Ο ναός των Αγ. Σέργιου και Βάκχουστην Κωνσταντινούπολη

Χριστίνα Γ. Νταλταγιάννη

[2]

Περιεχόμενα

Πρόλογος............................................................................................. 3

Α. Εισαγωγικά..................................................................................... 4

Βιβλιογραφικά .................................................................................... 4

Τοπογραφικά....................................................................................... 4

Ιστορικά...............................................................................................5

Β. Περιγραφή

Αρχιτεκτονική......................................................................................9

Το αναστηλωτικό έργο.......................................................................12

Γενική αποτίμηση...............................................................................13

Διαχείριση του μνημείου....................................................................15

Βιβλιογραφία.....................................................................................17

Κατάλογος φωτογραφιών………………………………………………………………..19

[3]

Πρόλογος

Η συγγραφή της παρούσας εργασίας είναι προϊόν άσκησης και βασίζεται

αποκλειστικά σε βιβλιογραφική έρευνα και όχι σε επιτόπια. Η έρευνα

διεξήχθη σε βιβλιοθήκες. Σημαντική απεδείχθη η χρήση του διαδικτύου,

κυρίως για τη συλλογή άρθρων και φωτογραφιών που σχετίζονται με το

εξεταζόμενο μνημείο.

[4]

Α. Εισαγωγικά

Βιβλιογραφικά

Η επιλογή της μελέτης του ναού των Αγίων Σεργίου και Βάκχου δεν ήταν τυχαία.

Παρόλο που είναι ένα εξαίρετο δείγμα της πρώιμης βυζαντινής αρχιτεκτονικής, δεν

έχει μελετηθεί συστηματικά από τους ερευνητές. Επίσης απουσιάζει από τη διεθνή

βιβλιογραφία μία μονογραφία του μνημείου. Επομένως οι αντικειμενικές δυσκολίες

ήταν σημαντικές κατά τη συλλογή και επεξεργασία του υλικού που στο σύνολο του

επρόκειτο για αποσπασματικές περιγραφές ή αναφορές διαφόρων μελετητών που

ασχολήθηκαν με το ρόλο του ναού σε μία ιστορική περίοδο.

Η συγγραφή της ενότητας που αναφέρεται στο αναστηλωτικό έργο του

μνημείου και τις ανασκαφές που προηγήθηκαν συνάντησε εμπόδια κυρίως από την

ελλιπή τεκμηρίωση των εργασιών από τους φορείς που τις εκτέλεσαν. Ωστόσο η

συλλογή του υλικού αλλά και η σύνταξη της εργασίας είναι απόρροια μεθοδικής

έρευνας και βασίζεται στην ακρίβεια και στην τεκμηρίωση των γραφομένων που

συνοδεύονται με παραπομπές και εκτενή βιβλιογραφία.

Τοπογραφικά

Στην σημερινή περιοχή Eminonü και στη γειτονιά του Kumkapi, επάνω στον

πρώτο λόφο της Κωνσταντινούπολης, στις ακτές του Μαρμαρά, εντός του περιβόλου

των τειχών και στα νοτιοδυτικά των εντυπωσιακών υποδομών, του κοίλου νότιου

άκρου του Ιπποδρόμου κτίστηκε ο ναός των Αγίων Σέργιου και Βάκχου. Η σημερινή

ονομασία του οποίου είναι Kücük Ayasofya και αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα

σωζόμενα μνημεία της Πρωτοβυζαντινής περιόδου.(εικ.1-4)

[5]

Ιστορικά

Ο βυζαντινός αυτοκράτορας Ιουστινιανός (527-65) ήταν ένας εκ των πιστών των

Αγίων Σέργιου και Βάκχου (εικ.5), που αρχικά ήταν στρατιωτικοί1 αλλά μαρτύρησαν

για το Χριστό. Η ανατολική και η δυτική εκκλησία γρήγορα τους ενέταξε στα

μαρτυρολόγια της και ήταν οι προστάτες Άγιοι του στρατού. Σύμφωνα λοιπόν με την

παράδοση2 όταν ο Ιουστινιανός ήταν νεαρός κατηγορήθηκε μαζί με το θείο του

Ιουστίνο τον Α΄(518-27) για δολοπλοκία εναντίον του αυτοκράτορα

Αναστασίου(491-518). Οι Άγιοι όμως παρουσιάστηκαν στο όνειρο του αυτοκράτορα

πείθοντάς τον για την αθωότητα και απελευθέρωση του Ιουστινιανού.

Το 519 μ.Χ ο FLAVIUS PETRUS SABBATIUS JUSTINIANUS κτίζει τον

Παλατινό ναό των Αγ. Πέτρου και Παύλου (εικ. 6). Ο ναός των Αγ. Σέργιου και

Βάκχου μοιραζόταν κατά την πρώιμη βυζαντινή περίοδο το νάρθηκα και το αίθριο

με το ναό των Αγίων Πέτρου και Παύλου3. Ο τελευταίος αποτελούσε το παλατινό

παρεκκλήσιο του ιουστινιάνειου ανακτόρου του Ορμίσδα και πιθανότατα βρισκόταν

στα βόρεια του ναού των Αγ.Σεργίου και Βάκχου, καθώς οι ανασκαφές που

πραγματοποιήθηκαν κατά μήκος της νότιας πρόσοψης το 20044 δεν έφεραν στο φως

αρχιτεκτονικά λείψανα που να ταυτίζονται με το ναό των Αγ.Πέτρου και Παύλου.

Κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Ιουστίνου του Ι’ , ο Ιουστινιανός που ήταν

εγκατεστημένος στο παλάτι του Ορμίσδα έκτισε εκεί μια βασιλική5. Σύμφωνα με τον

Mango η βασιλική, αφιερωμένη στους Αγίους Πέτρο και Παύλο προϋπήρχε του

οκταγωνικού ναού των Αγ.Σεργίου και Βάκχου, ενώ σύμφωνα με τον Delvoye

κτίστηκαν παράλληλα. Η επιλογή του ονόματος δεν είναι τυχαία αφού και το όνομα

του Ιουστινιανού είναι Petrus Sabbatius6. Η κατασκευή αυτού του ναού πρέπει να

έγινε με αξιοσημείωτη ταχύτητα : O Ιουστίνος ανέβηκε στο θρόνο στις 9 Ιουνίου του

518 και 29 Ιουνίου του 519 ο Ιουστινιανός έγραψε επιστολή στον Πάπα Ορμίσδα στη

1 Χ.Δ Τσολακίδης -,Αγιολόγιο της Ορθοδοξίας - ,Αθήνα 2001 ISBN 960-7841-00-x, 632 C.Mango , ‘’The Church of Saints Sergius and Bacchus at Constantinople and its allegedtradition of octagonal palatine churches ‘’,JŐB 21 (1972), 1913 Προκόπιος,Περί κτισμάτων,1.4.1-8,Dewing H.B-Downey ,G.(επιμ. και μτφρ.)Procopius VII:Buildings (Loeb Classical Library,Cambridge MA 1961)4 Ηλεκτρονική εγκυκλοπαίδεια του ιδρύματος Μείζονος Ελληνισμούhttp//Constantinople.ehw.gr5 Delvoye, Βυζαντινή Τέχνη,646 Mango, ό.π, 189-193

[6]

Ρώμη ζητώντας τα λείψανα των Αγίων Αποστόλων και του Αγίου Λαυρεντίου για τη

νέα παλατινή εκκλησία :’’basilicam eorum hic in domo nostra sub nomine

praedictorum venerabilium constructam illustrare et illuminare…..’’7. Ο ναός αυτός

κτίστηκε στον παραδοσιακό τύπο της βασιλικής με εσωτερικές κιονοστοιχίες να

ορίζουν ευθύγραμμα κλίτη και μοιάζει με πρώϊμους βυζαντινούς ναούς της

Κωνσταντινούπολης, όπως η Θεοτόκος των Χαλκοπρατείων και ο Άγιος Ιωάννης του

Στουδίου. Ο ναός των Αγ.Πέτρου και Παύλου εγκαταλείφτηκε πιθανώς αμέσως μετά

τον 6ο αιώνα.

Ο ναός των Αγ.Σέργιου και Βάκχου υπήρξε το κέντρο της μονής μέχρι την

Ύστερη βυζαντινή περίοδο8. Από τον Κωνσταντίνο Πορφυρογέννητο στο έργο του

Περί Βασιλείου Τάξεως πληροφορούμαστε ότι ένας διάδρομος συνέδεε το ναό των

Αγίων Πέτρου και Παύλου με το Μεγάλο Παλάτιο, έτσι ώστε οι αυτοκράτορες να

έχουν άμεση πρόσβαση από την κατοικία τους στο υπερώο του ναού9. Σήμερα δίπλα

στο ναό των Αγίων Σεργίου και Βάκχου δεν υπάρχουν υλικά κατάλοιπα που να

θυμίζουν τη γειτνίαση του με τον έτερο Ιουστινιάνειο ναό που υπήρχε εκεί.

Το 527 μ.Χ ο Ιουστινιανός10 o A (527-65) ανήλθε στο θρόνο και μαζί με τη σύζυγό

του Θεοδώρα αρχίζει την οικοδόμηση του ναού11 στα δυτικά του παλατιού του

Ορμίσδα, που ήταν η ιδιωτική κατοικία του Ιουστινιανού προτού γίνει αυτοκράτορας.

Μία εντυπωσιακή αναθηματική επιγραφή12 που περιέτρεχε το εσωτερικό γείσο του

κυρίως ναού παραδίδει τα ονόματα των δωρητών13. Η επιγραφή ανέφερε: ‘’Άλλοι

άρχοντες τίμησαν νεκρούς άνδρες των οποίων η εργασία ήταν ασύμφορη, αλλά ο

έχων την εξουσία Ιουστινιανός με ευλάβεια τιμά με ένα θαυμάσιο οίκημα τον

υπηρέτη του Χριστού, το Σέργιο τον οποίο όχι η φλεγόμενη ανάσα φωτιάς ,ούτε το

σπαθί , ούτε καμιά άλλη επιβολή μαρτυρίων τον ενόχλησε αλλά που άντεξε να

7 O.Günther, Epistulae imperatorum, pontificum etc,ed, CSEL 35/2 1898. No 187,6458 Wiener,Bildlexikon zur Topographie Istanbuls, ό.π, 178-1809 Κωνσταντίνος Πορφυρογένητος, Περί βασιλείου τάξεως Ι,11.ed. J.J.Reiske (CSHB,Bonn1829),8710 Freely John, Blue Guide Istanbul, w.w.Norton @ Company, 13711 P.Sanpaolesi , ‘’La chiesa dei S.S Sergio e Bacco a Constantinopoli’’,Rivista dell’ Institutonazionalle di Archeologia e Storia dell’ Arte, N.S 10(1961)42Mango, ’’The Church of Sts Sergius and Bacchus at Constantinople’’, ό.π, 189-19312 Van Millingen, A, Byzantine Churches of Constantinople. Their history and Architecture,London 1912,73J.Ebersolt and A.Thiers, Les églises de Constantinople, Paris 1913,2313 Van Millingen, A, Byzantine Churches, ό.π,73

[7]

σκοτωθεί για χάρη του Χριστού, του Θεού, κερδίζοντας με το αίμα του τον

παράδεισο για σπίτι του. Είθε αυτός σε όλα τα θέματα να φυλά το ρόλο του βασιλήος

ακοιμήτοιο και να αυξήσει τη δύναμη του Θεού˙ στέφθηκε η Θεοδώρα της οποίας το

μυαλό κοσμείται με ευλάβεια και βρίσκεται σε συνεχή μόχθο με αφειδείς

προσπάθειες για να θρέψει τον άπορο’’. Τα κιονόκρανα επίσης φέρουν τα

μονογράμματα του Ιουστινιανού και της Θεοδώρας και αναφέρουν :

‘’ ΙΟΥΣΤΙΝΙΑΝΟΥ ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΚΑΙ ΘΕΟΔΩΡΑΣ΄΄. Στοιχεία λοιπόν που οδηγούν

στη χρονολόγηση του μνημείου στην περίοδο 527-536 μ.Χ14 . Παρά τη θέση του

μέσα στο παλατινό συγκρότημα , ο ναός των Αγίων Σεργίου και Βάκχου δεν μπορεί

να θεωρηθεί παλατινό παρεκκλήσιο, εφόσον χτίστηκε για να εξυπηρετήσει τη

μονοφυσιτική κοινότητα που στεγάστηκε στο παλάτι του Ορμίσδα μετά την

εγκατάσταση του αυτοκρατορικού ζεύγους στο Μεγάλο Παλάτι15 το 527 μ.Χ.(εικ.7-

9)

Το 536-37 μ.Χ το Παλάτι του Ορμίσδα έγινε μονοφυσιτικό μοναστήρι αφού εκεί

βρήκαν καταφύγιο όσοι Μονοφυσίτες διέφυγαν τις εναντίον τους διώξεις. Οι οπαδοί

αυτής της αίρεσης είχαν την εύνοια της Θεοδώρας16 γι’αυτό και τους παραχωρήθηκε

ο ναός. Η κατάσταση άλλαξε μετά το θάνατο της αυτοκράτειρας το 548. Ο

Ιουστινιανός που υποστήριζε την ορθοδοξία ανάγκασε την κοινότητα να

μετακινηθεί.

Το 551 μ.Χ ο Πάπας Vigilius, που λίγα χρόνια νωρίτερα είχε κληθεί στην

Κωνσταντινούπολη από τον Ιουστινιανό, βρήκε καταφύγιο στο ναό. Διαφεύγοντας τη

σύλληψη από τους στρατιώτες του αυτοκράτορα που τον κυνηγούσαν. Αυτή η

προσπάθεια των στρατιωτών προκάλεσε αναταραχές17.

14 C.Mango, Studies on Constantinople,Variorum,189-193J.Ebersolt and A.Thiers, Les églises,ό.π,23R. Krautheimer, ‘’Again Saints Sergius and Bacchus at Constantinople’’, JŐB 23,Wien1974,25315 Bardill. J.,’’The Church of Saints Sergius and Bacchus in Constantinople and Monophysiterefugees’’, DOP 54 2000,1-1116 Müller-Wiener, Bildlexikon Zur Topographie Instanbuls: Byzantion ,KonstantinupolisIstanbul bis zum Beginn,Tüblngen 1977,17817 Müller-Wiener,ό.π, 178

[8]

Περίοδος εικονομαχίας Κατά την εικονομαχική περίοδο ο ναός των Αγίων Σέργιου

και Βάκχου έγινε ένα από τα κέντρα αυτού του κινήματος στην Πόλη.

Περίοδος μετά την Άλωση Μετά την οθωμανική κατάκτηση της

Κωνσταντινούπολης το 1453, η εκκλησία παραμένει ανέπαφη μέχρι τη βασιλεία του

Βαγιαζίτ του ΙΙ. Έπειτα μεταξύ του 1506 και 1513 μετατράπηκε σε τζαμί από τον

Hüseyin Ağa, τον αρχηγό των Αγάδων(Μαύρο Ευνούχο) που ήταν οι φύλακες της

Bab-i-Saadet (της Πύλης της ευδαιμονίας) στην κατοικία του Σουλτάνου, το διάσημο

Topkapi. Αυτή την περίοδο προστέθηκαν στο κτήριο η στοά (πρόπυλο) και ο

μενδρεσές18.Το 1740 μ.Χ ο μεγάλος βεζίρης Haci Ahmet Pasa αποκατέστησε το τζαμί

και έχτισε το Sadirvan (σιντριβάνι). Οι ζημιές που προκλήθηκαν από τους σεισμούς

το 1648 και το 1763 επισκευάστηκαν το 1831 υπό τη βασιλεία του Mahmud του ΙΙ.Ο

μιναρές κτίστηκε για πρώτη φορά το 1762 , ενώ κατεδαφίστηκε το 1940 και

ξαναχτίστηκε το 195619

Ο ρυθμός της παρακμής του κτηρίου, το οποίο ήδη υπέφερε εξαιτίας της υγρασίας

και των σεισμών ανά τους αιώνες ˙ επιταχύνθηκε μετά την κατασκευή του

σιδηροδρόμου (του Sirkeci – Halkali). Για να εξαπλωθεί ο σιδηρόδρομος έπρεπε να

κατεδαφιστούν τμήματα από το ναό των Αγίων Πέτρου και Παύλου , που βρισκόταν

στα νότια του κτηρίου. Άλλη ζημιά προκλήθηκε από τη χρήση του κτηρίου για τη

στέγαση των προσφύγων κατά τη διάρκεια των Βαλκανικών πολέμων20 . Εξαιτίας

των αυξανόμενων απειλών για τη στατική ακεραιότητα του κτηρίου, προστέθηκε πριν

από μερικά χρόνια στη λίστα παρακολούθησης της Unesco για τα απειλούμενα

μνημεία. Το Παγκόσμιο Ταμείο Μνημείων, πρόσθεσε το ναό στη δική του λίστα με

τα 100 πιο απειλούμενα μνημεία για τα έτη 2002,2004,2006. Μετά από εκτεταμένη

αποκατάσταση , η οποία τελείωσε το Σεπτέμβριο του 2006, δόθηκε ξανά το μνημείο

για το κοινό αλλά και για τη λατρεία.(εικ.10-11)

18 Müller-Wiener,ό.π,18219 Müller-Wiener,ό.π,18220 Müller-Wiener,ό.π,182

[9]

Β. Περιγραφή

Η αρχιτεκτονική του ναού

Ο ναός ανήκει στο λεγόμενο οκταγωνικό τύπο21(εικ.12). Ο τύπος αυτός έδωσε την

ευκαιρία για μια πιο γόνιμη αρχιτεκτονική ανάπτυξη. Τον συναντάμε κυρίως στην

Παλαιστίνη, στη Συρία και στη Μικρά Ασία. Τα οκταγωνικά κτίσματα πέτυχαν μια

πλουσιότερη διαμόρφωση του εσωτερικού χώρου χάρη στη χρήση καμπύλων

κιονοστοιχιών που σχηματίζουν ανάμεσα στους πεσσούς διάτρητες εξέδρες. Η

κάτοψη του ναού των Αγίων Σεργίου και Βάκχου είναι εξωτερικά ορθογώνια και

εσωτερικά οκταγωνική, ενώ ο ναός καλύπτεται με μεγάλο τρούλο. Ως προς την

αρχιτεκτονική του θυμίζει τρεις άλλους ναούς που επίσης ανεγείρονται στην

Ιουστινιάνεια περίοδο : τον Άγιο Βιτάλιο στη Ραβέννα, τον Άγιο Ιωάννη τον

Πρόδρομο στο Έβδομον (το σημερινό Bakirkoŷ) και τον Αρχάγγελο Μιχαήλ στην

Ανάπλου (το σημερινό Arnavutköy)22(εικ.13-15).Το κτήριο, το αρχικό σχέδιο του

οποίου επαναλήφθηκε συνειδητά όπως προαναφέραμε στο ναό του Αγίου Βιταλίου

στη Ραβέννα23 χρησίμευσε ως πρότυπο για το διάσημο Οθωμανό αρχιτέκτονα Σινάν

στην κατασκευή του Rüstem Pasa τζαμί.

Το εσωτερικό οκταγωνικό σχήμα εγγράφεται κάπως ασύμμετρα σε ένα ελαφρά

ακανόνιστο τετράπλευρο εξωτερικά, που απολήγει ανατολικά σε τρίπλευρη αψίδα και

δυτικά έχει νάρθηκα. Εσωτερικά με τη βοήθεια 8 πεσσών ο χώρος παίρνει την

οκταγωνική μορφή. Οι χτιστοί πεσσοί συνδέονται μεταξύ τους εναλλάξ με

ορθογώνιους σηκούς και ημικυκλικές εξέδρες. Οι πρώτοι αντιστοιχούν στις πλευρές

και οι δεύτερες στις γωνίες του εξωτερικού τετραγώνου στο οποίο εγγράφεται ο

οκταγωνικός πυρήνας (εικ.16). Μεταξύ των πεσσών υπάρχουν, εκτός από την

ανατολική πλευρά όπου διαμορφώνεται το ιερό Βήμα, από ένα ζευγάρι κίονες με

πτυχωτά κιονόκρανα. Τα οποία καλύπτονται με αιχμηρούς οδοντωτούς βλαστούς

21 C. Delvoye,ό.π 63-6522 Bardill J., Brickstamps of Constantinople 1, Oxford 2004 , 3623 Ν.Γκιολές, Παλαιοχριστιανική Τέχνη Ναοδομία (π.200-600),Αθήνα , 130

[10]

ακάνθου, που περιβάλλουν το μονόγραμμα του Ιουστινιανού( αρχικά είχαν και

σταυρούς που απολαξεύτηκαν από τους Τούρκους). Αυτά τα κιονόκρανα στηρίζουν

ένα οριζόντιο με πλούσιο ανάγλυφο επιστύλιο(εικ.17-21). Η προς το δάπεδο

στραμμένη όψη του επιστυλίου έχει φατνώματα που διακοσμούνται με ρόδακες ,

τετράγωνα και ρόμβους. Από πάνω το κομψό τριπλό επιστύλιο του θριγκού κοσμείται

με αστράγαλο και αυτός με τη σειρά του επιστέφεται από μια ταινία με ωά και

σχηματοποιημένες λόγχες, καθώς και με μια άλλη με κληματίδα βαθιά εξεργασμένη,

έτσι ώστε τα φύλλα και οι βλαστοί να προβάλλουν έντονα πάνω στο σκοτεινό βάθος.

Στη ζωφόρο του επιστυλίου είναι χαραγμένη μια επιγραφή24 σε δώδεκα

ελληνικά εξάμετρα, αφιερωμένη στον αυτοκράτορα Ιουστινιανό, στη σύζυγό του

Θεοδώρα και στον Άγιο Σέργιο. Για κάποιο άγνωστο μέχρι τώρα λόγο ο Άγιος

Βάκχος δεν αναφέρεται. Η επιγραφή αυτή προβάλλει έντονα λευκή πάνω σε

γκριζωπό βάθος και επιστέφεται με βαθιά σκαλισμένο γείσο που δημιουργεί έντονες

φωτοσκιάσεις (εικ.22-25).

Ο ναός έχει τρούλο διαμέτρου 15 μέτρων, δημιουργώντας έτσι ένα τρουλαίο

οκταγωνικό σηκό, που περιβάλλεται στη βόρεια, δυτική και νότια πλευρά από

συνεχές διώροφο περίστωο. Ο τρούλος που αποτελείται από δεκαέξι πλευρές με οχτώ

παράθυρα, βαίνει σε οχτώ ευρεία τόξα που στηρίζονται σε οχτώ ογκώδεις πεσσούς, οι

οποίοι σχηματίζουν το οκτάγωνο(εικ.26-30). Ο συνολικός αριθμός των κιόνων που

βρίσκονται σε ισόγειο και πρώτο όροφο είναι 28. Οι κίονες που φέρουν ιωνικά

κιονόκρανα με επιθήματα βρίσκονται στις τέσσερις γωνιές του ναού και είναι έτσι

τοποθετημένοι ώστε να διαμορφώνουν τις ημικυκλικές κόγχες, που στέφονται με

ημιθόλια στο επίπεδο των υπερώων(εικ.31-32) Στα δυτικά το περίστωο συναντά το

διώροφο νάρθηκα, που χωρίζεται μόνο από μια σειρά κιόνων και πεσσών(εικ.33-34).

Αρχικά υπήρχαν τριπλά τοξωτά παράθυρα για το φωτισμό του περιστώου και του

υπερώου. Σώζεται σχεδόν άθικτο, μόνο το χαμηλότερο τριπλό παράθυρο στη μέση

του νότιου τοίχου του ναού. Οι κίονές του δείχνουν ότι κάποτε τα παράθυρα είχαν

προσαρτημένα πλαίσια. Οι κίονες και τα κιονόκρανα του νότιου ανώτερου

παραθύρου αντικαταστάθηκαν στη βυζαντινή περίοδο, αλλά η αρχική όψη εκείνου

24 Millingen, Byzantine Churches,ό.π,73Ebersolt and Thiers ,Les églises,ό.π,23Richard Krautheimer, Παλαιοχριστιανική και Βυζαντινή Αρχιτεκτονική,Αθήνα 1998,276-278

[11]

του τμήματος του υπερώου δεν αλλάζει πολύ από τον 6ο αιώνα, αν και έχει υποστεί

σοβαρές αλλαγές η εξωτερική όψη της νότιας πλευράς.

Από την άλλη τα τριπλά παράθυρα στο βόρειο τοίχο έχουν σχεδόν εξαφανιστεί.

Το ανώτερο βόρειο τριπλό παράθυρο δεν είναι πλέον ορατό από το εσωτερικό της

εκκλησίας αλλά τα κατάλοιπά του διακρίνονται ακόμα στην εξωτερική όψη. Το ίδιο

πράγμα θα μπορούσε να ειπωθεί μέχρι πρόσφατα για το χαμηλότερο βόρειο τριπλό

παράθυρο. Εντούτοις οι εργασίες αναστήλωσης25 του κτηρίου που τελείωσαν το

2006, αποκάλυψαν τμήματα κιόνων που ανήκουν σε αυτό. Κατά τη διάρκεια των εν

λόγω εργασιών, ένα μαρμάρινο δάπεδο βυζαντινής περιόδου βρέθηκε στη

νοτιοανατολική γωνιά του ναού. Αποφασίστηκε να αφεθεί ορατό για τους επισκέπτες

και καλύπτεται μόνο με γυαλί. Η νότια πλευρά της εκκλησίας αποτελείται από δύο

παράλληλους τοίχους που συνδέονται μεταξύ τους (εικ.35-39). Ο εσωτερικός τοίχος

ανήκει στον αρχικό Ιουστινιάνειο ναό. Ο εξωτερικός τοίχος μέρος του οποίου είναι

οι ογκώδεις αντηρίδες , που συνδέουν τους δύο νότιους τοίχους, χτίστηκε αργότερα

από το κύριο σώμα του ναού, ενδεχομένως μεταξύ του 7ου και του 10ου αιώνα, με

βάση την τοιχοποιία του, είναι από εναλλασσόμενες ζώνες οπτόπλινθων και λίθων,

ενώ ο Ιουστινιάνειος ναός είναι από αμιγή πλινθοδομή(εικ.40-41). Η πρόσοψη

διαρθρώνεται με τρεις ευρείες πλίνθινες αψίδες στο επίπεδο του ισογείου ,αρχικά

αποτελούσαν τμήμα μιας τοξοστοιχίας που σήμερα είναι κλεισμένη, πάνω από τις

οποίες υψώνονται κεντροθετημένες μικρότερες αψίδες στο επίπεδο των υπερώων,

από αυτές σώζονται μόνο αποσπασματικά κατάλοιπα. Ο ναός των Αγίων Σέργιου και

Βάκχου επισκευάστηκε από τον Βασίλειο τον Α (867-886), ενδεχομένως μετά το

σεισμό του 869 και μπορεί να υποτεθεί ότι ο νότιος εξωτερικός τοίχος χτίστηκε κατά

τη διάρκεια της βασιλείας του26(εικ.42-44).

Ο εσωτερικός διάκοσμος του ναού δεν θυμίζει σε τίποτα την αρχική του

διακόσμηση, η οποία άλλαξε άρδην με τη μετατροπή του ναού σε τζαμί. Οι πλούσιες

τοιχογραφίες και τα ψηφιδωτά σε χρυσό κάμπο που θύμιζαν αυτά της Ραβέννας

καλύφθηκαν. Οι εσωτερικοί τοίχοι επιχρίστηκαν με λευκό χρώμα27 και το Kücük

Ayasofya, όπως ήταν η νέα του ονομασία διακοσμήθηκε και επιπλώθηκε σαν τζαμί,

25 M. R ssler, ‘’Joint ICOMOS/UNESCO(WHC)EXPERT MISSION REPORT HISTORIC AREAS ofIstanbul (Turkey)(356)’’, Paris 2006.2726 Ηλεκτρονική εγκυκλοπαίδεια του ιδρύματος Μείζονος Ελληνισμού, ό.π.27 Thomas F. Matthews, , The Byzantine Churches of Istanbul: A Photographic Survey,University Park, Pennsylvania (1976),242

[12]

με αραβικά γράμματα και σχέδια σε μπλε χρώμα πάνω στο λευκό φόντο των

τοίχων(εικ.45-47).

Στη δυτική πλευρά του ναού προστέθηκε ένα πρόπυλο(στοά)28 που

αντικατέστησε το αίθριο. Αυτό το πρόπυλο έχει 6 κίονες που σχηματίζουν

τοξοστοιχίες, ενώ στο πάνω μέρος του εδράζονται 5 τρούλοι με τον μεσαίο να

προεξέχει ελαφρώς έναντι των υπολοίπων. Όταν ο επισκέπτης εισέρχεται στο

πρόπυλο βλέπει 2 επιγραφές γραμμένες στα αραβικά και βρίσκονται ακριβώς πάνω

από την είσοδο του ναού. Οι επιγραφές αυτές είναι Hadith και αναφέρουν τα λόγια

του προφήτη Μωάμεθ. Αυτή που βρίσκεται στα αριστερά αναφέρει χαρακτηριστικά:

‘’Ετοίμασα για το έθνος μου κάτι, που κανένα μάτι δεν έχει μέχρι τώρα δει, κανένα

αυτί δεν έχει μέχρι τώρα ακούσει και κανένας άνθρωπος δεν περίμενε’’ Εννοεί με

αυτή τη Hadith τον ουρανό και τον παράδεισο. Ανάλογο είναι το νόημα και αυτής

που βρίσκεται στα δεξιά, μόνο που εδώ ο Μωάμεθ προτρέπει τους πιστούς να είναι

ελεήμονες για να κερδίσουν μια θέση στον παράδεισο(εικ.48-51). Εκτός από το

πρόπυλο προστέθηκε και μια αυλή, με ένα μικρό κήπο, ένα σιντριβάνι για το πλύσιμο

των ποδιών και πολλά μικρά καταστήματα. Στον περιβάλλοντα χώρο του κτηρίου και

συγκεκριμένα στα βόρεια του ναού, υπάρχει ένα μικρό μουσουλμανικό κοιμητήριο με

τον τύμβο του Hüsegin Aga, του ιδρυτή του ναού.(εικ.52-55)

Το αναστηλωτικό έργο του ναού

Κατόπιν επανειλημμένων υποδείξεων της UNESCO και του World Heritage

centre, για την ανάγκη αποκατάστασης του μνημείου, οι αρμόδιοι φορείς στην

Τουρκία προχώρησαν στην εκπόνηση μελέτης, μετά την εκναίου καταπόνηση του

μνημείου από το σεισμό του 1999. Οι εργασίες αποκατάστασης χρηματοδοτήθηκαν

από το Μητροπολιτικό δήμο της Κωνσταντινούπολης. Ο ναός των Αγίων Σέργιου και

Βάκχου ανήκει στην πρώτη ζώνη προστασίας αρχαιολογικών χώρων όπως αυτή

28 Müller-Wiener, ό.π , 182

[13]

ορίστηκε από την UNESCO για την Κωνσταντινούπολη, γεγονός που σημαίνει ότι

οποιαδήποτε επέμβαση πάνω στα μνημεία πρέπει να συνάδει με τα διεθνή πρότυπα

και νομοθεσίες. Το έτος 2006 στάλθηκε μια επιτροπή με εκπροσώπους της UNESCO

και του ICOMOS αποτελούμενη από τους Dr Mechtild Rössler και Junaid Sorosh-

Wals από την UNESCO, Astrid Debold-Kritter, Christoph Machat και David

Michelmore από το ICOMOS, με σκοπό τη σύνταξη ενός πορίσματος για την πορεία

των εργασιών, με την πραγματοποίηση παράλληλα επιτόπιας έρευνας. Το

αποτέλεσμα της έρευνας ήταν ολέθριο αφού οι παρατυπίες που διαπίστωσαν ήταν

πολλές. Ο σχεδιασμός και η εκτέλεση της αναστήλωσης του μνημείου ήταν

αυθαίρετες. Η επιτροπή δεν είχε καμία ενημέρωση για τις εργασίες που έγιναν, ενώ

δεν ακολουθήθηκαν και οι κατευθυντήριες γραμμές που είχε θέσει. Η απουσία

διαφάνειας και διαβουλεύσεων οδήγησε σε ρήξη τα μέλη της επιτροπής με την

Τουρκική αναστηλωτική κοινότητα. Το γεγονός αυτό δεν βοηθά την αποκόμιση μια

σαφούς εικόνας για το ποιες εργασίες και το πώς ακριβώς έγιναν. Το πόρισμα που

συντάχθηκε αφήνει σαφείς υπαινιγμούς για την έλλειψη επιστημονικότητας , αφού

δεν υπήρχε τεκμηρίωση των εργασιών, αλλά και για το καταστρεπτικό αποτέλεσμα

των επεμβάσεων π.χ τη χρήση μικροπασσάλων χάλυβα, που τοποθετήθηκαν στο

ισόγειο με ενέματα τσιμέντου.(εικ.56-57)

Γενική αποτίμηση του μνημείου

Ο ναός των Αγίων Σεργίου και Βάκχου αποτελεί ένα καλό παράδειγμα της

εφευρετικότητας που επεδείκνυαν οι αρχιτέκτονες και οι μηχανικοί της εποχής του

Ιουστινιανού του Ά. Χάρη στην ισχυρή εξωτερική ομοιότητα με την Αγία Σοφία,

ονόμασαν το ναό Kücük Ayasofya. Θεωρήθηκε μάλιστα ότι το κτήριο σχεδιάστηκε

από τους ίδιους αρχιτέκτονες. Τον Ισίδωρο από τη Μίλητο και τον Ανθέμιο από τις

Τράλλεις και ότι η δημιουργία του ήταν κάτι σαν προετοιμασία για τη μεγάλη

εκκλησία της βυζαντινής αυτοκρατορίας. Η άποψη αυτή όμως δεν υιοθετείται από

[14]

όλους τους μελετητές29. Ωστόσο από άποψη αρχιτεκτονικής το κτήριο είναι αρκετά

διαφορετικό στο σχεδιασμό σε σχέση με την Αγία Σοφία και με την έννοια ότι ήταν

μιας μικρής κλίμακας εκδοχή της, έχει σε μεγάλο βαθμό δυσφημιστεί.

Κοινό σημείο αναφοράς είναι ότι εφευρίσκουν μια παρόμοια μέθοδο μετάβασης

από το εξωτερικό τετράγωνο κέλυφος στον τρουλαίο πυρήνα, ο οποίος είναι

οκταγωνικός(εικ.58). Οι όγκοι διαλύονται ο ένας μέσα στον άλλο καθώς ο κεντρικός

χώρος χάνει τα σαφή του όρια και ανοίγεται σε κόγχες και από τις κόγχες στο

περιβάλλον ευρύτερο κέλυφος. Η εφευρετικότητα του σχεδίου στέκεται σε αντίθεση

με την προχειρότητα της εκτέλεσης, όπως μπορεί εύκολα να παρατηρήσει κανείς από

το έδαφος του ισογείου30. Η δυσαναλογία αυτή μπορεί να εξηγηθεί από το γεγονός

ότι η εκκλησία έπρεπε να συμπιεστεί σε ένα περιορισμένο χώρο καθορισμένο από

προϋπάρχουσες κατασκευές. Ακόμη και αν αυτός ο ισχυρισμός ευσταθεί, δεν

εξηγείται γιατί το εσωτερικό οκταγωνικό κέλυφος έπρεπε να τοποθετηθεί αισθητώς

στραβά σε σχέση με το εξωτερικό κέλυφος31. Το οκτάγωνο είναι επίσης ακανόνιστο

γιατί η ανατολική του πλευρά είναι πιο πλατιά σε σχέση με τη δυτική(εικ.59). Συνάμα

είναι δύσκολο να πιστέψει κανείς ότι η αμέλεια αυτή έγινε σκόπιμα ή ότι ο

αρχιτέκτονας θα σχεδίαζε 5 άνισες μεταξύ τους πόρτες στον νάρθηκα και στον

κυρίως ναό. Ως αποτέλεσμα οι 2 μεσαίες να αποκλείουν τη θέα προς το εσωτερικό

εκτός από τις πίσω όψεις των δυτικών κιόνων. Συνοψίζοντας οδηγούμαστε στο

συμπέρασμα ότι ενώ το βασικό σχέδιο ήταν σύλληψη ενός χαρισματικού

αρχιτέκτονα, η εκτέλεση του έργου ανατέθηκε σε μέτριους κτίστες32.

Οι οποίοι αφού καθόρισαν στο έδαφος ένα σχέδιο που γέρνει από τη μια μεριά,

το έφτιαξαν πρόχειρα καθώς προχωρούσαν προς τα πάνω. Η γενική εντύπωση όμως

είναι αυτή ενός εκλεπτυσμένου δείγματος της εξέλιξης της αρχιτεκτονικής σε αυτή τη

περίοδο. Που οργανώνει με ευφάνταστο τρόπο το φωτισμό και το χώρο. Επίσης ο

εξαιρετικός γλυπτός διάκοσμος , με τις δυναμικές μορφές και τις έντονες αντιθέσεις

φωτός και σκιάς, ως αποτέλεσμα της ευρείας χρήσης τρυπάνου, συντελούν στην

εξαιρετική γενική αποτίμηση. Τα στοιχεία αυτά απαντούν σε μεγαλύτερη κλίμακα

στην Ιουστινιάνεια Μεγάλη εκκλησία, την Αγία Σοφία, παρά τις πολλές διαφορές

29 Cyril Mango, Byzantine Architecture, New York 1976, 101-10430 Mango, Byzantine, ό.π, 101-10431 Mango, ό.π, 101-10432 Γκιολές, Παλαιοχριστιανική Τέχνη, ό.π,121Mango, ό.π, 101-104

[15]

σχεδιασμού και αρχιτεκτονικών λύσεων των 2 μνημείων. Ο Άγιος Βιτάλιος στη

Ραβέννα αποτελεί άλλη μια παραλλαγή, κάπως απλούστερη αλλά εφαρμοσμένη με

μεγαλύτερη δεξιοτεχνία, του προσεχτικού σχεδιασμού που διαπιστώνεται στο ναό

των Αγίων Σεργίου και Βάκχου. Τέτοια αυτοκρατορικά καθιδρύματα

‘’αντιπροσωπεύουν μια αρχιτεκτονική που αναπτύσσεται για να ικανοποιήσει το

απαιτητικό γούστο της ελίτ του 6ου μ.Χ αιώνα33’’(εικ.60).

Διαχείριση του μνημείου

Ο ναός των Αγίων Σεργίου και Βάκχου ή το Kücük Ayasofya είναι ένα μνημείο του

6ου μ.Χ αιώνα και ένα αξιόλογο δείγμα της Ιουστινιάνειας αρχιτεκτονικής. Η

σημερινή του χρήση ως τζαμί, περιορίζει τις προσπάθειες για περαιτέρω διαχείριση

του μνημείου. Γεγονός που σημαίνει ότι η οποιαδήποτε πρόταση για αξιοποίησή του

δεν πρέπει να αναιρεί την υπάρχουσα λειτουργία του ως θρησκευτικού-λατρευτικού

χώρου. Λαμβάνοντας υπόψη αυτή την παράμετρο η πρόταση για τη διαχείριση του

μνημείου, θα εστιαστεί: α) στη διαμόρφωση του περιβάλλοντα χώρου και β) στην

ένταξή του ως έναν από τους σταθμούς σε μία προτεινόμενη διαδρομή με θέμα ‘’Τα

Ιουστινιάνεια μνημεία του 6ου αιω.’’ Ξεκινώντας με τη διαμόρφωση του χώρου γύρω

από το μνημείο σημαντικό είναι ο καθαρισμός του και η δημιουργία μονοπατιών που

θα διοχετεύουν το κοινό στο σταθμό πληροφόρησης. Εκεί σε ειδικά διαμορφωμένο

στεγαζόμενο χώρο ο επισκέπτης θα μπορεί να διαβάσει τις 3 πινακίδες από

πλεξιγκλάς που θα αναρτηθούν με τις ακόλουθες θεματικές ενότητες.

Η 1η θα περιλαμβάνει ένα χρονολογικό πίνακα που θα αναφέρει συνοπτικά

τους κυριότερους σταθμούς της ιστορίας του μνημείου.

Η 2η θα έχει τίτλο ‘’Ο χώρος λατρείας : Kücük Ayasofya’’,εδώ θα εστιάζει

αποκλειστικά στο κομμάτι της χρήσης του μνημείου ως λατρευτικού χώρου

για τους χριστιανούς και για τους μουσουλμάνους αντίστοιχα, με αναφορά

33 Alchermes, J.D,’’ Art and Architecture in the Age of Justinian’’, in Maas. M.(ed),TheCambridge Companion to the Age of Justinian (Cambridge-New York 2005),362

[16]

στο τελετουργικό και στον τρόπο που τελούνταν τα διάφορα μυστήρια κατά

τη χρήση του μνημείου ως εκκλησία και κατόπιν ως τζαμιού.

Η 3η πινακίδα θα αναφέρεται στο παρόν και πιο συγκεκριμένα στην τωρινή

μορφή του μνημείου που είναι απόρροια ενός εκτενούς αναστηλωτικού

προγράμματος. Επομένως ο τίτλος της 3ης πινακίδας θα είναι το

‘’αναστηλωτικό έργο’’ ‘όπου με λιτό και συνοπτικό τρόπο θα ενημερώνεται

το κοινό για τις εργασίες αποκατάστασης που διεξήχθησαν εκεί, με τη

βοήθεια όμως πολλών φωτογραφιών. Αξίζει να σημειωθεί ότι η τοποθέτηση

των πινακίδων πρέπει να είναι σε τέτοιο ύψος ώστε να μην εμποδίζεται η

ανάγνωσή τους από άτομα που βρίσκονται σε αναπηρικά αμαξίδια.

Όσον αφορά τώρα το δεύτερο σκέλος της πρότασης για την ένταξη του ναού ως

ενός από τους σταθμούς μιας διαδρομής με συγκεκριμένη θεματική ενότητα που στην

περίπτωση μας είναι ‘’ Τα Ιουστινιάνεια μνημεία του 6ου αιω.’’, εδώ η υλοποίηση της

πρότασης είναι πιο σύνθετη και το πλαίσιο ευρύτερο αφού στη διαδρομή αυτή θα

ενταχθούν περισσότερα του ενός μνημεία, που είτε δημιουργήθηκαν επί Ιουστινιανού

είτε σχετίζονται με κάποια περίοδο της ζωής του. Αυτό θα μπορούσε να γίνει με την

ενοποίηση των αρχαιολογικών χώρων και τη δημιουργία μιας διαδρομής κατά μήκος

της οποίας ο επισκέπτης θα μπορεί να ενημερώνεται για το ποιά πορεία να

ακολουθήσει αλλά και τα μνημεία που θα συναντήσει κατά μήκος αυτής της πορείας.

Μία προτεινόμενη διαδρομή είναι αυτή κατά την οποία ο επισκέπτης θα ξεκινά από

την Αγία Σοφία, θα περνά από το χώρο που υπήρχε κάποτε το Μεγάλο Παλάτιο και ο

Ιππόδρομος για να καταλήξει στο ναό των Αγίων Σεργίου και Βάκχου και του

γειτονικού του μη σωζόμενου σήμερα ναού των Αγίων Πέτρου και Παύλου. Είναι

σημαντικό καθ’όλη τη διάρκεια αυτής της διαδρομής να καταστεί σαφές στον

επισκέπτη το πώς αλλά και το πόσο σημαντικά ήταν τα μνημεία που σήμερα δεν

σώζονται. Αυτό θα γίνει με τη βοήθεια εποπτικού υλικού. Ο επισκέπτης θα μπορεί να

ακολουθήσει και αντίστροφη πορεία με 1ο σταθμό το ναό των Αγίων Σεργίου και

Βάκχου για να καταλήξει στην Αγία Σοφία. Η ένταξη του μνημείου σε μία τέτοια

διαδρομή θα παίξει σημαντικό ρόλο για την ανάδειξή του σε πόλο έλξης των

επισκεπτών, γεγονός που θα βοηθήσει στην ενημέρωση όλο και περισσοτέρου

κόσμου για τη σπουδαιότητα τόσο αξιόλογου μνημείου της πρώϊμης βυζαντινής

αρχιτεκτονικής(εικ.61).

[17]

Βιβλιογραφία

Alchermes, J.D,’’ Art and Architecture in the Age of Justinian’’, in Maas. M.(ed),TheCambridge Companion to the Age of Justinian (Cambridge-New York 2005),362

Bardill J., Brickstamps of Constantinople 1, Oxford 2004 , 36

Bardill. J.,’’The Church of Saints Sergius and Bacchus in Constantinople andMonophysite refugees’’, DOP 54 2000,1-11

Ν.Γκιολές, Παλαιοχριστιανική Τέχνη Ναοδομία (π.200-600),Αθήνα , 130

Charles Delvoye, Βυζαντινή Τέχνη, Αθήνα 2002, 63-65

J.Ebersolt and A.Thiers, Les églises de Constantinople, Paris 1913,23

O.Günther, Epistulae imperatorum, pontificum etc,ed, CSEL 35/2 1898. No 187,645

Ηλεκτρονική εγκυκλοπαίδεια του ιδρύματος Μείζονος Ελληνισμούhttp//Constantinople.ehw.gr

Richard Krautheimer, ‘’Again Saints Sergius and Bacchus at Constantinople’’, JŐB23,Wien 1974,253

Richard Krautheimer, Παλαιοχριστιανική και Βυζαντινή Αρχιτεκτονική,Αθήνα1998,276-278

Κωνσταντίνος Πορφυρογένητος, Περί βασιλείου τάξεως Ι,11.ed. J.J.Reiske(CSHB,Bonn 1829),87

C.Mango , ‘’The Church of Saints Sergius and Bacchus at Constantinople and itsalleged tradition of octagonal palatine churches ‘’,JŐB 21 (1972) 191

[18]

C.Mango, Studies on Constantinople,Variorum,189-193

Cyril Mango, Byzantine Architecture, New York 1976, 101-104

Thomas F. Matthews, The Byzantine Churches of Istanbul: A Photographic Survey,University Park, Pennsylvania (1976),242

Α. Van Millingen, Byzantine Churches of Constantinople. Their history andArchitecture, London 1912,73

Προκόπιος,Περί κτισμάτων,1.4.1-8,Dewing H.B-Downey ,G.(επιμ. και μτφρ.)Procopius VII:Buildings (Loeb Classical Library,Cambridge MA 1961)

Mechtild R ssler, ‘’Joint ICOMOS/UNESCO(WHC)EXPERT MISSION REPORTHISTORIC AREAS of Istanbul (Turkey)(356)’’, Paris 2006.27

Müller-Wiener, Bildlexikon Zur Topographie Instanbuls: Byzantion ,KonstantinupolisIstanbul bis zum Beginn,Tüblngen 1977,178

P.Sanpaolesi , ‘’La chiesa dei S.S Sergio e Bacco a Constantinopoli’’,Rivista dell’Instituto nazionalle di Archeologia e Storia dell’ Arte, N.S 10(1961)42

Χ.Δ Τσολακίδης -,Αγιολόγιο της Ορθοδοξίας - ,Αθήνα 2001 ISBN 960-7841-00-x, 63

[19]

Κατάλογος φωτογραφιών

εικ.1Χάρτης του R.Janin

εικ.2Χάρτης του R.Janin

[20]

εικ.3 Χάρτης του R.Janin (εικ 1,2,3 από το βιβλίο :Constantinople Byzantine,Development Urbain et Repertoire Topographique, Institut Francais D’Etudes ByzantineParis 1964)

εικ. 4 (Χάρτης από το Google earth)

[21]

εικ. 5Αγ. Σέργιος και Βάκχος (Χ.Δ Τσολακίδης ,Αγιολόγιο της Ορθοδοξίας, βλ. βιβλιογραφία)

εικ.6Ο ναός των Αγ. Σέργιου και Βάκχου στη νότια πλευρά όπου ήταν ενσωματωμένη η βόρειαπλευρά του ναού των Αγ. Πέτρου και Παύλου (φωτ. 1950. Photo Josephine Powell)

[22]

εικ. 7Ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός και η σύζυγος Θεοδώρα,(λεπτομέρειες από το ψηφιδωτότου Άγιου Βιταλίου στη Ραβέννα)

εικ.8Λεπτομέρεια από την αναθηματική επιγραφή (φωτο. Από τονDick Osseman.

[23]

εικ. 9Λεπτομέρεια από την αναθηματική επιγραφή όπου διακρίνεται το όνομα τουΙΟΥΣΤΙΝΙΑΝΟΥ (φωτ. Διονύσης Μουρελάτος)

εικ 10

Το πρόπυλο (στοά) που προστέθηκε στο ναό μετά τη μετατροπή του σε τζαμί από τονHüseyin Ağa (φωτ.1946 Dumbarton Oaks Field Committee)

[24]

εικ.11

Η εξάπλωση του σιδηροδρόμου Sirkeci – Halkali,που οδήγησε στην κατεδάφισητμημάτων από το ναό των Αγίων Πέτρου και Παύλου.(φωτ. Από http://wowturkey.com)

εικ.12 Η κάτοψη του ναού (φωτ. Ν.Γκιολές, Παλαιοχριστιανική Τέχνη, βλ.βιβλιογραφία)

[25]

εικ 13

Άποψη του ναού των Αγ. Σέργιου και Βάκχου από τα βόρεια (φωτ. Bora Arasan)

εικ 14

Ο Άγιος Βιτάλιος στη Ραβέννα (φωτ. Richard Krautheimer, Παλαιοχριστιανική καιΒυζαντινή Αρχιτεκτονική, βλέπε βιβλιογραφία)

[26]

εικ 15

Ο ναός από τα ανατολικά (φωτ. 1950 του Josephine Powell)

εικ 16

Αξονομετρικό σχέδιο (1961 P.Sanpaolesi)

[27]

εικ.17

Λεπτομέρεια του θριγκού από το δυτικό τμήμα.(φωτ. R. Hausmann-MacLean, Bildarchiv )

εικ.18

Λεπτομέρεια του επιστυλίου.(φωτ. www.panoramio.com/photo/2543030)

[28]

εικ 19

Λεπτομέρεια του θριγκού, διακρίνεται η ανάγλυφη διακόσμηση.(φωτ. R. Hausmann-MacLean, Bildarchiv )

εικ 20

Λεπτομέρεια με φυτικά μοτίβα.(φωτ. www.flickr.com)

[29]

εικ 21

Λεπτομέρεια με γεωμετρικό μοτίβο.(φωτ. Διονύσης Μουρελάτος)

εικ.22

(φωτ.1946 Dumbarton Oaks Field Committee)

Εικ22-25 Πτυχωτά κιονόκρανα του ισογείου που στηρίζουν το επιστύλιο

[30]

εικ.23

(φωτ. http://www.livius.org/cn-cs/constantinople/constantinople_ss_sergius_bacchus.html)

εικ.24

(φωτ.1946 Dumbarton Oaks Field Committee)

[31]

εικ.25

(φωτ. http://arf.math.metu.edu.tr/~dpierce/photos/2008/Docentlik/)

[32]

εικ.26

Ο τρούλος του ναού.(φωτ. Διονύσης Μουρελάτος)

εικ.27

Ο τρούλος.(φωτ. www.wowTurkey.com)

[33]

εικ 28

Άποψη του εσωτερικού του ναού από τα νότια. Διακρίνονται τα τόξα του τρούλου πουστηρίζονται στους πεσσούς.(φωτ. Διονύσης Μουρελάτος)

εικ.29

Άποψη του τρούλου εξωτερικά.( φωτ.1946 Dumbarton Oaks Field Committee)

[34]

εικ.30

Εργασίες για την επιδιόρθωση της τοιχοποιίας του τρούλου.( φωτ.1946 DumbartonOaks Field Committee)

εικ. 31

Ιωνικό σύμφυτο κιονόκρανο του υπερώου πάνω από το νάρθηκα. .(φωτ. R. Hausmann-MacLean, Bildarchiv )

[35]

εικ. 32

Κίονες με ιωνικά σύμφυτα κιονόκρανα που στηρίζουν τις ημικυκλικές κόγχες τουυπερώου(φωτ.http://www.travelpod.com/ad/Kucuk_Ayasofya_Camii_Church_of_the_Saints_Sergius_and_Bacchus-Istanbul)

εικ.33

Ο νάρθηκας του ναού με την είσοδο που οδηγεί στο υπερώο. ( φωτ.1946 DumbartonOaks Field Committee)

[36]

εικ.34

Άποψη του νάρθηκα. .( φωτ.1946 Dumbarton Oaks Field Committee)

εικ.35

Άποψη του ναού από το υπερώο, στο βάθος διακρίνεται η πρώην αψίδα του ΙερούΒήματος και δίπλα της το Mihrab- άμβωνας λόγω της τωρινής του λειτουργίας ωςτζαμιού.(φωτ. Dick Osseman)

[37]

εικ.36

Άποψη του εσωτερικού του ναού από το υπερώο.(φωτ. http://wowturkey.com/forum/viewtopic.php?t=6374&start=30)

εικ 37Άποψη του εσωτερικού από το ισόγειο.(φωτ. http://wowturkey.com/forum/viewtopic.php?t=6374&start=30)

[38]

εεικ.38

Άποψη του εσωτερικού από το ισόγειο.( φωτ. Dick Osseman)

εικ .39 Άποψη τουεσωτερικού από το ισόγειο.( φωτ. Dick Osseman)

[39]

εικ.41

Η εξωτερική τοιχοποιία του ναού.(φωτ. Διονύσης Μουρελάτος)

εικ. 40

Η εσωτερική τοιχοποιία τουναού.(φωτ. ΔιονύσηςΜουρελάτος)

[40]

εικ.42

Εξωτερική άποψη του ναού από τα βόρεια.(φωτ. Διονύσης Μουρελάτος)

εικ. 43

Εξωτερική άποψη του ναού από τα δυτικά.(φωτ.www.wowTurkey.com)

[41]

εικ.44 Εξωτερική άποψη του ναού από τα νοτιοανατολικά.(φωτ.www.travelterminal.net/.../62kucuk_ayasofya.jpg)

εικ. 45

Λεπτομέρεια από τη διακόσμηση τουεσωτερικού τουναού.(φωτ.www.wowTurkey.com)

[42]

εικ.46

Λεπτομέρεια της διακόσμησης με αραβικά γράμματα, όπως φαίνεται από τουπερώο.(φωτ. Dick Osseman)

εικ 47

Οι επιχρισμένοι με λευκό χρώμα τοίχοι και η αραβικού τύπου διακόσμηση με γράμματακαι σχέδια.(φωτ. Διονύσης Μουρελάτος)

[43]

εικ 48

Το πρόπυλο(στοά) που βρίσκεται στα δυτικά του ναού.(φωτ.1946, Dumbarton Oaks FieldCommittee)

εικ. 49

Το πρόπυλο εσωτερικά.(φωτ.Dick Osseman)

[44]

εικ 50

Η είσοδος του ναού, στο άνω μέρος της οποίας βρίσκονται 2 Hadith με τα λόγια τουΜωάμεθ.(φωτ.www.wowTurkey.com)

εικ.51

Οι 2 Hadith.(φωτ. Dick Osseman)

[45]

εικ. 52

Άποψη του μουσουλμανικού κοιμητηρίου και του τύμβου του Hüsegin Aga, πουβρίσκεται στη βόρεια πλευρά .(φωτ. Dick Osseman)

εικ 53

Ο τύμβος του Hüsegin Aga.(φωτ. Dick Osseman)

[46]

εικ.54

Τα καταστήματα που βρίσκονται στον προαύλιο χώρο του ναού(φωτ.Metin Karademir)

εικ.55

Χώρος ανάπαυσης των επισκεπτών. (φωτ.Metin Karademir)

[47]

εικ.56

Εργασίες στο εσωτερικό του ναού.(φωτMechtild R ssler, ‘’Joint ICOMOS/UNESCO(WHC))

εικ.57

Εργασίες στο εξωτερικό του ναού.(φωτ. www.kesfetmekicinbak.com/arkeoloji/01821/impe)

[48]

εικ.58

Κάτοψη του ναού της Αγίας Σοφίας.(φωτ. Ν.Γκιολές, Παλαιοχριστιανική Τέχνη,βλ.βιβλιογραφία)

Εικ.59

Κάτοψη ισογείου και ορόφου.(φωτ. Richard Krautheimer,Παλαιοχριστιανική και ΒυζαντινήΑρχιτεκτονική, βλέπε βιβλιογραφία)

[49]

εικ.60

Άποψη του ναού των Αγ. Σέργιου και Βάκχου από ταβορειοανατολικά.(φωτ.www.wowTurkey.com)

εικ.61

Τα Ιουστινιάνεια μνημεία του 6ου αιω, πρόταση αναπαράστασης από τοwww.Byzantium.1200