระยะเวลาหนง ทงทเปนลกษณะเฉพาะของปจเจกบคคลหรอของกลมชาง26 แตแนนอน การอธบายของพระองคยงไมสามารถนาไปสบทสรปเชนนนไดและตองใชเวลาอกหลายสบปจนกระทงงานของ สมเดจฯ กรมพระยาดารงราชานภาพ และ ยอรช เซเดส ตพมพ ทจะทาใหการจาแนกสกลชางถกทาใหเหนอยางเปนรปธรรม

หนาจว ฉ. 14 2560 | 93

ผลกระทบทหลกเลยงไมไดอนเกดจากวธการอธบายพระแสนเมองเชยงแตงเชนน คอการเขาแทรกแซงความหมายศกดสทธเหนอโลกของพระพทธรปใหคลายลง และเรมถกมองในฐานะของศลปวตถทางโลกทประกอบขนจากวตถแรธาตธรรมชาตทสามารถวเคราะหองคประกอบได

เพอความชดเจน ผเขยนจะขอยกงานเขยนวาดวย “พระแกวมรกต” 2 สานวนทเขยนขนตางวาระกนเพอใชเปนตวอยางในการอธบายประเดนนเพมเตม โดยสานวนท 1 คอการพรรณนาประวตและลกษณะของพระแกวมรกตตามอดมคตยคตนพทธศตวรรษท 21 โดยพระรตนปญญาเถระ ภกษชาวลานนา ทเขยนไวใน “ชนกาลมาลปกรณ” (ระเบยบกาลเวลาของพระพทธเจา)

ขณะนนทาวสกกเทวราช...จงลงมาจากดาวดงสพภพ ไปสสานกพระเถระพรอมดวยวสสกรรมเทวบตร เรยนถามพระเถระวา ขาแตพระคณเจา พระคณเจาจกสรางรปจาลองพระพทธดวยแกวมณโดยฤทธและมนตมใชหรอ พระเถระตอบรบวา จรงดงนน…ครงนน ทาวสกกะไดไปภเขาวบลกบวสสกรรม บอกราชากมภณฑวา ขาพเจามาโดยหวงจะใครไดแกวมณโชต ทานจงอนญาตแกวมณโชตใหแกขาพเจาเถด ฝายราชากมภณฑกลาววา แกวมณโชตเปนเครองบรโภคใชสอยของพระเจาจกรพรรด เพราะฉะนน จงไมอาจใหไปได แตวายงมแกวอยดวงหนง คอ แกวอมรกต วดรอบโดยประมาณ 2 ศอก 3 นว มแกว 750 ดวงเปนบรวาร มอยใกลกาแพงแกวมณโชต ขาแตมหาราช ขอพระองคจงเอาแกวนนไปเถด ครงนนทาวสกกะจงเอาแกวนนมาแลวนาไปถวายพระเถระ ฝายพระเถระคดวาใครจกทาพทธปฏมาดวยแกวนได ทนใดนนวสสกรรมแปลงตวเปนรปกาจารย คอ ชางทารปมาตกแตงดวยตนเองใชตกแตงดวยอทธฤทธ และวสสกรรมนนทาพระพทธปฏมาไดองคหนง สง 1 ศอกกบ 1 นว เสรจชวเวลา 7 วน 7 คน ครนแลวพระเถระรวมกบพระขณาสพทงหลาย และทาวสกกะรวมกบเทพดาทงหลาย บชาพระรตนปฏมาตลอด 7 วน 7 คน ครงนนพระรตนปฏมาไดทาปาฏหารยมประการตาง ๆ27

ดานลางคอสานวนท 2 เขยนขนราว 400 ปตอมา โดยรชกาลท 4 เนอความเรมตนอธบายวาจะเปนการเลาประวตของพระแกวมรกตแตทควรจะเชอได เนอความในสวนทเปนนทานเลา ๆ กนมาและเรองเหนอธรรมชาตถกตดออกจากสานวนการเลานทงหมด โดยเรมตนประวตทการคนพบพระแกวครงแรกในพระสถปทจงหวดเชยงราย แตกตางจากสานวนพระรตนปญญาเถระทเรมตนจากพระอนทร ทสาคญคอในสานวนหลงมการอธบายลกษณะทางกายภาพขององคพระอยางละเอยดในเชงชาง ดงขอความดงตอไปน

94 | หนาจว ฉ. 14 2560

จะขอกลาวขอความเรองพระมหามณรตนปฏมากรพระองคนแตทควรจะเชอได แลแตโดยอนมานตามสลกสาคญ ทมในองคพระพทธปฏมากรนน วาเนอนาแกวศลาซงเปนพระพทธปฏมากรพระองคนอยางน เหนจะมบอทเกดขางเมองฝายเหนอทตอกนกบแดนจน เพราะตวอยางเคยเหนมมาแตขางเมองจนบาง ดคลายแกวอยางน...อนงจะวาดวยฝมอชางททาพระพทธรปพระองคนนนเลา เมอพจารณาเทยบเคยงด กเหนเปนฝมอชางทเอกทเดยวในครงหนงคราวหนง จะเปนฝมอชางขางอนเดย คอเมองเบงคอละราฐสรฐ แลเมองแขกพราหมณขางมชฌมประเทศ ทไทยเรยกเมองเทศนนกมใชเลย อนงจะเปนฝมอสงหฬ มอญ พมา เขมร และไทยเหนอ และจนกไมใช ดฝมอไมใกลเคยงคลายคลงกนกบพระพทธรปซงเปนฝมอชางในเมองทงปวงทออกชอมาเลย...เมอเปรยบเทยบไปโดยละเอยด ดเหมอนวาจะเปนฝมอชางลาวเหนอโบราณขางเมองเชยงแสน เหนคลายคลงมากกวาฝมอชางเมองอน แลถงจะเปนชางทเมองลาวกจะเปนชางดชางเอกทเดยวมใชเลวทรามดวยเปนของงามดเกลยงเกลามากอยไมหยาบคาย...จงสเสยสละแกวกอนใหญใหมาเลอยตดผาเจยระไนใหไดสณฐานและประมาณทควรเปนองคพระพทธรป และเพราะเสยดายเนอแกวกอนใหญ จงใหเหลอเศษไวใตพระพทธปฏมากรนน หาไดตดเสยใหราบเสมอไม...ของแขงนกจะตดแตงแกไขไดโดยยาก กยงอตสาหใหทาจนสาเรจไดดวยฝมอชาง...รทวงทสณฐานประมาณทาการโดยพนจหมดจดสนทชดชมไมมทตไดนก28

สานวนท 2 ทาใหพระแกวมรกตมสถานะเปนเพยงวตถฝมอมนษย แมจะเปนหนสเขยวมคา แตกเปนสงปรากฏตามธรรมชาต มใชแกวอมรกตจากกาแพงจกรวาล ยงเมอพจารณาขอความในสานวนท 2 ยงชชวนเราใหจนตนาการถงภาพของรชกาลท 4 ทกาลงเพงพนจพจารณาพระแกวมรกตในเชงวตถสงของ ถกถอดเครองทรงศกดสทธทเคยปกปดรองรอยฝมอชาง หรอแมกระทงถกอญเชญลงมาจากบษบกภายในพระอโบสถวดพระแกว มาจดวางภายใตแสงไฟทสวางเพยงพอตอการวเคราะหรปแบบ

แมจนตนาการนอาจจะไมเคยเกดขนจรงและมหลกฐานนอยเกนไป ทจะบอกไดวาพระองคทรงเคยทาเชนนน แตการบรรยายของพระองคกทาใหเรานกไปถงภาพถายพระแกวมรกตภาพหนง (ปจจบนเกบรกษาในหอจดหมายเหตแหงชาตและยงไมสามารถระบไดวาถายเมอใด) อนเปนภาพของพระแกวมรกตทแปลกตาเพราะถกทอดเครองทรงออกจนหมด องคพระถกจดวางบนฉากหลงสขาวปราศจากภาพจตรกรรมฝาผนงทขบเนนเรองราวอศจรรย จนเราสามารถมองเหนพทธลกษณะและฝมอชางไดอยางแจมชด

พระแกวมรกตในภาพถายดงกลาว เปรยบเทยบกบภาพพระแกวมรกตทประดษฐานในบษบกและแวดลอมดวยภาพจตรกรรรมภายในพระ

หนาจว ฉ. 14 2560 | 95

อโบสถ สะทอนวธ “การมอง” 2 แบบทตางกน ซงการมองทแตกตางกนยอมนามาซงความหมายทเปลยนไปดวยเชนกน ภาพหลงคอวธมองทเหนพระแกวมรกตเปน “วตถศกดสทธ” สวนภาพแรกคอการมองทเหนพระแกวมรกตเปน “ศลปวตถ” และหากยอนกลบไปทงานเขยน 2 สานวนขางตน สานวนแรกกคอการอธบายพระแกวมรกตในฐานะของ “วตถศกดสทธ” สวนสานวนท 2 คอการอธบายในฐานะทเปน “ศลปวตถ” ซงงานเขยนทแสดงความเปลยนแปลงในวธการมองไปเชนนจะปรากฏใหเหนชดมากขนไมเฉพาะแคพระพทธรป แตเทวรป จตรกรรม และสถาปตยกรรมกจะไดรบ “การมอง” ดวยสายตาใหมเชนน

ควรกลาวไวกอนวา ไมเฉพาะแตสยาม สงคมอนในชวงระยะเวลาทใกลเคยงกนกเกดการเปลยนแปลงโลกทศนในลกษณะเชนน ญปนสมยเมจ (Meiji) เปนตวอยางทชดเจน ใน พ.ศ. 2427 รฐบาลเมจใหการสนบสนน โอกากระ เทนชน (Okakura Tenshin), กาโนะ เทตไซ (Kano Tessai) และ เออเนส เอฟ. ฟโนโลซา (Ernest F. Fenollosa) เพอเดนทางไปสารวจและจดทาบญชศลปวตถมคาตามวดและศาลเจาในเมองนารา (Nara) โดยรายละเอยดการเดนทางทถกบนทกเอาไวนนสะทอนใหเราเหนถงการปะทะกนระหวางการมองวตถเหลานในฐานะของ “สงศกดสทธ” ในสายตานกบวช กบ “ศลปวตถ” ในสายตาของนกสารวจ29 หรอในอนเดยกอนหนาสยามหลายสบป การเดนทางเขาไปสารวจขดคนทางโบราณคดของจกรวรรดนยมองกฤษ เชน อเลกซานเดอร คนนงแฮม (Alexander Cunningham) และ เจมส เฟอกสน (James Ferguson) กทาใหเกดความเปลยนแปลงตอการมองวตถทางวฒนธรรมไปในลกษณะทไมแตกตางกน30

ภาพเปรยบเทยบระหวางพระแกวมรกตทถกมองในฐานะ “ศลปวตถ” (ซาย) กบ “วตถศกดสทธ (ขวา) ทมา : (ซาย) พรยะ ไกรฤกษ, ลกษณะไทย : พระพทธ-ปฏมา อตลกษณพทธศลปไทย (กรงเทพฯ : ธนาคารกรงเทพ, 2551), 50. (ขวา) หมอมราชวงศสรยวฒ สขสวสด, พระพทธปฏมา ในพระบรมมหาราชวง (กรงเทพฯ : สานกราช-เลขาธการ, 2535), 136.

96 | หนาจว ฉ. 14 2560

ยอนกลบมาทสยาม ความเปลยนแปลงนเกดขนสอดคลองกบกระแสความเปลยนแปลงในปรมณฑลทางสงคมวฒนธรรมดานอน ๆ ในชวงระยะ เวลาเดยวกนทมนกวชาการหลายคนไดเคยอธบายไวแลว กลาวโดยสรป ทงหมดเปนปรากฏการณรวมทสะทอนการเปลยนผาน “ความจรง” 2 ชด จาก “ความจรงทเหนอโลก” หนมาสการใหความสนใจใน “ความจรงเชงประสบการณ”31 ทตงอยบนโลกทศนแบบ “เหตผลนยม”, “สจนยม” และ “มนษยนยม”32 การกอตวขนของความคดวาดวย “เวลา” ทจากเดมถกมองในลกษณะเปนวฏจกรตามความเชอทางพทธศาสนา มาสการมองเวลาทเดนเปนเสนตรงจากอดตสปจจบนและอนาคต33 การเปลยนผานความรในการมองภมศาสตรจากภมศาสตรแบบไตรภมมาสภมศาสตรของผวโลกทเปนจรง34 การเปลยน “วฒนธรรมการมอง” ผานเทคโนโลยสมยใหมทสงผลตอการเปลยนผานโลกทศนครงใหญ35 และแนนอน วตถทางวฒนธรรมทงหลายทงานชนนสนใจกเชนเดยวกน ไดถกเปลยนความสนใจมาสการสบคนประวตความเปนมาทนาเชอถอบนโลกทศนทเชอวามเพยงแตมนษยเทานนทสรางสรรพสงทงหลายขนได เปลยนความสนใจมาสการพจารณาทกษะฝมอของมนษยผเปนผสรางชนงานนน ๆ และเปลยนเปาหมายของการสรางวตถเหลานนจากทเคยเปนสะพานเชอมไปสความจรงทเหนอโลกมาสเปาหมายทเปนไปเพอประโยชน ทางโลก ซงประโยชนทางโลกเหลานหมายถงอะไรจะวเคราะหในหวขอตอไป

อยางไรกตามควรกลาวไวกอนวา การแสดงใหเหนการเปลยนแปลงโลกทศนในการมองวตถทางวฒนธรรมดงกลาวอาจชวนใหคดไปวากระบวนการเปลยนอยางสนเชง ซงไมใชเปาหมายของผเขยนแตอยางใด เพราะความเปลยนแปลงใด ๆ ไมเคยเปนไปในลกษณะ “แทนท” เบดเสรจ แตมกเปนลกษณะ “ลกผสม” ระหวางโลกทศนเกากบใหมอยเสมอ

ตวอยางทสะทอนลกษณะลกผสมดงกลาวไดดคอเหตการณปาฏหารยพระปฐมเจดยทเจาพระยาทพากรวงษบนทกไวเมอครงรชกาลท 4 ทรงทอด พระเนตรเหนปาฏหารยเสมอนมดวงแกวลอยขนจากองคเจดย ซงทาใหพระองคทรงพระปตโสมนสเปนอยางมาก และไดพระราชทานทองทศทองพศทมอยในฉลองพระองคทงหมดเปนพระราชกศลเนองในการทอดพระเนตรเหนปาฏหารยครงนน แตในขณะเดยวกนพระองคกทรงเกรงวาผไมนบถอศาสนาจะพากน ตเตยนได พระองคจงรบสงวาสงนเปนปรากฏการณธรรมชาต เปนไฟธาตทอยในอฐปน พอถกนาฝนเขากเกดเปนรศมขน36

คาอธบายทดเปนวทยาศาสตรแบบทางโลกทตรงขามกบความรสก ปตโสมนสยนดทไดเหนความอศจรรยแบบเหนอโลกเปนสงทเกดคกนในเวลาเดยวกนได ไมใชสงทขดแยงกน พระปฐมเจดยจงมสถานะเปนทง “สงศกดสทธ” และ “ศลปวตถ” ในสายตาของชนชนนาสยามไปพรอม ๆ กน คาอธบาย พระแสนเมองเชยงแตงและพระแกวมรกตของรชกาลท 4 กเชนกน แมจะมลกษณะเนนไปทคณสมบตเชงวตถ แตสถานะศกดสทธกดารงอยคกน (แมจะ

หนาจว ฉ. 14 2560 | 97

ถกลดทอนลงไปบางไมมากกนอย) เพยงแตคณสมบตดานใดจะเปนดานหลก กขนอยกบรบท

หากพระแสนเมองเชยงแตงถกรบรในฐานะพระพทธรปภายใน พระอโบสถ*** ภายใตบรบทของพธกรรมทางศาสนา องคพระกจะมคณสมบตศกดสทธเปนตวนา แตหากอยในบรบททเรากาลงเพงมองเพอเปาหมายใน การวเคราะหศกษาทางรปแบบหรอฝมอชาง ณ หวงเวลาดงกลาว องคพระ กมสถานะเปนเพยงศลปวตถ ดงนนการมอง 2 แบบ และ ความหมาย 2 ชด ของความเปนพระพทธรปจงเลอนไหลไปมาและมไดเปนลกษณะเขา “แทนท” ของความจรงแบบใหมหรอความรชดใหมทเบดเสรจแตอยางใด รฐรวมศนย เศรษฐกจของศลปวตถยคอาณานคม กบรายงานการเดนทางสารวจ ในชวงกลางพทธศตวรรษท 25 เปนตนมา เราจะพบงานเขยนประเภทหนงเกดขนอยางมนยยะสาคญทงในเชงปรมาณและโครงสรางเนอหา งานกลมดงกลาวมลกษณะเปนเสมอน “รายงานการเดนทางสารวจ” ทองทตาง ๆ ทงทเปนไปเพองานราชการและการทองเทยวของชนชนนาสยาม

รายงานประเภทนสนนษฐานวาสวนหนงนาจะถกเขยนขนเพอเปนบนทกการเดนทางในราชการของเจานายและขนนางทเขยนสงใหราชสานก ทกรงเทพฯ และในเวลาตอมาบางชนไดถกคดเลอกใหนามาตพมพเผยแพร ในวงกวาง37 อกสวนหนงถกเขยนขนในทวงทานองแบบสารคดทองเทยว เพอการตพมพเผยแพรโดยตรง38 ทงทเปนบทความสน ๆ ผานวารสารหรอหนงสอพมพตาง ๆ หรอรวมเลมเผยแพรกนในชอตาง ๆ เชน จดหมายเหตระยะทาง, จดหมายเหตประพาสหวเมอง, บนทกความทรงจา, หรอรายงานการเดนทาง ฯลฯ

รปแบบการเขยนเปนรอยแกวเลาเรองสงทพบเหนในระหวางการเดนทาง สภาพแวดลอม คนา ลาคลอง พชพนธ ทรพยากรธรรมชาต ผคน อาชพ ในลกษณะบรรยายเชงสถตขอมล ซงแตกตางจากนราศหรอกวนพนธแบบจารตอยางชดเจน โครงสรางการเขยนมลกษณะคลาย “บนทกประจาวน” ทเลาเรองไลเรยงลาดบเหตการณตามวนเวลาการเดนทาง หากจะสรปเนอหาหรอประเดนทงานเขยนประเภทนมกใหความสนใจบนทกกอาจสรปไดตามท สมเดจฯ เจาฟาภาณรงษสวางวงศ ทรงพระนพนธในหนงสอ “ชววฒน” (พ.ศ. 2427) เอาไววา

เมอถงบานใดเมองใดกไดสอบถามทกขสขของผวาราชการเมองกรมการ แลตรวจทกขสขของราษฎรตามสมควร...เมอขาพระ- พทธเจามเวลาวาง...ขาพระพทธเจามไดคดทจะอยเปลา แลโปรย

98 | หนาจว ฉ. 14 2560

เสยซงประโยชน มกระดาษดนสอกขด ๆ เขยน ๆ ไปตามความจดจาซงไดรบการบอกเลาแลตามความรเหน คาดคะเนการทงปวงนน ๆ จงไดเรยบเรยงลงเปนหนงสอรายงาน...ไดเรยงขอความเปนหมวด ๆ มใหปะปนกนเพอจะไดตรวจแลเหนงายเปนตนดงน ๑ ไชยภมทภมลาเนาบานเมองแลเรองราวของไชยภมทนน ๆ ๒ ตาบลบานหลงเรอนแลประมาณคนแลเหตทคนไดเปนไปในทนน ๆ ๓ ผลประโยชนของบานเมองแลการทามาหากนของคนในทนน ๆ ๔ อาหารซงเปน ของสาคญแกประโยชนผจะไปเทยวทจะหาบรโภค ๕ เรองความในเมองนน ๆ ทเปนอย ๖ ความรอนเยนของราษฎร39

การแบงหวขอขางตนมไดเปนมาตรฐานทงานเขยนประเภทนทกชนตองยดถอ แตโดยภาพรวมมกจะคลายแบบน แตประเดนทนาสนใจคองานเขยนกลมนจะมเนอหาหนงทขาดไปไมได คอการจดบนทกถงโบราณวตถสถานททไดพบเหนภายในพนท ไมวาจะเปน พระพทธรป เทวรป สถป เจดย วดวาอาราม ฯลฯ40 มากบางนอยบางขนอยกบสภาพภมศาสตรของแตละทและความสนใจเฉพาะตว หากทานใดทมความสนใจดานนกอาจเขยนถงประเดนนมากเปนพเศษ เชน บนทกการเสดจตรวจราชการหวเมองของ สมเดจฯ กรมพระยาดารงราชานภาพ41 หรออาจใหความสาคญถงขนทาการรงวดสารวจตรวจดสภาพอยางละเอยด เชน จดหมายระยะทางไปพษณโลก ของ สมเดจฯ กรมพระยานรศรานวดตวงศ ทบนทกขอมลโบราณสถานทพษณโลกและสโขทยเอาไวเปนจานวนมาก มการทาแผนผง เขยนรปรางหนาตา และทสาคญคอวเคราะหรปแบบทางศลปะเอาไวเปนจานวนมาก42

เราอาจถอไดวาขอมลสารวจอธบายโบราณวตถสถานทแทรกตวอยในรายงานประเภทน แมจะยงไมอาจเทยบเคยงไดกบงานศกษาทางประวตศาสตรศลปะในปจจบน แตคอกาเนดของงานเขยนประวตศาสตรศลปะยคแรกของสยาม

ลกษณะรวมในการจดบนทก คอการอธบายรปแบบและลกษณะ ทางกายภาพเชงประจกษทหลายครงใหรายละเอยดลงไปถงขนาดกวางยาวสง เนอหาจะใหพนทแกประวตความเปนมาเฉพาะทมหลกฐานนาเชอถอ43 ไมองกบตานานศกดสทธหรออางถงพลงเหนอธรรมชาต แมกระทงงานเขยนบนทกการเดนทางของพระสงฆ เชน สมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระยาวชรญาณ วโรรส เมอคราวเสดจตรวจมณฑลฝายเหนอ เมอพดถงวดวาอารามและพระพทธรปตาง ๆ กมรปแบบไมตางกน44 หากงานประเภทนจะพดถงปาฏหารยตามขนบจารต กจะอธบายสรปตอนทายวาเปนเพยงเรองทไมนาเชอถอ เชน กรณรชกาลท 5 เสดจประพาสไทรโยคและทรงอธบายถง “พระแทนดงรง” และ “พระปฐมเจดย”45 จากนนการเลาจะนาไปสการวเคราะหรปแบบเชงชางและประวตความเปนมาตามขนบทไมตางจาก พระราชนพนธในรชกาลท 4 ดงทกลาวถงในหวขอทผานมา

หนาจว ฉ. 14 2560 | 99

สงทนาคดคอ ทาไมขอมลโบราณสถานโบราณวตถจงถกบนทกแทรกรวมอยกบขอมลภมศาสตร ทรพยากรธรรมชาต ปาไม ลานา คคลอง ผคน การคาขาย โดยไมแยกออกมาในลกษณะงานเขยนประวตศาสตรศลปะแบบปจจบนเปนการเฉพาะ จะตอบคาถามนไดเราตองทาความเขาใจเปาหมายของ “รายงานการเดนทางสารวจ” กลมนกอนวาคออะไร

หากพจารณาเฉพาะกลวธในการเขยน อาจชวนใหคดวาเปนงานอานเลนในลกษณะคลายสารคดทองเทยว ยงบางชนใชวธเลาเรองทสรางตวละครสมมต และบนทกขอมลในลกษณะทตวละครกาลงเขยนจดหมายเลาเรองการเดนทางไปหาอกตวละครหนง เชน พระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว เมอครงยงทรงเปนมกฎราชกมาร สมมตแทนพระองคเปน “นายแกว” เขยนจดหมาย 12 ฉบบสงไปหา “ทานพรานบญ” ใน “จดหมายเหตประพาส หวเมองปกษใต” โดยทรงหวงเพยงแคใหผทไดอาน “...เกดความสนกพอเพลดเพลนในเวลาทวาง ๆ...”46 หรอ พระยาเพชรปาณ เขยนรายงานการเดนทางสารวจมณฑลนครราชสมาโดยแตงเปนจดหมายเขยนถงลกชายทอยเมองนอก47 เปนตน

บางทานอธบายวา งานเขยนกลมนคองานเขยนเชงชาตพนธวรรณา (ethnography) ทาหนาทในการสรางความเปน “คนอน” ทลาหลง เชน “คนปา” “คนบานนอก” เพอสรางภาพเปรยบกบชนชนนาสยามทมความ “ศวไลซ” เหนอกวา ในลกษณะทไมตางจากงานเขยนแบบนในหมฝรงนกลาอาณานคม งานเขยนกลมนจงทาหนาทเสมอนการกาหนดตาแหนงแหงทของชนชนนาสยามในโลกสมยใหม48

ผเขยนเหนดวยกบคาอธบายดงกลาว อยางไรกตามผเขยนอยากเสนอประเดนเพมเตมโดยจดวางงานเขยนประเภทนลงบนบรบทของการเปลยนผาน โครงสรางรฐจาก “รฐจารต” มาสการเปนรฐรวมศนยแบบสมยใหมหรอทนกวชาการเรยกวา “รฐสมบรณาญาสทธราชย” ซงเปนชวงระยะเวลาเดยวกนกบทงานเขยนกลมนเรมปรากฏใหเหนมากขน โดยมองวางานกลมนมเปาหมายเพอศกษาสารวจและทาความรจกกบฐานทรพยากรทงหมดทราชสานกกรงเทพฯ ตองการรวมศนยอานาจในการจดสรรไวทสวนกลาง ซงเปนหวใจสาคญของการเกดขนของรฐสมบรณาญาสทธราชย

ปจจยผลกดนใหเกดรฐสมบรณาญาสทธราชยคออะไร มงานศกษา ในรอบหลายสบปทผานมาทชเงอนไขแตกตางกนไป ตงแตภยคกคามจากมหาอานาจตะวนตกททาตวเหมอนหมาปาเขามาบบบงคบสยามทเปนลกแกะใหจาเปนตองปรบตวเพอรกษาเอกราชเอาไว49 การแกปญหาการเมองภายในของกษตรยสยามทไมพอพระทยกบโครงสรางแบบจารตทถกจากดพระราช-อานาจดวยตระกลขนนางทมอทธพลสง50 การยนยอมพรอมใจของชนชนนาสยามทตองการกาวใหทนความศวไลซซงนาไปสการจาลองรปแบบการปกครองอาณานคมของชาตมหาอานาจมาใชและใหกาเนดรฐสยามใหม51

100 | หนาจว ฉ. 14 2560

การเขาแทนทของความรและเทคโนโลยชดใหม เชน ความรภมศาสตรสมย ใหมทใหกาเนดรางกายแกรฐสมยใหมของสยาม52 หรอการอธบายบนฐาน การเปลยนแปลงทางเศรษฐกจทสยามไดเชอมตวเองเขากบระบบเศรษฐกจ ทนนยมโลก ซงผลกดนใหชนชนนาปฏรปการปกครองไปสการเปนรฐสมบรณา- ญาสทธราชย53

ไมวาจะดวยชดคาอธบายใด เมอรฐสมบรณาญาสทธราชยสยามเกดขน หวใจสาคญในมตทางเศรษฐกจการเมองของตวระบบกคอการกระชบอานาจทางการเมองรวบเขามาไวทราชสานกกรงเทพฯ โดยมเปาหมายหลกคอการระดมทรพยากรตาง ๆ เขามาไวทศนยกลาง และเมอการดงอานาจจดสรรทรพยากรคอเปาหมายสาคญ ในดานหนงการทอนอานาจของระบบขนนางลงใหกลายมาเปนขาราชการกนเงนเดอนแทน พรอมปลดปลอยแรงงานไพรและทาสใหเปนอสระจากมลนายและขนตรงตอกษตรยทกรงเทพฯ โดยตรงผานกลไกระบบราชการสมยใหมจงเปนสงจาเปน

ในอกดานทสาคญและเปนประเดนขอเสนอของงานชนนกคอ ราชสานกกรงเทพฯ ไดเรมโครงการระยะยาวเพอขยายอานาจทางการเมองของตนเขาแทรกแซงรฐนอยใหญ (ประเทศราช) ทรายลอมสยามภายใตฉลากของการปฏรปการปกครอง พ.ศ. 2435

กระบวนการนเกดขนพรอมกบโลกทศนใหม 2 ดาน ทสาคญคอ หนง โลกทศนวาดวยเสนเขตแดนสมยใหมทใสใจในพนททกตารางนวของรฐวาจะสามารถขยายออกไปไดกวางยาวไกลมากทสดไดแคไหน เพราะยงไกลเทาไรยอมหมายถงฐานทรพยากรทมากขนเทานน และสอง โลกทศนวาดวยอานาจอธปไตยทเบดเสรจสมบรณของกษตรยบนทกตารางนวภายในเสนเขตแดนรฐทหมายถงการมอานาจสทธขาดในการจดการทรพยากรทงหมดของราชสานกกรงเทพฯ และดวยเหตน ผเขยนอยากเสนอวาคอแรงผลกสาคญใหเกดงานเขยนกลมนขน

หากกษตรยตองการรวมศนยอานาจในการจดสรรทรพยากร ยอมมแตการเดนทาง (ทงดวยตนเองหรอผานขาราชการ) เพอเขาไปสารวจรปพรรณสณฐานและลกษณะทางกายภาพของรฐ, ภมประเทศและทรพยากรธรรมชาต, จานวนประชากร, การประกอบอาชพ ตลอดจนโครงสรางทางเศรษฐกจทเกดขนในพนทเทานน ทจะทาใหราชสานกกรงเทพฯ สามารถ รจก, เขาใจ และ ควบคม “รางกายของรฐสยาม” (Geo-body’s Siam)† ทเพงกอรางสรางขนไดอยางมประสทธภาพ และสงนคอเปาหมายงานเขยนกลมน††

โบราณวตถสถานตาง ๆ ทเปนขอมลสาคญชดหนงทมกปรากฏอยในงานเขยนประเภทนเสมอ จงมสถานะและความหมายของการเปน “ทรพยากร” หรอ “ทรพยสมบต” ประเภทหนงของรฐสยามสมยใหมทไมตางจาก พชพนธ, แรธาต, ปาไม และ ประชากร ฯลฯ ทพรอมจะถกแปรเปลยนมาเปน “ทน” ภายใตระบบเศรษฐกจโลกในชวงเวลาดงกลาว

หนาจว ฉ. 14 2560 | 101

ตวอยางทสะทอนโลกทศนนไดดคอ เมอมการปลดปลอยแรงงานไพรและทาสจากมลนาย พนทศาสนสถานทเคยม “ขาพระ” และ “เลกวด” (ไพรรปแบบหนง) กไดถกยกเลกตามไปดวย สงผลใหการบรหารจดการศาสนสถานเกดปญหา ขาดรายไดทเพยงพอตอการดแลรกษาสงกอสรางและวตถศกดสทธทงหลาย ในขณะทรฐกไมไดมองวาศาสนสถานเหลานคอการจาลองโลกอดมคตของรฐ หรอการสรางความชอบธรรมของการเปนกษตรยในแบบจารตอกตอไป แนนอน ยงคงมองวาสงเหลานคอตวแทนพทธศาสนาทเปนหลกสาคญควรแกการสกการะ แตพรอมกนนน กมทศนะตอสงเหลานวาเปนทรพยากรและทรพยสมบตทมสถานะเปน “ทน” รปแบบหนงในระบบเศรษฐกจทนนยม ดวยเหตน ชนชนนาสยามสมยรชกาลท 5 จงเสนอวาวดควรทาหนาทเสมอนหนงเปน “คอมปะน” (Company) รปแบบหนง54 จะตองสามารถหาเงนมาดแลตวเอง

ทศนะเชนนไดเปลยนความหมายของพนทวดรวมไปถงวตถศกดสทธทงหลายไปจากเดม ใหกลายมาสความหมายในมตทางโลก พนทวดและวตถศกดสทธทงหลายกลายมาเปนทรพยสนทมมลคาทางเศรษฐกจทสามารถนาไปเพมมลคาในตลาดได สงนนามาสกระบวนการจดสรรทดนวดเพอหาผลประโยชนจากการเชาทในรปแบบตาง ๆ เชน การสรางตกแถวใหเชาในเขตวด55 รวมไปถงการบรการวตถศกดสทธในเชงการคาในเวลาตอมา

การมองศลปวตถในฐานะทเปน “ทรพยากร” หรอ “ทน” ในสายตาชนชนนาสยามขณะนนเปนเรองปกตอยางมากหากมองในบรบทโลก เราจะพบหลกฐานมากมายทเหนวาวตถศกดสทธทงหลายไดกลายมาเปนสนคาทมมลคาสงมากอยางหนงในระบบเศรษฐกจยคอาณานคม

ในยคอาณานคมมงานมหกรรมระดบโลกทรจกกนในชองาน World’s Fairs ซงเฟองฟอยางมากในชวงกลางพทธศตวรรษท 25 โดยงานดงกลาวจะมการออกราน (Pavilion) ของประเทศตาง ๆ ทภายในจะจดแสดงสงของวตถทงทเปนสนคาสาคญของประเทศ, นวตกรรมทางเทคโนโลย และวตถสงของทางวฒนธรรม อาจกลาวไดวาเปนเวททแตละประเทศเขารวมเพอแขงขนกนประกาศความเจรญกาวหนาทงทางเศรษฐกจและวฒนธรรมของชาตตนในระดบนานาชาต มผเปรยบเปรยวางานนเปนเสมอน “จกรวาลจาลอง” ทสะทอนระเบยบโลกยคจกรวรรดนยม56 และในอกดานหนง มหกรรมนจะเปนเหมอนหนารานของแตละประเทศในการโชวทรพยากรและสนคาสงออกทสาคญใหแกชาวโลก ซงสยามไมเคยพลาดทจะเขาไปแสดงตวในเวทดงกลาวอยางสมาเสมอ ทงเพอแสดงความศวไลซและเพอเปนการเปดตลาดสนคาของสยามสภายนอก

สงของทสยามมกเลอกจดสงไปจะเปนพวกสนคาผลตภณฑพนบาน ทรพยากรธรรมชาต เชน แรธาตทมในสยาม รวมถงวตถทแสดงความเจรญทางวฒนธรรม ซงในบรรดาของจดแสดงทงหมด พระพทธรปเปนสงทไดรบ

102 | หนาจว ฉ. 14 2560

ความสนใจมากทสด57 โดยเฉพาะอยางยงในตลาดนกสะสมและคาวตถโบราณระดบสากล พระพทธรปและศลปวตถเหลานกลายเปนทตองการในตลาดโลกอยางมาก จนอาจพดไดวาเปนระบบเศรษฐกจของศลปวตถในยคอาณานคมทมมลคาทางเศรษฐกจสงยง ความตองการของตลาดดงกลาวนาไปสการเดนทางเขามาสารวจศกษาและลกลอบขนศลปวตถในภมภาคแถบนขนานใหญ

ราว พ.ศ. 2426 นายรสตแมน (J. E. Rastmann) พอคาชาวเยอรมนไดลกลอบตด “พระเศยร” และ “พระกร” ของเทวรปพระอศวรทเมองกาแพงเพชรและพยายามสงกลบไปเยอรมนแตถกกงสลเยอรมนอายดไวไดกอน58 และกอนหนานนไมนาน คารล บอค (Carl Bock) นกธรรมชาตวทยาชาวนอรเวย ทเดนทางมาสารวจหวเมองเหนอกไดทาการรวบรวมพระพทธรปเกาตามโบราณสถานทงรางตาง ๆ ในพนทเมองฝาง เชยงแสน และกาแพงเพชร สงกลบไปทประเทศนอรเวยเปนจานวนมาก59 และไมเพยงเฉพาะในกรณสยาม การลกลอบเสาะหา “วตถศกดสทธ” ตามขนบจารตเพอสงกลบไปขายในฐานะของ “ศลปวตถ” ในตลาดคาวตถโบราณทยโรปกเปนไปอยางคกคกในภมภาค เชน กรณ องเดร มาลโรซ (André Malraux) ชาวฝรงเศสไดเดนทาง เขากมพชาซงเปนอาณานคมฝรงเศส ณ ขณะนน เพอลกลอบตดและขนภาพแกะสลกจากปราสาทบณทายศร ใน พ.ศ. 246760 หรอ กรณ นายธอมานน (Th. H. Thomann) ลกลอบงดจตรกรรมฝาผนงตามโบราณสถานเมองพกามสงไปขายในยโรปหลายครง61 เปนตน

ควรกลาวไวกอนวา วตถศกดสทธเหลานในอดตมใชวาจะไมเคยถกมองในเชงมลคาเสยทเดยวนก ในกรณสยาม “กฎหมายตราสามดวง” ไดมการระบโทษในการลกลอบขโมยวตถศกดสทธไวหลายมาตรา62 เพยงแตในอดต การกระทาดงกลาวมกทาในลกษณะเพอหวงนาสงศกดสทธเหลานไปเผาลอกทองหรอวตถดบทมคาทหมตวองคพระเอาไว มไดตองการขโมยสงเหลานในฐานะทเปน “ศลปวตถ” โดยตวของมนเองแตอยางใด แตนบตงแตตนพทธ-ศตวรรษท 25 เปนตนมา การลกลอบขโมยมไดเปนไปเพอมงหวงมลคาจากทองทหอหมอกตอไป แตมลคานนอยทตวฝมอชางทปรากฏและความเกาแกโบราณทมากบตววตถนน ๆ

ดวยเหตน งานเขยนบนทกการเดนทางสารวจศลปวตถโดยมงอธบายวเคราะหฝมอชาง อายสมย รปพรรณสณฐาน ตามระเบยบวธการทางประวต- ศาสตรศลปะสมยใหมจงมความสาคญมากขน เพราะตวมน (ไมวาจะโดยตงใจหรอไมกตาม) คอเครองมอ (ไมทางตรงกทางออม) ตอการอธบายและกาหนดมลคาของศลปวตถทงหลายในตลาดวามมากนอยเพยงใด โดยเฉพาะงานทเขยนขนโดยนกสารวจและนกวชาการชาวตางชาตทเขามาในภมภาคแถบนทพนฐานและความคนเคยกบงานวเคราะหรปแบบทางศลปะมากกวาคนทองถน63

ดงนนเรายอมปฏเสธไมไดวา กาเนดของงานเขยนประวตศาสตรศลปะในภมภาคแถบน ในแงหนงยอมไมอาจอธบายอยางแยกขาดออกจาก

หนาจว ฉ. 14 2560 | 103

โครงสรางของระบบตลาดการคาและการสะสมวตถโบราณระดบโลกในยคอาณานคมได

แนนอน ชนชนนาสยามเองทเรมมโลกทศนไมตางกนกไดเรมผลตงานเขยนประเภทนเชนกน ดงปรากฏผานบนทกการเดนทางตาง ๆ ทไดอธบาย ไปแลวในหวขอน และจงกอใหเกดเปนนโยบายในการขนยายศลปวตถมคาตามหวเมองตาง ๆ ลงมาเกบไวทกรงเทพฯ ซงในกระบวนการนไมมครงไหน ทจะยงใหญเทาโครงการการขนยายพระพทธรปจากหวเมองตาง ๆ เพอมาประดษฐานภายในพระระเบยงพระอโบสถวดเบญจมบพตรในชวงทศวรรษท 2440††† ภายใตการดแลดาเนนการโดย สมเดจฯ กรมพระยาดารงราชานภาพ ในการนนมพระพทธรปถกอญเชญมามากถงกวา 200 องค และถกคดเลอกเพอมาประดษฐานในพระระเบยง 34 องค†††† พระพทธรปหลายองคทอญเชญลงมายงดารงสถานะเปนวตถศกดสทธทสาคญทยงไดรบการเคารพบชาอยตามศาสนสถานของทองทตาง ๆ มไดเปนพระพทธรปทงรางหกพงแตอยางใด และหลายกรณกนามาซงประเดนพพาทระหวางรฐสวนกลางกบทองถน ทาใหโครงการขนยายดงกลาวในทศนะผเขยนคอสวนหนงของการบรหารอานาจของรฐรวมศนยททกอยางคอทรพยากรของราชสานกทกรงเทพฯ มใชของทองถนอกตอไป

โครงการนในหลายกรณดาเนนไปในลกษณะทไมตางกนเลยจากการลกลอบขนยายศลปวตถไปตางประเทศ เพยงแตโครงการนดาเนนไปในนามของการพระศาสนาและรกษาโบราณวตถสถานของชาต แตหากเราพจารณาอยางถองแท การดาเนนการเชนนของราชสานกกรงเทพฯ กคอการดงทรพยากรรปแบบหนงจากทองถนและรฐประเทศราชเขามาไวทสวนกลาง หรอทนกวชาการบางทานนยามวา มลกษณะทไมตางกนเลยกบนโยบายของเจาอาณานคมทงหลายทกระทาตอประเทศอาณานคม เพยงแตกรณสยามมลกษณะเปน “อาณานคมภายใน” (Internal colonialism) ทกระทาตอรฐโดยรอบของสยาม ทสาคญอกประการคอ การกระทานในแงหนงคอการแสดงออกซงนยยะเชงสญลกษณการเมองทราชสานกกรงเทพฯ ใชประกาศอานาจของตนเองทมอยเหนอรฐประเทศราชทงหลาย การรวบรวมพระพทธรปสาคญเขามาไวทกรงเทพฯ จงเปนกระบวนการในเชงสญลกษณของการสถาปนารฐสมบรณาญาสทธราชย64

ดงนน ในแงหนง “รายการการสารวจเดนทาง” ของชนชนนาสยาม ทบรรจรายละเอยดการสารวจและรวบรวมขอมลรวมของโบราณสถาน โบราณ วตถตาง ๆ เอาไว จงมสถานะเปนเสมอนคมอในการทาความรจกตวตนเอง เปนสวนหนงของขอมลในการสถาปนารฐรวมศนย เปนคมอทรวบรวมฐานทรพยากรตาง ๆ ทอยภายใน “รางกายรฐสยามใหม” เพอเตรยมพรอมสาหรบการวางแผนจดสรรและรวมศนยเขาสสวนกลาง

104 | หนาจว ฉ. 14 2560

งานเขยนประวตศาสตรศลปะยคแรกในตาราภมศาสตร ประเทศสยาม ดงทกลาวไวตนบทความ วงวชาการประวตศาสตรศลปะไทยยกยองให “ตานานพทธเจดยสยาม” ทตพมพครงแรกใน พ.ศ. 2469 มสถานะเปนเหมอนตาราประวตศาสตรศลปะไทยเลมแรก อยางไรกตามในหวขอทผานมาผเขยนไดเสนอภาพพฒนาการในการสรางองคความรทางดานนทเรมกอตวมาโดยลาดบเปนเวลานานหลายสบปกอนหนานน ผาน “รายงานการเดนทางสารวจ” เพอเขาไปทาความรจกรางกายของรฐสยามใหม ซงโบราณวตถสถานทงหลายคอหนงในองคประกอบทสาคญของรางกายของรฐ

ในเวลาตอมาเมอรฐสมบรณาญาสทธราชยสยามเลงเหนความสาคญของการผลตคนเพอเปาหมาย 2 ประการ คอหนง ปอนเขาสระบบราชการสมยใหมทตองใชทกษะความรอยางใหม และสอง ผลตราษฎรทมสานกรวมกนภายใต “ความเปนชาต” เดยวกนเพอสรางความรสกเปนพวกพองเดยวกน การสรางระบบการศกษาสมยใหมในวงกวางจงไดเรมขน

เปาหมายประการแรกหลงจะสามารถปลกฝงใหเกดขนไดอยางม พลงกโดยผานเครองมอทเรยกวา “ตาราเรยน” ซงผเขยนเหนวาตาราทเขา มามบทบาทในสวนนมอยางนอย 3 ประเภท ประกอบไปดวย หนง “ตาราประวตศาสตร” ททาหนาทอธบายอดตความเปนมารวมกนของราษฎรสยามทงหลาย ทไมเคยมสานกของความเปนกลมกอนเนอเดยวตามอดมการณของชาตนยมมากอน ใหเกดกลายมามสานกของชาตนยมไทยรวมกน ภายใตพระบรมเดชานภาพของกษตรยไทยในอดต ตาราประเภทนมกใชเคาโครงเนอหา กลวธการเลาเรอง และหลกฐานอางองมาจากพระราชพงศาวดารฉบบตาง ๆ สอง “ตาราภมศาสตร” ทสรางจนตนาการวาดวยอาณาเขตของประเทศไทย ทมเอกภาพเปนหนงเดยวมาอยางยาวนานหลายรอยหลายพนป เสมอนหนงวาพรมแดนสยามเปนสงทดารงอยอยางวตถวสยขามพนกาลเวลา เปนสจจะจรงแทของเขตแดนทคนไทยอาศยอยมาโดยตลอด ทงทในความเปนจรง พรมแดนเปนเพยงสงสมมตในโลกสมยใหม และในอดตอนยาวนานรฐไทยไมเคยมบรณ-ภาพของขอบเขตพรมแดนเชนนนมากอนเลย††††† และสาม (ซงเปนประเดน ทบทความนสนใจ) คอ “ตาราประวตศาสตรศลปะ” ทพดถงอดตความเปนมาของชาตไทยอนรงโรจนยาวนานรวมกน โดยเลาผานสงของวตถทางวฒนธรรมทหลงเหลอตกทอดมาจากอดตในรปของโบราณวตถและโบราณสถานทสวยงามสงสงและสะทอนเอกลกษณของคนไทย ซงในประเดนน “ตานานพทธเจดยสยาม” มไดอยในสถานะทจะสรางสานกในวงกวางดงกลาวได

แนนอน ปจจบนนกเรยนประวตศาสตรศลปะทกคนตองอานหนงสอเลมน แตยอนกลบไปในทศวรรษ 2460 “ตานานพทธเจดยสยาม” คอหนงสอประเภททเราเรยกกนในปจจบนวา “หนงสองานศพ” ทเผยแพรในวงจากด

“ตานานพทธเจดยสยาม” พ.ศ. 2469 ทมา : สมเดจฯ กรมพระยาดารงราชานภาพ, ตานานพทธเจดยสยาม (พระนคร : โรงพมพโสภณพพรรฒนากร, 2469. พมพในงานพระราช- ทานเพลงศพเจาจอมมารดาชมในรชกาลท 4 ปขาล พ.ศ. 2469).

หนาจว ฉ. 14 2560 | 105

เฉพาะในหมชนชนนาสยามและชาวตางชาต ดงนนการปลกฝงความภมใจยงใหญของชาตผานโบราณวตถสถานใหแกราษฎรในวงกวางเพอสรางสานกรวมกนของคนในชาตนนยอมไมควรมองวา “ตานานพทธเจดยสยาม” จะเขามาทาหนาทในสวนนได ทงนยงหมายรวมไปถงหนงสออน ๆ ทปจจบนเรานบวาเปนงานชนสาคญยคแรกของวงการประวตศาสตรศลปะ เชน “เทยวเมอง พระรวง” พระราชนพนธในรชกาลท 6 เมอครงยงดารงพระยศเปนมกฎราชกมาร ใน พ.ศ. 245165 หรอ “พระราชปรารภเรอง พระพทธชนราช” พระราชนพนธในรชกาลท 5 เมอ พ.ศ. 244466 เปนตน ทมไดอยในสถานะนเชนกน

ดงนนงานเขยนประเภทไหนทจะเขามารบหนาทในสวนน ซงบทความนขอเสนอคาตอบวาคอตารา “ภมศาสตรประเทศสยาม” ทตพมพใน พ.ศ. 246867

หากพจารณาเพยงชอเราอาจคดวาเปนตาราทอธบายถงเฉพาะประเดนทางภมศาสตร แตถาพจารณาในรายละเอยดจะพบเหนเนอหาทเรยกไดวาเปนความรทางประวตศาสตรศลปะแทรกอยภายในเลมเปนจานวนมาก จนเราอาจจะสามารถเรยกไดวาเปนงานเขยนทใหภาพรายละเอยดของประวตศาสตรศลปะและโบราณคดครอบคลมทวราชอาณาจกรสยามเปน ครงแรกกวาได ทสาคญคองานชนดงกลาวถกตพมพเพอเปาหมายในการใชเปนตาราเรยนของกระทรวงศกษาธการ ซงหมายความวามลกษณะทแพรหลายออกไปในวงกวางมากกวา “ตานานพทธเจดยสยาม” อยางเทยบกนไมได

อยางไรกตามการเสนอวางานเขยนชนนเปนตาราประวตศาสตรศลปะยคแรก เรากตองประเมนสถานะของงานไมสงมากเกนความเปนจรงนก ดวยเหตผล 2 ประการดงน

หนง งานชนนมไดเขยนขนในลกษณะทเปนตาราวาดวยประวตศาสตรศลปะโดยเฉพาะ แตเปนการเขยนประวตศาสตรศลปะทแทรกอยในตาราวาดวยภมศาสตร ดงนนการอานทาความเขาใจเนอหาของมนยอมหลกไมพนทจะตองอานโดยมองวามนกาลงทาหนาทเปนสวนหนงในการอธบายภมศาสตรสยาม มใชการอธบายประวตศาสตรศลปะในแบบทเขาใจปจจบน ทาไมจงเปนเชนนน เราจะมาวเคราะหกนขางหนา

สอง การอธบายประวตศาสตรศลปะในตาราเลมนไมไดมการจาแนกหมวดหมตามทปจจบนคนเคย ไมวาจะเปนการแบงดวยรปแบบ, ฝมอชาง, วสด หรอ ความงาม หรอเกณฑใด ๆ กตาม แตการจดแบงตามภมศาสตรทตงของโบราณวตถสถานแยกออกไปตามจงหวดหรอมณฑล หรอกลาวใหเขาใจงายคอคลายการอธบายของดประจาจงหวด หรอสถานทสาคญประจาจงหวดในรปแบบปจจบน โดยวธการอธบายมลกษณะเปนการเลาในเชงประวตการกอสราง รปแบบ ลกษณะทางกายภาพเชงประจกษ ทไมตางจากงานเขยนประเภท “รายงานการเดนทางสารวจ” ทกลาวมาในหวขอกอนหนาน แตอยางใด

ตารา “ภมศาสตรประเทศสยาม” พ.ศ. 2468 ทมา : กระทรวงศกษาธการ

กรมตารา, ภมศาสตรประเทศสยาม (พระนคร : โรงพมพอกษรนต, 2468).

106 | หนาจว ฉ. 14 2560

ดวยลกษณะเฉพาะขางตน ผเขยนจงเรยกงานชนนวาเปนงานเขยนประวตศาสตรศลปะยคแรกทอยในชวงเปลยนผานระหวางงานเขยนประเภท “รายงานการเดนทางสารวจ” กบ “งานเขยนประวตศาสตรศลปะ”

อกสงหนงทควรรคอ “ภมศาสตรประเทศสยาม” มใชหนงสอเรยนทวาดวยภมศาสตรเลมแรกของสยาม แตความพเศษอยางสาคญของเลมนคอ กอนหนานตาราภมศาสตรจะไมมการบรรจเนอหาในสวนทเกยวของกบโบราณสถานและโบราณวตถในประเทศสยามเลย68 ตวอยางเชนในตารา “ภมศาสตรประเทศสยาม สาหรบโรงเรยนไทย” ตพมพใน พ.ศ. 2444 ซงเนอหาภายในจะแบงออกเปน 8 บท คอ บทท 1 รปพรรณ ขนาด แลทซง กรงสยามตงอยตามแผนท แลประเทศซงอยใกลเคยง, บทท 2 ภเขา แผนดนราบแลแมนา พรอมดวยชอหวเมองสาคญซงตงอยตามลาแมนา, บทท 3 ขอบชายฝงทะเล หวเมองทา เกาะ แลบอกอตรานาลกในอาวสยาม, บทท 4 อากาศ ฤด แร พช แลสตวของประเทศสยาม, บทท 5 การทามาหากนแลหตถกรรมทงหลาย สนคาเขาออก, บทท 6 มณฑล หวเมองใหญ, บทท 7 รฐบาล ภาษอากร เงนจายบารงผลประโยชนบานเมอง, บทท 8 ความเจรญของอนาคตกาล69 โดยทกบทไมปรากฏเนอหาทเกยวกบประวตศาสตรศลปะ โบราณสถานโบราณวตถใด ๆ ทงสน ซงกเปนลกษณะปกตทวไปของหนงสอ ทเกยวของกบภมศาสตรตามความเขาใจในปจจบน

แตใน “ภมศาสตรประเทศสยาม” พ.ศ. 2468 เปนเลมแรกทมการขยายรายละเอยดเนอความออกไปมากขน แบงบทยอยออกไปถง 30 หวขอ คอ ทตง, อาณาเขต, ขนาด, พนท, ฝงทะเล, เกาะ, แมนา, คลอง, ทะเลสาบ, หนองบง, นาตก, ภเขา, อากาศ, พช, สตว, โลหธาต, พลเมอง, มณฑลและจงหวด, รฐบาลหรอการปกครอง, เงนรายไดรายจายของรฐบาล, คมนาคม, การหาเลยงชพ, พาณชยกรรมซงเกยวกบตางประเทศ, หนงสอสญญาทาง พระราชไมตรระหวางสยามกบประเทศตาง ๆ, การศกษา, ศาสนา, มนษยชาตในประเทศสยาม, ภาษาและหนงสอไทย, ศลปะ โบราณคด สถาปตยกรรม ดนตรวทยา นาฏศาสตร, ประวตศาสตร70 นาสงเกตคอ ตาราเลมนมความหนา 512 หนา แตมเนอหาทวาดวย ประวตศาสตร ศลปะ และโบราณวตถสถานมากกวา 100 หนา71

หากพจารณาเนอหาในสวนนจะพบวามการวเคราะหและอธบายอยางละเอยดไมตางจากหนงสอประวตศาสตรศลปะและโบราณคดในสมยตอมาแตอยางใด อยางไรกตามมการแบงยคสมยทางศลปะทแตกตางอยางนาสนใจดงเนอความตอไปน

ดนแดนทเปนประเทศสยามนเคยรงเรองมาแตโบราณนบเวลาตง 2000 ปมาแลว ดงจะเหนไดจากโบราณสถานและวตถตาง ๆ ซงยงมปรากฏอยภายในบานเมองมากมาย...สถานทโบราณทงหลาย

หนาจว ฉ. 14 2560 | 107

บดนไดคนพบแลวหลายแหง และไดจดตงพพธภณฑสถานขนไว เพอสะสมโบราณวตถและรกษาไมใหสาบสญไปสาหรบเปนเครองประกอบการศกษาโบราณคดและเปนเครองแสดงเกยรตของชาต โบราณวตถกอนสมยเมอสาสนาพราหมณและพทธสาสานายงไมไดเขามาสประเทศสยาม คอกอน 2400 ปลวงมาแลว ไมใครจะมในประเทศน แตตงแตสมยเมอสาสนาพราหมณและพทธสาสนาไดเขามาตงมนในประเทศสยามแลว กมโบราณวตถตาง ๆ ปรากฏอยบางพอจะเปนเครองแสดงความเปนไปของมนษยในสมยนนได...ในสมยแรกเทาทรได คอเมองสวรรคโลกและเมองสโขทย มโบราณสถานซงนบวาเปนเกาทสดในจาพวกสถานทซงใชหนสาหรบกอสราง ในยคนมแบบกอสรางอยางอนเดยเขามาปนอยดวย เชน ปชนยสถานทเขารงแรงทเมองสวรรคโลกเปนตน สมยทสองตอจากสมยแรกลงมานนแบบการกอสรางใชแบบของอนเดยและใชศลาแลงเหมอนกน แตลกษณะทตางกนนนคอโบราณสถานซงสรางขนนนใหญโตระโหฐานมากกวาทสโขทยหรอทสวรรคโลกและประดบประดาดวยเครองหมายแหงสาสนาและเทวรปตางๆ...ถงสมยทสาม การกอสรางใชแบบของอนเดย ซงเปนแบบพราหมณและแบบพทธสาสนาปนกนดงมตวอยางปรากฏอยทนครวดและนครทม ซงอยใกลทะเลสาบในประเทศเขมร และการกอสรางแบบนมอยทวไปในประเทศสยาม วตถสาหรบกอสรางกไมเลอกวาอยางใด สดแตวาในตาบลทจะกอสรางมวตถ สงใดหาไดงายกใชสงนน...”72

ตาราเลมนจดแบงโบราณวตถสถานในสยามออกเปน 3 สมย ซงนา จะเปนความพยายามครงแรก ๆ ทตองการจดแบงยคสมยทางประวตศาสตรศลปะในสยาม พรอม ๆ กบการจดแบงยคสมยของ สมเดจฯ กรมพระยาดารงราชานภาพ ออกเปน 7 สมยใน “ตานานพทธเจดยสยาม” อยางไรกตาม เนอหามไดอธบายลงในรายละเอยดวาเพราะอะไร และมโบราณวตถสถาน ชนใดบางทสงกดอยในแตละยค แตจากเนอความเราจะเหนไดชดวาใหความสาคญกบสโขทยและสวรรคโลกเปนอยางมากในฐานะยคแรกเรมตงตนของการสรางงานศลปะในสยาม ตลอดจนการยกตวอยางประกอบกมกเลอกโบราณสถานทสโขทยและสวรรคโลกเปนหลก ซงแตกตางอยางชดเจนอกเชนกนกบ “ตานานพทธเจดยสยาม” ความแตกตางเหลาน ตลอดจนความ ไมแพรหลายของคาอธบายชดนเมอเทยบกบ “ตานานพทธเจดยสยาม” นาทจะตองไดรบการศกษาวเคราะหตอไป ซงบทความนจะของดเวนเพราะไมใชประเดนหลกของงาน

ยอนกลบมาทประเดนการใสขอมลประวตศาสตรและโบราณคดเปนจานวนมากลงในตาราภมศาสตรอกครง เราจะพบวาไมเพยงแคมการแบงหวขอแยกออกมาเฉพาะเพยงเทานน แตในหวขอการอธบายภมศาสตรวาดวย

108 | หนาจว ฉ. 14 2560

มณฑลและจงหวดซงเปนเนอหาหลกของเลมและมปรมาณมากทสดของเลม คอราว 120 หนานน นาสนใจวามการเขยนขอมลโบราณวตถสถานแทรก เขาไปเปนจานวนมาก โดยมรปแบบการเขยนทเหมอนกนคอ เรมตนดวย การอธบายขนาดของพนท ทตง จานวนอาเภอในปกครอง สภาพภมศาสตร ภมประเทศ โดยจะปดทายการอธบายแตละมณฑลและจงหวดดวยการพดถงโบราณสถานและโบราณวตถทสาคญของแตละทองท ในหลายจงหวดทมความ เกาแกยาวนานทางประวตศาสตร เนอหาในสวนนจะมความยาวมากกวาเนอหาทางภมศาสตรหลายเทา เชน เมออธบายถงเมองลพบร เนอหาสวนแรกจะเรมดวยขอความทเปนขอมลภมศาสตรทวไปคอ

จงหวดลพบร อยถดจงหวดพระนครศรอยธยาขนไปทางเหนอ มเนอทประมาณ 2,500 ตารางกโลเมตรหรอ 1,562,500 ไร แยกเปน 4 อาเภอ คอ อาเภอเมองลพบร อาเภอทาวง อาเภอบานเสา อาเภอโคกสาโรง มพลเมองประมาณ 90,000 คน ศาลากลางของจงหวดตงอยทอาเภอเมองลพบร ทางฟากตะวนออกแหงแมนาลพบรซงเปนทตงศาลารฐบาลมณฑลตามทางรถไฟ 60 กโลเมตร ทางรถไฟสายเหนอผานจงหวดนมระยะทางจากกรงเทพฯ 133 กโลเมตร พนทททาการเพาะปลกแลวโดยมาก มเขาและปาบาง ปาเปนปาไมไผและไมเตงรง มดนชนดหนงสขาว ๆ ไมสแขงนกเกดตามบรเวณทตงเมองในทองทอาเภอลพบร อยใตดนลกประมาณ 1-2 เมตร เขาขดเอาไปใชทาดนสอพอง สนคาออกทสาคญมขาวเปลอก ดนสอพอง โคและปลานาจด73

จากนนเนอหาหลกกลบเปนการอธบายประวตศาสตรโบราณคดของเมองลพบรอยางละเอยดไมตางจากหนงสอประวตศาสตรศลปะในยคตอมาและทนาสนใจคอมเนอหามากกวาสวนแรกถงราว 4 เทา ดงตอไปน

เมองลพบรเคยเปนเมองสาคญและเกากวาเมองอน ๆ ในประเทศน เวนแตเมองนครปฐมเมองเดยว กอนสมยกรงศรอยธยาเมองลพบรมชอวา เมองละโว ในครงเดมเมองละโวเปนเมองหลวงของละวาทางตอนตะวนออก ครนตอมาราว พ.ศ. 1400 เมอพวกขอม (เดยวนเรยกวาเขมร) มาเปนใหญในลมแมนาเจาพระยา ขอมจงตงเมองละโวเปนราชธานสาหรบปกครองทางเขตตลมแมนาเจาพระยา ครนไทยขยายอาณาเขตตลงมาทางใต มาไดมณฑลสยามของขอม ไทยจงตงอาณาจกรขนเมอราว พ.ศ. 1800 พระเจาศรอนทราทตยหรออกนยหนงวา พระรวงเปนปฐมกษตรยครองกรงสโขทย ขณะเมอพระรวงไดเปนใหญนนเมองละโวยงเปนของขอมอย

หนาจว ฉ. 14 2560 | 109

จนรชกาลท 3 พระเจารามกาแหงจงไดเมองละโวและไดอาณาเขตตตลอดลงมาขางใต ตงแตนนมาเมองละโวจงเปนของไทยจนทกวนน โบราณวตถทปรากฏในเมองลพบรมมาก และโบราณวตถเหลานไดสรางในสมยตาง ๆ กน ทสาคญ คอ 1. สรางในสมยเมอพวกละวาเปนใหญกอน พ.ศ. 1400 ขนไปเชนกาแพงเมองเดม อยบนรมแมนา ดจากทลมสง 20 เมตร แตสงจากพนดนขางใน 10 เมตร ศาลพระกาลบางทจะเปนเทวสถานของพวกละวา ดวยขดพบหลกศลาจารกเปนภาษาละวาทตรงน (หลกศลานอยในหอพระสมด) อยรมทางรถไฟฟากตะวนออกใกลกบ พระปราง 3 ยอด เดยวนหกพงเสยเหลอแตเนนแทงศลากอเปน ฐานสง 2 ชน มกฏกอดวยอฐซงสรางในสมยกรงศรอยธยา 2. สรางในสมยเมอพวกขอมเปนใหญราว พ.ศ. 1400 ลงมา เชนพระปราง 3 ยอดสงประมาณ 30 เมตร กวาง 10 เมตร อยรมทางรถไฟฟากตะวนตกสถานลพบรไปทางเหนอหนอยหนง เปน เทวสถานของพวกขอมสรางดวยศลาแลง เดมสรางสาหรบสาสนาพราหมณ ภายหลงมผสรางโบสถเพมเขาแปลงเปนวดในพระพทธสาสนาในตอนปลายสมยกรงศรอยธยา วดพระศรรตนมหาธาตอยหลงสถานรถไฟทางทศตะวนตก เปนวดใหญกวาวดอน ๆ ในจงหวดน เจดยหรอปรางทเรยกวาพระมหาธาต หรอ พระศรรตนมหาธาตทมอยในวดนสรางดวยศลาแลงปนปนประกอบมลวดลายงดงาม 3. สรางในสมยเมอไทยกรงศรอยธยาเปนใหญตงแต พ.ศ. 1893 ลงมา เชนพระราชวงเมองลพบรอยรมนา สรางแตครงรชกาลสมเดจพระนารายณมหาราชตามแบบกอสรางอยางฝรงเศสปนไทย ตกเจา พระยาวชเยนทรซงอยดานเหนอพระราชวงสรางอยางแบบฝรง เวนแตโรงสวดทาซมหนาตางอยางวดไทย 4. สรางในสมยเมอกรงรตนโกสนทรเปนใหญตงแต พ.ศ. 2325 ลงมา เชนพระทนงพมานมงกฎและตาหนกตางๆ ในพระราชวงนสรางในรชกาลแหงพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว สาหรบเปนทประทบแรมและพระราชทานนามใหมวา “พระนารายณราช-นเวศน74

ลกษณะทเนนเนอหาประวตศาสตรโบราณคดและสถาปตยกรรมมากกวาเนอหาภมศาสตรจะพบอยางชดเจนเมอกลาวถงจงหวดหรอมณฑลสาคญ ๆ ทเกยวของกบประวตศาสตรชาต เชน กรงเทพฯ, กรงธนบร, ลพบร, อยธยา, นครศรธรรมราช, เชยงใหม, ลาพน, เพชรบร, สระบร ฯลฯ อยางไรกตามจงหวดทมไดมความสาคญทางประวตศาสตรโบราณคดมากนก การแบงสวนเนอหากยงคงพยายามทจะอธบายในรปแบบทแทรกขอมลทางโบราณคดลงไป ตวอยางเชน เมอพดถงเมองพทลง เนอความสวนตนอธบายวา

110 | หนาจว ฉ. 14 2560

จงหวดพทลง อยถดจงหวดสงขลาขนมาทางเหนอ มเนอทประมาณ 4,000 ตารางกโลเมตร หรอ 2,500,000 ไร แบงเปน 3 อาเภอ คอ อาเภอคหาสวรรค อาเภอควนขนน อาเภอปากพยน มพลเมองประมาณ 90,000 คน ศาลากลางของจงหวดอยในอาเภอคหาสวรรค ใกลทางรถไฟสายใตของฟากตะวนตก หางจากสงขลาประมาณ 70 กโลเมตร ทางรถไฟซงผานจงหวดนมระยะทางจากกรงเทพฯ ถงพทลง 846 กโลเมตร สถานพทลงอยใกลกบศาลากลางของจงหวด พนทตอนตะวนออกเปนภเขา ตอนรมทะเลสาบเปน ทราบ จงหวดนเปนทาเลทจะทานาไดมาก มทางนาลงมาจากเขาบรรทด อาจทาเหมองฝายทดนาเขานาไดด จงเปนจงหวดซงจะทานาไดบรบรณในแถบนแหง 1 จงหวดนมแรวลแฟรมและดบกทวไป สนคาออกทสาคญมขาว โค หนง เขา และไม...”75

เนอความสวนทายอธบายวา

เมองพทลงเปนเมองโบราณรนเดยวกบเมองนครศรธรรมราช บางทจะตงมาตงแตราว พ.ศ. 1400 มหลกฐานทจะอางได คอพระพมพซงสรางแตสมยเมอยงถอพทธสาสนาลทธมหายาน ปรากฏอยตามถาในเมองนหลายแหง เมองเดมตงอยทตาบลบางแกว รมทะเลสาบขางใตลานาลาปา ซงเปนลานาทไหลมาลงทะเลสาบจากทศตะวนตก แลวจงยายไปตงทเขาเมองอยทางขางเหนอลานาลาปาคราว 1 ถงสมยรตนโกสนทร จงไดมาตงศาลากลางทปากนาลาปา รชกาลปจจบนไดยายศาลากลางของจงหวดมาตงทอาเภอคหาสวรรค76

จากลกษณะเฉพาะในสวนการอธบายภมศาสตรแตละจงหวดท ยกมาขางตน เมอนามารวมกบบททกลาวถงศลปะ โบราณสถาน โบราณวตถโดยเฉพาะในตอนทายของหนงสอยอมทาใหตาราภมศาสตรเลมนมเนอหาทเกยวของกบประเดนประวตศาสตรศลปะทงหมดรวมกนเปนจานวนมากเกอบครงเลม

ในสวนเนอหาถาอานละเอยดเรากจะพบวามความสมพนธกบงานเขยนประเภท “รายงานการเดนทางสารวจ” ทถกผลตขนเปนจานวนมาก ตางกรรมตางวาระกนในชวงกอนหนานนอยางไมตองสงสย จนอาจกลาวไดวา “ภมศาสตรประเทศสยาม” พ.ศ. 2468 เสมอนเปนผลรวมของการสงสมความรทางดานโบราณสถานและโบราณวตถทวราชอาณาจกรในรอบหลาย สบปทผานมา

แนนอน ถาเราอานดวยสายตานกประวตศาสตรศลปะปจจบนกคง มขอวจารณมากมายทงในแงของหลกฐานขอมลทใช วธการอธบาย ตลอดจนระเบยบวธในการศกษา แตนนไมใชประเดนสาคญเพราะความพเศษของเนอหาเลมนคอ ความพยายามทจะใหภาพของโบราณวตถสถานทสาคญ

หนาจว ฉ. 14 2560 | 111

(ในสายตาของราชสานกกรงเทพฯ) อยางครบถวนทวราชอาณาจกรสยาม เปนครงแรก ซงไมเคยมงานชนใดใหภาพในลกษณะเชนนไดมากอน†††††† และสงนจะกลายมาเปนฐานขอมลชดสาคญทจะนาไปสการสรางงานเขยน ประวตศาสตรศลปะตามรปแบบทเราเขาใจปจจบน (การแบงยคสมย, รปแบบ, ลวดลาย ฯลฯ) ในเวลาตอมา

ดงทกลาวไปแลววาลกษณะการอธบายดงกลาวซงไมพบในตาราภมศาสตรกอนหนาน สะทอนใหเราเหนวาการอธบายภมศาสตรสยามในสมยนนใชการอธบายหรอสรางความเขาใจ “ความเปนมณฑล” และ “ความเปนจงหวด” ผานเครองมอทเรยกวาโบราณวตถสถานทมในแตละทองท ในอกแงหนงกคอ โบราณวตถสถานถกใชเปนสญลกษณในการทาความเขาใจหรอรบรตวตนของแตละทองท หรอถาจะใหกลาวอยางถงทสดกคอ โบราณวตถสถานถกใชเปน “ภาพตวแทน” (Representation) ของตวตนและรางกายของรฐสยามสมยใหมนนเอง

ในหนงสอ Siam Mapped ธงชยเสนอวา รางกายของสยามถกสรางขนจากความรภมศาสตรสมยใหมและเทคโนโลยการทาแผนท ซงผเขยนเหนดวยอยางไมมขอกงขา เพยงแตอยากจะเสนอเพมเตมวาความรและเครองมอดงกลาวไมเพยงพอตอการสรางตวตนของรฐสยามสมยใหมขนได แตจากหลกฐานทตาราภมศาสตรสยาม พ.ศ. 2468 แสดงใหเราเหน กลบพบวาความรทางประวตศาสตรศลปะ โบราณวตถ และโบราณสถาน เปนอกเครองมอในการกอรางสรางรางกายของรฐสยามสมยใหมทสาคญไมยงหยอนไปกวากน และความตงใจทจะผนวกเนอหาดงกลาวลงในตาราภมศาสตรโดยตรงกสอแสดงนยยะวา มความตองการทจะใชโบราณวตถสถานทงหลายเปนหนงในเครองหมายแสดงถงตวตน อาณาเขต หรอรางกายของรฐสยามสมยใหมทคขนานไปกบขอมลทางภมศาสตรทวไป

ทาไมจงเปนเชนนน คาตอบคอ งานเขยนเกยวกบโบราณวตถสถานเหลานจะเกดขนดวยกลวธการบรรยายรปแบบทางศลปะวามเอกลกษณทสะทอนฝมอชางหรอจตวญญาณบางอยางของ “ความเปนไทย” วธการนคอการอธบายโบราณวตถสถานวาเปนสงตกทอดเกาแกทางอารยธรรมของคนไทยในอดตอนไกลโพน การดารงอยของสงเหลานคอหลกหมายหรอหมดเขตในการประกาศวาคนไทยนนคอผครอบครองดนแดนทโบราณวตถสถานเหลานสรางขน

ผเขยนไดเคยเสนอไวในบทความอนแลววา วธการสาคญประการหนงในการสรางรฐดงกลาวกคอการสรางความชอบธรรมผานคาอธบายทางประวต- ศาสตรศลปะและโบราณคดทงหลาย เชน การอธบายศลปวตถของอาณาจกรลานนาในอดตวาถกสรางขนโดยคนไทยทมใชลาว หรอการอธบายศลปะแบบเขมรวาเปนศลปะลพบร ไดเขามามบทบาทสาคญในการสรางเหตผลและคา อธบายในการผนวกรวมดนแดนหรอรฐทไมเคยขนตอกนใหกลายมารวมกน

112 | หนาจว ฉ. 14 2560

เปนหนงเดยวภายใตพระราชอานาจของกษตรยทกรงเทพฯ77 หรอกลาวให ชดขนกคอ งานสถาปนารฐรวมศนยหรอการปฏรปหวเมองประเทศราชใหมาอยภายใตอานาจของสยาม ซงเปนงานของกระทรวงมหาดไทยนนจะดาเนน ไปอยางราบรนไมไดเลยหากปราศจากซงการสรางความชอบธรรมในมตทางประวตศาสตรและโบราณคด ทใหภาพของความเปนพวกพองกลมกอนเดยวกนทางวฒนธรรมในพนทหวเมองและประเทศราชเหลานน เพราะอานาจปนยอมตองดาเนนควบคไปกบการครอบงาทางอดมการณเสมอถงจะประสบความ สาเรจ

ดงนนเมอเรามองยอนกลบไปพจารณาบรบทของการสถาปนารฐ สมบรณาญาสทธราชยในชวงระยะเวลาดงกลาว เราจงไมแปลกใจวาทาไม การอธบายโบราณวตถสถานจงถกผสานเขามาเปนสวนหนงของการอธบายภมศาสตรสยามสมยใหม

นาสงเกตตอไปวา เนอหาในตาราเลมนดงทกลาวมากอนหนานวา มเนอหาหลายสวนแตกตางจาก “ตานานพทธเจดยสยาม” แตในคานาของหนงสอไดระบเอาไววา สมเดจฯ กรมพระยาดารงราชานภาพ ไดทรงรบเปนผตรวจแกไขเนอหาใหทงหมดในขนตอนสดทาย78 ดงนนเนอหาทงหมดจะตองผานการพจารณาของพระองคอยางแนนอน และโดยเฉพาะในสวนท วาดวยประวตศาสตร โบราณสถาน และโบราณวตถทงหลาย ซงหลายสวน คงจะตองไดรบการวนจฉย หรอแมกระทงเพมเตมพระนพนธโดยพระองคดวยอยางแนนอน หากอานเนอความในรายละเอยดดงทยกตวอยางในสวนทวาดวยเมองลพบรมาขางตน เรากจะพบวาทงสานวนและกรอบโครงทางความคดในการจดแบงยคสมยโบราณวตถสถานมลกษณะทสามารถนาไปเทยบเคยงกบ “ตานานพทธเจดยสยาม” ไดเชนกน

ทาไมพระองคทรงเขามาเกยวของกบตาราเลมน ผเขยนอยากนาเสนอคาตอบ โดยอยากใหมองยอนกลบไปพจารณาบทบาทหลกของพระองคในสมยรชกาลท 5 วา คอเสนาบดกระทรวงมหาดไทยทมสวนอยางสาคญทสดในการปฏรปการปกครองหวเมอง รวมอานาจเขาสราชสานกกรงเทพฯ ในชวงระยะ เวลาหวเลยวหวตอทสาคญทสด และพระองคคอเจานายทมบทบาทอยางสาคญยงพระองคหนงในการผลตงานเขยนทางประวตศาสตร โบราณคด และศลปะ เพอสรางความชอบธรรมในการสถาปนารฐสมบรณาญาสทธราชย ดวยเหตนเราจงไมควรแปลกใจแตอยางใดทพระองคในฐานะของเสนาบดกระทรวงมหาดไทยคนแรกจงมสถานะพระบดาแหงประวตศาสตร และผบกเบกองคความรทางประวตศาสตรศลปะโบราณคดไทยไปพรอมกนในคนเดยวกน นนกเพราะการสรางองคความรทางประวตศาสตรศลปะโบราณคดคอสงเดยวกบการสถาปนารฐสมบรณาญาสทธราชยนนเอง

ผเขยนอยากเสนอวา ตามทศนะของพระองค งานประวตศาสตรโบราณคดกบงานของขาหลวงเทศาภบาลเปนสองดานของงานทไมสามารถ

หนาจว ฉ. 14 2560 | 113

แยกออกจากกนได มหลกฐานทชใหเหนวา พระองคทรงมองวาหนาทสาคญอยางหนงของสมหเทศาภบาลคอการตรวจคนหาและรกษาโบราณวตถและโบราณสถาน79

ใน “ปาฐกถาเรองสงวนของโบราณ” ของสมเดจฯ กรมพระยาดารงราชานภาพ เมอ พ.ศ. 2473 จดขนโดยราชบณฑตยสภา (พระองคทรงดารงตาแหนงนายกสภาอยดวยนน) สะทอนใหเหนถงการทรฐสยามเหนความ สาคญของภารกจดานนทสมหเทศาภบาลตองรบผดชอบไดเปนอยางด

ปาฐกถาครงนนจดขนเพอใหความรแกสมหเทศาภบาลโดยเฉพาะ ทรงบรรยายถงการนยามวาอะไรเปนโบราณวตถ อะไรเปนโบราณสถาน การตรวจรกษา ตลอดจนอธบายถงรปแบบและลกษณะทางศลปะอยางละเอยด ไมตางจากความรทนกโบราณคดและนกประวตศาสตรศลปะตามนยามปจจบนตองเรยนร80

พระองคทรงเรยกรองใหสมหเทศาภบาลเอาใจใสงานทางดานนและเปนหเปนตาแกรฐในแบบเดยวกบทพระองคทรงกระทามาโดยตลอด คอการเสาะแสวงหาตรวจคนหาโบราณสถานสาคญและวตถโบราณทมคาสงเขามาเกบรกษาไวทพระนคร สรปใหเหนภาพชดเจนขนกคอ สมหเทศาภบาลในอดต (เทยบเคยงคลาย ๆ กบผวาราชการในระบบปจจบน) ตองทางานในบทบาทนกโบราณคดและนกประวตศาสตรศลปะตามนยามปจจบนไปในเวลาเดยวกน ขอใหลองนกภาพถง พระยาโบราณราชธานนทร (พร เดชะคปต) สมหเทศาภบาลกรงเกา ทเรายกยองทานมากในเรองของการเปนผอนรกษรกษาโบราณวตถสถานของอยธยา และทาแผนทกรงเกาทยงคงเปนขอมล ชนสาคญใหแกนกประวตศาสตรศลปะมาจนถงปจจบน เรากจะเขาใจสถานะ บทบาท และความสมพนธกนระหวางขาราชการกระทรวงมหาดไทยกบงานโบราณคดในยคสมยดงกลาวได

ยอนกลบมาทตารา “ภมศาสตรประเทศสยาม” พ.ศ. 2468 ในคาชแจงตอนตนของหนงสอกไดระบเอาไวอยางชดเจนวา เนอหาทงหลายไดรบการสนบสนนเปนอยางดจากสมหเทศาภบาลตาง ๆ81 สงนคอหลกฐานอกประการทชวยตอบคาถามวาทาไมงานเขยนประวตศาสตรศลปะยคแรกจงมาปรากฏอยในตาราทวาดวยภมศาสตร และปรากฏแทรกอยในหวขอทบรรยายถงมณฑลและจงหวดตาง ๆ ในลกษณะทใชการอธบายโบราณวตถสถานเหลานเปนกลวธในการอธบายตวตนของพนทแตละมณฑลแตละจงหวด นนกเปนเพราะวาองคความรทางประวตศาสตรศลปะยคแรกเปนสงทแยกไมออกจากการสรางความเขาใจในตวตนและรางกายของรฐสยามสมยใหม การสราง องคความรทางประวตศาสตรศลปะเปนเรองเดยวกนกบการกอรางสรางรฐสมบรณาญาสทธราชยสยามในชวงกลางพทธศตวรรษท 25

114 | หนาจว ฉ. 14 2560

เชงอรรถ * บทความนเปนสวนหนงของวทยานพนธระดบปรญญาเอก หวขอ “การประกอบสรางศลปะไทยฉบบทางการ: ประวตศาสตรศลปะกบการกอรางสรางชาต พ.ศ. 2408 -2525” เสนอตอสาขาวชาประวตศาสตร คณะมนษยศาสตร มหาวทยาลยเชยงใหม โดยไดรบทนสนบสนนจากมหา - วทยาลยเชยงใหม ภายใตโครงการปรญญาเอก 50 ป–มช. 1 Grent Pooke and Diana Newell, Art History: the Basic (New York: Routledge, 2008), 19. 2 รงโรจน ธรรมรงเรอง, ประวต แนวความคด และวธคนควาวชาประวตศาสตรศลปะไทย (กรงเทพฯ : เมองโบราณ, 2551), 105-106.

** การใชค าวา “งานศลปะ” ในบรบททยอนกลบไป ในอดตนน โดยความเปนจรงไมถกตองนก เพราะค าวา “งานศลปะ” ในความหมายปจจบนไมเคยปรากฏมอยในสงคมแบบจารตมากอน ค าทเหมาะสมกวาควรจะใชค าวา “งานชาง” แตในงานชนนจะขออนโลมใชตามงานเขยนทางประวตศาสตรศลปะโดยทวไปเพอใหสะดวกตอความเขาใจโดยทวไป 3 Elizabeth Mansfield, “Art History and Modernism,” in Art History and Its Institutions: Foundation of a Discipline (New York: Routledge, 2002), 11-12.

4 เนอหาสวนนเปนการเรยบเรยงจากงาน 3 ชนคอ ปฐมฤกษ เกตทต, “พฒนาการโบราณคดในประเทศไทย,” เมองโบราณ 21, 1-4 (มกราคม–ธนวาคม 2538) : 15-44., Maurizio Peleggi, “From Buddhist Icons to National Antiquities: Cultural Nationalism and Colonial Knowledge in the Making of Thailand’s History of Art,” Modern Asian Studies (February 2013): 17-29. และ Maurizio Peleggi, “The Plot of Thai Art History,” in A Sarong for Clio: Essays on the Intellectual and Cultural History of Thailand, ed. Maurizio Peleggi (New York: Southeast Asia Program Publications, 2015): 79-93.

5 ดใน เจาพระยาทพากรวงศ, เรองพระปฐมเจดย (กรงเทพฯ : โรงพมพสามมตร, 2462). 6 ควรเขาใจวาการเกบรวบรวมของในทนมไดเปนอะไรทเราควรน ามาเปรยบเทยบกบสงทเรยกวา “พพธภณฑ” ในปจจบน นยยะของการเกบรกษาสงของในพระทนงองคนหากจะนยามกมลกษณะเปนเหมอน “หองรบแขก” ทตงโชวของแปลกและมคาตาง ๆ แกแขกผมาเยอนมากกวา

ดเพมใน สดแดน วสทธลกษณ, “พพธภณฑ สงของตองแสดงและการปกปดซอนเรน,” เมองโบราณ 25, 4 (ตลาคม–ธนวาคม 2542) : 19-20.

7 สยามสมาคม, ประวตสยามสมาคม = History of the Siam Society (กรงเทพฯ : อกษรสมพนธ, 2519)

8 พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว, “เรอง ทรงตงโบราณคดสโมสร,” วารสารศลปากร 1, 1 (มถนายน 2480) : 13-109.

9 กรมศลปากร, กรมศลปากร 27 มนาคม วนคลาย วนสถาปนา: รายงานประจ าป 2524 (กรงเทพฯ : กรมศลปากร, 2524), 1.

10 จ านงค ทองประเสรฐ, “ความเปนมาของกรมราช-บณฑต ราชบณฑตยสภา และ ราชบณฑตยสถาน,” ใน 60 ป ราชบณฑตยสถาน 31 มนาคม 2537 (กรงเทพฯ : ราชบณฑตยสถาน, 2537), 13.

11 สมเดจฯ กรมพระยาด ารงราชานภาพ, ต านานพทธ-เจดยสยาม (พระนคร : โรงพมพโสภณพพรรฒนากร, 2469. พมพในงานพระราชทานเพลงศพเจาจอมมารดาชมในรชกาลท 4 ปขาล พ.ศ. 2469).

12 ยอรช เซเดส, โบราณวตถในพพธภณฑสถานส าหรบพระนคร (พระนคร : โรงพมพโสภณพพรรฒธนากร , 2471). 13 ดใน ชาตร ประกตนนทการ, “ประวตศาสตรศลปะสกลด ารง-เซเดส : ขอสงเกตเบองตน,” เมองโบราณ 40, 1 (มกราคม-มนาคม 2557) : 80-107. 14 ดตวอยางทศนะนใน ปฐมฤกษ เกตทต, “พฒนาการโบราณคดในประเทศไทย,” เมองโบราณ 21, 1-4 (มกราคม–ธนวาคม 2538) : 31.

15 ดรายละเอยดประเดนนเพมใน นธ เอยวศรวงศ, “พระปฐมสมโพธกถากบความเคลอนไหวทางศาสนาในตนรตนโกสนทร,” ใน ปากไกและใบเรอ : รวมความเรยงวาดวยวรรณกรรมและประวตศาสตรตนรตนโกสนทร (กรงเทพฯ : ฟาเดยวกน, 2555), 327-366.

16 ดใน เปลอง ณ นคร, ประวตวรรณคดไทย ส าหรบนกศกษา (กรงเทพฯ : ไทยวฒนาพานช, 2517), 136-137.

17 ดตวอยางใน สมเดจพระวนรตน (วดพระเชตพน) ในรชกาลท 1, สงคตยวงศ พงศาวดาร เรองสงคายนา พระธรรมวนย, แปลโดย พระยาปรยตธรรมธาดา (แพ ตาลลกษมณ) (กรงเทพฯ : โรงพมพการศาสนา, 2521. พมพในงานพระราชทานเพลงศพ สมเดจพระพฒาจารย (วน ฐตญาณมหาเถร) 3 กรกฎาคม 2521), 429.

หนาจว ฉ. 14 2560 | 115

18 ดใน สมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระปรมานชตชโนรส, โคลงดนปฏสงขรณวดพระเชตพน (กรงเทพฯ : กองทนสมเดจพระสงฆราช, 2533. พมพในงาน 200 ป สมเดจฯ กรมพระปรมานชตชโนรส 11 ธนวาคม 2533). 19 พระศรภรปรชา, จดหมายเหตเรองปฏสงขรณวดพระศรรตนศาสดาราม ครงรชกาลท 3 (พระนคร : โรงพมพโสภณพพรรฒธนากร, 2465), 4-5.

20 ดตวอยางใน สมดขอยนายลาย ประสานนล , อางถงใน ฤทย ใจจงรก, เรอนไทยเดม (กรงเทพฯ : โรงพมพสรวฒน, 2540), 160. 21 ดใน ประชมต านานพระธาต ภาคท 1 และภาคท 2 (กรงเทพฯ : กรมศลปากร, 2513. พมพในงานฌาปนกจศพ นางเอบ อมาภรมย 13 สงหาคม 2513).

22 ดตวอยางใน “ต านานพระธาตล าปางหลวง ฉบบ ใบลานจารอกษรไทยลานนา,” แผนกหนงสอตวเขยน หอสมดแหงชาต, เลขท 19, อางถงใน เรองเดยวกน, 61-62. 23 พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว, พระราชหตถ- เลขาพระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว (กรงเทพฯ : มหามกฏราชวทยาลย, 2521), 165.

24 Formal Analysis เปนเครองมอเบองตนในการ ท าความเขาใจงานศลปะ เนนการสงเกตวเคราะหองคประกอบเชงประจกษ ซงจะแตกตางจากแนวทางอธบายประวตศาสตรศลปะอกกลมทเรยกวา Formalism ซงจะใหความส าคญกบ “รปแบบ” (Form) มากกวา “เนอหา” (Content) โดยมองวารปแบบคอเนอหาสาระดวยตวของมนเอง ดเพมใน Laurie Schneider Adams, The Methodologies of Art: An Introduction (Boulder: Westview Press, 2010 ), 21-29.

25 Anne D’Alleva, How to Write Art History (London: Laurence King Publishing Ltd, 2006 ), 27-46.

26 Mayer Schapiro, “Style,” in Aesthetics Today, ed. Morris Philipson (New York: Meridian Books, 1961), 81.

27 รตนปญญาเถระ, ชนกาลมาลปกรณ, แปลโดย แสง มนวทร (พระนคร : มตรนราการพมพ, 2510. พมพเปนอนสรณแด นายก นมมานเหมนท เนองในวนเปดตกคนไขพเศษ “นมมานเหมนท-ชตมา” โรงพยาบาลเชยงใหม 12 พฤษภาคม 2510), 129-130.

28 พระบาทสมเดจพระจอมเกลาเจาอยหว , “ต านานพระแกวมรกต ส าหรบอาลกษณอานในพระอโบสถวดพระศรรตนศาสดาราม วนสวดมนตเยน พระราชพธศรสจจปานกาล,” ใน พระแกวมรกต ต านานพระแกวมรกต (กรงเทพฯ : มตชน, 2546), 197-199.

29 Stefan Tanaka, “Imaging History: Inscribing Belief in the Nation,” The Journal of Asian Studies 53, 1 (February 1994): 24-25.

30 Tapati Guha-Thakurta, Monuments, Objects, Histories: Institutions of Art in Colonial and Postcolonial India (New York: Columbia University Press, 2004), 3-42.

31 ดตวอยางความเปลยนแปลงโลกทศนในสมยนนไดจาก เจาพระยาทพากรวงษ, หนงสอแสดงกจจานกจ (พระนคร : องคการคาของครสภา, 2514) 32 นธ เอยวศรวงศ, ปากไกและใบเรอ : รวมความเรยงวาดวยวรรณกรรมและประวตศาสตรตนรตนโกสนทร (กรงเทพฯ : ฟาเดยวกน, 2555). 33 อรรถจกร สตยานรกษ, การเปลยนแปลงโลกทศนของชนชนผน าไทยตงแตรชกาลท 4-พ.ศ. 2475 (กรงเทพฯ : โรงพมพจฬาลงกรณมหาวทยาลย , 2541). 34 Thongchai Winichakul, Siam Mapped: A History of the Geo-body of a Nation (Chiang Mai: Silkworm Books, 1995).

35 Sing Suwannakij, “King and Eye: Visual Formation and Technology of the Siamese Monarchy” (Ph.D. dissertation, Københavns Universitet, Det Humanistiske Fakultet, 2013).

36 เจาพระยาทพากรวงศ, เรองพระปฐมเจดย (กรงเทพฯ : โรงพมพสามมตร, 2462), 23-26.

*** พระแสนเมองเชยงแตงปจจบนประดษฐานภายใน พระอโบสถวดหงส ทกรงเทพฯ 37 เชน สมเดจฯ เจาฟาภาณรงษสวางวงศ กรมพระยาภาณพนธวงศวรเดช, ชววฒน นบเปนเรองเทยวทตาง ๆ ภาคท 7 (พระนคร : โรงพมพโสภณพพรรฒธนากร , 2471) และ พระยาเพชรปาณ, จดหมายเหตเรองมณฑลนครราชสมา (พระนคร : โรงพมพโสภณพพรรฒธนากร , 2467). 38 เชน พระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว , จดหมายเหตประพาสหวเมองปกษใต , บรรณาธการ ไอยคปต ธนบตร (กรงเทพฯ : กรมศลปากร, 2558).

116 | หนาจว ฉ. 14 2560

39 สมเดจฯ เจาฟาภาณรงษสวางวงศ กรมพระยาภาณพนธ วงศวรเดช, ชววฒน นบเปนเรองเทยวทตาง ๆ ภาคท 7 (พระนคร : โรงพมพโสภณพพรรฒธนากร , 2471), (6)-(7).

40 ตวอยางเชน Phya Praja Kitkarachakr, “On the Menam Mun and the Provinces in the East ,” The Journal of the Siam Society 1 (1904): 175-190.

41 สมเดจฯ กรมพระยาด ารงราชานภาพ, การเสดจตรวจราชการหวเมอง (กรงเทพฯ : สถาบนด ารงราชานภาพ, 2557). 42 สมเดจฯ เจาฟากรมพระยานรศรานวดตวงศ , จดหมายระยะทางไปพษณโลก (พระนคร : โรงพมพพระจนทร, 2506). 43 สมเดจฯ กรมพระยาด ารงราชานภาพ, เทยวตามทางรถไฟ (กรงเทพฯ : กรมศลปากร, 2557) . 44 สมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระยาวชรญาณวโรรส, ระยะทางสมเดจพระมหาสมณเจาเสดจตรวจการคณะสงฆ มณฑลฝายเหนอ พ.ศ. 2457 (พระนคร : สมาคมศษยอนงคารามฯ, 2497). 45 พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว, พระราช-นพนธเสดจประพาสไทรโยค (พระนคร : องคการคาครสภา, 2504), 46-49. 46 พระบาทสมเดจพระมงกฎเกลาเจาอยหว , จดหมายเหตประพาสหวเมองปกษใต , บรรณาธการ ไอยคปต ธนบตร (กรงเทพฯ : กรมศลปากร, 2558), 183. 47 พระยาเพชรปาณ, จดหมายเหตเรองมณฑลนครราชสมา (พระนคร : โรงพมพโสภณพพรรฒธนากร , 2467), (1).

48 ดใน Thongchai Winichakul, “The Others Within: Travel and Ethno-Spatial Differentiation of Siamese Subjects 1885-1910,” in Civility and Savagery: Social Identity in Tai States , ed. Andrew Turton, (London: Curzon Press, 2000), 38-62 และ ธงชย วนจจะกล, “ภาวะอยางไรหนอทเรยกวาศวไลซ เมอชนชนน าสยามสมยรชกาลท 5 แสวงหาสถานะของตนเอง ผานการเดนทางและพพธภณฑทงในและนอกประเทศ,” รฐศาสตรสาร 24, 2 (2546) : 17-23. 49 ตวอยางทศนะดงกลาว คอ Patrick Tuck, The French Wolf and the Siamese Lamb (Bangkok: White Lotus, 1995).

50 เดวท เค. วยอาจ และ กาญจน ละอองศร, บรรณาธการ, ประวตศาสตรไทย ฉบบสงเขป =

Thailand: A Short History (กรงเทพฯ : มลนธต าราสงคมศาสตรและมนษยศาสตร, 2556), 325-360. 51 เบน แอนเดอสน และ ชาญวทย เกษตรศร , บรรณาธการแปล, ชมชนจนตกรรม : บทสะทอนวาดวยก าเนดและการแพรขยายของชาตนยม = Imagined Communities: Reflection on the Origin and Spread of Nationalism (กรงเทพฯ : มลนธโครงการต าราสงคมศาสตรและมนษยศาสตร, 2552), 182-184.

52 Thongchai Winichakul, Siam Mapped: A History of the Geo-body of a Nation (Chiang Mai: Silkworm Books, 1995). 53 ตวอยางทศนะดงกลาว เชน Kullada Kesboonchoo Mead, The Rise and Decline of Thai Absolutism (London: Routledge, 2010) และ Chaiyan Rajchagool, The Rise and Fall of the Thai Absolute Monarchy: Foundations of the Modern Thai State from Feudalism to Peripheral Capitalism (Bangkok: White Lotus, 1994)..

† Geo-body เปนค าท ธงชย วนจจะกล นยามขนในงาน Siam Mapped และเมอมการแปลเปนภาษาไทย ค านถกแปลวา “ภมกายา” †† หากอานงานเขยนกลมน (เฉพาะทไดรบการตพมพเผยแพร) เราจะพบถงการเดนทางเพอไปส ารวจทรพยากร ธรรมชาตทมมลคาทางเศรษฐกจแทรกอยเสมอ เชน ขอมลปาไมในหวเมองเหนอ, ระบบเศรษฐกจการคาไมฝางทเมองกาญจนบร คราวเสดจประพาสไทรโยคของรชกาลท 5, การบนทกขอมลของเหมองแรดบก ตลาดคาขาย และแหลงทรพยากรธรรมชาตทหวเมองภาคใต ของรชกาลท 6 หรอการบนทกขอมลของพระยาเพชปาณ วาดวยระบบเศรษฐกจและการประกอบอาชพของราษฎรในมณฑลนครราชสมา เปนตน 54 “จดหมายจากกรมหมนมหศรราชหฤทย ถงพระบาท สมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว, 25 เมษายน ร.ศ. 118,” เอกสารรชกาลท 5 กระทรวงศกษาธการ, ร.5 ศ.29/2, ส านกหอจดหมายเหตแหงชาต. 55 แมวาการสรางตกแถวเพอใหวดสามารถหาผลประโยชนไดนนจะเรมมมาแลวตงแตสมยรชกาลท 4 เชนกรณของวดราชประดษฐ แตอยางไรกตามกระแสทชดเจนของการหาผลประโยชนแบบนจะเรมขนหลงจากการปฏรประบบไพรในสมยรชกาลท 5 เปนตนมา ดเพมใน วรสทธ ตนตนพนธกล, “อ านาจรฐเหนอทวด : สงทหายไปจากสงคมไทย,” หนาจว: วาดวยประวตศาสตรสถาปตยกรรมและสถาปตยกรรมไทย , ฉบบท 5 (2550) : 86-95.

หนาจว ฉ. 14 2560 | 117

56 Robert W. Rydell, All the World's a Fair: Visions of Empire at American International Expositions, 1876-1916 (Chicago: University of Chicago Press, 1984), 2-5, อางถงใน ธงชย วนจจะกล, “ภาวะอยางไรหนอทเรยกวาศวไลซ เมอชนชนน าสยามสมยรชกาลท 5 แสวงหาสถานะของตนเอง ผานการเดนทางและพพธภณฑทงในและนอกประเทศ,” รฐศาสตรสาร 24, 2 (2546) : 34.

57 เรองเดยวกน, 44.

58 ศรณย ทองปาน, “มสเตอรรสตแมนกบเทวรปพระอศวร,” เมองโบราณ 21, 1-4 (มกราคม–ธนวาคม 2538) : 89-96.

59 เรองเดยวกน, 95. 60 จนตนา ด ารงเลศ, ชวตและงานของ องเดร มาลโรซ นกคดนกเขยนชาวฝรงเศส (กรงเทพฯ : มลนธโครงการต าราสงคมศาสตรและมนษยศาสตร, 2528), 10 -17. 61 ศรณย ทองปาน, “มสเตอรรสตแมนกบเทวรปพระอศวร,” 94.

62 ดรายละเอยดใน กฎหมายตราสามดวง ใน หมวด พระไอยการลกขณโจร, 243-246, อางถงใน ปฐมฤกษ เกตทต, “พฒนาการโบราณคดในประเทศไทย,” เมองโบราณ 21, 1-4 (มกราคม–ธนวาคม 2538) : 22. 63 ดตวอยางเชน K. G. Gairdner, “Ruins at Muang Sing, Kanburi,” The Journal of the Siam Society 12.3 (1918): 11-16. และ R. S. Le May, “A Visit to Sawankalok,” The Journal of the Siam Society 19.2 (1925): 63-82. ††† หากพจารณาเฉพาะในเชงปรมาณ การอญเชญพระพทธรปจากหวเมองครงใหญทสดคงตองนบใน สมยรชกาลท 1 เพราะอญเชญมามากกวา 2,000 องค อยางไรกตามการอญเชญดงกลาวมนยยะทางความหมายทตางออกไปจากสมยรชกาลท 5 อยางเทยบกนไมได ดงนนผเขยนจงไมไดกลาวถงการอญเชญในสมยรชกาล ท 1 แตอยางใด †††† พระพทธรปในพระระเบยงม 52 องค แตมพระพทธ - รปโบราณเพยง 34 องค ทเหลอเปนการหลอขนใหม เนองจากขอจ ากดในการคดเลอกพระพทธรปในพระระเบยงทตองเนนทงความสวยงามและขนาดสดสวนทใกลเคยงกน ท าใหหลายองคตองเปนการหลอขนใหม จากตนแบบของโบราณทอาจจะเลกไปหรอใหญไป 64 ดเพมใน ชาตร ประกตนนทการ, พระพทธชนราชในประวตศาสตรสมบรณาญาสทธราชย (กรงเทพฯ : มตชน, 2551).

††††† ประเดนน ธงชย วนจจะกล ไดอธบายไวละเอยดแลวในหนงสอ Siam Mapped 65 สมเดจพระบรมโอรสาธราช เจาฟามหาวชราวธ มกฎราชกมาร, เทยวเมองพระรวง (พระนคร : โรงพมพบ ารงนกลกจ, 2551) . 66 พระบาทสมเดจพระจลจอมเกลาเจาอยหว , พระราช-ปรารภเรอง พระพทธชนราช (พระนคร : โรงพมพบ ารง นกลกจ, 2460). 67 กระทรวงศกษาธการ กรมต ารา, ภมศาสตรประเทศสยาม (พระนคร : โรงพมพอกษรนต, 2468) . 68 ดตวอยางหนงสอภมศาสตรกอนหนานเชน พระยา เทพศาสตรสถต, หนงสออานภมศาสตร เลม 1 (พระนคร : โรงพมพอกษรนต, 2445), ขนอนทรปราสาท, แบบเรยนภมศาสตร เลม 1 วาดวยทวปอาเซย (พระนคร : โรงพมพอกษรนต, 2451) และ หลวงอนภาณสศยานสรรค, แบบ เรยนภมศาสตรและพงษาวดาร เลม 1 วาดวยความรทวไปในเรองพภพ (พระนคร : โรงพมพบ ารงนกญกจ, 2456).

69 ดบปละย ย ยอนซน, ภมศาสตรของประเทศสยาม ส าหรบโรงเรยนไทย (พระนคร : โรงพมพพศาลบรรณนต, 2444). 70 กระทรวงศกษาธการ กรมต ารา, ภมศาสตรประเทศสยาม (พระนคร : โรงพมพอกษรนต, 2468) . 71 เรองเดยวกน, 410-512.

72 เรองเดยวกน, 419-422.

73 เรองเดยวกน, 94.

74 เรองเดยวกน, 94-97.

75 เรองเดยวกน, 182-183.

76 เรองเดยวกน, 183-184.

†††††† รปแบบดงกลาวยงสงตอมาในต าราภมศาสตรทตพมพหลงจากนนดวย เชน โสภา ปาลบตร, แบบเรยนภมศาสตรเบองตน (พระนคร : โรงพมพศรหงส, 2473). อยางไรกตามรปแบบนในเวลาตอมาจะหายไป เนอหาทางประวตศาสตรศลปะจะถกแยกออกไปเปนต าราเฉพาะ สวนต าราภมศาสตรกจะเปนเรองทเขยนถง เฉพาะในเรองภมศาสตรเทานนเชนกน

77 ดใน ชาตร ประกตนนทการ, “ต านานพทธเจดยสยาม : ตนธารประวตศาสตรศลปะและรฐสมบรณาญาสทธราชย,” อาน 5, 1 (กรกฎาคม-ธนวาคม 2556) : 55-74.

78 กระทรวงศกษาธการ กรมต ารา, ภมศาสตรประเทศสยาม (พระนคร : โรงพมพอกษรนต, 2468) , ก-ข.

118 | หนาจว ฉ. 14 2560

79 สมเดจฯ กรมพระยาด ารงราชานภาพ, ปาฐกถาเรองสงวนของโบราณ (พระนคร : ราชบณฑตยสภา, 2473), 21-22.

80 เรองเดยวกน, 1-26.

81 กระทรวงศกษาธการ กรมต ารา, ภมศาสตรประเทศสยาม, ข.

Bibliography Sources (Thai) Anuphansityanusarn, Luang. Baebrian Phumisat

Lae Pongsawadan Lem Nueng: Waduai Khwamru Tuapai Nai Rueang Phipob [Geography and History Text Book Vol. 1: General Information of the World]. Phra Nakorn: Bamrung Nukunkit Press, 1913.

Atthachak Sattayanurak. Kan Plianplaeng Lokathat Kong Chonchannum Thai Tangtae Ratchakan Thi Si Thueng Porsor Songsi Chedha [Changes of Thai Elite’s World View from the Reign of King Rama IV to 1932 A.D.] . Bangkok: Chulalongkorn University Press, 1998.

Bhanu Rangsi Sawangwong, His Royal Highness Prince, Krom Phraya. Chewiwat [Visiting Report of the South’s Provinces]. Phra Nakorn: Sopon Pipathanakorn Press, 1928.

Chamnong Thongprasert. “Khwampenma Kong Krom Ratchabunditayasapha Lae Ratchabunditayasatarn [History of the Royal Society and the Royal Society Department].” In Hoksib Phee Ratchabunditayasatarn Samsibed Menakom Songha Samched [31 March 1994: 60th Anniversary of the Royal Society]. Bangkok: the Royal Society, 1994.

Chatri Prakitnonthakan. Phra Phuttha Chinarat Nai Prawattisat Somburanayasitthirat [Phra Phuttha Chinarat in the History of Thai Absolute Monarchy]. Bangkok: Matichon, 2008.

. “Prawatsat Silpa Sakul Dumrong-Cœdès: Ko Sangket Bueangton [Dumrong-Cœdès School of Art History: Preliminary observations] .” Muang Boran 40, 1 (January-March 2015): 80-107.

. “Tamnan Phuttha Chedi Siam: Tontarn Prawatisat Silpa Lae Rat Somburanayasittirat [The History of Buddhist Monument: The Rise of Art History and Thai Absolute Monarchy].” Aan 5, 1 (July-December 2013): 55-74.

Chulalongkorn, His Majesty King. Phra Rajaniphon Sadet Prapat Saiyok [Travel Diary of Saiyok] . Phra Nakorn: Kurusapha Press, 1961.

. Phra Rajaprarob Rueang Phra Phuttha Chinarat [Phra Phuttha Chinarat: A Royal Remark]. Phra Nakorn: Bamrung Nukunkit Press, 1917.

. “Rueang Song Tang Borannakadee Samosorn [A Story of the Archaeology Society].” Warasarn Silpakorn 1, 1 (June 1937): 13-109.

Cœdès, George. Boranwatthu Nai Phipithaphan- thasatarn Samrab Phra Nakorn [Antiquities of National Museum] . Phra Nakorn: Sopon Pipathanakorn Press, 1928.

Damrong Rajanubharb, His Royal Highness Prince, Krom Phraya. Kansadet Truad Rajakan Huamueang [Provinces Visiting]. Bangkok: Dumrong Rajanubharb Institute, 2014.

. Patakatha Rueang Sanguan Kong Boran [Speech of Antiquity Protection]. Phra Nakorn: Royal Society, 1930.

หนาจว ฉ. 14 2560 | 119

Damrong Rajanubharb, His Royal Highness Prince, Krom Phraya. Thamnan Phuthachedi Siam [History of Buddhist Monument in Siam]. Phra Nakorn: Sopon Pipathanakorn Press, 1926.

. Theow Tamthang Rodfai [Train Travel]. Bangkok: Fine Arts Department, 2014.

Fine Arts Department. Krom Silpakorn Yeesipched Menakom Wan Klai Wan Sathapana: Raingan Prachamphi 2524 [March 27, Fine Arts Department’s Anniversary Day: Annual Report 1981] . Bangkok: Fine Arts Department, 1981.

Indraprasart, Khun. Baebrian Phumisat Lem Nueng Waduay Thaweep Asia [Geography Text Book Vol. 1: Asia Continent]. Phra Nakorn: Aksornni Press, 1908.

Jintana Dumronglert. Chewit Lae Ngarn Kong André Malraux Nakkid Kakkhen Chao Farangset [Biography and Works of André Malraux] . Bangkok: The Foundation for the Promotion of Social Science and Humanities Textbooks Project, 1985.

Johnson, W. E. Phumisat Prathet Siam Samrab Rongrian Thai [Siam’s Geography Knowledges for Thai School]. Phra Nakorn: Phisarn Banni Press, 1901.

Ministry of Education. Phumisat Prathet Siam [Geography of Siam]. Phra Nakorn: Aksornni Press, 1915.

Mongkut, His Majesty King. Phra Rajahatalekha Phrabat Somdet Phra Chomklao Chao Yuhua [Letters of King Mongkut]. Bankok: Mahamongkut Royal University, 1978.

Narisara Nuwattiwong, His Royal Highness Prince, Krom Phraya. Chodmai Rayathang Pai Phitsanulok [Travel Diary of Phitsanulok]. Phra Nakorn: Phrachan Press, 1963.

National Archives of Thailand. The Ministry of Education. Ror. 5 Sor. 29/2 “Letter from Prince Mahisorn Rajarharuethai to the King Rama V.” 25 April 1900 .

Nidhi Eoseewong. Pakkai Lae Bairuea: Ruam Khwamrueang Waduai Wannakam Lae Prawatisart Ton Rattanakosin [Pen and Sail: Literature and History in Early Bangkok]. Bangkok: Pha Deaw Kan, 2013.

Paramanuchitchinorod, Somdet Phra Mahasamanahchao Kromphra. Klongdan Patisangkorn Wat Phrachetupon [The Poetry of Wat Prachetupon’s Restoration] . Bangkok: Kongthun Somdet Phrasangkaraj, 1990.

Phathomruk Katuthat. “Patthanakan Borannakadee Nai Prathet Thai [Development of Archaeology in Thailand].” Muang Boran 21, 1-4 (January-December 1995): 15-44.

Phetprani, Phraya. Chodmaihead Rueang Monthon Nakorn Ratchasrima [Archives of Ratchasrima Country] . Phra Nakorn: Sopon Pipathanakorn Press, 1924.

Plueang Na Nakorn. Prawat Wannakadee Thai Sumrab Naksueksa [History of Thai Literature for Student]. Bangkok: Thai Watthana Panit Press, 1974.

Prachum Tamnan Phrathat Pak Nueng Lae Pak Song [History of Stupas: Vol. 1 and Vol. 2]. Bangkok: Fine Arts Department, 1970.

Rattanapanyathera. Chinakan Malee Pakorn [Era of the Victory of Lord Buddha] . Translated by Sang Monwithoon. Phra Nakorn: Mitnara Press, 1967.

Ruethai Jaijongrak. Ruen Thai Deum [Traditional Thai House] Bangkok: Surawat Press, 1997.

120 | หนาจว ฉ. 14 2560

Rungrot Thamrungrueang. Prawat Naew- khwamkid Lae Withi Konkwa Wicha Prawatsat Silpa Thai [History and Methodologies of Thai Art History] . Bangkok: Muang Boran, 2008.

Saran Tongpan. “Mister Rastmann Kub Thewaroob Phra Isuan [Mr. Rastmann and the Shiva Statue].” Muang Boran 21, 1-4 (January-December 1995): 89-96.

Sopha Panlabut. Baebrian Phumisat Bueangton [Introduction of Geography]. Phra Nakorn: Srihong Press, 1930.

Sripumpricha, Phra. Chodmaihead Rueang Patisangkon Wat Phrasri Rattana Satsadaram Krang Ratchakan Thi Sam [Archives of Wat Phrasri Rattana Satsadaram’s Restoration in the Reign of King Rama III] . Phra Nakorn: Sopon Pipathanakorn Press, 1922.

Suddan. Wisutthiruk. “Phipitthaphan Singkong Tong Sadang Lae Kanpokpid Sonren [Museum: Displaying and Hiding Objects].” Muang Boran 25, 4 (October-December 1999): 18-31.

Suriyawut Suksawadi, Mom Rajawongse. Phra Phuddhapratima Nai Phra Borom Maharajawang [Buddhist Statues of the Grand Palace]. Bangkok: The Office of His Majesty's Principal Private Secretary, 1992.

Tamnan Phra Kaew Morrakot [History of the Emerald Buddha]. Bangkok: Matichon, 2003.

Thepphasartsatit, Phraya. Nangsue Aan Phumisat Lem Nueng [Geography Book Vol. 1]. Phra Nakorn: Aksornni Press, 1902.

The Siam Society. Prawat Siam Samakom [History of the Siam Society] . Bangkok: Aksorn Samphan Press, 1976.

Thipakornrawong, Chao Phraya. Nangsue Sadang Kijanukit [A book of Various Things]. Phra Nakon: Kurusapha Press, 1971.

Thipakornrawong, Chao Phraya. Rueang Phra Pathom Chedi [A Story of Pha Pathom Chedi]. Bangkok: Sammitr Press, 1919.

Vajiravudh, His Majesty King. Chodmaihead Prapat Huamueang Paktai [Achives of Visiting the South’s provinces]. Bangkok: Fine Arts Department, 2015.

. Theaw Mueang Phra Ruang [Travel Diary of Phra Ruang’s city] . Phra Nakorn: Bamrung Nukunkit Press, 2008.

Wachirayanwarorot, Somdet Phra Mahasamanachao Kromphraya. Rayathang Somdet Phra Mahasamanachao Sadet Truadkan Kanasong Monthon Fainuea Por. Sor. Songsi Hached [Clergy Visiting of Wachiraya Nawarorot in Northern, 1914]. Phra Nakorn: Anongkaram Society, 1954.

Wannarat, Somdet Phra. Sangkeetiyawong [History of the Revision of Tripitaka] . Translated by Pae Talalak. Bangkok: Kansatsana Press, 1978.

Worasit Tantiniphankul. “Amnatrat Nuea Thiwat: Singthi Haipai Chak Sangkom Thai [State Power over Monastery: What is Missing from Thai Society].” Najua: History of Architecture and Thai Architecture, no.5 (2007): 86-95.

Sources (Other Languages) Adams, Laurie Schneider. The Methodologies

of Art: An Introduction . Boulder: Westview Press, 2010 .

Anderson, Benedict. Imagined Communities: Reflections on the Origin and Spread of Nationalism. London: Verso, 2006.

หนาจว ฉ. 14 2560 | 121

Chaiyan Rajchagool. The Rise and Fall of the Thai Absolute Monarchy: Foundations of the Modern Thai State from Feudalism to Peripheral Capitalism . Bangkok: White Lotus, 1994.

D’Alleva, Anne. How to Write Art History . London: Laurence King Publishing Ltd, 2006.

Gairdner, K. G. “Ruins at Muang Sing, Kanburi.” The Journal of the Siam Society 12.3 (1918): 11-16.

Guha-Thakurta, Tapati. Monuments, Objects, Histories: Institutions of Art in Colonial and Postcolonial India . New York: Columbia University Press, 2004.

Le May, R. S. “A Visit to Sawankalok.” The Journal of the Siam Society 19.2 (1925): 63-82.

Mansfield, Elizabeth. “Art History and Modernism.” In Art History and Its Institutions: Foundation of a Discipline, 11-27. New York: Routledge, 2002.

Mead, Kullada Kesboonchoo. The Rise and Decline of Thai Absolutism . London: Routledge, 2010.

Peleggi, Maurizio. “From Buddhist Icons to National Antiquities: Cultural Nationalism and Colonial Knowledge in the Making of Thailand’s History of Art.” Modern Asian Studies (February 2013): 17-29.

. “The Plot of Thai Art History.” In A Sarong for Clio: Essays on the Intellectual and Cultural History of Thailand, 79-93. Edited by Maurizio Peleggi. New York: Southeast Asia Program Publications, 2015.

Pooke, Grent and Diana Newell. Art History: the Basic. New York: Routledge, 2008 .

Praja Kitkarachakr, Phya. “On the Menam Mun and the Provinces in the East.” The Journal of the Siam Society 1 (1904): 175-190.

Rydell, Robert. All the World's a Fair: Visions of Empire at American International Expositions, 1876-1916. Chicago: University of Chicago Press, 1984.

Schapiro, Meyer. “Style.” In Aesthetics Today , 81-113. Edited by Morris Philipson. New York: Meridian Books, 1961.

Sing Suwannakij. “King and Eye: Visual Formation and Technology of the Siamese Monarchy.” Ph.D. Dissertation, Københavns Universitet, Det Humanistiske Fakultet, 2013.

Tanaka, Stefan “Imaging History: Inscribing Belief in the Nation.” The Journal of Asian Studies 53, 1 (February 1994): 24-25.

Thongchai Winichakul. Siam Mapped: A History of the Geo-body of a Nation . Chiang Mai: Silkworm Books, 1995.

Thongchai Winichakul. “The Others Within: Travel and Ethno-Spatial Differentiation of Siamese Subjects 1885-1910.” In Civility and Savagery: Social Identity in Tai States. Edited by Andrew Turton. London: Curzon Press, 2000.

Tuck, Patrick. The French Wolf and the Siamese Lamb. Bangkok: White Lotus, 1995.