Ο τεκές, η κουζίνα και το τζαμί των Καντιρήδων...

Ο ΕΚΣΤΡΑΤΕΥΤΙΚΟ ΣΩΜΑ των Οθωμανών που αποβιβάστηκε για νακατακτήσει την Κρήτη το καλοκαίρι του 1645 ακολουθούσαν δερβίσηδεςσεΐχηδες κήρυκες του σουφιστικού (μυστικιστικού) ισλάμ που λειτουρ-γούσαν σε δίκτυα αδελφοτήτων Ένας τέτοιος κήρυκας ο σεΐχης

Μουσταφάς που ανήκε στην αδελφότητα (tarikat) των Καντιρήδων δερβίσηδων έχτισεέξω από τα τείχη του Ρεθύμνου στα πρώτα χρόνια μετά την κατάκτηση της πόληςέναν τεκέ ένα ίδρυμα για τη διεξαγωγή των δερβίσικων τελετουργιών στο οποίο παρα-σκευαζόταν και προσφερόταν επίσης φαγητό και το οποίο με το τζαμί του γνωστό ωςτζαμί του Βελή Πασά σώζεται σήμερα στη συνοικία του Μασταμπά Ρεθύμνου

Στα κατάστιχα του ιεροδικείου του Ρεθύμνου των ετών 1651-1657 που βρίσκονταισήμερα στην Κωνσταντινούπολη και έχει εκδώσει στην αδημοσίευτη διατριβή του οMustafa Oğuz καταχωρίστηκε ένα αντίγραφο του εγγράφου της ιδρυτικής δωρεάς τουτεκέ1 Σύμφωνα με το έγγραφο αυτό laquoτο καύχημα των ενάρετων ακολούθων στονδρόμο του Abduumllkadir Geylani ο σεΐχης Μουσταφάς ας αυξάνεται η ευσέβειά του ίδρυσεγια την αγάπη του Ύψιστου Θεού ένα τεκέ στο φρούριο του Ρεθύμνου2 και ξεκίνησε μαζί

ΗΛΙΑΣ ΚΟΛΟΒΟΣΕπίκουρος Καθηγητής Οθωμανικής ΙστορίαςαααααααΠανεπιστημίου Κρήτηςσυνεργάτης Ινστιτούτου Μεσογειακών Σπουδών ΙΤΕ

Ο τεκές η κουζίνα και το τζαμίτων Καντιρήδων δερβίσηδων (τζαμί του Βελή Πασά)

στον Μασταμπά Ρεθύμνου

ΤΤ

1 Βλ Mustafa Oğuz laquoGirit (Resmo) Şerrsquoiye Sicil Defterleri (1061-1067)raquo αδημοσίευτη διδακτορικήδιατριβή Πανεπιστήμιο Μαρμαρά Κωνσταντινούπολη 2002 αρ 952

2 Η αναφορά εδώ laquoστο φρούριο του Ρεθύμνουraquo (Resmo kalrsquoasında) είναι γενική λόγω και του επίσης γενι-κού χαρακτήρα του εγγράφου και δεν σημαίνει ότι ο τεκές είχε κτιστεί εντός των τειχών της πόλης Σεέγγραφο της 23ης Ιανουαρίου 1652 αναφέρεται με μεγαλύτερη ακρίβεια ο τεκές που είχε οικοδομήσει

Ο ΜΑΣΤΑΜΠΑΣ ΑΠΟ ΤΟ ΤΟΤΕ ΜΕΧΡΙ ΤΟ ΣΗΜΕΡΑ

με τους ταπεινούς Kαντιρήδες δερβί-σηδες να εκτελούν νυχθημερόν τα τελε-τουργικά τους καθήκοντα και ναπροσεύχονται αδιάκοπα μαζί με τηνκοινότητα των μουσουλμάνων για τημακροημέρευση του σουλτάνου και τηνίκη των μουσουλμάνων πολεμιστώνraquoH αδελφότητα των Καντιρήδων δερβί-σηδων η οποία είχε ιδρυθεί από τονλόγιο και κήρυκα Abduumllkadir Geylani(γεν 1077 ndash θ 1166) στη μεσαιωνικήΒαγδάτη3 είχε ως κέντρο στην Οθω-μανική Αυτοκρατορία τον τεκέ τουςστον Τοπχανέ της Κωνσταντινούπολης(ιδρυμένο στα 1630)4 στο δίκτυο τουοποίου σύμφωνα με το έγγραφο πουεξετάζουμε υπαγόταν ο τεκές τουΡεθύμνου Το έγγραφο της ιδρυτικήςδωρεάς του τεκέ του κλάδου τωνΚαντιρήδων στην Κρήτη εκδόθηκε στοόνομα του βασιλεύοντα σουλτάνουΜεχμέτ Δ΄ (β 1648-1687) την 1ηΣαμπάν του έτους Εγίρας 106120 Ιου-λίου 16515 με τόπο έκδοσης το laquoΝέοΦρούριοraquo το οθωμανικό φρούριο που

ο σεΐχης Μουσταφάς laquoστα περίχωρα του Ρεθύμνουraquo (Resmo civarında) δηλαδή εκτός των τειχώνOğuz laquoGirit (Resmo) Şerrsquoiye Sicil Defterleri (1061-1067)raquo όπ αρ 943

3 Για τους Καντιρήδες βλ αναλυτικά The Encyclopaedia of Islam new ed Leiden 1997 τ IV σ 381-2834 Για τον κεντρικό τεκέ (asitane) των Καντιρήδων στον Τοπχανέ της Κωνσταντινούπολης βλ Tuumlrkiye Diya-

net Vakfı İslam Ansiklopedisi λήμμα laquoKadirihane Tekkesiraquo (M Baha Tanman) Για τους Καντιρήδες στηνΚρήτη βλ Nathalie Clayer ndash Alexandre Popovic laquoLes reseaux soufis dans la Cregravete ottomaneraquo στο AAnastasopoulos (επιμ) The Eastern Mediterranean Under Ottoman Rule Crete 1645-1840 Halcyon Daysin Crete VI A Symposium Held in Rethymno 13-15 January 2006 Ρέθυμνο Crete University Press 2008σ 217-220 Thierry Zarcone laquoUn document ineacutedit sur les tekke kacircdiricirc de lrsquoEmpire ottoman et dumonde musulman au XIXe siegravecleraquo στο J-L Bacqueacute-Grammont ndash R Dor (επιμ) Meacutelanges offerts agrave LouisBazin par ses disciples collegravegues et amis Παρίσι 1992 σ 275-283

5 Εντούτοις ένα μεταγενέστερο έγγραφο από το Οθωμανικό Αρχείο της Πρωθυπουργίας στην Κωνσταν-τινούπολη αναφέρει ότι το ιδρυτικό έγγραφο του τεκέ χρονολογούνταν τον μήνα Σαμπάν του έτους1060Αύγουστο 1650 ένα χρόνο πριν δηλαδή Clayer ndash Popovic laquoLes reseaux soufis dans la Cregraveteottomaneraquo όπ σ 218 Αν δεν πρόκειται για λάθος αντιγραφής στο μεταγενέστερο έγγραφο τότε ίσωςνα είναι αυτό το αρχικό ιδρυτικό έγγραφο του τεκέ ίσως με βάση τη δωρεά του Βελή Πασά για τον οποίοβλ παρακάτω

Εικ 1 Το έγγραφο της ιδρυτικής δωρεάς του τεκέ των Καντιρήδων (20Ιουλίου 1651)

ΗΛΙΑΣ ΚΟΛΟΒΟΣ Ο ΤΕΚΕΣ Η ΚΟΥΖΙΝΑ ΚΑΙ ΤΟ ΤΖΑΜΙ ΤΩΝ ΚΑΝΤΙΡΗΔΩΝ ΔΕΡΒΙΣΗΔΩΝ

είχε μόλις χτιστεί έξω από τον πολιορκούμενο Χάνδακα ως έδρα του στρατοπέδου τωνπολιορκητών και οι Βενετοί ονόμαζαν Nova Candia6 Το έγγραφο φέρει τις επικυρώσειςτων μεγάλων πασάδων του εκστρατευτικού σώματος της Κρήτης οι οποίοι φαίνεται ότιείχαν αποκτήσει το δικαίωμα να εκδίδουν έγγραφα στο όνομα του εννιάχρονου τότε σουλ-τάνου7 ξεχωρίζουμε την επικύρωση του αρχιστράτηγου (serasker) της κρητικής εκστρα-τείας του βεζίρη Χουσεΐν Πασά γνωστού με το παρωνύμιο Ντελή (laquoτρελού ριψοκίν-δυνουraquo) που υπήρξε ο πορθητής του Ρεθύμνου στα 1646 και είχε ιδρύσει στο κέντρο τηςπόλης το τζαμί του (το σημερινό Ωδείο) με τη μετατροπή του ναού των Αυγουστινια-νών μοναχών8 Αν και δεν γίνεται καμία αναφορά σε αυτόν στο έγγραφο που εξετάζουμεεδώ το πρόσωπο που σύμφωνα με σύγχρονα έγγραφα υπήρξε ο προστάτης και χρημα-τοδότης της ίδρυσης και της λειτουργίας του τεκέ των Καντιρήδων στο Ρέθυμνο ήτανο επιστάτης (κεχαγιάς) του Χουσεΐν Πασά ο Βελή Αγάς ο οποίος προήχθη μετέπειταόπως θα δούμε σε Πασά και έμεινε γνωστός ως Βελή Πασάς

Σε επιστολή του που έχει καταχωριστεί στα εισερχόμενα του ιεροδικείου του Ρεθύ-μνου του φθινοπώρου 1656 ο Βελή Αγάς τότε αναφέρεται στον τεκέ των Καντιρήδωνμε τη φράση laquoο τεκές και τα ευαγή μου ιδρύματαraquo (tekye ve hayratımuz) Με τηνεπιστολή του αυτή ο Βελή Αγάς εφιστούσε την προσοχή στους ιεροδίκες (καδήδες) τουΡεθύμνου και του Αγίου Βασιλείου ώστε να διασφαλίζουν την απαλλαγή των βακου-φικών χωριών του τεκέ από τους έκτακτους φόρους που επιβάλλονταν από το κράτοςκαι τους αξιωματούχους του9 Ποια ήταν αυτά τα χωριά που αποτελούσαν την laquoιερήβακουφικήraquo περιουσία του τεκέ των Καντιρήδων Με το έγγραφο της ιδρυτικής δωρεάςτου Ιουλίου του 1651 στον τεκέ των Καντιρήδων είχαν παραχωρηθεί εκ μέρους του σουλ-τάνου οι φορολογικές πρόσοδοι από το χωριό της Μουρνές και από τα μετόχια τηςΕπίζυγο και Αγία Πελαγία Στην ίδια περιοχή του Αγίου Βασιλείου στο Μιξόρουμα καιστη Λαμπινή ο Βελή Αγάς είχε δωρίσει στον τεκέ των Καντιρήδων ένα αγροτικό κτήμα

6 Βλ αναλυτικά για τη Nova Candia Ι Στεριώτου laquoΝέα στοιχεία για το φρούριο των Τούρκων lsquoΝέα Κάντιαrsquoστον οικισμό Φορτέτσα του Ηρακλείουraquo Κρητικά Χρονικά 26 (1986) σ 137-151 και Ηλίας ΚολοβόςlaquoA Town for the Besiegers Social Life and Marriage in the Ottoman Candia outside Candia (1650-1669)raquoστο A Anastasopoulos (επιμ) The Eastern Mediterranean Under Ottoman Rule Crete 1645-1840Halcyon Days in Crete VI A Symposium Held in Rethymno 13-15 January 2006 Ρέθυμνο CreteUniversity Press 2008 σ 103-175

7 Οι βεζίρηδες όταν βρίσκονταν σε αποστολές λάμβαναν μαζί τους λευκά χαρτιά με το σουλτανικό μονό-γραμμα (tuğra) ώστε να μπορούν να εκδίδουν έγγραφα επί τόπου Βλ Uriel Heyd Ottoman Documentson Palestine 1552-1615 Οξφόρδη 1960 σ 18

8 Ένα χρόνο πριν στα 1650 ο Χουσεΐν Πασάς είχε εξασφαλίσει επίσης με την υπογραφή του σε αντίστοιχοέγγραφο την ίδρυση και τη χρηματοδότηση του τεκέ της αδελφότητας των Μπεκτασήδων δερβίσηδωντου Χορασανί-ζαντέ Μεβλανά Ντερβίς Αλί Ντεντέ έξω από τη Nova Candia (στους σημερινούς Αμπε-λοκήπους Τεκέ στο Ηράκλειο) Βλ αναλυτικά Κατερίνα Λημνίδου laquoΔερβίσηδες στα χρόνια του Κρητι-κού Πολέμου η ίδρυση και η λειτουργία του τεκέ του Χορασανί-ζαντέ (1650-1711)raquo διπλωματική εργα-σία ΠΜΣ στην Τουρκολογία Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Πανεπιστήμιο Κρήτης Ρέθυμνο 2014

9 Oğuz laquoGirit (Resmo) Şerrsquoiye Sicil Defterleri (1061-1067)raquo όπ αρ 540 Επίσης για τον λόγο αυτό είχεδιαταχθεί να καταγραφούν σε ειδικό έγγραφο τα ακριβή όρια των βακουφικών χωριών Στο ίδιο αρ 943


(τσιφλίκι τουρκ ccediliftlik) που είχε αγοράσει στα 1650 από τις δημευθείσες περιουσίες τωνΒενετών και όσων τους είχαν ακολουθήσει laquo ο Βελή Αγάς αφιέρωσε τα κτήματαταύτα εις τους πτωχούς και τους γηράσκοντας Σεΐχηδες του έξωθι της πόλεως Ρεθύμνηςδιrsquo εξόδων του ανεγερθέντος τεμένους και Tekiye του τάγματος του Abduumllkadir Geylaniκαταχωρίσας δεόντως την αφιέρωσίν του ταύτην εις τα βιβλία του Ιεροδικείου και διορί-σας επιστάτην δια την διαχείρισιν των κτημάτων τούτωνraquo (σύμφωνα με τη μετάφρασητου Νικόλαου Σταυρινίδη)10 Ένα ακόμα αγροτικό κτήμα (τσιφλίκι) στην Κυριάναlaquoμαζί με διάφορα άλλα κτήματα στον καζά Ρεθύμνου και στον καζά Μυλοποτάμουraquo είχεαφιερώσει ο Βελή Αγάς στον τεκέ των Καντιρήδων στα 1653 Το αγροτικό αυτό κτήμαστην Κυριάνα περιλάμβανε χωράφια 80 μουζουριών αμπέλι 40 εργατών 1100 ρίζες ελιέςκαι 40 μουριές επρόκειτο λοιπόν για έναν μεγάλο ελαιώνα κατά βάση11

Στο οθωμανικό κτηματολόγιο του 1670 μπορούμε να διαπιστώσουμε το σύνολοτης ιερής βακουφικής περιουσίας του laquoτζαμιού και ιμαρετιούraquo12 (vakf-ı cami ve imareti-i Şeyh Abduumllkadir Geylanicirc der kurb-ı Resmo) σύμφωνα με την καταγραφή των Καντι-ρήδων laquoπλησίον του Ρεθύμνουraquo ένα ευδιάκριτο σύνολο αποτελούσε η laquoαρχική δωρεάraquoστην επαρχία του Αγίου Βασιλείου με το χωριό της Μουρνές και τα γειτονικά laquoμετόχιαraquo(με κατοίκους όπως και τα χωριά όμως) του Επίζυγου και του Μιξορρέματος τηςΒερβελίδας και της Αγίας Πελαγίας τα φορολογικά εισοδήματα των οποίων ανήκαν εξολοκλήρου στον τεκέ13 Στην ίδια επαρχία του Αγίου Βασιλείου ο Βελή Πασάς είχεδωρίσει στα 1670 στον τεκέ και 200 ρίζες ελιές στους Κάτω Ατσιπάδες14 Στην επαρχίατου Ρεθύμνου το κτηματολόγιο του 1670 καταχωρίζει ως περιουσία του laquoτζαμιού καιιμαρετιούraquo των Καντιρήδων το χωριό της Αγίας Ειρήνης χωρίς αναφορά στο αγροτικόκτήμα της Κυριάννας15 Στο κτηματολόγιο επιπλέον καταγράφονται (passim) σε σειράχωριών του Ρεθύμνου οι διάσπαρτες ατομικές ιδιοκτησίες του Βελή Πασά στην Καρωτήστο Παγκαλοχώρι στο Άδελε στον Άγιο Μάρκο στο Ξερό Χωριό στην Αγία Ειρήνη καιστα μετόχια Πλατάνα και Συκιά του Μαρουλά όπως και σε ένα μετόχι κοντά στο Χαμα-λεύρι Στην επαρχία Μυλοποτάμου ο Βελή Πασάς είχε στα 1670 περιουσία στα χωριά

10 Νικόλαος Σ Σταυρινίδης Μεταφράσεις Τουρκικών Ιστορικών Εγγράφων αφορώντων εις την ιστορίαν τηςΚρήτης τ Α΄ Ηράκλειο 21986 αρ 42 Το αγροτικό αυτό κτήμα που περιλάμβανε χωράφια 50 ρίζες ελιές2 μουριές έναν δεντρόκηπο αμπέλια οικήματα και έναν νερόμυλο αξίας 100 ρεαλιών γροσιών ανήκεστη Φλώρα από την Αγία Ειρήνη και το διεκδικούσε ως αφιέρωμα στη μονή Δισκουρίου από τον επιστάτηΧουσεΐν Αγά ο παπά-Νικόλαος από τα Λευκόγεια

11 Ε Α Ζαχαριάδου (επιμ) Γ Αϊβαλή ndash Φ Χαιρέτη ndash Π Φωτεινού ndash Μ Σαρηγιάννης ΙεροδικείοΗρακλείου Τέταρτος Κώδικας Ηράκλειο Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη 2010 αρ 137

12 Για τη σημασία της λέξης laquoιμαρέτιraquo ως κουζίνας βλ παρακάτω13 Ευαγγελία Μπαλτά ndash Mustafa Oğuz Το Οθωμανικό Κτηματολόγιο του Ρεθύμνου Tapu Tahrir 822

Ρέθυμνο 2007 σ 504-50914 Όπ σ 47215 Μπαλτά ndashOğuz Το Οθωμανικό Κτηματολόγιο του Ρεθύμνου όπ σ 168-169 Η μη αναφορά στο κτήμα

της Κυριάννας σχετίζεται ενδεχομένως με την καταπάτηση που αναφέρεται σε έγγραφο του 1672 βλπαραπάνω υποσημ 11


Καλαμάς Μελισουργάκι καιστους Πασαλίτες και στην επαρ-χία Αγίου Βασιλείου στον ίδιο τονΆγιο Βασίλειο

Η πλέον όμως σημαντικήδωρεά του Βελή Αγά προς τοντεκέ φαίνεται ότι υπήρξε στα1651 η ενοικίαση από τον επι-στάτη της ιερής βακουφικής πε-ριουσίας του τζαμιού του σουλ-τάνου Ιμπραήμ στη Φορτέτσατου Ρεθύμνου 500 στρεμμάτωναπό τις γαίες που βρίσκοντανγύρω από το φρούριο (σε από-σταση βολής και κατακρατούν-ταν από τον σουλτάνο)16 Οιγαίες αυτές που περιλάμβανανπροφανώς και τον σημερινό Μασταμπά (ονομασία που δεν αναφέρεται στα παλαιότεραοθωμανικά χρόνια)17 βρίσκονταν σε άμεση γειτνίαση με τον τεκέ που με την εκμε-τάλλευσή τους έλεγχε όλη την περιοχή έξω από τα τείχη της πόλης18

Ας σημειωθεί εδώ ότι η επιλογή της συγκεκριμένης θέσης για την ίδρυση του τεκέ των

Εικ 2 Φωτογραφία του τεκέ του Βελή Πασά ίσως του Ουστά-ζαντέ ΓιουνούςΜπέη που δημοσιεύει στη μελέτη του ο O F Koumlpruumlluuml laquoUsta-zacircde Yunus Beyrsquoinmeccedilhul kalmıș bir makalesi Bektașiliğin Giridrsquo de İntișacircnraquo Guumlney-Doğu AvrupaAraștırmalari Dergisi 8-9 (1979-1980) σ 86

16 Για τις γαίες αυτές που βρίσκονταν σε ακτίνα ενός κανονιοβολισμού από τα τείχη της πόλης (topaltı) βλ Molly Greene Κρήτη ένας κοινός κόσμος Χριστιανοί και Μουσουλμάνοι στη Μεσόγειο των Πρώι-μων Νεότερων Χρόνων μετ Ε Γκαρά ndash Θ Γκέκου Αθήνα 2005 σ 81 83 Μετά την κατάκτηση τουΧάνδακα οι αντίστοιχες γαίες έξω από τα τείχη του Ηρακλείου κατακρατήθηκαν από τον μεγάλοβεζίρη Αχμέτ Κιοπρουλού

17 Η αναφορά σε ιεροδικαστικό έγγραφο του έτους 1721 που δημοσιεύει ο Γιάννης Ζ Παπιομύτογλου(επιμ) Έγγραφα Ιεροδικείου Ρεθύμνης 17ος-18ος αι Οι μεταφράσεις του Βήματος Ρεθύμνης ΡέθυμνοΔημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη 1995 αρ 171 στο τζαμί του αειμνήστου Βελή Πασά (= Μασταμπά) δεναποτελεί προφανώς τεκμήριο για τη χρήση του τοπωνυμίου καθώς πρόκειται προφανώς για προσθήκητου μεταφραστή Εσάτ Σιδεράκη Είναι επίσης σαφές ότι και η επεξήγηση σε ιεροδικαστικό έγγραφο τουέτους 1735 (όπ αρ 256) που αναφέρει βρύση laquoευρισκομένη εις τον τείχον εις το Βαρούσι ήτοι εις τονΜασταμπάraquo αποτελεί λανθασμένη επεξήγηση του μεταφραστή καθώς ως βαρόσι νοούνταν σταοθωμανικά έγγραφα πάντοτε το εντός των τειχών Ρέθυμνο σε αντιπαράθεση με το φρούριο Σταοθωμανικά τουρκικά σύμφωνα με το Λεξικό του Ιωάννη Χλωρού (Κωνσταντινούπολη 1899) η αραβι-κής προέλευσης λέξη Μασταμπάς σήμαινε laquoεδώλιον κάθισμα ως το ξύλινον ανάκλιντρον καταστημά-των καφείων καπηλείων συνεκδοχικά μέρος συναθροίσεωςraquo

18 Ε Α Ζαχαριάδου (επιμ) Ε Καραντζίκου ndash Π Φωτεινού Ιεροδικείο Ηρακλείου Τρίτος Κώδικας(166973-175067) Ηράκλειο Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη 2003 αρ 212 με τον περιορισμό των γαιώνγύρω από το φρούριο Τα 500 στρέμματα είχαν μισθωθεί το 1651 από τον επιστάτη της ιερής-βακου-φικής περιουσίας του τζαμιού του σουλτάνου Ιμπραήμ στη Φορτέτσα Ταχμουρές Χανζαντέ Μεχμέτ Πασάέναντι 3000 άσπρων τον χρόνο


Καντιρήδων ίσως συνδέεται και με τη διάταξη του οθωμανικού στρατοπέδου κατά τηνπολιορκία του Ρεθύμνου το φθινόπωρο του 1646 Σύμφωνα με το βενετικό σχεδιά-γραμμα της πολιορκίας που έχει δημοσιεύσει ο Γιάννης Γρυντάκης το στρατόπεδο τωνΟθωμανών είχε εγκατασταθεί απέναντι ακριβώς από το ανατολικό άκρο των τειχών όπουκαι επικεντρώθηκε η επίθεση στην περιοχή ακριβώς όπου χτίστηκε στη συνέχεια οτεκές του Μασταμπά Στην ίδια περιοχή εξάλλου υπήρχε η απαραίτητη υδροδότηση19Με την επιλογή τους αυτή για την ανέγερση του τεκέ δηλαδή οι Καντιρήδες δερβίση-δες υπογράμμιζαν έμμεσα στους στρατιώτες που ανέλαβαν τη φρούρηση του Ρεθύ-μνου και αποτελούσαν το ποίμνιό τους τη συμβολή τους στην κατάκτηση της πόλης

Η ανέγερση του τεκέ με το τζαμί ως κύριο κτίσμα του θα πρέπει να ξεκίνησε σχεδόναμέσως μετά την κατάκτηση του Ρεθύμνου ίσως από το καλοκαίρι του 1647 κιόλας Ταοκτώ θολοσκεπή κελιά που χτίστηκαν τότε και σώζονται και σήμερα ίσως παραπέμπουνστον αριθμό της αρχικής ομάδας των Καντιρήδων δερβίσηδων με το διόρωφο κτίσμαστη βορειοδυτική πλευρά να είναι η κατοικία του σεΐχη τους Το τζαμί με τετραγωνικήκάτοψη έχει στέγαση με έξι μικρούς τρούλους και προστώο με ανοιχτή τοξοστοιχία τριώνοξυκόρυφων αψίδων20 για να προσεύχονται όσοι έφτασαν την τελευταία στιγμή για τηνπροσευχή (son cemaat yeri) Διαθέτει επίσης ένα εντυπωσιακό θύρωμα στην είσοδότου με ανάγλυφη φυτική διακόσμηση κληματαριάς και δύο ανθέμια στα πλευρικάτρίγωνα το οποίο θεωρείται μάλιστα ότι προέρχεται από την εκκλησία του μπούργκουτου οικισμού των βενετικών χρόνων που βρισκόταν στα ανατολικά του τεκέ και είχεπροφανώς εγκαταλειφθεί στη διάρκεια της πολιορκίας του Ρεθύμνου21 Δεν γνωρί-ζουμε αν υπήρχε μιναρές στην αρχική κατασκευή αν και το θεωρούμε εξαιρετικά πιθανόεφόσον το κτίριο χαρακτηρίζεται στις πηγές ως τζαμί και ποτέ ως μεστζίτι (μικρότεροτέμενος ενίοτε χωρίς μιναρέ) Ο μιναρές που βλέπουμε σήμερα έχει χτιστεί σύμφωναμε τη σωζόμενη επιγραφή του το έτος Εγίρας 1204 (178990) και αποτελεί πάντως τονπαλαιότερο σωζόμενο μιναρέ του Ρεθύμνου Η επιγραφή του αναφέρει τα εξής σε μετα-γραφή και μετάφραση Maşallah Hudacircya hamd ve şuumlkran iccediluumln [hellip] eyledik ihsan minaretecdid eyledik ezan virmek iccediluumln ve gufracircn sene 1204 laquoΝα μη βασκαθεί Δόξα και ευγνω-μοσύνη στον Κύριοhellip Κάναμε δωρεά και ανακαινίσαμε το μιναρέ για να ακούγεται το εζάνι(το κάλεσμα στην προσευχή) και για την ελεημοσύνη του Θεούraquo

Ο Βελή Αγάς ως επιστάτης (κεχαγιάς) του Χουσεΐν Πασά φαίνεται ότι υπήρξεκαίριο πρόσωπο για τη διοίκηση του Ρεθύμνου και της επαρχίας του στα πρώτα χρόνιατης οθωμανικής κατάκτησης Γνωρίζουμε ότι είχε καταλάβει ένα από τα μεγαλύτερα βενε-

19 Γιάννης Γρυντάκης Η κατάκτηση της Δυτικής Κρήτης από τους Τούρκους Η στάση των κατοίκων τουδιαμερίσματος Ρεθύμνου Ρέθυμνο Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη 1998 Πίνακες XIa-b και σχολιασμόςστη σ 137 και υποσημ 21

20 Η μορφή των αψίδων παραπέμπει πιθανώς σε εγχώριους οικοδόμους που διατήρησαν το αρχιτεκτο-νικό αυτό στοιχείο της βενετικής αρχιτεκτονικής

21 Βλ Ιορδάνη Ε Δημακόπουλου Τα σπίτια του Ρεθύμνου Συμβολή στη μελέτη της αναγεννησιακήςαρχιτεκτονικής της Κρήτης του 16ου και του 17ου αιώνα Αθήνα 1977 σ 194-196


τικά μέγαρα μέσα στην πόλη του Ρεθύμνου Σύμφωνα με τον Οθωμανό περιηγητήΕβλιά Τσελεμπή22 που πέρασε από το Ρέθυμνο στα 1669 πηγαίνοντας για να λάβειμέρος στην τελική πολιορκία του Χάνδακα από τον μεγάλο βεζίρη Φαζίλ Αχμέτ Κιοπρο-υλή Πασά τα laquoσαράγιαraquo που ξεχώριζαν μέσα στο βαρόσι δηλαδή στην πόλη του Ρεθύ-μνου ήταν του πορθητή του Ρεθύμνου (Χουσεΐν) Πασά του κεχαγιά του Βελή τουαλάιμπεη Σιαμπάν και του Ανκεμπούτ Αχμέτ Πασά Καθώς σε καταχωρίσεις του έτους1653 και 1654 στο κατάστιχο του καδή του Ρεθύμνου γίνεται λόγος για συνοικία του ΒελήΑγά (ονομασία που δεν επιβίωσε σήμερα) εντός των τειχών της πόλης στην περιοχή τουΜακρύ Στενού και της Κυράς των Αγγέλων μπορούμε να υποθέσουμε ότι το παλαιό βενε-τικό μέγαρο που κατέλαβε ο Βελή Αγάς βρισκόταν εδώ23 Δεν είναι βέβαια πιθανό ότιδιέμενε στο Ρέθυμνο σε μόνιμη βάση καθώς ως υπασπιστής του Χουσεΐν Πασά τονακολούθησε στο αυτοκρατορικό στρατόπεδο έξω από τον Χάνδακα Γνωρίζουμε πάντωςότι είχε διορίσει ως γραμματικό του τεκέ (δηλαδή της διαχείρισης της περιουσίας του)τον χριστιανό Ρεθύμνιο Φραγκιά Μηλιώτη24 Το 1653 διαχειριστής της περιουσίας(muumltevelli) είχε διοριστεί με απόφαση του καδή του στρατού Μεχμέτ Φαχρεντίν Εφέντηο Χιζίρ γιος Ηλιάς25 Στα 1658 την ιερή περιουσία (το βακούφι) του τεκέ και του τζαμιούτων Καντιρήδων διαχειριζόταν ως επιστάτης (μουτεβελής) ο Χουσεΐν Αγάς ο οποίος στις24 Μαρτίου 1659 αναχώρησε για το Αυτοκρατορικό Στρατόπεδο έξω από τον ΧάνδακαΗ επιστασία του τζαμιού και του τεκέ ανατέθηκε τότε εγγράφως στον Μουσλή Σαχ στονοποίο παραδόθηκε το ταμείο του τεκέ ύψους 43207 άσπρων (περ 440 γρόσια) που

22 Evliya Ccedilelebi Seyahatnacircmesi Topkapicirc Sarayı Kuumltuumlphanesi Bağdat 308 Numaralı Yazmanın Transkripsyonundash Dizini 8 Kitap επιμ S A Kahraman Y Dağlı και R Dankoff Κωνσταντινούπολη 2003 σ 176

23 Oğuz laquoGirit (Resmo) Şerrsquoiye Sicil Defterleri (1061-1067)raquo όπ αρ 156 και 298 Είναι προφανώς το σπίτιπου δημεύεται στα 1672 για να καλύψει τα χρέη του αποθανόντα τότε Βελή Πασά Ε Α Ζαχαριάδου(επιμ) Ιεροδικείο Ηρακλείου Τρίτος Κώδικας όπ αρ 250 Η φροντίδα του Βελή Αγά για τους Ρεθυ-μνιώτες φαίνεται σε έγγραφο που είχε αποστείλει στους εμίνηδες τους διευθυντές των αλυκών και τουςζητούσε να μην παίρνουν για τις αγγαρείες τους χριστιανούς κατοίκους της πόλης του Ρεθύμνου πουείχε ειδικό καθεστώς Oğuz laquoGirit (Resmo) Şerrsquoiye Sicil Defterleri (1061-1067)raquo όπ αρ 840

24 Ο Φραγκιάς Μηλιώτης μαζί με τον αδελφό του Ανδρέα είχαν βρεθεί στον Χάνδακα με τους Βενετούςγια να επιστρέψουν στη συνέχεια στο οθωμανικό Ρέθυμνο laquoμετανοήσαντες διότι ανεχωρήσαμενεντεύθεν εδραπετεύσαμεν πάλιν εκ Χάνδακος και με σημαίας υποταγής προσήλθομεν εις τας γραμμάςτου στρατού του Ισλάμ όπου παρουσιασθέντες ενώπιον του ενδοξοτάτου Αρχιστρατήγου Χουσεΐν Πασάτω εδηλώσαμεν υποταγήν και εδέχθημεν να πληρώνωμεν τον κεφαλικό φόρονraquo Σταυρινίδης Μετα-φράσεις τ Α΄ όπ αρ 77 Στον Φραγκιά Μηλιώτη ο Βελή Αγάς είχε εκμισθώσει την είσπραξη της δεκά-της από τα χωριά του Ρεθύμνου για το έτος 1649 (Εγίρας 1059) Oğuz laquoGirit (Resmo) Şerrsquoiye Sicil Defter-leri (1061-1067)raquo όπ αρ 878 και 953 Το Νοέμβριο του 1651 ο Φραγκιάς Μηλιώτης είχε ολοκληρώ-σει την είσπραξη της δεκάτης εκτός από ορισμένα χωριά Βλ στο ίδιο αρ 976 Στον αδελφό τουΑνδρέα Μηλιώτη ο Βελή Αγάς είχε εκμισθώσει το φόρο αιγοπροβάτων από τις επαρχίες του ΡεθύμνουΣταυρινίδης Μεταφράσεις τ Α΄ όπ αρ 86 Πρβλ και Oğuz laquoGirit (Resmo) Şerrsquoiye Sicil Defterleri (1061-1067)raquo αρ 1039 έγγραφο του Βελή Αγά με το οποίο ζητά από τον καδή του Ρεθύμνου να συνδράμειτον μητροπολίτη Νεόφυτο Πατελάρο στην είσπραξη των δικαιωμάτων του των τελών γάμου και τωντελών των ιερέων από τα χωριά της επαρχίας

25 Ε Α Ζαχαριάδου (επιμ) Ιεροδικείο Ηρακλείου Τέταρτος Κώδικας όπ αρ 137


βρισκόταν κατά το ήμισυ στα χέρια του Χουσεΐν Αγά και κατά το ήμισυ σε ενοίκια πουεισπράττονταν για λογαριασμό του τεκέ στην πόλη του Ρεθύμνου και συμπλήρωναν τηνπεριουσία του από τους φούρνους του Καρά Μουσταφά και της Ορτά Καπού (ΜεσαίαςΠύλης) της Πύλης Guora δηλαδή26 από ενοίκια άλλων καταστημάτων από έναν ξυλέμ-πορο και από δάνεια που είχαν δοθεί στον τσορμπατζή Χουσεΐν Αγά σε δύο γενιτσά-ρους τον Χατζή Χασάν Μπεσέ και τον Μπουγιουκλή Χασάν Μπεσέ στον Σεΐχη του τεκέΝτερβίς Εφέντη και στον παλαιό γραμματικό του τεκέ τον Φραγκιά Μηλιώτη27

Ο Χουσεΐν Πασάς αναχώρησε από την Κρήτη στα 165828 Ο Βελή Αγάς αν καιυπασπιστής του δεν φαίνεται ότι τον ακολούθησε ή αν τον ακολούθησε στην Κωνσταν-τινούπολη μετά τον θάνατο του Χουσεΐν Πασά στα 1659 επανήλθε στην Κρήτη Τονσυναντάμε τα κατοπινά χρόνια με τον τίτλο του Πασά ιδιότητα με την οποία εξάλλουσυμμετείχε στην τελική πολιορκία και στην παράδοση του Χάνδακα Λίγα χρόνιααργότερα στα 1672 πέθανε αφήνοντας όμως μεγάλα χρέη προς το κράτος Τον Απρί-λιο του έτους αυτού εκδόθηκε σουλτανικό φιρμάνι για να δημευθούν τα κτήματαπλήρους ιδιοκτησίας του στο Ρέθυμνο όπου όπως έχουμε ήδη αναφέρει είχε ένα σπίτικαι άλλα ακίνητα και στο Καβροχώρι Μαλεβιζίου όπου την περιουσία του αποτε-λούσαν χωράφια και τσιφλίκια29 Το καθεστώς του ιερού βακουφιού προστάτευε μεντις δωρεές που είχε κάνει ο Βελή Πασάς στον τεκέ των Καντιρήδων Εντούτοις οθάνατος του ευεργέτη φαίνεται ότι είχε ως συνέπεια την απώλεια της πολιτικής προστα-σίας για τον τεκέ των Καντιρήδων στο Ρέθυμνο την περιουσία του οποίου διαχειρι-ζόταν τότε ο Σινάν Αγάς γιος Αμπντουλλάχ Σύμφωνα με έγγραφο του ίδιου έτους30τον οποίο αναφέρει τον τεκέ πλέον ως laquoτεκέ του Βελή Πασάraquo ο διαχειριστής της ιερήςβακουφικής περιουσίας του τζαμιού του σουλτάνου Ιμπραήμ στη Φορτέτσα διεκδίκησεεπιτυχημένα και ανέκτησε για το δικό του βακούφι τις γαίες που ο Βελή Αγάς είχεπαλαιότερα νοικιάσει για λογαριασμό των Καντιρήδων δερβίσηδων έξω από το φρού-ριο του Ρεθύμνου και είχαν μετά τον θάνατό του μεταβιβαστεί ανεπίσημα στους γιουςτου οι οποίοι όμως δεν είχαν κατοχυρώσει νομικά τα δικαιώματα νομής τους31 Στα 1673

26 Ο Εβλιά Τσελεμπή την ονομάζει Μπουγιούκ Καπού laquoΜεγάλη Πόρταraquo δηλαδή όπως λέγεται και σήμερα27 Σταυρινίδης Μεταφράσεις Α΄ όπ αρ 14628 Βλ M Suumlreyya Sicill-i OsmaniOsmanlı uumlruumlnleri επιμ N Akbayar Κωνσταντινούπολη 1996 σ 72029 Ε Α Ζαχαριάδου (επιμ) Ιεροδικείο Ηρακλείου Τρίτος Κώδικαςόπ αρ 250 Εν τέλει η περιουσία του

Βελή Πασά στο Καβροχώρι είχε ήδη πουληθεί Ε Α Ζαχαριάδου (επιμ) Μ Βαρούχα ndash Φ Χαιρέτη ndashΜ Σαρηγιάννης Ιεροδικείο Ηρακλείου Πέμπτος Κώδικας Ηράκλειο Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη2008 αρ 103

30 Βλ παραπάνω υποσημ 1831 Οι γιοι του Βελή Πασά ήταν ο Αλή και ο Αχμέτ Μπέης στους οποίους είχε παραχωρηθεί το 1651 ως laquoελεύ-

θεροraquo τιμάριο το Ατσιπόπουλο Oğuz laquoGirit (Resmo) Şerrsquoiye Sicil Defterleri (1061-1067)raquo αρ973 και1056 Στα 1701 αναφέρεται ένας ακόμα γιος του Βελή Πασά ο Βελή Μπέης ο οποίος επιχείρησεχωρίς επιτυχία να ανακτήσει τις εν λόγω γαίες Σταυρινίδης Μεταφράσεις Γ΄ όπ αρ 1621 Για τονίδιο Βελή Μπέη σε διένεξη με το δημόσιο για την κληρονομιά της αποθανούσας συζύγου του βλΠαπιομύτογλου (επιμ) Έγγραφα όπ αρ 200


οι υπενοικιαστές των γαιών έξω από το φρούριο του Ρεθύμνου μουσουλμάνοι καιχριστιανοί ενήγαγαν μάλιστα τον διαχειριστή της περιουσίας του τεκέ Σινάν Αγά γιανα μην τους παρενοχλεί αφού πλέον κατέβαλαν τα ενοίκιά τους στο ευαγές ίδρυμα τουσουλτανικού τζαμιού και όχι στον τεκέ των Καντιρήδων32 Ο Σινάν Αγάς πέτυχε πάντωςνα διατηρήσει στον έλεγχο του τεκέ το αγροτικό κτήμα του τεκέ των Καντιρήδωνστην Κυριάνα από έναν καταπατητή τον Ουζούν Μουσταφά Μπεσέ γιο Χασάν33

Μέσα στις υποχρεώσεις του διαχειριστή της ιερής βακουφικής περιουσίας Σινάν Αγάόπως μαθαίνουμε από ιεροδικαστική καταχώριση του Σεπτέμβρη του 1673 ήταν ναεξασφαλίζει καθημερινά φαγητό laquoστο ίδρυμα (zaviye) του βακουφιούraquo Ο τότε σεΐχηςόμως ο Ντερβίς Εφέντης τον είχε καταγγείλει στο ιεροδικείο του Χάνδακα ότι είχεσταματήσει την παρασκευή του φαγητού τον τελευταίο μήνα εξαναγκάζοντας τονεπιστάτη να υποσχεθεί ότι θα συμμορφωθεί και θα εκτελέσει πλήρως τα καθήκοντα καιτις υποχρεώσεις του34 Από την αναφορά αυτή επιβεβαιώνουμε πως ο τεκές των Καντι-ρήδων λειτουργούσε ως laquoιμαρέτιraquo προετοιμάζοντας και προσφέροντας φαγητό σεκαθημερινή μάλιστα βάση35 Η λειτουργία αυτή του τεκέ εξηγεί και την ανάγκη τωνδερβίσηδων σε σταθερά και πολλά έσοδα ώστε να εξασφαλίζουν την παρασκευήτροφής η οποία θα γινόταν ίσως στο διώροφο κτίριο στη βορειοδυτική γωνία τουπεριβόλου του τεκέ ή σε άλλο κτίριο36

Σύμφωνα με τον Εβλιά Τσελεμπή στο Ρέθυμνο υπήρχαν τρία laquoιμαρέτιαraquo που laquoμέρακαι νύχτα πρόσφεραν σούπα σε πλούσιους και φτωχούς ηλικιωμένους και νεαρούςraquo37 τοιμαρέτι του Ντελή Χουσεΐν Πασά που παρέθετε μάλλον τα γεύματα μέσα στον Άγιο Φραγ-κίσκο38 το ιμαρέτι του Βαλιντέ τζαμιού του σημερινού τζαμιού laquoστη Μεγάλη Πόρταraquoπου ο Εβλιά τοποθετεί laquoστην πύλη του Τεκέraquo και το ιμαρέτι του τζαμιού του ΒελήΠασά laquoμέσα στο νεκροταφείο που βρισκόταν έξω από την Πύλη του Τεκέraquo Εδώ θα πρέπεινα διευκρινίσουμε ότι ο Εβλιά Τσελεμπή ονομάζει τη δεύτερη μεγάλη πύλη του Ρεθύμνουμετά τη Μεγάλη Πόρτα Πύλη του Τεκέ επειδή τοποθετεί έναν τεκέ μέσα σε αυτή τονμεγαλύτερο μάλιστα τότε στην πόλη διαφορετικό από αυτόν του Βελή Πασά Καθώςαναφέρει ότι η Πύλη αυτή έβλεπε προς τα ανατολικά δεν μπορούμε παρά να θεωρήσουμεότι ο Εβλιά ονόμαζε Πύλη του Τεκέ την Πύλη της Άμμου39 H ονομασία αυτή ίσως

32 Ε Α Ζαχαριάδου (επιμ) Ιεροδικείο Ηρακλείου Πέμπτος Κώδικας όπ αρ 5033 Ε Α Ζαχαριάδου (επιμ) Ιεροδικείο Ηρακλείου Τέταρτος Κώδικας όπ αρ 13734 Ε Α Ζαχαριάδου (επιμ) Ιεροδικείο Ηρακλείου Πέμπτος Κώδικας όπ αρ 9335 Για τη λειτουργία και τη σημασία των ιμαρετιών βλ Ν Ergin Chr K Neumann A Singer (επιμ) Feeding

People Feeding Power Imarets in the Ottoman Empire Κωνσταντινούπολη 200736 Χρειαζόταν ίσως και ακόμα ένα κτίριο για την παράθεση των γευμάτων37 Evliya Ccedilelebi Seyahatnacircmesi όπ σ 17738 Υποθέτουμε ότι τα γεύματα θα προετοιμάζονταν στα βοηθητικά κτίρια του τότε συγκροτήματος39 Εντούτοις ο Εβλιά τοποθετεί το τζαμί της Βαλιντέ Σουλτάν που βρίσκεται και σήμερα στη Μεγάλη

Πόρτα στο εσωτερικό της Πύλης του Τεκέ όπως και το ιμαρέτι του Είναι βέβαια πιθανό οι σημειώσειςτου Εβλιά από την περιήγησή του να αναμείχθηκαν δημιουργώντας μικρές συγχύσεις και λάθη στηντελική σύνταξη του έργου του


συνδέεται και με το θολωτό κτίσμα που βρισκόταν έξω από την Πύλη της Άμμουπροφανώς έναν τουρμπέ (τάφο μαυσωλείο) και το οποίο διακρίνεται στις απεικονίσειςτων Pashley και Lear40 με την έννοια ότι το μαυσωλείο συνδεόταν ίσως με τον Τεκέ

Ας σημειωθεί ότι ο Εβλιά Τσελεμπή επιπλέον αναφέρει δημιουργώντας και εδώκάποια σύγχυση ότι ο τεκές του Βελή Πασά ήταν ίδρυμα των Μπεκτασήδων δερβίσηδωνπαρrsquo όλο γνωρίζουμε με σαφήνεια ότι ανήκε στους Καντιρήδες Μια υπόθεση που έχειπροταθεί θεωρεί ότι ο Εβλιά παρασύρθηκε λόγω της συνωνυμίας του Βελή Πασά με τονιδρυτή του τάγματος των Μπεκτασήδων Χατζή Μπεκτάς Βελή41 Δεν είναι σαφές αν αυτήη αναφορά του Εβλιά Τσελεμπή είχε κάποια βάση πάντως υπάρχουν ορισμένα στοιχείαίσως όμως από σύμπτωση που δείχνουν σχέσεις μεταξύ καντιρήδων και μπεκτασήδωνστην Κρήτη42 Πάλι ο Εβλιά Τσελεμπή αναφέρει ότι στον τεκέ των Μπεκτασήδων τουΤσαβούς-μπασί Κιοσέ Ιμπραήμ Αγά στην laquoΥψηλή Τάπιαraquo (προμαχώνα Μαρτινέγκο) στονΧάνδακα τελούσε θεομνημίες ένας καντιρής άγιος ως φιλοξενούμενος43 Ίσως είναισύμπτωση πάλι γνωρίζουμε πάντως ότι στον τεκέ του Βελή Πασά θα εγκατασταθούνστο β΄ μισό του 18ου αιώνα μια σειρά μπεκτασήδων δερβίσηδων για τους οποίους θαμιλήσουμε στη συνέχεια

Στα 1721 ο τότε ιμάμης του τζαμιού του Βελή Πασά ο Σεγίτ Γιουσούφ αναχώρησεγια τον Χάνδακα για να μαθητεύσει κοντά στους εκεί ουλεμάδες διορίζοντας αντι-καταστάτη του τον Ιμπραήμ Εφέντη44 Για το α΄ μισό του 18ου αιώνα γνωρίζουμεεπίσης από την έρευνα της Nathalie Clayer και του Alexandre Popovic στο ΟθωμανικόΑρχείο της Πρωθυπουργίας στην Κωνσταντινούπολη ότι οι διαχειριστές του τζαμιούαπόγονοι του ιδρυτή ζούσαν εν μέρει στο Ρέθυμνο και εν μέρει στην Κωνσταντινού-πολη45 Στα 1734 στον τεκέ διέμενε ένας σεΐχης και τέσσερις δερβίσηδες και συνολικά26 άτομα συνδέονταν ονομαστικά με τον τεκέ στον οποίο λειτουργούσε μάλιστα τότεσχολείο για παιδιά (mekteb) και ένα ιεροδιδασκαλείο (medrese)46 Μπορούμε να υποθέ-σουμε ότι ως αίθουσα διδασκαλίας θα χρησιμοποιούνταν το τζαμί Από τη μελέτη τωνδύο συναδέλφων δεν είναι σαφές όμως αν συνέχιζε να λειτουργεί και τότε το ιμαρέτιη κουζίνα δηλαδή στον τεκέ

Από τη μελέτη του Ρεθύμνιου Ουστά-ζαντέ Γιουνούς Μπέη για τους μπεκτασήδεςδερβίσηδες στην Κρήτη47 γνωρίζουμε ότι στον τεκέ των Καντιρήδων εγκαταστάθηκε

40 Βλ Γιώργος Εκκεκάκης laquoΤσrsquo Άμμος η πόρταraquo εφημ Ρεθεμνιώτικα Νέα 1410199741 Μπαλτά ndash Oğuz Το Οθωμανικό Κτηματολόγιο του Ρεθύμνου όπ σ 89 υποσημ 3542 Βλ Clayer ndash Popovic laquoLes reseaux soufis dans la Cregravete ottomaneraquo σ 21843 Evliya Ccedilelebi Seyahatnacircmesi όπ σ 22944 Παπιομύτογλου (επιμ) Έγγραφα Ιεροδικείου Ρεθύμνης όπ αρ 17145 Βλ Clayer-Popovic laquoLes reseaux soufisraquo όπ σ 219 για μια προσπάθεια ενός μέλους της οικογένειας

του ιδρυτή στην Κωνσταντινούπολη να καταπατήσει την περιουσία του τεκέ εκμεταλλευόμενο τημεγάλη ηλικία του εγγονού του Βελή Πασά

46 Clayer-Popovic laquoLes reseaux soufisraquo όπ σ 21947 O F Koumlpruumlluuml laquoUsta-zacircde Yunus Beyrsquoin meccedilhul kalmış bir makalesi Bektaşiliğin Giridrsquode İntişacircrıraquo Guumlney-

Doğu Avrupa Araştırmaları Dergisi 8-9 (1979-1980) σ 61-63 στη σ 86 δημοσιεύει και παλαιά φωτο-


στα 176465 ένας Μπεκτασής δερβίσης ο Σεγίτ Μεχμέτ Εμίν Μπαμπάς με καταγωγήαπό την Κεσάνη της Θράκης επιχειρώντας για την επόμενη εικοσαετία να συγκροτή-σει μια ομάδα μαθητών στο Ρέθυμνο Μετά τον θάνατό του το 178485 θα τον αντι-καταστήσουν με τη σειρά ο σεΐχης Σαλή Ντεντέ από την Αμάσεια (θ 179899) οΚαμπέρ Μπαμπά από τον Χάνδακα και ο Χατζή Ιμπραήμ Ντεντέ από τη Σούδα (181718έως τον θάνατό του στα 182627) απεσταλμένοι από τον μεγάλο τεκέ των Μπεκτασήδωνστο Ελμαλί της Αμάσειας Από τα 182930 επικεφαλής των μπεκτασήδων στο Ρέθυ-μνο τέθηκε ο Σαλίχ Ντεντέ από τη Σεβάστεια ο οποίος ανέλαβε την πρωτοβουλία ναιδρύσει πλέον έναν ξεχωριστό τεκέ των Μπεκτασήδων λίγο ανατολικότερα στηνπεριοχή του σημερινού Μουσικού Σχολείου Ο τεκές αυτός θα μείνει τελικά γνωστόςως ο τεκές του Χατζή Χασάν Μπαμπά του τελωνειακού διευθυντή που ανήκε στην οικο-γένεια των Ουσταζαντέδων του Ρεθύμνου και μετέβη στον κεντρικό τεκέ των Μπεκτα-σήδων στο Χατζή Μπεκτάς της Μικράς Ασίας για να επιστρέψει από τα 186869 ωςσεΐχης μέχρι τον θάνατό του στα 1904

bull bull bull bull

Ας ανακεφαλαιώσουμε Στα χρόνια αμέσως μετά την κατάκτηση του Ρεθύμνου από τουςΟθωμανούς μια ομάδα Καντιρήδων δερβίσηδων υπό την προστασία του Βελή Αγάτου υπασπιστή του Οθωμανού αρχιστράτηγου της κρητικής εκστρατείας Χουσεΐν Πασάεπέτυχε να χτίσει έναν τεκέ έξω από τα τείχη της πόλης στη θέση του οθωμανικού στρα-τοπέδου που πολιόρκησε την πόλη και σε σημείο με άμεση πρόσβαση στο νερό με ένα τζαμίως σημείο αναφοράς και κελιά για τη διαμονή τους Ο Βελή Αγάς εξασφάλισε με τιςδωρεές του σημαντική περιουσία στο ίδρυμα στην πόλη στην περιοχή εκτός των τειχώνκαι στην ύπαιθρο του Ρεθύμνου η οποία εξασφάλιζε την παρασκευή και διανομή τροφήςγια τους δερβίσηδες και τους φιλοξενούμενούς τους σε καθημερινή βάση με ευθύνη τουδιαχειριστή της περιουσίας Οι δωρεές του Βελή Αγά έδωσαν τελικά το όνομα του τεκέως τεκέ του Βελή Πασά καθώς ο Βελής προήχθη τα επόμενα χρόνια σε Πασά αν και πέθανεμε χρέη προς το κράτος Η ιστορία του τεκέ ουσιαστικά μένει να γραφτεί αναλυτικά γιατον 18ο και τον 19ο αιώνα με βάση τις οθωμανικές πηγές Γνωρίζουμε πάντως ότι στοντεκέ του Βελή Πασά λειτουργούσε το α΄ μισό του 18ου αιώνα σχολείο και ιεροδιδασκα-λείο ενώ στο β΄ μισό του 18ου αιώνα και στο α΄ μισό του 19ου αιώνα φιλοξενούνταν εδώμπεκτασήδες δερβίσηδες πριν αποκτήσουν τον δικό τους τεκέ στο Ρέθυμνο

Όταν το 1925 μετά την Υποχρεωτική Ανταλλαγή των Πληθυσμών το τζαμί του ΒελήΠασά περιήλθε από τα ευαγή ιδρύματα (βακούφια) του Ρεθύμνου στην κυριότητα τουΕλληνικού Δημοσίου καταγράφηκε στα δελτία ανταλλαξίμων της Επιτροπής Αποκα-τάστασης Προσφύγων ως λιθόκτιστο μονώροφο και θολοσκεπές με προαύλιο και

γραφία του τεκέ ίσως του Ουστά-ζαντέ Γιουνούς Μπέη Clayer-Popovic laquoLes reseaux soufisraquo όπ σ221-223


μιναρέ στη δεξιά πλευρά με μια αυλή 96433 τμ με μερικά δέντρα με δεξαμενή στημέση της προφανώς για τον τελετουργικό καθαρμό των πιστών (προφανώς διαφορε-τική από τη σημερινή στεγασμένη κρήνη στην ανατολική άκρη του περιβόλου) μεεπτά λιθόκτιστα μονώροφα και θολοσκεπή κελιά (σε μετριότατη κατάσταση τα δύοσε αρχή κατάρρευσης) και μια διώροφη οικία επίσης σε μετριότατη κατάσταση με 5διαμερίσματα στο ισόγειο 6 στον πρώτο όροφο και έναν ενιαίο χώρο στον δεύτεροόροφο με παράπλευρη είσοδο και στον δρόμο Η σύγχρονη αποκατάσταση έχει διασώ-σει τα χαρακτηριστικά του κτιρίου και την ωραία αυλή για να στεγάσει μια αρκετάδιαφορετική χρήση το Παλαιοντολογικό Μουσείο Ρεθύμνου ως παράρτημα τουΜουσείου Γουλανδρή Φυσικής Ιστορίας της Αθήνας Ενδεχομένως μια μικρή έκθεση γιατο εκτός των τειχών Ρέθυμνο των βενετικών και των οθωμανικών χρόνων σε κάποιαγωνία του κτιρίου θα επανασύνδεε το κτίριο με την ιστορία του ως τεκέ των Καντιρήδωνπου παρουσιάστηκε παραπάνω

Εικ 3 Το τζαμί του Βελή Πασά στον Μασταμπά (αρχείο Γιάννη Παπιομύτογλου)


ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Γρυντάκης Γιάννης Η κατάκτηση της Δυτικής Κρήτης από τους Τούρκους Η στάση τωνκατοίκων του διαμερίσματος Ρεθύμνου Ρέθυμνο Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη 1998

Δημακόπουλος Ιορδάνης Ε Τα σπίτια του Ρεθύμνου Συμβολή στη μελέτη της αναγεν-νησιακής αρχιτεκτονικής της Κρήτης του 16ου και του 17ου αιώνα Αθήνα 1977

Εκκεκάκης Γιώργος laquoΤσrsquo Άμμος η πόρταraquo εφημ Ρεθεμνιώτικα Νέα 14101997Ζαχαριάδου Ελισάβετ Α (επιμ) Ε Καραντζίκου ndash Π Φωτεινού Ιεροδικείο Ηρακλείου

Τρίτος Κώδικας (166973-175067) Ηράκλειο Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη 2003Ζαχαριάδου Ελισάβετ Α (επιμ) Γ Αϊβαλή ndash Φ Χαιρέτη ndash Π Φωτεινού ndash Μ Σαρη-

γιάννης Ιεροδικείο Ηρακλείου Τέταρτος Κώδικας Ηράκλειο Βικελαία ΔημοτικήΒιβλιοθήκη 2010

Ζαχαριάδου Ελισάβετ Α (επιμ) Μ Βαρούχα ndash Φ Χαιρέτη ndash Μ Σαρηγιάννης Ιερο-δικείο Ηρακλείου Πέμπτος Κώδικας Ηράκλειο Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη2008

Λημνίδου Κατερίνα laquoΔερβίσηδες στα χρόνια του Κρητικού Πολέμου η ίδρυση και ηλειτουργία του τεκέ του Χορασανί-ζαντέ (1650-1711)raquo διπλωματική εργασίαΠΜΣ στην Τουρκολογία Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας ΠανεπιστήμιοΚρήτης Ρέθυμνο 2014

Μπαλτά Ευαγγελία ndash Mustafa Oğuz Το Οθωμανικό Κτηματολόγιο του Ρεθύμνου TapuTahrir 822 Ρέθυμνο 2007 σ 504-509

Παπιομύτογλου Γιάννης Ζ (επιμ) Έγγραφα Ιεροδικείου Ρεθύμνης 17ος-18ος αι Οι μετα-φράσεις του Βήματος Ρεθύμνης Ρέθυμνο Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη 1995

Σταυρινίδης Νικόλαος Σ Μεταφράσεις Τουρκικών Ιστορικών Εγγράφων αφορώντωνεις την ιστορίαν της Κρήτης 5 τ Ηράκλειο Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη 1975-1985

Clayer Nathalie ndash Alexandre Popovic laquoLes reseaux soufis dans la Cregravete ottomaneraquo στοA Anastasopoulos (επιμ) The Eastern Mediterranean Under Ottoman Rule Crete1645-1840 Halcyon Days in Crete VI A Symposium Held in Rethymno 13-15January 2006 Ρέθυμνο Crete University Press 2008 σ 211-230

Ergin Ν Chr K Neumann A Singer (επιμ) Feeding People Feeding Power Imaretsin the Ottoman Empire Κωνσταντινούπολη 2007

Evliya Ccedilelebi Seyahatnacircmesi Topkapicirc Sarayı Kuumltuumlphanesi Bağdat 308 Numaralı YazmanınTranskripsyonu ndash Dizini 8 Kitap επιμ S A Kahraman Y Dağlı και R DankoffΚωνσταντινούπολη 2003

Greene Molly Κρήτη ένας κοινός κόσμος Χριστιανοί και Μουσουλμάνοι στη Μεσόγειοτων Πρώιμων Νεότερων Χρόνων μετ Ε Γκαρά ndash Θ Γκέκου Αθήνα 2005

Koumlpruumlluuml O F laquoUsta-zacircde Yunus Beyrsquoin meccedilhul kalmış bir makalesi Bektaşiliğin Giridrsquodeİntişacircrıraquo Guumlney-Doğu Avrupa Araştırmaları Dergisi 8-9 (1979-1980) σ 37-86


Oğuz Mustafa laquoGirit (Resmo) Şerrsquoiye Sicil Defterleri (1061-1067)raquo αδημοσίευτη διδα-κτορική διατριβή Πανεπιστήμιο Μαρμαρά Κωνσταντινούπολη 2002

Zarcone Thierry laquoUn document ineacutedit sur les tekke kacircdiricirc de lrsquoEmpire ottoman et dumonde musulman au XIXe siegravecleraquo στο J-L Bacqueacute-Grammont ndash R Dor (επιμ)Meacutelanges offerts agrave Louis Bazin par ses disciples collegravegues et amis Παρίσι 1992 σ 275-283


με τους ταπεινούς Kαντιρήδες δερβί-σηδες να εκτελούν νυχθημερόν τα τελε-τουργικά τους καθήκοντα και ναπροσεύχονται αδιάκοπα μαζί με τηνκοινότητα των μουσουλμάνων για τημακροημέρευση του σουλτάνου και τηνίκη των μουσουλμάνων πολεμιστώνraquoH αδελφότητα των Καντιρήδων δερβί-σηδων η οποία είχε ιδρυθεί από τονλόγιο και κήρυκα Abduumllkadir Geylani(γεν 1077 ndash θ 1166) στη μεσαιωνικήΒαγδάτη3 είχε ως κέντρο στην Οθω-μανική Αυτοκρατορία τον τεκέ τουςστον Τοπχανέ της Κωνσταντινούπολης(ιδρυμένο στα 1630)4 στο δίκτυο τουοποίου σύμφωνα με το έγγραφο πουεξετάζουμε υπαγόταν ο τεκές τουΡεθύμνου Το έγγραφο της ιδρυτικήςδωρεάς του τεκέ του κλάδου τωνΚαντιρήδων στην Κρήτη εκδόθηκε στοόνομα του βασιλεύοντα σουλτάνουΜεχμέτ Δ΄ (β 1648-1687) την 1ηΣαμπάν του έτους Εγίρας 106120 Ιου-λίου 16515 με τόπο έκδοσης το laquoΝέοΦρούριοraquo το οθωμανικό φρούριο που

ο σεΐχης Μουσταφάς laquoστα περίχωρα του Ρεθύμνουraquo (Resmo civarında) δηλαδή εκτός των τειχώνOğuz laquoGirit (Resmo) Şerrsquoiye Sicil Defterleri (1061-1067)raquo όπ αρ 943

3 Για τους Καντιρήδες βλ αναλυτικά The Encyclopaedia of Islam new ed Leiden 1997 τ IV σ 381-2834 Για τον κεντρικό τεκέ (asitane) των Καντιρήδων στον Τοπχανέ της Κωνσταντινούπολης βλ Tuumlrkiye Diya-

net Vakfı İslam Ansiklopedisi λήμμα laquoKadirihane Tekkesiraquo (M Baha Tanman) Για τους Καντιρήδες στηνΚρήτη βλ Nathalie Clayer ndash Alexandre Popovic laquoLes reseaux soufis dans la Cregravete ottomaneraquo στο AAnastasopoulos (επιμ) The Eastern Mediterranean Under Ottoman Rule Crete 1645-1840 Halcyon Daysin Crete VI A Symposium Held in Rethymno 13-15 January 2006 Ρέθυμνο Crete University Press 2008σ 217-220 Thierry Zarcone laquoUn document ineacutedit sur les tekke kacircdiricirc de lrsquoEmpire ottoman et dumonde musulman au XIXe siegravecleraquo στο J-L Bacqueacute-Grammont ndash R Dor (επιμ) Meacutelanges offerts agrave LouisBazin par ses disciples collegravegues et amis Παρίσι 1992 σ 275-283

5 Εντούτοις ένα μεταγενέστερο έγγραφο από το Οθωμανικό Αρχείο της Πρωθυπουργίας στην Κωνσταν-τινούπολη αναφέρει ότι το ιδρυτικό έγγραφο του τεκέ χρονολογούνταν τον μήνα Σαμπάν του έτους1060Αύγουστο 1650 ένα χρόνο πριν δηλαδή Clayer ndash Popovic laquoLes reseaux soufis dans la Cregraveteottomaneraquo όπ σ 218 Αν δεν πρόκειται για λάθος αντιγραφής στο μεταγενέστερο έγγραφο τότε ίσωςνα είναι αυτό το αρχικό ιδρυτικό έγγραφο του τεκέ ίσως με βάση τη δωρεά του Βελή Πασά για τον οποίοβλ παρακάτω

Εικ 1 Το έγγραφο της ιδρυτικής δωρεάς του τεκέ των Καντιρήδων (20Ιουλίου 1651)






























































bull bull bull bull
























































































bull bull bull bull



























Ο τεκές, η κουζίνα και το τζαμί των Καντιρήδων...

Documents

Transcript of Ο τεκές, η κουζίνα και το τζαμί των Καντιρήδων...