"Με αφορμή μία δικογραφία των αρχών του 17ου αιώνα:...

ΡΟΜΙΝΑ Ν. ΤΣΑΚΙΡΗ

Με αφορµή µία δικογραφία των αρχών του 17ου αιώνα:τάσεις απειθαρχίας στον νόµο στην επαρχία του Αγίου

Βασιλείου (τέλη 16ου - αρχές 17ου αιώνα).Μία συµβολή στην ιστορία των ορεινών πληθυσµών της περιοχής

Αφορµή για την ανακοίνωση και µελέτη αυτή στάθηκε δικογραφία του1610, η οποία σχηµατίστηκε µετά από έρευνα που διενήργησε ο γενικόςπρονοητής και ανακριτής Gieronimo Capello, µε την εξουσιόδηση και επο-πτεία του Συµβουλίου των ∆έκα της Βενετίας. Πρωταγωνιστικά πρόσωπαείναι µέλη της Σφακιανής οικογένειας Παπαδόπουλων, εγκατεστηµένοιστο διαµέρισµα του Ρεθύµνου, κάτοικοι χωριών της επαρχίας Αγίου Βα-σιλείου, καταδικασθέντες για ειδεχθή εγκλήµατα τόσο κατά των εντοπίωνόσο και κατά των αρχών1. Τα στοιχεία που προκύπτουν δίνουν το κίνητρογια έρευνα σχετικά µε τους πληθυσµούς της επαρχίας, τους οικισµούς τους,τoυς µεταξύ τους δεσµούς και τις σχέσεις τους µε την τοπική κοινωνία.Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η σχέση τους µε τις βενετικές αρχές,πολύπλοκη και µεταβαλλόµενη, καθώς πολλοί από αυτούς απολάµβαναν

Ευχαριστώ θερµά την επιστηµονική και οργανωτική επιτροπή του Συνεδρίου για την επαρ-χία του Αγίου Βασιλείου για την πρόσκληση και τη ζεστή φιλοξενία. Ιδιαίτερη µνεία κάνωστους κ.κ. Γιάννη Γρυντάκη, Κωστή Ηλ. Παπαδάκη και Θεόδωρο Πελαντάκη. Σηµαντικήυπήρξε η βοήθεια του κ. Κωστή Ηλ. Παπαδάκη σε µια προσπάθεια ταύτισης χωριών που ανα-φέρονται σε έγγραφο που εκδίδω. Ευχαριστώ, επίσης, τον κοινωνιολόγο Βαγγέλη Τζούκα,που πολύ ευγενικά µου διέθεσε το κείµενο της ανακοίνωσης µε τίτλο: «“Social Banditry” ina post-modern society. From Retzaioi to Palaiokostaioi», την οποία είχε από κοινού µε τονσυνάδελφό του Θεοδωρή Σπύρου στο διεθνές συνέδριο Crime, Violence and the ModernState - Historical Perspectives (Ρέθυµνο, 9-11 Mαρτίου 2007), που διοργάνωσαν το Πανε-πιστήµιο της Κρήτης - Τµήµα Ιστορίας καιΑρχαιολογίας και ο SOLON. Ευχαριστώ τόσο τονίδιο, καθώς και τους καθηγητές κ.κ. Ν. Καραπιδάκη και Ά. Τσαντηρόπουλο, για τη γόνιµηεπιστηµονική συζήτηση και τις βιβλιογραφικές τους επισηµάνσεις.

1 Archivio di Stato di Venezia (στο εξής A.S.V.), Capi del Consiglio di Dieci, b. 1(Processi e Carte Criminali), Candia: Processo 1610-Provveditor Generale di Can-dia. Πρόκειται για δικογραφία 19 φύλλων (π.α.), στην οποία περιλαµβάνονται αντί-γραφα καταδικαστικών αποφάσεων πολλών µελών της οικογένειας τωνΠαπαδόπουλων του Ρεθύµνου των ετών 1595-1610 (στο εξής Processo 1610). Τη δι-κογραφία έχω εξετάσει στο πλαίσιο της διδακτορικής µου διατριβής Ποινές και κοι-νωνία στη βενετοκρατούµενη Κρήτη (16ος αιώνας), Αθήνα 2008 (αδηµοσίευτη).

2 Για τα χωριά της επαρχίας Αγίου Βασιλείου της εξεταζόµενης περιόδου βλ. αντίστοιχαΣπανάκης 2006³, τ. Α΄, 133, 388-389 και τ. Β΄, 684, 700, 718, 798. Για το χωριό Μυ-ριοκέφαλα βλ. ό.π., τ. Β΄, 574, ενώ για τα χωριά Μέσα Γωνιά της επαρχίας Αποκορώ-νου και Πατσ(ι)ανός της επαρχίας Σφακίων βλ. αντίστοιχα ό.π., τ.Α΄, 152-153 και τ. Β΄,616. Πρβλ. και τις µελέτες του P. Faure αντίστοιχα για τα ονόµατα των χωριών του Ρε-θύµνου και εκείνων της ∆υτικής Κρήτης, στις οποίες χρησιµοποιεί επίσης πηγές τηςπεριόδου 1577-1630 και πηγές των 19ου και 20ού αιώνων (Faure 1981, 229, 231, 235-238˙ ο ίδιος 1982, 80, 83). Ενδεικτικά, επίσης, για τα χωριά και τους οικισµούς πουαναφέρονται στην παρούσα µελέτη βλ. απ’ευθείας τις εξής εκδεδοµένες πηγές της εξε-ταζόµενης περιόδου: 1. την περιγραφή της Κρήτης από τον Francesco Barozzi το 1577-1578 (Κακλαµάνης 2004, 337-340 και στο ίδιο, Κατάλογος χωριών-οικισµών, 431-503),2. την έκθεση του µηχανικού Francesco Basilicata το 1630 (Σπανάκης 1969, 112-138).Η συναλλαγή των κατοίκων των χωριών Μέσα Γωνιά και Πατσ(ι)ανός γινόταν πιθα-νόν κάποιες φορές µε τις αρχές Ρεθύµνου προς διευκόλυνση του πληθυσµού. Το 1584ο γενικός προνοητής Alvise Grimani αναφέρει πως οι κάτοικοι του οικισµούΠατσ(ι)ανός ζήτησαν να παρουσιαστούν στις αρχές του Ρεθύµνου και όχι των Χανίων,αφενός γιατί το χωριό τους βρισκόταν πιο κοντά στο Ρέθυµνο και αφετέρου για να απο-φύγουν τη διέλευση από τα χωριά των εχθρών τους Πάτερων, A.S.V., Senato, Dispaccidei Provveditori da Terra e da Mar e altre cariche (στο εξής PTM), b. 749, συµφωνία τουγενικού προνοητή Alvise Grimani µε τους Παπαδόπουλους του διαµερίσµατος Ρεθύ-µνου: Άγιος Κωνσταντίνος, 10 Φεβρουαρίου 1583 β.έ., βλ. έγγρ. αρ. 1.

3 Για παράδειγµα, ένα από τα πρόσωπα που κατέχουν βασικό ρόλο σε όσα διαδραµατίζον-ται στην περιοχή κατά τη διάρκεια της ανάκρισης αναφέρει πως ονοµάζεται ΜανόληςΠαπαδόπουλος του Γιώργη, ωστόσο αποκαλείται και ως Ruba (Ρουµπάς [;]) Παπαδό-πουλος του Κουρά, Processo 1610, φ. 1v (πρακτικό ανάκρισης: Χάνδακας, 11 Μαΐου1610). Ίσως το παρωνύµιο Ruba σχετίζεται µε τη λ. ρουµπάς ή ρουβάς που στο γλωσσικό

προνοµιακό καθεστώς από τη Βενετία, µε αντάλλαγµα την υπακοή -πραγ-µατική ή φαινοµενική αποτελεί αντικείµενο περαιτέρω συζήτησης- και τιςπαρεχόµενες υπηρεσίες τους.

Αυτοί εντοπίζονται εγκατεστηµένοι σε χωριά της επαρχίας του ΑγίουΒασιλείου εκείνης της περιόδου, όπως Αργουλές (Agrulea), Καψοδάσος(Capsodasso), Ροδάκινο (Rodakino), Σελλιά (Seglià), Σκαλωτή (Skalotì),Φοινικιάς (Finichià), στο χωριό Μυριοκέφαλα (Miriochieffala) της επαρ-χίας Ρεθύµνου και στα συνορεύοντα Μέσα ήΑσή Γωνιά (Mesa Gognà) καιΠατσ(ι)ανός (Pazzanò), που, όµως, κατά την εξεταζόµενη περίοδο ανα-φέρονται από τις πηγές ως ανήκοντα διοικητικά στο διαµέρισµα των Χα-νίων2. Έχοντας ως βάση το κοινό οικογενειακό όνοµα Παπαδόπουλοι, οιπληθυσµοί αυτοί ήταν συγκροτηµένοι σε µικρότερες συγγενειακές οµά-δες (υπογένη) µε διαφορετικά επώνυµα (αρκετά προερχόµενα από κάποιοπαρωνύµιο) (Τσαντηρόπουλος 2004, 161-178˙ Γρυντάκης 1990a)3. Το1597 υπολογίζονταν από τις βενετικές αρχές περίπου στους 400 και περι-γράφονταν ως ικανοί στο σπαθί, µε πάθη από τη φύση τους, αδάµαστη πε-

574 ΡΟΜΙΝΑ Ν. ΤΣΑΚΙΡΗ

ιδίωµα της ∆. Κρήτης σηµαίνει ο κλέφτης, από το ιταλικό rubare= κλέβω (Πάγκαλος1961, τ. 3, 356-357˙ Ξανθινάκης 2001², 452). Το παρωνύµιο Κουράς (Curà) σχετίζεταιπιθανότατα µε τη λ. κουράδι=το ποίµνιο των προβάτων και τη λ. κουραδάρης=κτηνοτρό-φος, βοσκός (Πάγκαλος 1960, τ. 2, 506 και ο ίδιος 1971, τ. 6/1, 60˙ Ξανθινάκης 2001²,151, 258). Με παρωνύµια απαντούν αρκετοί κατηγορούµενοι στη δικογραφία.

4 Για τη βυζαντινή καταγωγή των Σφακιανών και τον χαρακτηρισµό τους από τους βε-νετούς αξιωµατούχους ως «προνοµιούχων αρχοντορωµαίων» (privilegiati Arcondoro-mei), «οι οποίοι ισχυρίζονται ότι έλκουν την καταγωγή των εκ των αρχοντικώνΒυζαντινών οικογενειών», βλ. ενδεικτικά µόνο Σπανάκης 1940, 9˙Ασδραχάς 2009, ενώγια τον όρο privilegiati γενικότερα βλ. Λαµπρινός 2008, 12-16, όπου και βιβλιογραφία.Πρβλ. και την αναφορά του ρέκτορα Ρεθύµνου Ottavian Falier, A.S.V., Collegio, Re-lazioni, b. 87, Rettimo (1563-1628), αρ. 9 (23 ∆εκεµβρίου 1611), φ. [6]v, όπου αναφέ-ρει πως οι Σφακιανές οικογένειες (ανάµεσά τους και οι Παπαδόπουλοι του Ρεθύµνου)κατάγονται από τις 12 οικογένειες που οι βυζαντινοί αυτοκράτορες έστειλαν στο νησίαπό την Κωνσταντινούπολη, ερµηνεύοντας το αρχοντορωµαίοι ως nobeli Romani.

5 Είναι χαρακτηριστικό πως οι ίδιοι οι αρχηγοί των οικογενειών των Παπαδόπουλωνοµολογούν πως πολλοί αξιωµατούχοι, ακριβώς επειδή δεν ήταν εύκολη η πρόσβασηστους τόπους εκείνους, τους άφηναν να δρουν ανενόχλητοι, ισχυρισµός που από τιςαρχές χαρακτηρίζεται ως «αλλαζονικός» (arroganti parole), A.S.V., PTM, b. 764,επιστολή του γενικού προνοητή Nicolò Donado προς τη Βενετία: Χάνδακας, 10 Σε-πτεµβρίου 1597. Πολυάριθµες είναι οι αναφορές στις εκθέσεις των βενετών αξιω-µατούχων για τους πληθυσµούς των Σφακίων, την καταγωγή τους, το µίσος µεταξύτων γενών, την παραβατική τους δράση αλλά και την ανικανότητα των βενετών

ρηφάνεια, ανυπάκουοι, «σχεδόν επαναστάτες» (poco meno rebelli). Μά-λιστα, σύµφωνα µε τις αναφορές των βενετών αξιωµατούχων προς τη µη-τρόπολη, αυτοί δεν κατέβαλλαν τους φόρους ούτε ανταποκρίνονταν στιςαγγαρείες και στην υπηρεσία στις γαλέρες. Οι οικισµοί τους συνόρευανµε τα Σφακιά, από τους κατοίκους των οποίων, πάντα σύµφωνα µε τους βε-νετούς αξιωµατούχους, «δεν υστερούσαν σε µανία». Εξάλλου, είχαν κοινήκαταγωγή µε τα γένη των Σφακίων, όµως έτρεφαν παλαιό και αµοιβαίοµίσος για το γένος των Πάτερων. Πληθυσµοί από τη φύση τους απείθαρ-χοι, ενδεχοµένως και λόγω της καταγωγής τους από βυζαντινές οικογέ-νειες κατά τους ισχυρισµούς τους (σε πηγές της περιόδου οι Σφακιανοίαναφέρονται ως «αρχοντορωµαίοι»4), ενθαρρυµένοι από την απόστασηαπό τα κέντρα εξουσίας και από το δυσπρόσιτο των τόπων τους, παρά-γοντες που καθιστούσαν προβληµατική τη βενετική παρουσία εκεί, επιδί-δονταν σε παραβατική δραστηριότητα (κλοπές και κυρίως ζωοκλοπές,ανθρωποκτονίες και άλλα αδικήµατα), που, αρκετές φορές, δηµιουργούσεπροβλήµατα στην οµαλή λειτουργία της διοίκησης και εγκυµονούσε κιν-δύνους για τη σταθερότητα της βενετικής παρουσίας στην περιοχή5.

Aπό την αρχειακή έρευνα την οποία διεξήγαγα στο Κρατικό Αρχείο

ΤΑΣΕΙΣ ΑΠΕΙΘΑΡΧΙΑΣ ΣΤΟΝ ΝΟΜΟ ΣΤΗΝ ΕΠΑΡΧΙΑΑΓ. ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ (16ος - 17ος αι.) 575

αξιωµατούχων και την ανεπάρκεια του διοικητικού συστήµατος, ενδεικτικά ανα-φέρω µόνο την έκθεση του γενικού προνοητή Zuanne Mocenigo το 1589 (Σπανάκης1940, 8-12). Πρβλ. και αναφορά των Σφακιανών το 1593 προς τον ίδιο γενικό προ-νοητή, µε την οποία ζητούν τον διορισµό προνοητή µε υπέρτατες εξουσίες και δια-µονή στα Σφακιά ή στο Φραγκοκάστελλο. Ανάµεσά τους αναφέρονται και οιΠαπαδόπουλοι της επαρχίας του Αγίου Βασιλείου που ζητούν να υπάγονται στο εξήςστον προνοητή Σφακίων, όπως τα χωριά Μέσα Γωνιά και Πατσ(ι)ανός, για άµεσηκαι καλύτερη λειτουργία της δικαιοσύνης. Με δεύτερη επιστολή τους το 1594 οιΣφακιανοί ζητούν την αποστολή βενετού ευγενή αξιωµατούχου µε αυξηµένες εξου-σίες (Σπανάκης 1947, 435-444). Για την ιστορία, τον πληθυσµό, τους οικισµούς καιτην παραβατική δράση των Σφακιανών βλ. ενδεικτικά Παπαδοπετράκης 1888˙ Ξαν-θουδίδης 1939, 142-149˙ Σταυρινίδης 1955˙ Γιαννόπουλος 1978, 140-147˙ Παπαδία-Λάλα 1983, 31-55, 155-165. Για το µίσος µεταξύ των γενών, που συχνάεκδηλωνόταν µε τη µορφή βεντέτας, πρβλ. Τσακίρη 2007, 162-163. Βλ. επίσης πα-ραπάνω σηµείωση 2. Για τις αγγαρείες, δηλαδή τις στρατιωτικές και άλλες υποχρε-ώσεις του πληθυσµού, βλ. Ξηρουχάκης 1934, 67-70˙ Ξανθουδίδης 1939, 118-119.Για τους χρεώστες του δηµοσίου του διαµερίσµατος Ρεθύµνου, όσον αφορά τις προ-σωπικές αγγαρείες την περίοδο 1573-1582, σύµφωνα µε τον Πέτρο Καστροφύλακαβλ. Ξηρουχάκης 1934, 69. Για την αγγαρεία της γαλέρας βλ. ∆ετοράκης 1996b. Όσογια τη ληστεία πρβλ. τα αίτια -αρκετά κοινά µε την περίπτωσή µας- που ωθούν σεαυτή στην ορεινή κεντρική Ελλάδα του 19ου αιώνα. Εξάλλου, η ληστεία των νεό-τερων περιόδων είναι φυσική συνέχεια εκείνης προηγούµενων αιώνων (Κολιόπου-λος 2005, 217-223, 232-235, 290, 341-342˙ ∆αµιανάκος 2005, 53).

της Βενετίας διαπίστωσα έντονη παράνοµη δραστηριότητα στα προ-αναφερθέντα χωριά της επαρχίας του Αγίου Βασιλείου και των γειτονι-κών επαρχιών στα τέλη του 16ου αιώνα. Η αναστάτωση αυτή τις δύοτελευταίες δεκαετίες του αιώνα τροφοδοτούνταν από τη χαλάρωση τηςαστυνόµευσης στην περιοχή, οφειλόµενη στην κινητοποίηση των Βενε-τών µπροστά στο ενδεχόµενο επίθεσης του τουρκικού στόλου, αλλά καιστη δοκιµασία του νησιού εξαιτίας επιδηµιών και σιτοδειών. Την ίδιαπερίοδο οι Βενετοί λάµβαναν συνεχείς πληροφορίες για τις ετοιµασίεςτου τουρκικού στόλου και για επικείµενες λεηλασίες στο νησί, µε τιςφήµες για διεξαγωγή πολέµου µε την Τουρκία, η οποία απέβλεπε στηνκατάληψη της Κρήτης, να αυξάνονται κατά το διάστηµα 1591-1592. Απότην άλλη, το νησί ταλαιπωρούσαν οι επιδηµίες: τη δεκαετία του 1580 ταΧανιά δοκιµάστηκαν από την πανούκλα, ενώ ο Χάνδακας από χολέρακαι σιτοδεία. Τελικά, ο κίνδυνος για το νησί παρουσιάστηκε µε τη µορφήτης πανώλης, που ταλαιπώρησε την Κρήτη κατά την περίοδο 1592-1595,αν και έως τα τέλη του αιώνα εµφανίζονταν ακόµη κρούσµατα στον Χάν-δακα. Το τέλος της πανώλης συνέπεσε µε την έναρξη του πολέµου Γερ-µανίας και Τούρκων, ενώ, στη συνέχεια, σεισµός και σιτοδεία αντίστοιχα


6 Για τους σεισµούς που πλήττουν το νησί την περίοδο αυτή, βλ. Πλατάκης 1950. Κο-µίνης 1968. Για την πανώλη της περιόδου 1592-1595, βλ. Σπανάκης 1953, 64-114˙Μαρµαρέλη-∆ρακάκη 1995˙ ∆ετοράκης 1996a, 23-26˙ Παπαδία-Λάλα 1996, σεπολλά σηµεία.

έπληξαν εκ νέου το διοικητικό κέντρο του νησιού (Ζουδιανός 1960, 258-268). Στο πλαίσιο της ανάγκης αντιµετώπισης των κρίσεων και της επι-φυλακής για τον τουρκικό κίνδυνο είναι κατανοητό πως η αστυνόµευσηκαι η απονοµή δικαιοσύνης, κυρίως στην ύπαιθρο, χαλαρώνουν, µε απο-τέλεσµα να σηµειώνεται κακοδιοίκηση από τους τοπικούς αξιωµατού-χους και εκµετάλλευση από τους φεουδάρχες, να ενισχύονται οι τοπικοίανταγωνισµοί και να αυξάνονται τα κρούσµατα παραβατικότητας. Μο-λονότι η πανώλη δεν έπληξε το Ρέθυµνο, η ακόλουθη αναστάτωση καιη µείωση των ενετικών φρουρών εξαιτίας της επιδηµίας αλλά και εξαι-τίας της τοποθέτησής τους στις οχυρές τοποθεσίες για τον τουρκικό κίν-δυνο πιθανότατα είχαν ως συνέπεια την πληµµελή αστυνόµευση τουδιαµερίσµατος µε επακόλουθη αύξηση της εγκληµατικότητας6. ∆εν πα-ραβλέπει, εξάλλου, κανείς πως τόσο οι αντιπαραθέσεις µεταξύ της εκ-κλησιαστικής και της πολιτικής ηγεσίας του Ρεθύµνου κατά τη δεκαετίατου 1580 (Λαµπρινός 1995) όσο και οι κοινωνικοπολιτικές αντιθέσειςκαι τα γεγονότα που διαδραµατίστηκαν στην πόλη το 1593 και οδήγησανστην υπονόµευση του ρέκτορα Luca Falier (Γιαλαµά 1991) συνέβαλανστη γενικότερη αποδιοργάνωση και αταξία στο διαµέρισµα.

Πράγµατι, οι πηγές, τόσο στα τέλη του 16ου όσο και στις αρχές του 17ουαιώνα, είναι ιδιαίτερα αποκαλυπτικές: οι φάρες Ρεθύµνου δρούσαν σταχωριά απροκάλυπτα, ακόµα και κατά τη διάρκεια της ηµέρας, έκλεβαν ταζώα και σκότωναν τους ιδιοκτήτες που θα τολµούσαν να τους αντισταθούνκαι να υπερασπίσουν την περιουσία τους, παραβίαζαν τις εισόδους των σπι-τιών και οικειοποιούνταν την περιουσία των φτωχών χωρικών, ασελγούσανστις γυναίκες και κόρες τους, προέβαιναν σε εµπρησµούς και απαγωγές.∆ιέπρατταν κάθε αδίκηµα µε απίστευτη βαρβαρότητα και σκληρότητα, µεαποτέλεσµα την ερήµωση της τοποθεσίας, κυρίως µετοχίων και µύλων, µεζηµία για την περιοχή και τη Βενετία. Επιπρoσθέτως, αποτελούσαν κακόπρότυπο, καθώς πολλοί, που είχαν οποιαδήποτε µορφή εξάρτησης από τιςΣφακιανές οικογένειες, συγχωριανοί τους και κάτοικοι γειτονικών χωριών,ακολουθώντας το παράδειγµά τους, έπρατταν ανάλογα ή συσπειρώνονταν


7 A.S.V., PTM, b. 749, συµφωνία του γενικού προνοητή Alvise Grimani µε τους Παπαδό-πουλους του διαµερίσµατος Ρεθύµνου: Άγιος Κωνσταντίνος, 10 Φεβρουαρίου 1583 β.έ.,βλ. έγγρ. αρ. 1 και b. 764, επιστολή του γενικού προνοητή Nicolò Donado προς τη Βενε-τία: Χάνδακας, 10 Σεπτεµβρίου 1597. Η αναφορά του προνοητή Donado κάνει λόγο για«ατελείωτο» (infinito) αριθµό µηνύσεων, προερχόµενες κυρίως από χωρικούς. Βλ. επίσηςό.π., b. 774, επιστολή του γενικού προνοητή Gieronimo Capello προς τη Βενετία: Χανιά,12 Μαΐου 1609, µε συνηµµένη επιστολή των Proveditori ad Utilia του Ρεθύµνου στον ίδιο,χ.χ., βλ. έγγρ. αρ. 4. Για τη δράση των Παπαδόπουλων και τις καταδικαστικές αποφάσειςεναντίον τους βλ. Processo 1610 και κυρίως τη χαρακτηριστική περιγραφή της επίθεσηςστον∆ηµήτρηΛίτινο από γειτονικό χωριό από µέλη της φάρας, επίθεση στην οποία συµ-µετείχαν και άλλοι από γειτονικά χωριά, ό.π., φφ. 11r-12v (καταδικαστική απόφαση: Ρέ-θυµνο, 21 Ιουνίου 1595, βλ. έγγρ. αρ. 2). Πρβλ. και την αναφορά του ρέκτορα ΡεθύµνουOttavian Falier,A.S.V., Collegio, Relazioni, b. 87, Rettimo (1563-1628), αρ. 9 (23∆εκεµ-βρίου 1611), φφ. [5]r, [6]v-[7]r. Για την παραβατική δραστηριότητα γενικότερα των Σφα-κιανών στα τέλη του 16ου αιώνα βλ. και Σπανάκης 1940, 9-10˙ ο ίδιος 1947, 431-444.

8 A.S.V., PTM, b. 764, επιστολή του γενικού προνοητή Nicolò Donado προς τη Βε-νετία: Χάνδακας, 10 Σεπτεµβρίου 1597 και b. 774, επιστολή του γενικού προνοητήGieronimo Capello προς τη Βενετία: Χανιά, 12 Μαΐου 1609, µε συνηµµένη επιστολήτων Proveditori ad Utilia του Ρεθύµνου στον ίδιο, χ.χ., βλ. έγγρ. αρ. 4. Για τουςProvveditori ad Utilia του Ρεθύµνου βλ. Παπαδία-Λάλα 2004, 97-98, 102, 106.

9 A.S.V., PTM, b. 749, συµφωνία του γενικού προνοητή Alvise Grimani µε τους Παπα-

µαζί τους.Από την άλλη, τα θύµατα δεν προέβαιναν σε καταγγελίες από τονφόβο της αντεκδίκησης εκ µέρους των ορεσίβιων οικογενειών, µε αποτέ-λεσµα οι ένοχοι να µένουν ατιµώρητοι και ελεύθεροι7. Η ανεξέλεγκτηδράση τους σύντοµα θα προκαλέσει την αντίδραση της τοπικής κοινωνίας:οι πρόεδροι των τοπικών συµβουλίων των ευγενών και φεουδαρχών Ρεθύ-µνου (Proveditori ad Utilia), µεταφέροντας και τα παράπονα των χωρικών,θα απευθύνουν κατά διαστήµατα έκκληση στις βενετικές αρχές ζητώνταςβοήθεια8.

Οι εκπρόσωποι της βενετικής εξουσίας στο νησί προβληµατίζονται ιδι-αίτερα σχετικά µε τη στάση που οφείλουν να ακολουθήσουν˙ οι προσπά-θειες των βενετικών αρχών στη δύση του 16ου αιώνα εστιάζουνπερισσότερο στη διπλωµατική οδό και στη συνεννόηση µε τους αρχηγούςτων οικογενειών, υιοθετώντας µάλλον την πολιτική συµβιβασµού του γε-νικού προνοητή και ανακριτή Κρήτης Giacomo Foscarini (1574-1578)παρά τα µέτρα καταστολής προηγούµενων περιόδων, όπως ήταν η δίωξηαπό τον γενικό προνοητή Κρήτης Marin de Cavalli το 1571 στο πλαίσιοτης εξέγερσης των χωρικών του Ρεθύµνου9. Μία σηµαντική προσπάθειαήταν αυτή του γενικού προνοητή Κρήτης Alvise Grimani το 1584, όταν


δόπουλους του διαµερίσµατος Ρεθύµνου: Άγιος Κωνσταντίνος, 10 Φεβρουαρίου 1583β.έ., βλ. έγγρ. αρ. 1. Ο γενικός προνοητής Zuanne Mocenigo στην έκθεσή του, το 1589,τονίζει την επιτακτική ανάγκη να υπάρξει διοικητής στην περιοχή των Σφακίων, ο οποίοςθα εµπνέει σεβασµό, ενώ θεωρεί τα επιβαλλόµενα αυστηρά µέτρα του παρελθόντος ανα-ποτελεσµατικά (Σπανάκης 1940, 10-12). Για την αντιµετώπιση των Σφακιανών οικογε-νειών από τους βενετούς αξιωµατούχους κατά τους 16ο και 17ο αιώνες, ανάµεσα στιςοποίες και οι Παπαδόπουλοι του διαµερίσµατος Ρεθύµνου, βλ. Ξανθουδίδης 1939, 142-149˙ Γιαννόπουλος 1978, 140-147˙ Παπαδία-Λάλα 1983, 31-55, 155-165. Ιδιαίτερα γιατην αντιµετώπισή τους από Cavalli και Foscarini, βλ. Ζουδιανός 1960, 239-248, 254-257˙ Γιαννόπουλος 1978, 131-139. Για την προτίµηση των βενετών αξιωµατούχων στηνπολιτική Foscarini, βλ. Ζουδιανός 1960, 260. Για τις συµφωνίες του Foscarini και τωνΣφακιανών οικογενειών Πάτερων και Παπαδόπουλων, βλ. Biblioteca del Museo CivicoCorrer di Venezia (στο εξής B.M.C.C.), Collegio, Relazioni, Candia, τ. ΙΙ, Misc. CorrerLXXXII 2704-2712, Ordini Candia 2708, φφ. 321r-322v (1575)˙ B.M.C.C., ArchivioMorosini-Grimani, ms. 380, φφ. 128v, 133r-135r (22 Σεπτεµβρίου 1575).

κάλεσε τους αρχηγούς των γενών από τα παραπάνω χωριά στονΆγιο Κων-σταντίνο (πιθανότατα πρόκειται για το οµώνυµο χωριό της επαρχίας Ρε-θύµνου), όπου και θα υπέγραφαν συνθήκη µε τις βενετικές αρχές. Οιαρχηγοί ζήτησαν συγχώρεση για τα προηγούµενα αδικήµατά τους και εγ-γυήθηκαν πως θα σταµατήσουν οι κλοπές και οι συγκρούσεις στο διαµέ-ρισµα του Ρεθύµνου τόσο µε τους υπόλοιπους κατοίκους όσο και µεταξύτους, µε αυστηρές ποινές για τους παραβάτες. Έχοντας ως υποχρέωση ναπαρουσιάζονται κάθε έξι µήνες στις αρχές του Ρεθύµνου (Reggimento),ως εγγυητές των µελών του γένους τους, υποσχέθηκαν ως πιστοί υπήκοοινα µην προβάλουν αντίσταση στους αξιωµατούχους, αλλά να τους διευ-κολύνουν, κάθε φορά που αυτοί θα µετέβαιναν στην περιοχή τους µεσκοπό την εκτέλεση συγκεκριµένου έργου ή για να καταδιώξουν κάποιοναπό τη φάρα τους. Επιπλέον, αναλάµβαναν την υποχρέωση να παραδί-δουν οι ίδιοι στις αρχές εκείνον που θα διέπραττε κάποιο αδίκηµα, συν-δράµοντας, µε τον τρόπο αυτόν στην απόδοση της δικαιοσύνης, µολονότιµία τέτοια συµφωνία για παράδοση των διωκόµενων µελών της φάρας αν-τέβαινε στους κανόνες αλληλεγγύης των Σφακιανών πληθυσµών, όπωςαυτοί περιγράφονται και από τους ίδιους τους βενετούς αξιωµατούχους(βλ. ενδεικτικά την έκθεση του γενικού προνοητή Κρήτης Zuanne Moce-nigo το 1589, Σπανάκης 1940, 9-10), κάτι για το οποίο θα γίνει εκτενήςλόγος παρακάτω. Σε περίπτωση αποµάκρυνσής τους από τον τόπο διαµο-νής τους όφειλαν να συντάξουν πιστοποιητικό στον ιερέα του χωριού τους,στο οποίο θα ανέφεραν τον λόγο µετακίνησής τους και το οποίο θα έφε-


ραν µαζί τους, διαφορετικά υπόλογοι θα ήταν οι αρχηγοί τους µε τηναπειλή της επέµβασης του ιταλικού στρατού. Υποσχέθηκαν, τέλος, να αν-ταποκρίνονται στις αγγαρείες τους και να καταβάλουν τους φόρους τους,έτσι όπως είχαν οριστεί επί Foscarini, στους εισπράκτορες των φόρων «επίτου αλατιού» και «επί των σφαγείων» (Datiari del Sale και della Becaria).Ως αντάλλαγµα οι αρχές ανέστειλαν τις καταδίκες για συγκεκριµένο διά-στηµα µε προϋπόθεση την τήρηση των συµφωνηµένων10.

Ωστόσο, τα προβλήµατα συνεχίστηκαν, όπως δείχνουν οι αλλεπάλλη-λες καταδικαστικές αποφάσεις εις βάρος µελών της οικογένειας Παπα-δόπουλων κατά την περίοδο 1590-1610. Ιδιαίτερη δραστηριότηταπαρουσιάζεται στην περιοχή του χωριού Ροδάκινο, καθώς µέλη των Πα-παδόπουλων, κάτοικοι του χωριού, επιδίδονται το διάστηµα αυτό σε έν-τονη παραβατική δράση. Οι Βενετοί επικεντρώνονται κυρίως σε δύοφυσιογνωµίες: τον Θεοδόσιο (ή Cacanigo: Κακανίγος) Παπαδόπουλο καιτον Μανόλη (ή Ruba: Ρουµπάς [;]) Παπαδόπουλο. Παρά τις µηνύσεις καιτις καταδικαστικές αποφάσεις εναντίον τους, οι ίδιοι περιφρονούσαν τιςαρχές και εξακολουθούσαν να εµφανίζονται στο χωριό Ροδάκινο, απόόπου είχαν καταδικαστεί ερήµην τους σε εξορία και επικηρυχθεί, να δια-µένουν στις οικίες τους και να συγχρωτίζονται δηµόσια αδιαφορώνταςγια τους νόµους, τη δικαιοσύνη και τους υπηκόους11. Είναι χαρακτηρι-στική η στάση του Κακανίγου. περιφρονούσε τις αρχές, λέγοντας πως δεν


10 A.S.V., PTM, b. 749, συµφωνία του γενικού προνοητή Alvise Grimani µε τους Παπα-δόπουλους του διαµερίσµατος Ρεθύµνου: Άγιος Κωνσταντίνος, 10 Φεβρουαρίου 1583β.έ., βλ. έγγρ. αρ. 1. Πιθανότατα πρόκειται για το χωριόΆγ. Κωνσταντίνος της επαρχίαςΡεθύµνου, φέουδο της βενετικής οικογένειας Barozzi (Σπανάκης 2006³, τ.Α΄, 71˙ Faure1981, 229), καθώς τη συµφωνία υπογράφουν και µέλη της. Για τον φόρο «επί των σφα-γείων» στην Κρήτη και τη σύγχυσή του µε άλλους φόρους της περιόδου εξαιτίας τηςπολυσήµαντης χρήσης του όρου βλ. Παπαδία-Λάλα 1992, 25-51. Για την ιταλική φρουράστο νησί (militia) στα τέλη του 16ου αιώνα βλ. Ξηρουχάκης 1934, 55-57, 65-67.

11 Processo 1610, φφ. 3v (καταδικαστική απόφαση: Χάνδακας, 12 Ιουνίου 1605), 11r-12v (καταδικαστική απόφαση: Ρέθυµνο, 21 Ιουνίου 1595, βλ. έγγρ. αρ. 2), 13r-14r(καταδικαστική απόφαση: Ρέθυµνο, 7 Μαρτίου 1610). Πρβλ. A.S.V., Capi Consigliode Dieci, Lettere di Rettori e di altre Cariche, b. 286, επιστολή του γενικού προνοητήGieronimo Capello προς τη Βενετία: Χάνδακας, 8 Ιουνίου 1610. Πρβλ. και την ανα-φορά του ρέκτορα Ρεθύµνου Ottavian Falier, A.S.V., Collegio, Relazioni, b. 87, Ret-timo (1563-1628), αρ. 9 (23∆εκεµβρίου 1611), φ. [5]r, όπου οι κάτοικοι τουΡοδάκινου παρουσιάζονται όλοι ως φυγόδικοι και εξόριστοι µε αρχηγό τον Ca-canigo.Το παρωνύµιο Cacanigo (απόδοση στα ελληνικά: Κακανίγος) ίσως σχετίζεταιµε το ρήµα του γλωσσικού ιδιώµατος της ∆. Κρήτης κακανίζω=γελώ δυνατά, από το

ουσιαστικό κάκανο, λέξη που σχηµατίστηκε κατά ηχοποιία από τον ήχο του γέλιου.Πρβλ. και το συνώνυµο ρ. χαχαρίζω=καγχάζω, γελώ και το µεσαιωνικό χαχανίζω(Πάγκαλος 1964, τ. 4/1, 322˙ Ξανθινάκης 2001², 204, 562). Το όνοµα ΚακανίγοςΠαπαδόπουλος απαντά και σε συµβολαιογραφική πράξη του 1643 του ρεθυµνιώτηνοταρίου Αντρέα Καλλέργη, στην οποία οι συµβαλλόµενοι είναι κάτοικοι χωριών τηςεπαρχίας του Αγίου Βασιλείου. Πρόκειται για ανάκληση µήνυσης εναντίον µελώντης οικογένειας Παπαδόπουλων για ζωοκλοπή (Γρυντάκης 1994, 237, αρ. πρ. 325:χωριό Αγία Μαρίνα, 8 Οκτωβρίου 1643). Το Κακανίγος απαντά ευρέως ως επίθετοστην περιοχή του Αγίου Βασιλείου τον 19ο αιώνα (Φασατάκης 1994).

12 A.S.V., PTM, b. 775, επιστολή του γενικού προνοητή Gieronimo Capello προς τη Βενε-τία: Χάνδακας, 20 Αυγούστου 1610, βλ. έγγρ. αρ. 5. Πρβλ. και την αναφορά του ρέ-κτορα Ρεθύµνου Ottavian Falier,A.S.V., Collegio, Relazioni, b. 87, Rettimo (1563-1628),αρ. 9 (23∆εκεµβρίου 1611), φ. [5]r, όπου αναφέρεται πως ο Cacanigo άλλοτε συµπερι-φερόταν χλευαστικά και άλλοτε ήθελε να κάνει ειρήνη µε τις αρχές. Η περιφρόνησηπρος τους εκπροσώπους της εξουσίας είναι συνήθης στο πλαίσιο της ληστρικής δρα-στηριότητας και της παραµονής στην παρανοµία (Κολιόπουλος 2005, 331-332).

13 Processo 1610, φφ. 2v-6r (καταδικαστική απόφαση: Χάνδακας, 12 Ιουνίου 1605). Οιπαρεκτροπές των ληστών στην ωµή βία αποδίδονται συνήθως είτε σε στοιχεία του χα-ρακτήρα τους είτε σε εκδικητική µανία εναντίον της οργανωµένης κοινωνίας (Κολιό-

ήταν δυνατό να συλληφθεί, χλεύαζε τους Βενετούς αποκαλώντας τους«γελασµένη Αφεντιά», καυχιόταν πως κανείς δεν µπορούσε να τον εξα-ναγκάσει σε ειρήνη, καθώς, σύµφωνα µε τον ίδιο, «εκεί που πετούν οιπέρδικες δεν πατούν τα λιοντάρια»12. Μαζί µε άλλα µέλη οικογενειών τηςφάρας και συντοπίτες τους αλλά και κατοίκους γειτονικών χωριών, όπωςήταν ο Μιχάλης Καλλέργης από το χωριό Ασώµατος, επιτέθηκαν µελύσσα στον επικεφαλής των πολιτοφυλακών του Αγίου Βασιλείου (De-putato alla disciplina delle cernide di Santo Basegio), ∆ράκο Mocenigo,που µε ικανό αριθµό στρατιωτών και αρχηγούς των «προνοµιούχων»(capi di prevelegiati) (δηλαδή όσους απολάµβαναν διάφορα προνόµιααπό τη Βενετία, όπως απαλλαγή από προσωπικές αγγαρείες και υπηρεσίαστις γαλέρες, και αξιοποιούνταν ως επίλεκτη στρατιωτική δύναµη στονησί) µετέβη το 1605 στο Ροδάκινο για να συλλάβει τους εξορίστους. Ηεπίθεση έγινε µε ιδιαίτερη βία και ποικιλία όπλων (σπαθιά, τόξα, πυρο-βόλα όπλα: αρκοβούζια) µε θύµατα τον ίδιο τον Mocenigo και έναν απότους αρχηγούς των «προνοµιούχων», τον καπιτάνο Μαρκουλάκη Filimo.Θέλοντας να κάνουν επίδειξη δυνάµεων στις αρχές, οι δράστες θα κατα-διώξουν µε µανία το απόσπασµα «σαν αγρίµια, προκαλώντας θόρυβο καιουρλιάζοντας σαν λυσσασµένα σκυλιά», ενώ θα κακοποιήσουν, σκυλεύ-σουν και διαποµπεύσουν τα πτώµατα των θυµάτων τους13.


πουλος 2005, 314-315). O καπιτάνος Μάρκος Filimo αναφέρεται στην απογραφή τουΠέτρου Καστροφύλακα το 1583 ως ένας από τους καπιτάνους της ελληνικής στρατιάςτης επαρχίας Αγίου Βασιλείου (Ξηρουχάκης 1934, 64-65). Για την ελληνική στρατιάτου διαµερίσµατος Ρεθύµνου την ίδια περίοδο βλ. ό.π., 63-65 και ειδικότερα για τηνεπαρχία Αγίου Βασιλείου ό.π., 64-65. Για τους privilegiati βλ. Ξηρουχάκης 1934, 30-31, 55-56 σηµείωση 2, όπου και αναφορά στα επίλεκτα σώµατα φρουρών (cernide,privilegiati) τα οποία στελέχωνε ο ντόπιος πληθυσµός˙ Ξανθουδίδης 1939, 130-131˙Λαµπρινός 2008, ιδιαίτερα 18-20. Το χωριό Aσώµατος πιθανότατα ταυτίζεται µε τοοµώνυµο χωριό της επαρχίας Αγ. Βασιλείου (Σπανάκης 2006³, τ. Α΄, 161-162˙ Faure1981, 235). Ο Μιχάλης Καλλέργης από το χωριό Ασώµατος µάλλον δεν ταυτίζεται µετο γνωστό µέλος της οικογένειας που κατείχε τη βενετική ευγένεια και διετέλεσε µε επι-τυχία προνοητής των Σφακίων στα τέλη του 16ου αιώνα, παρέχοντας πιστή υπηρεσίαστη Βενετία. τον δεύτερο ο A. Vincent ταυτίζει µε το ίδιο πρόσωπο που επέλεξε µαζίµε άλλους ο Capello το 1608 ως διαµεσολαβητές των αρχών και του πληθυσµού τωνΣφακίων (Ξανθουδίδης 1939, 148˙ Vincent 2001, 217-218, 228-229). Αναφέρω χαρα-κτηριστικά την αναφορά στις υπηρεσίες του magnifico miser Michiel Calergi, µε τησυνδροµή του οποίου οι Σφακιανοί παρέµεναν ήσυχοι, A.S.V, PTM, b. 762, επιστολήτου γενικού προνοητή Nicolò Donado προς τη Βενετία: Χάνδακας, 6 Οκτωβρίου 1595.

Η Βενετία θα αναλάβει αποτελεσµατική δράση εναντίον τους κατά τη θη-τεία του γενικού προνοητή Κρήτης Gieronimo Capello (1608-1610). Αυτόςπροτίµησε να επαναφέρει τους ατίθασους πληθυσµούς του διαµερίσµατοςΡεθύµνου στην υπηρεσία της Βενετίας, µεταχειριζόµενος περισσότερο τησυγχώρεση και την επιείκεια παρά την αυστηρότητα πνίγοντας στο αίµα τηνπεριοχή (βλ. αντίστοιχα την πρόθεση του Capello στην αντιµετώπιση τωνΣφακιανών, παρά τις αρχικές του σκέψεις για ανάγκη βίαιης αντιµετώπισήςτους, Vincent 2001, 228-232). Σκοπός του ήταν να κάµψει το φρόνηµα τωνφατριών, ώστε και άλλοι παρανοµούντες να οδηγηθούν στις αρχές. Ωστόσο,και οι ίδιοι οι πληθυσµοί αναζητούσαν τον συµβιβασµό˙ κατά καιρούς καπι-τάνοι από τα χωριά παρουσιάζονταν στις αρχές, «µε ταπεινοφροσύνη καιφόβο» (con humiltà e timor), ζητώντας συγγνώµη και χάρη, όπως συνέβηστο χωριό Γωνιά τον Ιούλιο του 1609. Στους Παπαδόπουλους της Γωνιάςδόθηκε άδεια ελεύθερης κυκλοφορίας (δηλαδή σύντοµη περίοδος χάριτος:Ferro 1843², 239-240 και 1847², 644-645), ώστε να παρουσιαστούν ενώπιοντων αρχών και να κάνουν την απολογία τους, ενώ υπεύθυνοι για τη συγκέν-τρωση των µηνύσεων και την αποκατάσταση των κλοπιµαίων -όπου ήτανδυνατό- τέθηκαν τρεις ευγενείς της πόλης του Ρεθύµνου, µε σκοπό να ικα-νοποιηθεί, έστω και µερικώς, ο φτωχός πληθυσµός. Μάλιστα, ορισµένοι απότους αρχηγούς των οικογενειών δεσµεύτηκαν (αφήνοντας πίσω ως εγγύησηοµήρους γιους ή αδελφούς) να οδηγήσουν στις αρχές ο καθένας τους απότέσσερις, έξι, οκτώ ή και περισσότερους εξόριστους Παπαδόπουλους, ώστε


14 A.S.V., PTM, b. 774, επιστολή του γενικού προνοητή Gieronimo Capello προς τη Βενε-τία: Ρέθυµνο, 7 Ιουλίου 1609. Πρβλ. και ό.π., επιστολές του γενικού προνοητή GieronimoCapello προς τη Βενετία: Χάνδακας, 12 Μαρτίου 1609 και 16Αυγούστου 1609. Για τηνπαράνοµη δραστηριότητα του πληθυσµού του χωριού Γωνιά και την καταστροφή τουαπό τις αρχές βλ. και την αναφορά του ρέκτορα Ρεθύµνου Ottavian Falier A.S.V., Col-legio, Relazioni, b. 87, Rettimo (1563-1628), αρ. 9 (23∆εκεµβρίου 1611), φ. [5]r-v.Ανά-λογη τακτική οµηρείας των συζύγων και των παιδιών των Σφακιανών, ανάµεσά τους καιτου Κακανίγου, θα ακολουθηθεί και στην προσπάθεια εξόντωσης των εξορίστων τουΡοδάκινου, στο ίδιο, φ. [6]r-v. Για την άδεια ελεύθερης κυκλοφορίας (salvocondotto), ωςπρακτικής ενταγµένης στο ποινικό σύστηµα της Κρήτης τον 16ο αιώνα, βλ. αναλυτικάΤσακίρη 2008, 218-220 (κείµενο µε διορθώσεις και βελτιώσεις). Γενικότερα για το sal-vocondotto κατά τους 12ο-15ο αιώνες βλ. Μαλτέζου 1994a, 177-178.

15 A.S.V., PTM, b. 774, συµφωνία του ρέκτορα Ρεθύµνου Ottavian Falier µε τους Πα-παδόπουλους του διαµερίσµατος: Ρέθυµνο, 24 και 27 Ιουλίου 1609.

16 A.S.V., PTM, b. 774, επιστολή του γενικού προνοητή Gieronimo Capello προς τη Βενε-τία: Χάνδακας, 16Aυγούστου 1609. Για την ανάθεση των υποθέσεων σε συγκεκριµέναδικαστήρια (giudizi delegati), κεντρικά ή περιφερειακά, µέσω της πρακτικής της «εξου-σιοδότησης» (delegazione) όσον αφορά τη διαχείριση των υποθέσεων, υπό την επίβλεψητων ανώτατων οργάνων του βενετικού κράτους, βλ. Povolo 1980 και ειδικότερα 237-256.

να αποδείξουν έµπρακτα τη µεταστροφή και υπακοή τους14.Σύντοµα, τον ίδιο µήνα, το παράδειγµα της Γωνιάς θα ακολουθούσαν

οι καπιτάνοι από τα υπόλοιπα χωριά: τα Σελλιά, τον Αργουλέ, τη Σκα-λωτή, το Ροδάκινο και τον Φοινικιά. Οι αρχηγοί των οικογενειών τωνΠαπαδόπουλων παρουσιάστηκαν στον ρέκτορα Ρεθύµνου Ottavian Fa-lier, όπου και απολογήθηκαν για τις καταγγελίες σχετικά µε όσα είχανκλαπεί από τους χωρικούς -ζώα και άλλα- και εγγυήθηκαν για την από-δοση των φόρων των χωριών τους προς τους εισπράκτορες του φόρου«επί των σφαγείων» (Datiari di Beccaria). Σε αυτούς δόθηκε προθεσµίατριών µηνών να φροντίσουν για όσα υποσχέθηκαν, απαραίτητη προ-ϋπόθεση για την εξασφάλιση των προνοµίων τους15. Είναι χαρακτηρι-στικό πως, σύµφωνα µε αναφορά του ίδιου του Capello, τον Αύγουστοτου 1609 όλοι οι αρχηγοί των γενών και των χωριών των Παπαδόπουλωνέχουν παρουσιαστεί στο Ρέθυµνο υπακούοντας στις διαταγές του προ-νοητή. Εκεί απολογήθηκαν για όλες τις µηνύσεις εναντίον τους, οι οποίεςείχαν κατατεθεί στους εξουσιοδοτηµένους δικαστές (giudici delegati),και εγγυήθηκαν για τα χωριά τους και όσους συνδέονταν µε αυτούς16.

Τον Capello απασχόλησαν, εκτός από τον κλάδο των Παπαδόπουλωνπου κατοικούσε στο Ρέθυµνο, ο κλάδος της οικογένειας που κατοικούσεστο διαµέρισµα των Χανίων, καθώς και οι Πάτεροι, αλλά και οι πιο δυνα-τές από τις υπόλοιπες φάρες, µε τους καπιτάνους των οποίων θα συνδιαλ-


17 A.S.V., PTM, b. 774, επιστολή του γενικού προνοητή Gieronimo Capello προς τηΒενετία: Χανιά, 19 Νοεµβρίου 1609. Για τους Provveditori di Comun του Ρεθύµνουβλ. Παπαδία 2004, 112, 120, όπου και συγκεντρωµένη βιβλιογραφία. Για την τα-κτική του Capello έναντι των Σφακιανών οικογενειών στα Χανιά βλ. Ξανθουδίδης1939, 147-149˙ Ζουδιανός 1960, 270-271˙ Vincent 2001, 228-234.

18 Processo 1610, φφ. 6r-v, 7r, 8r, 9r, 10r (καταδικαστική απόφαση: Χάνδακας, 12 Ιου-

λαγεί. Τα άρθρα µε τις διατάξεις του γενικού προνοητή και τις υποχρεώ-σεις των καπιτάνων θα καταγράφονταν στο εξής σε βιβλίο µαζί µε τις σχε-τικές διατάξεις του Foscarini για τις υποχρεώσεις Πάτερων καιΠαπαδόπουλων, ενώ µελλοντικά σε αυτό θα προστίθεντο ανάλογες δια-τάξεις των διαδόχων βενετών αξιωµατούχων. Κυρίως, όµως, θα αποτε-λούσε υποχρέωση των τριών αξιωµατούχων, βενετών και κρητικώνευγενών, προνοητών της κοινότητας Ρεθύµνου (Proveditori della Comu-nità), επιφορτισµένων µε υποθέσεις της περιοχής (ανάµεσά τους και υπο-θέσεις ποινικού περιεχοµένου), να υπενθυµίζουν το έργο στουςαξιωµατούχους και να φροντίζουν για την αποκατάσταση των πληθυσµών,τόσο των ενδιαφερόµενων όσο, και κυρίως, των χωρικών και των αδύνα-µων οµάδων17. Η πολιτική αυτή εκ µέρους της Βενετίας δεν είναι πρωτό-γνωρη˙ µέσα από συµφωνίες µε τους ατίθασους ορεινούς πληθυσµούς τουνησιού οι βενετοί αξιωµατούχοι οδηγήθηκαν, αρκετές φορές, στην εκτό-νωση της έντασης -οφειλόµενη σε διαφορετικούς λόγους κατά περίσταση-ικανοποιώντας, παράλληλα, το αίτηµα των εντοπίων για ασφαλή διαβίωση.Στο πλαίσιο αυτό παραχωρούσαν σχετική αυτονοµία στους πληθυσµούς,απαιτώντας, ωστόσο, εγγυήσεις για την ασφάλεια της περιοχής και τηνοµαλή συνέχεια της οικονοµικής δραστηριότητας. Με τον τρόπο αυτόνεξασφάλιζαν τη θητεία των προνοµιούχων αρχηγών των οικογενειών στιςπολιτοφυλακές και τη στρατιωτική συνδροµή τους σε επερχόµενο πόλεµο(Ζουδιανός 1960, 254-257, 260, 267-271˙ Παπαδία 1983, 31-55, 155-165).

Στο έργο ελέγχου και καταστολής της παραβατικής δράσης και ανυπο-ταξίας των πληθυσµών της επαρχίας τουΑγίου Βασιλείου οι αρχές θα έβρι-σκαν αρωγούς σε έναν πολύπλοκο µηχανισµό. αρχικά, στις συνήθειςπρακτικές του ποινικού συστήµατος της Βενετίας: τη συνδροµή καταγγε-λιοδοτών (Ferro 1843², 26-31˙ Preto 2003) αλλά και την ενεργή βοήθειααπό εκείνους που θα συλλάµβαναν ή θα σκότωναν τους επικηρυγµένους. Σεαυτούς η µητρόπολη υποσχόταν σηµαντικές αµοιβές και άλλα προνόµια,όπως τη δυνατότητα απελευθέρωσης άλλου εξορίστου (Ferro 1843², 235-239˙ Basaglia 1979-1980, 1-16˙ Povolo 1980, 225-232˙ Basaglia 1985)18.


νίου 1605), 12r (καταδικαστική απόφαση: Ρέθυµνο, 21 Ιουνίου 1595, βλ. έγγρ. αρ.2), 15r-v, 16r-v, 18r-v (καταδικαστική απόφαση: Ρέθυµνο, 7 Μαρτίου 1610). Οι αρχέςαναζητούσαν τη συνδροµή καταγγελιοδοτών και για εκείνους που παρείχαν βοήθειαστους καταζητούµενους, ό.π., φφ. 10v (καταδικαστική απόφαση: Χάνδακας, 12 Ιου-νίου 1605), 16r (καταδικαστική απόφαση: Ρέθυµνο, 7 Μαρτίου 1610), ενώ θέσπιζανποινές για όσους δεν προέβαιναν στην καταγγελία αυτών, ό.π., φ. 7r (καταδικαστικήαπόφαση: Χάνδακας, 12 Ιουνίου 1605). Βλ. και A.S.V., PTM, b. 749, συµφωνία τουγενικού προνοητή Alvise Grimani µε τους Παπαδόπουλους του διαµερίσµατος Ρε-θύµνου: Άγιος Κωνσταντίνος, 10 Φεβρουαρίου 1583 β.έ., βλ. έγγρ. αρ. 1. Αναλυτικάγια την καταγγελία στην Κρήτη τον 16ο αιώνα βλ. Τσακίρη 2008, 93-111. Αντίστοιχαγια τη δυνατότητα απελευθέρωσης εξορίστου και την απόδοση αµοιβών σε εκείνονπου θα συνεργαζόταν µε τις αρχές για την καταγγελία, τη σύλληψη ή τη θανάτωσητων επικηρυγµένων βλ. ό.π. και ό.π., 190-201, 204-209. Για την πρακτική της κα-ταγγελίας στο νησί την ύστερη µεσαιωνική περίοδο βλ. Μαλτέζου 1994b.

19 Processo 1610, φφ. 15r, 17r, 18r (καταδικαστική απόφαση: Ρέθυµνο, 7 Μαρτίου 1610).Πρβλ. και την αναφορά του ρέκτορα Ρεθύµνου Ottavian Falier, A.S.V., Collegio, Re-lazioni, b. 87, Rettimo (1563-1628), αρ. 9 (23∆εκεµβρίου 1611), φ. [6]v.

20 A.S.V., PTM, b. 774, επιστολές του γενικού προνοητή Gieronimo Capello προς τηΒενετία: Ρέθυµνο, 7 Ιουλίου 1609˙ Χάνδακας, 16 Αυγούστου 1609 και 7 Σεπτεµ-βρίου 1609˙ A.S.V., PTM, b. 775, επιστολή του γενικού προνοητή Gieronimo Ca-pello προς τη Βενετία: Χάνδακας, 20 Αυγούστου 1610, βλ. έγγρ. αρ. 5. Πρβλ. καιτην αναφορά του ρέκτορα Ρεθύµνου Ottavian Falier, A.S.V., Collegio, Relazioni,

Προσπαθώντας να πλήξουν τη συνοχή των παράνοµων οµάδων οι βενετι-κές αρχές έδωσαν την ευκαιρία στους εξόριστους Παπαδόπουλους, όσουςτουλάχιστον διώκονταν για µικρότερα αδικήµατα, να αποκτήσουν την ελευ-θερία τους και τα ορισµένα προνόµια και αµοιβές, φονεύοντας ή παραδί-δοντας κάποιον συνεργό τους και ιδιαίτερα τους κύριους δράστες19.

Κατά δεύτερο λόγο, την οµαλή λειτουργία διοίκησης και δικαιοσύνηςδιασφάλιζε η ικανότητα και συνεργασία των δηµόσιων αρχών. Σηµαν-τική ήταν η συµβολή προσώπων σε καίριες θέσεις, που είτε αποδει-κνύονταν ικανοί και αποτελεσµατικοί στα καθήκοντά τους, εκτελώνταςπιστά τις διαταγές των αξιωµατούχων, είτε έχαιραν της εκτίµησης τωνπληθυσµών αυτών. Για παράδειγµα, ο Capello βασιζόταν τόσο στην απο-τελεσµατική βοήθεια του ιταλού στρατιωτικού διοικητή (colonello) MarioGazzi (για τον οποίο αναφέρει πως είχε καλή επικοινωνία µε τις αρχέςΡεθύµνου και Χανίων) και των υπευθύνων των πολιτοφυλακών (cernide)του Ρεθύµνου όσο και στη χαρισµατικότητα των βενετών αξιωµατούχων,όπως του ρέκτορα Ρεθύµνου Οttavian Falier (για τον οποίο ο προνοητής,παρά τις διαφορές τους στην αντιµετώπιση σχετικών µε την υπόθεση ζη-τηµάτων, δηλώνει πως είχε την αγάπη και εκτίµηση των πληθυσµών)20.


Εξίσου, όµως, σηµαντικός ήταν και ο ρόλος της τοπικής κοινωνίας,καθώς πρόσωπα της περιοχής, µε κύρος στον πληθυσµό, αναλάµβαναντον ρόλο του µεσάζοντα µεταξύ της διοίκησης και των ανυπότακτωνοµάδων του πληθυσµού. Για παράδειγµα, η συµφωνία µεταξύ των βε-νετικών αρχών και των αρχηγών των οικογενειών, το 1584, θα υπογρα-φεί στο χωριό Άγιος Κωνσταντίνος, θέρετρο θερινής διαµονής τωνBarozzi, βενετικής οικογένειας του Ρεθύµνου (Σπανάκης 2006³, τ. Α΄,71)21, ενώ µάρτυρες και εγγυητές σε αρκετές από τις συµφωνίες αυτέςθα τεθούν βενετοί ευγενείς και σηµαντικά πρόσωπα της τοπικής κοινω-νίας, ανάµεσά τους και µέλη της οικογένειας Barozzi22.

Από την άλλη, η Βενετία στηριζόταν ιδιαίτερα στις υποσχέσεις και υπο-χρεώσεις των τοπικών αξιωµατούχων (capitani, officiali), των καπιτάνωντων επίλεκτων φρουρών εντοπίων (capi di privilegiati) και στη δέσµευσητων κοινοτήτων και υπόλοιπων εκπροσώπων των χωριών (comuni delleville, contestabili, giurati, prevelegiati et altri capi delle ville), κυρίως όσωναπολάµβαναν προνόµια, όπως απαλλαγή από τις αγγαρείες -ιδιωτικές ήδηµόσιες- και απαλλαγή από την υπηρεσία στις γαλέρες, µε αντάλλαγµατην προσφορά των υπηρεσιών τους. Κυρίως, όµως, βασιζόταν στους ί-διους τους καπιτάνους των οικογενειών των Παπαδόπουλων (capi delleprole), επίσης προνοµιούχους, που, κατά τις συµφωνίες, ήταν υπόλογοιγια τα µέλη τους23. Είναι χαρακτηριστική η περίπτωση του καπιτάνου Γε-ωργάκη Παπαδόπουλου, που θα σκοτώσει τον Θεοδόσιο Παπαδόπουλο ήΚακανίγο, αν και κουνιάδος του, όπως είχε υποσχεθεί στις βενετικές αρχές,


b. 87, Rettimo (1563-1628), αρ. 9 (23∆εκεµβρίου 1611), φ. [5]r-v, όπου αναφέρε-ται πως στην επιχείρηση εξόντωσης των παρανόµων στο Ροδάκινο έλαβαν µέροςοι καλύτεροι στρατιώτες υπό την αρχηγία του signor Belloni και του collonel MarioGazzi µαζί µε µία οµάδα Σφακιανών. Για τη συµβολή του colonello Mario Gazziστις επιχειρήσεις στα Σφακιά την ίδια περίοδο βλ. Vincent 2001, 222-234. Ο Gazziείχε διατελέσει ως ένας από τους διοικητές των στρατευµάτων της υπαίθρου, έχον-τας υπό τη διοίκησή του 12 λόχους του Χάνδακα και των περιχώρων του, σύµφωναµε την έκθεση του γενικού καπιτάνου του πεζικού (capitano generale delle Fante-rie) Giovanni Battista dal Monte το 1589 (Σπανάκης 1948, 245-247).

21 A.S.V., PTM, b. 749, συµφωνία του γενικού προνοητή Alvise Grimani µε τους Παπα-δόπουλους του διαµερίσµατος Ρεθύµνου: Άγιος Κωνσταντίνος, 10 Φεβρουαρίου 1583β.έ., βλ. έγγρ. αρ. 1. Για το χωριόΆγιος Κωνσταντίνος βλ. και παραπάνω σηµείωση 10.

22 A.S.V., PTM, b. 774, συµφωνία του ρέκτορα Ρεθύµνου Ottavian Falier µε τους Πα-παδόπουλους του διαµερίσµατος: Ρέθυµνο, 24 και 27 Ιουλίου 1609.

23 Processo 1610, φφ. 7v, 8v (καταδικαστική απόφαση: Χάνδακας, 12 Ιουνίου 1605), 15v-

16r, 17r-18v (καταδικαστική απόφαση: Ρέθυµνο, 7 Μαρτίου 1610)˙ A.S.V., PTM, b.774, επιστολές του γενικού προνοητή Gieronimo Capello προς τη Βενετία: Ρέθυµνο, 7Ιουλίου 1609˙ Χάνδακας, 16 Αυγούστου 1609. Για την εκπροσώπηση των χωριών τηςΚρήτης και τις υποχρεώσεις των επικεφαλής των χωριών στις βενετικές αρχές κατάτους 16ο και 17ο αιώνες βλ. Λαµπρινός 2002, 97-152. Για την έννοια της κοινότητας(comune) βλ. κυρίως ό.π., 143-144. Για τους privilegiati βλ. παραπάνω σηµείωση 13.

24 A.S.V., PTM, b. 775, επιστολή του γενικού προνοητή Gieronimo Capello προς τηΒενετία: Χάνδακας, 20 Αυγούστου 1610, βλ. έγγρ. αρ. 5.

25 A.S.V., PTM, b. 774, επιστολή του γενικού προνοητή Gieronimo Capello προς τηΒενετία: Χανιά, 4 ∆εκεµβρίου 1609.

26 A.S.V., PTM, b. 775, επιστολή του γενικού προνοητή Gieronimo Capello προς τηΒενετία: Χάνδακας, 20 Αυγούστου 1610, βλ. έγγρ. αρ. 5. Πρβλ. και την αναφοράτου ρέκτορα Ρεθύµνου Ottavian Falier, A.S.V., Collegio, Relazioni, b. 87, Rettimo(1563-1628), αρ. 9 (23∆εκεµβρίου 1611), φφ. [5]v-[6]v, όπου σχετική αναφοράστη δίωξη του Cacanigo και των άλλων εξορίστων του Ροδάκινου. Ο ρέκτορας τι-µώρησε τον αδελφό του Cacanigo µε απαγχονισµό. Για τη σύλληψη του ΡουµπάΠαπαδόπουλου βλ. A.S.V., Capi Consiglio di Dieci, Lettere di Rettori e di altre Ca-riche, b. 286, επιστολή του γενικού προνοητή Gieronimo Capello προς τη Βενετία:Χάνδακας, 8 Ιουνίου 1610.

από τις οποίες χαρακτηρίζεται «ικανός και συνεργάσιµος»˙ για τον λόγοαυτό θα λάβει τα υποσχόµενα προνόµια και αµοιβές24.

Η πολύπλευρη αυτή αντιµετώπιση είχε αποτελέσµατα: στις αρχές του17ου αιώνα οι εξόριστοι από το Ροδάκινο τείνουν να εξαλειφθούν. Στα-διακά, οι «φηµισµένοι» (famosi) εξόριστοι της οικογένειας των Παπαδό-πουλων αλλά και άλλοι παράνοµοι, περιήλθαν στον ρέκτορα Ρεθύµνου25.Πράγµατι, τον Μάιο του 1610, ο Ruba Παπαδόπουλος συνελήφθη, δικά-στηκε και καταδικάστηκε, ενώ ως τελευταίοι επικηρυγµένοι που παρέµενανακόµη φυγόδικοι αναφέρονται ο Κακανίγος, ο αδελφός του και ένας θείοςτους. Σύντοµα, τονΑύγουστο του 1610, το κεφάλι του Κακανίγου, του «πιοδιάσηµου επικηρυγµένου της περιόδου, υπόλογου σοβαρών αδικηµάτων,θρασύ καταφρονητή της δηµόσιας αρχής και µε τους περισσότερους συν-τρόφους», θα µεταφερθεί στο Ρέθυµνο (το γεγονός προβάλλεται ως επιτυ-χία των Βενετών και η είδηση διαδίδεται σε όλο το νησί), ενώ και ο αδελφόςτου θα παραδοθεί στις φυλακές του Ρεθύµνου για να τιµωρηθεί26.

Σε όλο το διάστηµα της εξεταζόµενης περιόδου πολλά από τα µέλητης οικογένειας των Παπαδόπουλων και γενικότερα των πληθυσµών τηςεπαρχίας καταδικάστηκαν ερήµην τους σε εξορία (συνήθως µε δυνατό-τητα παραµονής σε συγκεκριµένο τόπο του νησιού), αφού φυγοδίκησαν,µε αυστηρές ποινές σε περίπτωση σύλληψής τους (αποκεφαλισµός καιδιαπόµπευση, γαλέρα, δήµευση των περιουσιών τους και στέρηση από


27 Processo 1610, φφ. 1v, 3v (πρακτικό ανάκρισης: Χάνδακας, 11 Μαΐου 1610), 6r,8r-v, 9r-10r (καταδικαστική απόφαση: Χάνδακας, 12 Ιουνίου 1605), 12r-v (κατα-δικαστική απόφαση: Ρέθυµνο, 21 Ιουνίου 1595, βλ. έγγρ. αρ. 2), 13r-v, 14v-15r,16v (καταδικαστική απόφαση: Ρέθυµνο, 7 Μαρτίου 1610). Πρβλ. και την αναφοράτου ρέκτορα Ρεθύµνου Ottavian Falier, A.S.V., Collegio, Relazioni, b. 87, Rettimo(1563-1628), αρ. 9 (23∆εκεµβρίου 1611), φ. [5]r-v.

28 A.S.V., PTM, b. 764, επιστολή του γενικού προνοητή Nicolò Donado προς τη Βενετία:Χάνδακας, 10 Σεπτεµβρίου 1597˙A.S.V., PTM, b. 774, επιστολή του γενικού προνοητήGieronimo Capello προς τη Βενετία: Χάνδακας, 7 Σεπτεµβρίου 1609˙ Processo 1610, φφ.1v, 3v (πρακτικό ανάκρισης: Χάνδακας, 11 Μαΐου 1610), 6r, 8r-v, 9r-10r (καταδικαστικήαπόφαση: Χάνδακας, 12 Ιουνίου 1605), 12r-v (καταδικαστική απόφαση: Ρέθυµνο, 21 Ιου-νίου 1595, βλ. έγγρ. αρ. 2), 13r-v, 14v-15r, 16v (καταδικαστική απόφαση: Ρέθυµνο, 7Μαρτίου 1610), 19r (καταδικαστική απόφαση: Χάνδακας, 18 Μαΐου 1610). Πρβλ. καιτην αναφορά του ρέκτορα Ρεθύµνου Ottavian Falier, A.S.V., Collegio, Relazioni, b. 87,Rettimo (1563-1628), αρ. 9 (23∆εκεµβρίου 1611), φ. [5]r-v, όπου ανάλογη περιγραφή τηςτιµωρίας των Παπαδόπουλων της Γωνιάς. Η δηµόσια εκτέλεση για τη Βενετία της πε-ριόδου ήταν µια τελετουργία πλήρης συµβολισµών. Για τις δηµόσιες εκτελέσεις στη Βε-νετία και σε άλλα κράτη της ∆υτικής Ευρώπης και τη σηµασία τους κατά τη µεσαιωνικήκαι την πρώιµη νεότερη περίοδο, βλ. ενδεικτικά µόνο Φουκώ 1976˙ Puppi 1988˙ Mer-back 1999˙ Μπενβενίστε 1992˙ Muir 1997. Για τη διαπόµπευση και τις δηµόσιες εκτελέ-σεις στην Κρήτη τον 16ο αιώνα, βλ. αντίστοιχα Τσακίρη 2008, 151-154, 242-256.

τα προνόµιά τους)27. Παραδειγµατική προβλεπόταν η τιµωρία των πιοκακούργων από αυτούς: απαγχονισµός στα δέντρα και στην αγχόνη ήαποκεφαλισµός µε διαπόµπευση. Η εκτέλεση της ποινής ήταν σχεδόντελετουργική (οι Βενετοί αξιωµατούχοι τη χαρακτηρίζουν δηµόσιοθέαµα: spettacolo), «ώστε να προκαλέσει φρίκη, σύγχυση και φόβο στονυπόλοιπο πληθυσµό». Τα σώµατα παρέµεναν κρεµασµένα στα σηµείαόπου απαγχονίστηκαν οι δράστες, σε κοινή θέα, σε τοποθεσίες µε καλήπροοπτική, στα σύνορα των χωριών. Για άλλους προβλεπόταν ο αποκε-φαλισµός και στη συνέχεια ο τεµαχισµός του σώµατος σε τέσσερα κοµ-µάτια˙ τα µέλη εκτίθενται σε ικριώµατα, σε νευραλγικά σηµεία, έως τηναποσύνθεσή τους28. Για παράδειγµα, οι καταδικαστικές αποφάσεις εναν-τίον του Κακανίγου προέβλεπαν ακρωτηριασµό του δεξιού χεριού, σύρ-σιµο από την ουρά του αλόγου στον κεντρικό δρόµο του Χάνδακα καιτέσσερις συσφίξεις µε τανάλια, ενώ ένας τελάλης θα διαλαλούσε τα αδι-κήµατά του˙ έπειτα θα οδηγούνταν στο ικρίωµα, όπου θα αποκεφαλιζό-ταν. Το κεφάλι του θα καρφωνόταν σε µια λόγχη και θα µεταφερότανεκτός της πόλης στην οποία εκτελέστηκε, το πτώµα του θα τεµαχιζότανκαι θα εκτίθετο σε τέσσερα ικριώµατα στους συνήθεις δρόµους, ενώ όλα


29 Processo 1610, φφ. 6r-v (καταδικαστική απόφαση: Χάνδακας, 12 Ιουνίου 1605),14v-15r (καταδικαστική απόφαση: Ρέθυµνο, 7 Μαρτίου 1610).

30 A.S.V., PTM, b. 764, επιστολή του γενικού προνοητή Nicolò Donado προς τη Βε-νετία: Χάνδακας, 10 Σεπτεµβρίου 1597. Πρβλ. Processo 1610, φφ. 10r (καταδικα-στική απόφαση: Χάνδακας, 12 Ιουνίου 1605) και 12v (καταδικαστική απόφαση:Ρέθυµνο, 21 Ιουνίου 1595, βλ. έγγρ. αρ. 2).

31 A.S.V., PTM, b. 773, καταγραφή των καταδικασµένων Παπαδόπουλων του διαµε-ρίσµατος Ρεθύµνου και των Πάτερων του διαµερίσµατος Χανίων στη θανατικήποινή και στη γαλέρα [1608], βλ. έγγρ. αρ. 3. Για το χωριό Ρίζικας της επαρχίαςΑµαρίου του διαµερίσµατος Ρεθύµνου βλ. Σπανάκης 2006³, τ. Β΄, 682. Το χωριόΑγκαραθέα(ς;) δεν εντοπίστηκε, ωστόσο το τοπωνύµιο Αγκάραθος, Αγκαραθές κτλ.είναι κοινότατο στην Κρήτη (Σπανάκης 2006³, τ. Α΄, 80). Η τοπωνυµία «στον Αγ-καραθέα» απαντά σε διαθήκη του 1645, την οποία συνέταξε ο ρεθυµνιώτης νοτά-ριος Αντρέας Καλλέργης (Γρυντάκης 1994, 260, αρ. πρ. 355, διαθήκη ΜάρκουΚαλλέργη: Ρέθυµνο, 1(2)9 [sic] Φεβρουαρίου 1644).

32 A.S.V., PTM, b. 764, επιστολή του γενικού προνοητή Nicolò Donado προς τη Βε-νετία: Χάνδακας, 10 Σεπτεµβρίου 1597.

33 Processo 1610, φφ. 9v-10r (καταδικαστική απόφαση: Χάνδακας, 12 Ιουνίου 1605).34 Processo 1610, φφ. 6v, 7v-9r (καταδικαστική απόφαση: Χάνδακας, 12 Ιουνίου

1605), 14v, 16v (καταδικαστική απόφαση: Ρέθυµνο, 7 Μαρτίου 1610).

τα µέλη του θα παρέµεναν εκτεθειµένα έως την αποσύνθεσή τους29.Πολλοί ήταν εκείνοι που θα αποστέλλονταν στις γαλέρες των καταδι-

κασµένων να υπηρετήσουν σιδηροδέσµιοι για αρκετά χρόνια, ενώ, αν κρί-νονταν ανεπαρκείς για τη γαλέρα, θα υπόκεινταν σε ακρωτηριασµό του πιολειτουργικού χεριού ή θα αποστέλλονταν στη φυλακή30. Μάλιστα, σε κα-ταγραφή, πιθανότατα του 1608, αναφέρονται 138 Παπαδόπουλοι, από τοδιαµέρισµα του Ρεθύµνου, καταδικασµένοι σε θανατική ποινή και γαλέρα,προερχόµενοι από τα προαναφερθέντα χωριά αλλά και από τα χωριά Ρίζι-κας (Risikas) και Angarathea31. Άλλοι θα παρέµεναν κλεισµένοι στη σκο-τεινή φυλακή, «ζωντανά και διαρκή παραδείγµατα»32. Για άλλους, τέλος,προβλεπόταν ο εκτοπισµός σε διαφορετικές περιοχές της Κρήτης (πόλη καιεπαρχία Σητείας και καστέλλια Μεραµπέλου, Πεδιάδας, Μπελβεντέρε) σεµια προσπάθεια αποµόνωσής τους και αποµάκρυνσης του ενός από τονάλλο33. Εξάλλου, όπως αποδεικνύουν παραδείγµατα από τη νεότερη ελλη-νική ιστορία, γενικότερα η ποινή του εκτοπισµού έπληττε καίρια τα νοµα-δικά συγγενικά δίκτυα των ληστών (Θεοτοκάς - Κοταρίδης 2006, 173-174).

Για τους πιο απεχθείς εγκληµατίες προβλεπόταν επιπρόσθετα στέ-ρηση των προνοµίων για τους ίδιους και τις οικογένειές τους, δήµευσητης περιουσίας και κατεδάφιση των οικιών τους χωρίς τη δυνατότηταανοικοδόµησης34. Συχνά, τέλος, αποσπούνταν επαρκής ποσότητα ζώων


35 A.S.V., PTM, b. 764, επιστολή του γενικού προνοητή Nicolò Donado στη Βενετία:Χάνδακας, 10 Σεπτεµβρίου 1597. Για τον φόρο της δεκατείας στην Κρήτη βλ. εν-δεικτικά Παπαδία-Λάλα 1992, 32-33˙ Γάσπαρης 1997, 185-186.

36 Processo 1610, φφ. 6v-7r, 8v, 10v (καταδικαστική απόφαση: Χάνδακας, 12 Ιου-νίου 1605), 15r, 17r (καταδικαστική απόφαση: Ρέθυµνο, 7 Μαρτίου 1610). Για πα-ράδειγµα, οι αρχές αποφάσισαν να κατεδαφιστεί το σπίτι του Μιχάλη Καλλέργηστο χωριό Ασώµατος για τη βοήθεια που παρέσχε στους Παπαδόπουλους, ό.π., φ.9r (καταδικαστική απόφαση: Χάνδακας, 12 Ιουνίου 1605). Πρβλ. και την αναφοράτου ρέκτορα Ρεθύµνου Ottavian Falier, A.S.V., Collegio, Relazioni, b. 87, Rettimo(1563-1628), αρ. 9 (23 ∆εκεµβρίου 1611), φ. [5]v, όπου αναφέρεται πως προβλέ-πονταν αυστηρές ποινές για όσους είχαν δώσει καταφύγιο στον Cacanigo.

37 Processo 1610, φφ. 7v, 8v (καταδικαστική απόφαση: Χάνδακας, 12 Ιουνίου 1605),15v-16r, 17r-v, 18r (καταδικαστική απόφαση: Ρέθυµνο, 7 Μαρτίου 1610).

38 Processo 1610, φ. 16r-v (καταδικαστική απόφαση: Ρέθυµνο, 7 Μαρτίου 1610). Πρβλ.και την αναφορά του ρέκτορα Ρεθύµνου Ottavian Falier, A.S.V., Collegio, Relazioni,

των δραστών, µέρος των οποίων θα διετίθετο στην άµεση αποζηµίωσητων θυµάτων ή θα κατέληγε σε δηµόσιο πλειστηριασµό, ώστε να απο-δοθεί στο δηµόσιο ο φόρος της δεκατείας (=δεκάτη), φόρος επί τουαριθµού των ζώων µιας περιοχής35.

Με αυστηρές ποινές, όπως αποκεφαλισµό, εξορία και δήµευση, θα τι-µωρούνταν και εκείνοι που θα παρείχαν στους επικηρυγµένους βοήθεια,καταφύγιο, υπόθαλψη, θα συγχρωτίζονταν µαζί τους -ακόµη και ανείχαν συγγένεια εξ αίµατος ή εξ αγχιστείας µε αυτούς- ή θα τους φυγά-δευαν εκτός Κρήτης36. Ιδιαίτερα αυστηρές ποινές προβλέπονταν γιατους επικεφαλής των κοινοτήτων και των χωριών, τους καπιτάνους τωνπρονοµιούχων (capi di privilegiati) και κυρίως των οικογενειών τωνΠαπαδόπουλων, αν αµελούσαν τα καθήκοντά τους προς τις αρχές (όπωςφυλακή, γαλέρα, εξορία, δήµευση της περιουσίας τους αλλά και απώ-λεια των προνοµίων για τους ίδιους και τους απογόνους τους, καθώςκαι εγγραφή στους καταλόγους αγγαρειών και υπηρεσίας στη γαλέρα)37.

Όµως και για το χωριό Ροδάκινο, που από τους Bενετούς αξιωµα-τούχους αναφέρεται ως «άσυλο των παρανόµων» (ricetacolo albergo),σε καταδικαστική απόφαση, τον Μάρτιο του 1610, εναντίον των πρω-τεργατών Παπαδόπουλων, κατοίκων του συγκεκριµένου χωριού, προ-βλεπόταν ολοσχερής καταστροφή, σύµφωνα µε την πολιτική τηςΒενετίας που στόχευε στην ερήµωση των πολύ οχυρών τόπων, µε ρητήτην απαγόρευση ανοικοδόµησης, ενώ οι πληθυσµοί του θα µεταφέρον-ταν σε διάφορα µακρινά χωριά38. Πράγµατι, τον Οκτώβριο του 1610 το


b. 87, Rettimo (1563-1628), αρ. 9 (23∆εκεµβρίου 1611), φφ. [5]v, [6]v. Βλ. ανάλογακαι την καταστροφή της Γωνιάς, στο ίδιο, [5]r. To Ροδάκινο αναφέρεται ως «άσυλοτων παρανόµων» και σε άλλες επιστολές του Capello προς τη Βενετία, βλ. A.S.V.,PTM, b. 774, επιστολή του γενικού προνοητή Gieronimo Capello προς τη Βενετία:Χανιά, 4 ∆εκεµβρίου 1609 και παρακάτω σηµείωση 39.

39 A.S.V., PTM, b. 775, επιστολή του γενικού προνοητή Gieronimo Capello προς τη Βε-νετία: Χανιά, 20 Οκτωβρίου 1610. Η καταστροφή του χωριού, σύµφωνα µε έγγραφοτου Ιουνίου του 1610, πρέπει να ήταν άµεση µε πυρκαγιά και συθέµελη ισοπέδωσητων σπιτιών «ώστε να καταργηθεί η φωλιά και το ασφαλέστατο καταφύγιο, ισχυρόοχυρό εξαιτίας της τοποθεσίας, τόσο για τους πιο δυνατούς επικηρυγµένους όσο καιγια τους χειρότερους πληθυσµούς της Κρήτης» (Però fatto da me assalire alla spro-vista il casal Rodachino, fuggiti questi alle montagne, lo fecci abbrucciare et spianaresino dalle fondamenta per levar il nido et sicurissimo ricettacolo, per rispetto del sitoche è fortissimo, alli maggior banditi et alla più pessima gente del Regno...), A.S.V.,Capi Consiglio di Dieci, Lettere di Rettori e di altre Cariche, b. 286, επιστολή του γε-νικού προνοητή Gieronimo Capello προς τη Βενετία: Χάνδακας, 8 Ιουνίου 1610.

40 Η έκθεση του Nicola Gualdo de Priorati αναφέρει πως το χωριό πυρπολήθηκε µεδιαταγή του Eccellentissimo Molino (Μαλτέζου 1983, 141). Η Μαρία Αρακαδάκητον ταυτίζει µε τον γενικό προνοητή Francesco da Molin (1628-1631) (Αρακαδάκη2003, 240 σηµ. 22). Για τις περιπέτειες του χωριού Ροδάκινο κατά την περίοδο τηςβενετοκρατίας πρβλ. Μαµαλάκης 1965. Σύµφωνα µε την τουρκική απογραφή του1659 ο οικισµός αποτελούνταν από 26 σπίτια (Σταυρινίδης 1970, 128).

Ροδάκινο έχει καεί, οι πληθυσµοί έχουν µεταφερθεί σε άλλους οικι-σµούς και επαναλαµβάνεται η απαγόρευση ανοικοδόµησής του39.Ωστόσο, το χωριό πιθανότατα κατοικήθηκε εκ νέου και τα προβλήµαταδεν σταµάτησαν, αφού αρκετά χρόνια µετά, σε έκθεση του έτους 1633του βενετού αξιωµατούχου Nicola Gualdo de Priorati, επιθεωρητή τηςπολιτοφυλακής της Κρήτης, αναφέρεται πως, αν και το Ροδάκινο έχειπυρποληθεί (πιθανότατα λίγο πριν από τη σύνταξη της έκθεσης, χωρίςωστόσο να αναφέρονται περισσότερα), πολλοί κάτοικοι ήταν εγκατε-στηµένοι στα περίχωρα40.

Ακόµη και στην τιµωρία, όµως, σκοπός του Capello ήταν να τιµωρη-θούν κάποιοι µε επιείκεια (pietà) ως παράδειγµα, ώστε και δράστες απόάλλα γένη, µε τη συνδροµή των αρχηγών τους, να παρουσιαστούν αυ-τοβούλως στις αρχές. Αρκετοί, µάλιστα, ελευθερώθηκαν˙ άλλοι, κατα-δικασµένοι στη γαλέρα, έλαβαν χάρη, µε αποτέλεσµα η πολύχρονηυπηρεσία τους σε αυτή να µετατραπεί σε συγκεκριµένο αριθµό ταξιδιών.Με την ίδια ηπιότητα θα αντιµετωπίζονταν και κάποιοι που είχαν κατα-δικαστεί σε θανατική ποινή. Κάποιοι άλλοι, τέλος, τιµωρήθηκαν επιεικώς


41 A.S.V., PTM, b. 774, επιστολή του γενικού προνοητή Gieronimo Capello προς τη Βε-νετία: Χάνδακας, 16 Αυγούστου 1609˙ A.S.V., PTM, b. 775, επιστολή του γενικούπρονοητή Gieronimo Capello προς τη Βενετία: Χάνδακας, 14 Ιουλίου 1610. Πρβλ. καιτην αναφορά του ρέκτορα Ρεθύµνου Ottavian Falier, A.S.V., Collegio, Relazioni, b.87, Rettimo (1563-1628), αρ. 9 (23 ∆εκεµβρίου 1611), φφ. [5]v-[6]r. Για τις απονο-µές χάριτος στην Κρήτη τον 16ο αιώνα βλ. Τσακίρη 2003˙ η ίδια 2008, 271-283.


43 Βλ., για παράδειγµα, όσα αναφέρονται στην έκθεση του γενικού προνοητή ZuanneMocenigo το 1589, πως κανείς από τις Σφακιανές οικογένειες, χάριν αµνηστείας,δεν ήταν διατεθειµένος να σκοτώσει ή να συλλάβει και να παραδώσει στις αρχέςµέλος της φάρας, ακόµη και αν αυτός ήταν αντίπαλός του (Σπανάκης 1940, 9-10).

µε φυλάκιση41. Πράγµατι, αρκετοί ήταν εκείνοι που παρουσιάστηκανεκούσια στις αρχές ελπίζοντας επιείκεια και χάρη (για παράδειγµα, µετάτην εκτέλεση του Κακανίγου, προσήλθαν στις αρχές και άλλοι εξόριστοι,από τη Γωνιά, φηµισµένοι για την απεχθή τους δράση)42.

Μέσω της αµνηστείας το κράτος εκτόνωνε την ένταση, αποδυνάµωνετους συντρόφους και παράλληλα αναλάµβανε τη διαχείριση της βίας, θέ-τοντας τα όρια ανάµεσα στη νοµιµότητα και στην παρανοµία. Η δυνατό-τητα αυτόβουλης παρουσίασης στις αρχές και η δήλωση µετάνοιας συχνάλειτουργούσαν ως διαδικασία απεγκλωβισµού από καταστάσεις στις οποίεςη σύγκρουση δεν θα είχε θετική έκβαση για καµµία από τις δύο πλευρές (βλ.αντίστοιχα την Οθωνική περίοδο της Ελλάδας του 19ου αιώνα, Θεοτοκάς– Κοταρίδης 2006, 90, 97-98, 107). Κυρίως, όταν το βενετικό κράτος δια-νύει µια περίοδο (α΄ δεκαετία του 17ου αιώνα) κατά την οποία αντιµετω-πίζει εσωτερικά προβλήµατα, εξαιτίας των συγκρούσεων οικογενειώνβενετών και κρητικών ευγενών, στις οποίες εµπλέκονται Σφακιανές οικο-γένειες, µε αποτέλεσµα τη γενικότερη ανυποταξία στη γείτονα περιοχή(Ζουδιανός 1960, 267-268). Από την πλευρά τους οι καπιτάνοι, µέσω τηςδήλωσης µετάνοιας, επεδίωκαν την παύση της δίωξης και την εξασφάλισητων προνοµίων, µε απώτερο στόχο τη συνέχεια της κοινωνικής τους δύνα-µης σε τοπικό επίπεδο (βλ. ανάλογα στη νεότερη ελληνική ιστορία, Θεο-τοκάς – Κοταρίδης 2006, 100), ενώ παρόµοια συνεργασία µε τις αρχές τωνπαρανόµων που θα πρόδιδαν τους συντρόφους τους -αντίθετα µε τους κα-νόνες αλληλεγγύης των κτηνοτροφικών και ληστρικών οµάδων43- σήµαινεπιθανόν συνέχεια της ανενόχλητης παραβατικής δράσης των ιδίων, αλλάκαι δυνατότητα επιστροφής τους στη νοµιµότητα, µέσω της αµνηστείας


(Κολιόπουλος 2005, 332). Ωστόσο, οι κύριοι δράστες, φυγόδικοι και, κατάσυνέπεια, επικηρυγµένοι από τις βενετικές αρχές, δεν µπορούσαν να ζητή-σουν χάρη παρά µόνο µετά την παρέλευση 15-20 ετών. Η διαβίωση σε κα-θεστώς φυγοδικίας, εξορίας ή εκτοπισµού συνεπαγόταν την αποµόνωσήτους, οικονοµική και πολιτική, από την κοινότητα (Ferro 1843², 234-240).

Η περίπτωση των Σφακιανών οικογενειών που διαβιούσαν στο διαµέ-ρισµα του Ρεθύµνου, σε χωριά της επαρχίας του Αγίου Βασιλείου, οπωσ-δήποτε δεν µπορεί να περιοριστεί στη συγκεκριµένη µελέτη. Σε αυτήπαρουσιάζω µερικές µόνο διαστάσεις του θέµατος, όπως αυτό εκδηλώ-νεται στα τέλη του 16ου και στις αρχές του 17ου αιώνα, περίοδος που,όπως διαπιστώνεται, σηµατοδοτεί ιδιαίτερη κρίση στην περιοχή, τηνοποία καλούνται να αντιµετωπίσουν οι Βενετοί µε έκτακτα δικαστικάµέτρα και την επιστράτευση του γενικού προνοητή και ανακριτή Capello,η θητεία του οποίου στην αντιµετώπιση γενικότερα των Σφακιανών Χα-νίων και Ρεθύµνου αποδεικνύεται ιδιαίτερα σηµαντική. Μάλιστα, για τηβαρύτητα της κατάστασης, έτσι όπως αυτή διαµορφώνεται στις αρχές του17ου αιώνα, είναι ενδεικτικά τα εξής: η δικογραφία εναντίον των πρωτα-γωνιστών σχηµατίστηκε µε «εντολή» (rito) του Συµβουλίου των ∆έκατης Βενετίας, αρµόδιου για θέµατα ασφάλειας του κράτους. Μια τέτοιαεντολή σήµαινε την παραχώρηση στα τοπικά δικαστήρια ή σε άλλους βε-νετούς αξιωµατούχους (στην περίπτωσή µας πρόκειται για τις αρχές τουΡεθύµνου και τον γενικό προνοητή – ανακριτή) της πλήρους εξουσίαςόσον αφορά στην έρευνα, στη διεξαγωγή της δίκης, στα βασανιστήριακαι στην καταδίκη στις πιο αυστηρές ποινές, ωστόσο µε την εποπτεία τουυπέρτατου δικαστικού οργάνου της βενετικής επικράτειας (Povolo 1980,237-256˙ Buganza 1991, 126-129˙ Povolo 1991, 140-142). Στο πλαίσιοαυτό η ποινική διαδικασία βασίστηκε στην ανακριτική πρακτική, µε πα-ραχώρηση διευρυµένων αρµοδιοτήτων στον «δικαστή-ανακριτή» (ex of-ficio) (Buganza 1991, 128-131˙ Sbriccoli 1991, 19-23˙ Scarabello 2002,167-172), ενώ επικεφαλής του έργου συγκέντρωσης των µηνύσεων καιτων καταγγελιών εναντίον των δραστών τέθηκαν δικαστές επίσης εξου-σιοδοτηµένοι (giudici delegati) από το Συµβούλιο των ∆έκα44.


44 Processo 1610, φφ. 3r, 6v (καταδικαστική απόφαση: Χάνδακας, 12 Ιουνίου 1605),12r (καταδικαστική απόφαση: Ρέθυµνο, 21 Ιουνίου 1595, βλ. έγγρ. αρ. 2), 13v (κα-ταδικαστική απόφαση: Ρέθυµνο, 7 Μαρτίου 1610), 19r (καταδικαστική απόφαση:

Χάνδακας, 18 Μαΐου 1610) και A.S.V., PTM, b. 774, επιστολή του γενικού προ-νοητή Gieronimo Capello προς τη Βενετία: Χάνδακας, 16 Αυγούστου 1609.

45 Θεµελιακά υπήρξαν τα έργα του E. J. Hobsbawm, Primitive Rebels, Μάντσεστερ1959 και Bandits, Λονδίνο 1969 (χρησιµοποίησα την ιταλική έκδοση I Βanditi. Ilbanditismo sociale nell’età moderna, Τορίνο 1971²), που προκάλεσαν συζητήσειςκαι αντιπαραθέσεις στην επιστηµονική κοινότητα σχετικά µε το τι ορίζεται ως «κοι-νωνική ληστεία» και ποια τα χαρακτηριστικά της, αλλά και για τη δυνατότητα ή µη-εν τέλει- διάκρισης του «κοινωνικού» από τον «κοινό» ληστή. Ο Hobsbawm ορί-ζει το ληστρικό φαινόµενο ως κοινωνικό που αφορά παραδοσιακές αγροτικές κοι-νωνίες, προκαπιταλιστικές στη δοµή τους ή σε µεταβατικό στάδιο, σε κοινωνική καιοικονοµική κρίση. Σε αυτές τις κοινωνίες η ληστεία αποτελεί µια πρώιµη µορφήκοινωνικής διαµαρτυρίας («πρωτόγονη επανάσταση»), όπου οι ληστές αντιµετω-πίζονται ως εγκληµατίες από την εξουσία και ως ήρωες, εκδικητές ή απελευθερω-τές από τους αγρότες (Hobsbawm 1971², 11-23, 123-129). Σύµφωνα, ωστόσο, µετη διεθνή βιβλιογραφία τα όρια ανάµεσα στην «κοινωνική» και την «κοινή» λη-στεία είναι ρευστά και αυθαίρετα˙ αντίθετα, πολλαπλές παρουσιάζονται οι λει-τουργίες του ληστρικού φαινοµένου (βλ. ενδεικτικά µόνο Carr 1959-1960˙ Blok1972˙ Κολιόπουλος 1980, 422-423˙ ∆αµιανάκος 2003², 87-95). Σε µια προσπάθειαερµηνείας των γεγονότων και των συµπεριφορών χρησιµοποίησα κυρίως µελέτεςπερί ληστείας στη νεότερη Ελλάδα του 19ου αιώνα: Ν. Γ. Κοταρίδης, Παραδοσιακήεπανάσταση και εικοσιένα, Αθήνα 1993˙ Στ. ∆αµιανάκος, Παράδοση Ανταρσίας καιλαϊκός πολιτισµός, Αθήνα 2003²˙ Στ. ∆αµιανάκος, Ήθος και πολιτισµός των επικίν-δυνων τάξεων στην Ελλάδα, Αθήνα 2005˙ Ιω. Σ. Κολιόπουλος, Η ληστεία στην Ελ-

Μέσα από την έρευνα αναδύονται σηµαντικά στοιχεία για τη δια-βίωση και το ιδιαίτερο προνοµιακό καθεστώς των πληθυσµών αυτώνόπως και για την πολιτική της Βενετίας απέναντί τους, που βασιζόταν σεένα διαρκές δούναι λαβείν, το οποίο φρόντιζε να κατοχυρώνει µε γρα-πτές συµφωνίες. Για την κατανόηση της δοµής των κοινωνιών αυτώνκαι την οργάνωση των γενών σηµαντικά στοιχεία άντλησα από µελέτεςπου αφορούν οικογένειες της ορεινής ∆υτικής Κρήτης σε νεότερη πε-ρίοδο. Όσο για το θεωρητικό πλαίσιο ερµηνείας της παραβατικής συµ-περιφοράς των ορεσίβιων πληθυσµών της περιοχής του ΑγίουΒασιλείου και της αντίδρασης του βενετικού κράτους, εκτός από τηνυπόλοιπη βασική βιβλιογραφία της περιόδου, χρησιµοποίησα εξαιρε-τικά ενδιαφέροντα σχήµατα για το ληστρικό φαινόµενο, που, αν καιαφορούν σε νεότερη ιστορική περίοδο και σε άλλες περιοχές του ελλα-δικού -και όχι µόνο- χώρου, θεωρώ πως µου δίνουν απαντήσεις σε αρ-κετά ζητήµατα που µου έθεσαν οι πηγές. Ωστόσο, το πεδίο έρευνας είναιπάντα ανοιχτό σε νέα δεδοµένα, ερωτήµατα και υποθέσεις45.


λάδα (19ος αι.). «Περί λύχνων αφάς», Θεσσαλονίκη 2005 (πρόκειται για βελτιω-µένη επανέκδοση της παλαιότερης µελέτης του ιδίου: Ληστές, Η Κεντρική Ελλάδαστα µέσα του 19ου αιώνα, Αθήνα 1979)˙ Ν. Θεοτοκάς – Ν. Κοταρίδης, Η οικονο-µία της βίας. «Παραδοσιακές και νεωτερικές εξουσίες στην Ελλάδα του 19ουαιώνα», Αθήνα 2006. Για τη δοµή, την οργάνωση και τα χαρακτηριστικά των ορε-σίβιων πληθυσµών της ορεινής ∆υτικής Κρήτης σηµαντική πηγή αποτέλεσαν µε-λέτες που αφορούν σε νεότερη ιστορική περίοδο (19ος και 20ός αιώνες): ΟυρανίαΑστρινάκη, Ο άντρας κάνει τη γενιά ή η γενιά τον άντρα; Ταυτότητες, βία, ιστορίαστην ορεινή ∆υτική Κρήτη, Αθήνα 2003 (αδηµοσίευτη διδακτορική διατριβή) και Ά.Τσαντηρόπουλος, Η βεντέτα στη σύγχρονη ορεινή Κεντρική Κρήτη, Αθήνα 2004,όπου και η σχετική διεθνής βιβλιογραφία.

46 Processo 1610, φ. 3v (πρακτικό ανάκρισης: Χάνδακας, 11 Μαΐου 1610). Πρβλ. καιτην αναφορά του ρέκτορα Ρεθύµνου Ottavian Falier, A.S.V., Collegio, Relazioni,b. 87, Rettimo (1563-1628), αρ. 9 (23 ∆εκεµβρίου 1611), φ. [5]r.

Από αυτή, λοιπόν, τη συνεχώς διαµορφούµενη σχέση των Παπαδό-πουλων µε το βενετικό κράτος αναδεικνύονται παράµετροι σχετικές µετην οργάνωση των ορεινών πληθυσµών της επαρχίας του Αγίου Βασι-λείου στη βάση συγγενειακών οµάδων και την ιδιαίτερη θέση σε αυτέςτου αρχηγού της οικογένειας. Η συσπείρωση ατόµων γύρω από συγκε-κριµένα πρόσωπα στις ορεινές περιοχές είναι ενδεικτική των πελατει-ακών σχέσεων που απέρρεαν από την κοινωνική δύναµη (κόζι στηνεότερη εποχή) του αρχηγού της οικογένειας, ανάλογη µε την αριθµητικήδύναµη του γένους του, την προσωπικότητά του, τις προσωπικές δεξιό-τητες και ικανότητες, το «κύρος» του (την αποδοχή του δηλαδή από τονκοινωνικό περίγυρο), το εύρος των ατόµων στα οποία ασκούσε επιρροήκαι εκείνων που του είχαν κάποια υποχρέωση -συγγενών ή µη-, στα όριατου ίδιου ή γειτονικού οικισµού (Τσαντηρόπουλος 2004, 86, 179-190).Αυτό εξηγεί τη συσπείρωση γύρω από τους καπιτάνους -αλλά και γύρωαπό τους παρανόµους και ληστές- τόσο αιµατοσυγγενών όσο και ατό-µων που συνδέονταν µε αυτούς αλλά και γειτονικών πληθυσµών46.

Ένα δεύτερο, σηµαντικό και ανοιχτό προς έρευνα ζήτηµα είναι ησύνδεση των πληθυσµών αυτών µε τη ληστεία. Ας µην ξεχνάµε πως οιένοπλοι κατείχαν πάντα ιδιαίτερη θέση στην τοπική κοινωνία, κυρίωςστα ανασφαλή κτηνοτροφικά περιβάλλοντα, αφού αυτά συνδέονταν άρ-ρηκτα µε τη ληστεία και κυρίως µε τη ζωοκλοπή. Στην κτηνοτροφικήκοινωνία ο κίνδυνος λεηλασίας από άλλα συγγενικά δίκτυα ήταν εµφα-νής, γεγονός που έκανε αναγκαίο τον εξοπλισµό και τις συµµαχίες µε


47 Processo 1610, φφ. 1r-2v (πρακτικό ανάκρισης: Χάνδακας, 11 Μαΐου 1610). Πρβλ.και την αναφορά του ρέκτορα Ρεθύµνου Ottavian Falier, A.S.V., Collegio, Re-lazioni, b. 87, Rettimo (1563-1628), αρ. 9 (23 ∆εκεµβρίου 1611), φ. [6]v, όπου ανα-φορά στην κτηνοτροφική και ληστρική δραστηριότητα των Σφακιανών.

48 Για τους ορεινούς πληθυσµούς της Κρήτης και την τάση τους στη ζωοκλοπή βλ. τα αν-τίστοιχα ριζίτικα τραγούδια (Παπαγρηγοράκης 1956-1957). Πρβλ. ενδεικτικά δύο συµ-

ένοπλες οµάδες, ενώ και η οικονοµία του χώρου συµπλήρωνε τους πό-ρους της από τις ληστρικές δραστηριότητες (Hobsbawm 1971², 24-29˙∆αµιανάκος 2003², 65-97˙ Κολιόπουλος 2005, 290, 342˙ Θεοτοκάς –Κοταρίδης 2006, 66-67, 170-174). Αναφέρω ενδεικτικά πως ο Ruba Πα-παδόπουλος περιφερόταν στη γείτονα περιοχή προσπαθώντας να προ-σκοµίσει τα προς το ζην, παρέχοντας τις υπηρεσίες του σε διάφοραχωριά και βρίσκοντας εργασία ως βοσκός, ενώ εκκρεµούσε εναντίοντου τουλάχιστον µία καταδίκη για παράνοµη δραστηριότητα47.

Τα κοινά χαρακτηριστικά του ποιµενικού και ληστρικού κόσµου είναιαδιαµφισβήτητα και εντοπίζονται σε ποικίλους τοµείς, όπως στον τρόποζωής των ορεσίβιων πληθυσµών και στη σχέση τους µε τον περιβάλ-λοντα χώρο: η γνώση των απρόσιτων ορεινών περιοχών, η αντοχή τους,ο ρυθµός ζωής και οι συνήθειές τους, η άσκηση στον χειρισµό τωνόπλων και η κατοχή αυτών, οι ικανότητές τους αλλά και η ανάπτυξηενός ισχυρού αισθήµατος υπεροχής ήταν απόρροια του βίου στα βουνά.Έπειτα, και στους δύο κόσµους απαντούν κοινές παραδόσεις και πρα-κτικές, όπως η ζωοκλοπή και η αδελφοποιΐα, ένα σύνολο κανόνων συµ-περιφοράς και αξιών, όπως η επιθετικότητα, η εκδίκηση, η αλληλεγγύηκτλ., και αρετές, όπως το θάρρος, το γόητρο, η τιµή, η ντροπή, η παλ-ληκαριά. Ένα τρίτο κοινό σηµείο είναι οι αρχές της κοινωνικής οργά-νωσής τους, µε εξέχουσα θέση σε αυτήν της συγγένειας και τηςπελατείας. Οι συγγενειακές και πελατειακές σχέσεις, οι σχέσεις συνερ-γασίας και συντροφικότητας εντός της οµάδας, η εσωτερική ιεραρχίακαι η άσκηση εξουσίας οδηγούσαν τόσο στην εσωτερική συνοχή όσοκαι σε ένα δίκτυο πολλαπλών διασυνδέσεων µε το περιβάλλον. Τα προ-αναφερθέντα στοιχεία, λοιπόν, είναι ενδεικτικά της µετάβασης από τηνκτηνοτροφία στη ληστεία και το αντίστροφο (Campbell 1964˙ Kolio-poulos 1981˙ ∆αµιανάκος 2003², 72-87˙ Τσαντηρόπουλος 2004˙ ∆α-µιανάκος 2005, 86-87˙ Κολιόπουλος 2005, 290, 297-307)48.


βολαιογραφικές πράξεις - ανακλήσεις µηνύσεων εναντίον µελών της οικογένειας Παπα-δόπουλων για ζωοκλοπή στη επαρχία του Αγίου Βασιλείου το 1643. Οι κατηγορούµενοιτης πράξης 326 συµφωνούν να πληρώσουν τα ζώα και τα έξοδα της δίκης (Γρυντάκης1994, 237-238, αρ. πρ. 325 και 326: χωριό Αγία Μαρίνα, 8 Οκτωβρίου 1643).

49 Για την έννοια του συµφέροντος (τόσο του γένους όσο και του προσωπικού) στουςορεινούς πληθυσµούς της Κρήτης κατά τους 19ο και 20ό αιώνες βλ. σχετικά Τσαν-τηρόπουλος 2004, 186-190.

Ένα άλλο θέµα, το οποίο αναδεικνύεται συναφές µε τα παραπάνω,είναι οι εκδηλώσεις ανυποταγής, οι οποίες συνδέονταν άµεσα µε τουςαγροποιµενικούς πληθυσµούς, που, σε σχέση µε την υπόλοιπη κοινωνία,παρουσίαζαν ιδιαίτερη αυτονοµία, µε αποτέλεσµα τις συχνές εκφράσειςαντιπαράθεσης µε την εξουσία. Η πρόθεση της συγκεντρωτικής εξου-σίας (στην περίπτωσή µας του αυστηρά συγκεντρωτικού βενετικού κρά-τους) να επιβληθεί στις περιοχές αυτές, αποδιαρθρώνοντας τις παλαιέςισορροπίες της ποιµενικής ζωής, είχε ως αποτέλεσµα την άρνηση υπο-ταγής σε µια εξουσία, που ο ορεσίβιος δεν αναγνώριζε και την επίδοσηστην παραβατική συµπεριφορά και ληστεία (∆αµιανάκος 2003², 68, 88-89). Οι Παπαδόπουλοι εναντιώνονταν στους εκπροσώπους της βενετικήςεξουσίας όχι µόνο αποφεύγοντας την καταβολή των φόρων και την πα-ροχή αγγαρειών αλλά και µε τη ληστεία, τον παράνοµο βίο και την αι-µατηρή αντιπαράθεση µε τις αρχές. Μέσω της ληστείας και των πράξεωνβίας οι οµάδες των αιµατοσυγγενών επιβεβαίωναν την τοπική τους ισχύ,συχνά εις βάρος του κύρους των εκπροσώπων της νόµιµης εξουσίας,εδραιώνοντας την αυθεντία τους και διασφαλίζοντας τη θέση τους καιτην αυτονοµία των ιδίων και των χωριών τους (βλ. τη νεότερη ελληνικήιστορία, Θεοτοκάς – Κοταρίδης 2006, 66-68). Βέβαια, σχετικά στοιχείαπου προκύπτουν από την έρευνα φωτίζουν τη δράση των αρχηγών τωνοικογενειών όχι µόνο ως φορέων βίας αλλά και ως διαµεσολαβητών τωναρχών και του πληθυσµού. Τονίζεται έτσι η σηµασία της διατήρησης -µετον ένα ή τον άλλο τρόπο- των κεκτηµένων προνοµίων για τους προνο-µιούχους και το γένος τους, δηλαδή η εξυπηρέτηση του συµφέροντος(προσωπικού και οµάδας)49, η διατήρηση, σε τελική ανάλυση, του ιδιαί-τερου καθεστώτος της περιοχής, ώστε οι πληθυσµοί αυτοί να διαβιούνανενόχλητοι από τις βενετικές αρχές σε ένα ιδιότυπο πλέγµα σχέσεων.

Μία άλλη πτυχή, άξια µελέτης, για τη διαµόρφωση των σχέσεων τηςΒενετίας και των ορεσίβιων πληθυσµών υπηκόων αποτελεί η δραστη-


50 Για τις κατηγορίες εναντίον του Μιχάλη Καλλέργη από το χωριό Ασώµατος, τονοποίο όµως δεν στάθηκε δυνατόν να ταυτίσω (πρβλ. και παραπάνω σηµείωση13) βλ.Processo 1610, φφ. 4r, 5r (καταδικαστική απόφαση: Χάνδακας, 12 Ιουνίου 1605).

51 Για τις σχέσεις φεουδαρχών και πληθυσµών εξαρτηµένων από αυτούς στην Κρήτη,όπως οι Σφακιανοί, βλ. Κarapidakis 1998˙ Viggiano 1998. Είναι χαρακτηριστικέςοι σχέσεις µελών της οικογένειας Καλλέργη µε τους πληθυσµούς (ανάµεσά τους καιοι κάτοικοι των Σφακίων) και η επιρροή που ασκούσαν σε αυτούς, µε αποτέλεσµατη µεσολάβηση των πρώτων ανάµεσα στις αρχές και στους υπηκόους (βλ. ενδει-κτικά Ξανθουδίδης 1939, 147-148˙ Γιαννόπουλος 1978, 131-139˙ Vincent 2001,222-234). Πιθανότατα οι πληθυσµοί αυτοί χρησιµοποιούνταν στις διαµάχες µεταξύτων βενετών και κρητικών ευγενών και των τοπικών φεουδαρχών (Vincent 2001,κυρίως 226), όπως συνέβαινε µε τους χωρικούς και τους υπηρέτες τους (Kαραπι-δάκης 2005, 641-643˙ Τσακίρη 2005). Πρβλ. αντίστοιχα για τον ίδιο λόγο την εκ-µίσθωση µπράβων από τα ανώτερα κοινωνικοοικονοµικά στρώµατα του νησιού

ριότητα των τοπικών φεουδαρχών και ισχυρών µελών της τοπικής κοι-νωνίας εξαιτίας της µεγάλης επιρροής τους στους πληθυσµούς. Θα είναιδιαφωτιστικός για όσα εκτυλίσσονται στην περιοχή ο ρόλος τους στηνάσκηση της τοπικής εξουσίας και η διερεύνηση των µεταξύ τους αντα-γωνισµών µε την εµπλοκή σε αυτούς των τοπικών οικογενειών. Είναιχαρακτηριστική η περίπτωση του, ενδεχοµένως ισχυρού παράγοντα τηςτοπικής κοινωνίας, Μιχάλη Καλλέργη από το χωριό Ασώµατος, για τονοποίο οι αρχές αναφέρουν πως «πάντα έδινε βοήθεια και καταφύγιοστους Παπαδόπουλους»50.

Είναι σηµαντικό, επίσης, να διερευνηθεί κατά πόσο φεουδάρχες καιευγενείς της περιοχής χρησιµοποιούσαν τις οικογένειες αυτές για τηνπροστασία της περιουσίας τους και την ασφάλεια των χωρικών τους,εκµεταλλευόµενοι παράλληλα τη ληστρική δράση των ορεσίβιων πλη-θυσµών στις αντιθέσεις τους µε άλλους φεουδάρχες και ευγενείς, ώστεόχι µόνο να αυξήσουν το κύρος τους στην τοπική κοινωνία αλλά και ναδηµιουργήσουν αναστάτωση, ασκώντας µε τον τρόπο αυτόν πίεση στιςβενετικές αρχές για την επίτευξη των στόχων τους (όπως ήταν η συµ-µετοχή στα αξιώµατα και στα τοπικά συµβούλια) ή γενικότερα για ναπροβάλουν µια συµπεριφορά ηγεµονίας απέναντι στην εξουσία (Καρα-πιδάκης 1998˙ ο ίδιος 2003˙ ο ίδιος 2005˙ ο ίδιος 2009˙ Κολιόπουλος2005, 344-348).51 Όταν, έτσι, η κοινότητα των ευγενών Ρεθύµνου υπο-βάλλει παράπονα στις αρχές εναντίον των Παπαδόπουλων, υπερασπι-ζόµενη τους χωρικούς, το κάνει πιθανότατα όχι µόνο γιατί πλήττονται


στα τέλη του 16ου και στις αρχές του 17ου αιώνα, Ροµίνα Ν. Τσακίρη, «Παράνο-µοι στην υπηρεσία ατόµων και οικογενειών στην Κρήτη (16ος-17ος αι.): περιπτώ-σεις (αυτο)κατάλυσης του βενετικού κρατικού µηχανισµού. Μια πρώτηπροσέγγιση» (υπό δηµοσίευση).

52 Processo 1610, φ. 6v (καταδικαστική απόφαση: Χάνδακας, 12 Ιουνίου 1605). Είναιχαρακτηριστικά όσα αναφέρει ο ο γενικός προνοητής Zuanne Mocenigo στην έκ-θεσή του το 1589: σε περίπτωση δίωξης µελών των Σφακιανών οικογενειών -κα-κοποιών και φυγόδικων- οι υπόλοιποι υπεράσπιζαν και υπέθαλπαν αυτούς ενωµένοισαν να ανήκαν σε µία φάρα (Σπανάκης 1940, 9-10).

οι περιουσίες τους, αλλά και εξαιτίας αντιθέσεων µε άλλες οικογένειεςτου χώρου, που χρησιµοποιούσαν προς όφελός τους τη ληστρική δρα-στηριότητα. Κάτι ανάλογο συµβαίνει µε τους Σφακιανούς, τους οποίουςοι ευγενείς των Χανίων κατηγορούσαν κατά διαστήµατα για τη λη-στρική τους δράση εξαιτίας και της σχέσης των πρώτων µε την οικογέ-νεια Καλλέργη, µε την οποία οι υπόλοιποι βενετοί ευγενείς βρίσκοντανσε ρήξη (Ζουδιανός 1960, 268˙ Vincent 2001, 226). Από τα παραπάνω,λοιπόν, είναι κατανοητό πως η παραβατική δραστηριότητα που σηµει-ώνεται στην περιοχή, και κυρίως η ληστεία, µπορεί να συνδεθεί µε τηδιαµάχη για τον έλεγχο των τοπικών κέντρων εξουσίας (βλ. τη νεότερηελληνική ιστορία, Koταρίδης 1993, 244, 286-298).

Ιδιαίτερος προβάλλει ο ρόλος της τοπικής κοινωνίας που ταλαν-τευόταν ανάµεσα στην παρανοµία και στη νοµιµότητα, υποστηρίζονταςκαι παρέχοντας βοήθεια πότε στους δράστες και πότε στην εξουσία.Μέσα από τις αυστηρές ποινές που προέβλεπαν οι αρχές για εκείνουςπου θα παρείχαν βοήθεια στους επικηρυγµένους (είτε επρόκειτο για ταχωριά και τις κοινότητες είτε για ιδιώτες είτε για τους ίδιους τους αρ-χηγούς των οικογενειών και των προνοµιούχων) καταλαβαίνει κανείςπως η υπόθαλψη ήταν µάλλον συνήθης. Εξάλλου, οι παράνοµοι, όπωςφαίνεται από τις καταδίκες, συνέχιζαν για αρκετό καιρό να κυκλοφο-ρούν µε άνεση και να εργάζονται στους τόπους τους. Για να κατανοή-σει κανείς την ανοχή του πληθυσµού, χρειάζεται να αναλογιστεί τηνοργάνωση των κοινωνιών αυτών στη βάση ισχυρών συγγενειακών δε-σµών και πελατειακών σχέσεων που εξασφάλιζαν προστασία και αλλη-λεγγύη στα µέλη των οικογενειών (αυτό δεν παραγνωρίζεται από τιςβενετικές αρχές, που απαγορεύουν την παροχή βοήθειας στον φυγόδικο,τονίζοντας: «ακόµη και αν αυτός είναι συγγενής τους»52). Στη συνέχεια,


53 Για παράδειγµα, ο Zuanne Mocenigo στην έκθεσή του αναφέρει πως οι κάτοικοιτων Σφακίων -ελλείψει των εκπροσώπων της δικαιοσύνης- διευθετούσαν τις κλο-πές µεταξύ τους µε την κατά αναλογία επανόρθωση του αδικήµατος (Σπανάκης1940, 11).

δεν πρέπει να παραβλεφθούν οι ιδιαίτεροι κανόνες µε τους οποίους οιορεινοί πληθυσµοί της Κρήτης διαβιούσαν και συνυπήρχαν (για παρά-δειγµα, η ζωοκλοπή στους νεότερους χρόνους ήταν ανεκτή, όσο υπήρχεκαι η δυνατότητα για το ξεκαθάρισµα: δηλαδή την επιστροφή τωνζώων), κανόνες που, όµως, ήταν θεµιτό να αλλάξουν, όταν η παράνοµηδράση στρεφόταν ανεξέλεγκτα εις βάρος της τοπικής κοινωνίας (Tσαν-τηρόπουλος 2004, 80-81, 210-211)53.

Έπειτα, η συµβίωση των ορεσίβιων κτηνοτροφικών πληθυσµών µετους ληστές ως πτυχή της καθηµερινότητας συνέβαλλε στη διατήρησητων δεύτερων, ωθώντας και άλλους στην παρανοµία, αφού, ζώντας έξωαπό τα όρια της οργανωµένης κοινωνίας και µακριά από τον έλεγχο τωναρχών, οι πληθυσµοί αυτοί συνδέονταν µε τους ληστές και επιδίδοντανκαι οι ίδιοι στη ληστεία (Κολιόπουλος 2005, 227, 232-233). Από τηνάλλη, βέβαια, η αγροτική-ορεινή κοινότητα διατηρούσε πάντα σχέσειςισορροπίας µε τους ληστές για να αποφύγει την εκδίκηση και τη λεη-λασία (Κοταρίδης 1993, 270-271). Είναι ενδεικτικό στην περίπτωσήµας πως οι χωρικοί δεν προσέρχονταν να καταγγείλουν τις παρανοµίεςτων ληστών εις βάρος τους, φοβούµενοι τα χειρότερα από τους ορει-νούς πληθυσµούς της επαρχίας.

∆εν αποκλείεται, τέλος, η ανοχή της τοπικής κοινωνίας να ήταν απο-τέλεσµα και του γεγονότος πως οι οµάδες αυτές αρνούνταν την κατα-βολή των φόρων και την παροχή των αγγαρειών εξασφαλίζοντας, µέσωτης αντιπαράθεσης µε τις αρχές και της αποµάκρυνσης των φοροει-σπρακτόρων, το ίδιο για τα γειτονικά χωριά (Κολιόπουλος 2005, 343).Στην περίπτωση αυτή ο ένοπλος του ορεινού χώρου επιβαλλόταν κυ-ρίως µε τα πολιτικά χαρακτηριστικά του, αφού ερχόταν αντιµέτωπος µετην εξουσία, και, κατά συνέπεια, αναγνωριζόταν από την κοινωνία στηνοποία ενσωµατωνόταν, ως ηγέτης (βλ. ανάλογα τη νεότερη ελληνικήιστορία, ∆αµιανάκος 2003², 90-93).

Γενικότερα, λοιπόν, η στάση ανοχής της κοινωνίας, αν και µεταφρα-ζόταν ως υπόθαλψη από τις αρχές και επέφερε την τιµωρία, ήταν, όπως


54 A.S.V., Capi Consiglio di Dieci, Lettere di Rettori e di altre Cariche, b. 286, επιστολήτου γενικού προνοητή Gieronimo Capello προς τη Βενετία: Χάνδακας, 8 Ιουνίου 1610και A.S.V., PTM, b. 775, επιστολή του γενικού προνοητή Gieronimo Capello προς τηΒενετία: Χάνδακας, 20 Αυγούστου 1610, βλ. έγγρ. αρ. 5. Πρβλ. και την αναφορά τουρέκτορα Ρεθύµνου Ottavian Falier, A.S.V., Collegio, Relazioni, b. 87, Rettimo (1563-1628), αρ. 9 (23 ∆εκεµβρίου 1611), φ. [6]r-v, όπου αναφορά στη συµµετοχή των αρχη-γών των Σφακιανών οικογενειών στη σύλληψη του Cacanigo και των άλλων εξορίστων.Την ίδια στιγµή γυναίκες και παιδιά των οικογενειών (ανάµεσά τους και των υπαιτίων,όπως του Cacanigo) τελούν υπό καθεστώς οµηρείας από τις βενετικές αρχές. Για τοορεινό χωριό Παράνυφοι (ή Παρανύµφοι κατά τους Van Spitael - Faure) της επαρχίαςΜονοφατσίου του διαµερίσµατος του Χάνδακα βλ. Van Spitael – Faure 1977, 79˙ Σπα-νάκης 2006³, τ. Β΄, 612-613.

είδαµε, συχνά προϊόν ισχυρών κοινωνικών δεσµών και συστηµάτων αλ-ληλεγγύης και αµοιβαιότητας. Παρ’όλα αυτά, οι κοινωνικές οµάδες, όταναντιλαµβάνονταν πως διακυβεύονταν τα συµφέροντά τους, ανακαλού-σαν την πρότερη σταθερότητα. Αν, δηλαδή, όσοι προβάλλονταν ως ισχυ-ροί αρχηγοί των οµάδων αποδεικνύονταν στυγνοί ληστές καιαναξιόπιστοι διεκδικητές της τοπικής εξουσίας, καταδικάζονταν από τηνκοινότητα, αφού η τοπική κοινωνία, στο δίληµµα καταδίωξης ή δια-πραγµάτευσης, λάµβανε πάντα υπόψη της όχι µόνο τη διαφύλαξη τηςσχετικής αυτονοµίας της, όσον αφορά στις σχέσεις της µε την κεντρικήεξουσία και τους ενόπλους, αλλά πρωτίστως την περιφρούρηση της οι-κονοµίας των αγαθών και των ανθρώπων στο εσωτερικό της κοινότητας(βλ. τη νεότερη ελληνική ιστορία, Κοταρίδης 1993, 244-271). Έτσι, στηνπερίπτωσή µας, αρκετοί αρχηγοί των οικογενειών, των χωριών και τωνκοινοτήτων, παρά τους ισχυρούς δεσµούς της οµάδας και τους κανόνεςαλληλεγγύης και διαβίωσης των ορεινών πληθυσµών, µεσολαβούσανανάµεσα στους πληθυσµούς που εξουσίαζαν και στις αρχές, γίνοντανυπόλογοι για τα µέλη τους και δεσµεύονταν να παραδώσουν τους παρα-βάτες. Για παράδειγµα, τον Ruba Παπαδόπουλο θα συλλάβει η κοινό-τητα του χωριού Παράνυφοι, τον Κακανίγο θα σκοτώσει ο καπιτάνοςΓεωργάκης Παπαδόπουλος, ενώ έναν από τους υπόλοιπους δράστες θασυλλάβει ο καπιτάνος Μανόλης Παπαδόπουλος Candilachi54.

Όσον αφορά, λοιπόν, στην αποκατάσταση της τάξης, η εξουσία επέν-δυε σε εντοπίους και στην κοινότητα, που, µε βάση τη συλλογική ευ-θύνη και αλληλεγγυότητα, αναλάµβαναν την ευθύνη της δηµόσιας


55 Processo 1610, φ. 5r (καταδικαστική απόφαση: Χάνδακας, 12 Ιουνίου 1605).

ασφάλειας. Κατά τη διαδικασία αυτή παραδοσιακές πρακτικές, όπως ηληστεία, ποινικοποιούνταν, µε αποτέλεσµα να περιθωριοποιούνται οιφορείς του παραδοσιακού πολιτισµού, που έχαναν παράλληλα τονέλεγχο των τοπικών κέντρων εξουσίας, ενώ το κράτος έβρισκε ευκαιρίανα ανατρέψει τις τοπικές ισορροπίες, ώστε να διεισδύσει σε αυτά. Όσοκαι αν και από την πλευρά της η τοπική κοινωνία θα προσπαθούσε νααποµακρύνει την ενοχλητική κεντρική εξουσία, τηρώντας τις κοινωνι-κές ισορροπίες και τους τοπικούς συσχετισµούς της δύναµης και της κι-νητικότητας των ενόπλων, δεν αποφευγόταν η ενίσχυση τωνανταγωνισµών και ο κλονισµός των ισορροπιών. Άλλωστε, και µόνο ηπρόθεση του κράτους για εξαφάνιση της ληστείας κατέλυε επιπλέον τηνισορροπία ανάµεσα σε κοινότητες και ληστές, αυξάνοντας την ανα-σφάλεια των πρώτων και τις ανελαστικότητες των δεύτερων (βλ. τη νε-ότερη ελληνική ιστορία, Κοταρίδης 1993, 244-269, 271, 290-291).

Στο πλαίσιο της αναζήτησης ασφάλειας της οικογένειας µέσα στηνκοινότητα συσφίγγονταν οι συγγενικοί δεσµοί και ενισχυόταν η συσσω-µάτωση των ατόµων, αύξαινε, όµως, παράλληλα και η ανασφάλεια σεµία ενδεχόµενη δίωξη του γένους (Κολιόπουλος 2005, 298-299). Η υπο-χρέωση των καπιτάνων των οικογενειών να συµβιβαστούν µε τις αρχέςείναι στην περίπτωσή µας ενδεικτική της συγκρότησης του γένους σεκοινωνική οµάδα, η οποία προέτασσε τα συµφέροντα του γένους, προ-σανατολίζοντας όλα τα µέλη της στον ίδιο σκοπό. Στην περίπτωση αυτήνη οµάδα των αιµατοσυγγενών λειτουργούσε επιπλέον µε όλα τα στοι-χεία εκείνα που συνθέτουν την πολιτική οργάνωση: το νοµοθετικό (υιο-θέτηση και ερµηνεία κανόνων και κοινών οικογενειακών αξιών), τοδικαστικό (κοινωνική αποµόνωση των παραβατών αιµατοσυγγενών) καιτο εκτελεστικό (ενιαία δράση των µελών του γένους). Βέβαια, το άτοµοενισχύει ή χαλαρώνει τους δεσµούς συγγένειας όχι µόνο εξαιτίας τωνεπιρροών που έχει δεχθεί αλλά και µε βάση το προσωπικό του συµφέρον(Τσαντηρόπουλος 2004, 186-190, 196). Ανάλογα, ενδεχοµένως, δηλαδήµε κίνητρο είτε το οµαδικό είτε το προσωπικό συµφέρον, εξηγείται ηβοήθεια που θα δώσουν κάποιοι από τους Παπαδόπουλους στους διω-κόµενους βενετούς αξιωµατούχους το 1605 στο Ροδάκινο55.


56 A.S.V., Capi Consiglio di Dieci, Lettere di Rettori e di altre Cariche, b. 286, επιστολήτου γενικού προνοητή Gieronimo Capello προς τη Βενετία: Χάνδακας, 8 Ιουνίου1610. Για τις οικογένειες που κατείχαν τη βενετική ευγένεια στην Κρήτη κατά τους16ο και 17ο αιώνες, ανάµεσα στις οποίες και οι δύο µεγάλες οικογένειες βενετών ευ-γενών Barbarigo και Querini, βλ. Ξηρουχάκης 1934, 38-44˙ Μανούσακας 1949, 45-46˙ Μοάτσος 1974, 210-213. Ο nobile homo ser Zorzi Barbarigo αναφέρεται στοέγγραφο ως γιος του ποτέ Bertuci. Πιθανότατα ο πατέρας του είναι ο Bertuccio Bar-barigo, fo de miser Zorzi, που καταγράφεται στους στατιστικούς πίνακες του Κα-στροφύλακα το 1583 ανάµεσα στους κατέχοντες τη βενετική ευγένεια στο διαµέρισµατου Χάνδακα (Ξηρουχάκης 1934, 38). Τον Paulo Querini, fo de ser Marco, δεν κα-τόρθωσα να ταυτίσω. Στους καταλόγους που παραθέτει ο Καστροφύλακας απαντούντρία πρόσωπα µε το όνοµα Μάρκος Querini ανάµεσα στους κατέχοντες τη βενετικήευγένεια στο διαµέρισµα του Χάνδακα (Ξηρουχάκης 1934, 39, 42).

Η ταλάντευση αυτή ανάµεσα σε συµπεριφορές διαρκούς ανυποτα-γής, από τη µία, και παροχής υπηρεσιών σε τοπικούς προύχοντες ή αξιω-µατούχους, από την άλλη, ήταν συνήθης στους αγροποιµενικούςπληθυσµούς (∆αµιανάκος 2003², 70-71). Άλλωστε, όπως αναφέρθηκε,η τακτική σύνταξης καπιτάνων µε τα καταδιωκτικά αποσπάσµατα καιτις αρχές σήµαινε όχι µόνο άρση ή αναστολή της δίωξής τους αλλά καιδιασφάλιση των προνοµίων των ιδίων και του γένους τους. Επιπλέον,µία συµφωνία των καπιτάνων και των χωριών µε τις αρχές και η απο-δοχή των όρων που θα έθετε το κράτος –εκτός από την περιφρούρησηαγαθών και ανθρώπων, τη διασφάλιση της αυτονοµίας και την ισχυρο-ποίηση της θέσης τους απέναντι στην εξουσία– σήµαινε ενδεχοµένωςκαι την ισχυροποίησή τους στο πλαίσιο των τοπικών ανταγωνισµών,αφού δεν πρέπει να ξεχνά κανείς πως η τοπική κοινωνία καθορίζει τηστάση της και ρυθµίζει τα συµφέροντά της ανάλογα µε τις ιδιαίτερεςκοινωνικές συνθήκες και συγκυρίες, ενώ ερµηνεύει τις πρωτοβουλίεςτου κράτους πάντα στο πλαίσιο των τοπικών δικτύων (βλ. τη νεότερηελληνική ιστορία, Θεοτοκάς – Κοταρίδης 66-68, 96-98, 100, 168, 172-174, 190-193). Τόσο ο καπιτάνος Μανόλης Παπαδόπουλος όσο και ηκοινότητα του χωριού Παράνυφοι θα αναζητήσουν τα προνόµια που οιαρχές έχουν υποσχεθεί, ανάµεσα στα οποία και την απελευθέρωση δύοεξορίστων. Η επιλογή δύο βενετών ευγενών εξορίστων, των Zorzi Bar-barigo και Paolo Querini αντίστοιχα, είναι ενδεικτική, ενδεχοµένως, τηςπολυεπίπεδης σχέσης των ορεινών πληθυσµών µε τους ευγενείς, µιαςσχέσης από την οποία θα ωφελούνταν εξίσου οι ορεσίβιοι56. Χαρακτη-



ριστική, εξάλλου, περίπτωση αποτελεί και ο καπιτάνος Γεωργάκης Πα-παδόπουλος, ο οποίος θα συνταχθεί µε τις αρχές, θα αφοσιωθεί στηνυπηρεσία, εξυπηρετώντας τόσο το προσωπικό συµφέρον όσο και εκείνοτου γένους του, και κατ’επέκταση θα διεκδικήσει τη συµµετοχή τουστην εξουσία (παραµένει καπιτάνος της περιοχής)57.

Εξαιτίας της κοινωνικής του ισχύος ο ένοπλος -ή εκείνος ο τοπικόςάρχοντας που διέθετε ενόπλους στη δούλεψή του- στη συναλλαγή τουµε το κράτος εκδήλωνε ηγεµονική τάση στη συµπεριφορά του, παζα-ρεύοντας συχνά την αµνηστεία και τα προνόµια, την προστασία στοχωριό ή την περιοχή του, ενώ εγγυόταν τη δυνατότητα συγκέντρωσηςστρατού µε τον οποίο θα τροφοδοτούσε το κράτος σε περιόδους πολέ-µου (βλ. τη νεότερη ελληνική ιστορία, ∆αµιανάκος 2003², 90-91), όπωςσυνέβη αρκετές φορές στις κινητοποιήσεις της Βενετίας µπροστά στηναπειλή των Τούρκων, στις οποίες στρατολογήθηκαν και οι Σφακιανοί(βλ. ενδεικτικά µόνο Γιαννόπουλος 1978, 89-93, 101-130, 142-145˙Vincent 2001˙ Καραπιδάκης 2005, 641-643˙ Τσακίρη 2005, 188-189,195-202). Από την πλευρά της η τοπική κοινωνία αναγνώριζε στο πρό-σωπο εκείνου που τασσόταν µε τις αρχές τον ένοπλο που θα συνέδραµεστην αποκατάσταση της τάξης και θα γινόταν διαµεσολαβητής στηνεπικοινωνία µε τις αρχές, και, ίσως και στην περίπτωσή µας, αυτό είχεως αποτέλεσµα την ευρεία αποδοχή του από την κοινότητα (βλ. τη νε-ότερη ελληνική ιστορία, Κοταρίδης 1993, 248-253).

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον, σε κοινωνιολογικό επίπεδο, παρουσιάζει για µίαµελλοντική έρευνα, όσο οι πηγές θα το επιτρέψουν, η προσωπογραφία τωναρχηγών των οικογενειών, καθώς πρόκειται για ενόπλους του αγροτικού-κτηνοτροφικού χώρου µε µεγάλη κυριαρχική ικανότητα, οι οποίοι ενδέχε-ται να µυθοποιούνται από τον κοινωνικό περίγυρο. Η ηρωοποίησή τουςενισχυόταν από την ορεινή γεωµορφία του τόπου και την αίσθηση ηµιαυ-τονοµίας που έδινε αυτή στους κατοίκους, από το προνοµιακό καθεστώς,έτσι όπως αυτό είχε εδραιωθεί στους αιώνες, από το «κύρος» και την «αν-τρειά» των προσώπων αυτών, από την αντιπαράθεσή τους µε τις αρχές, ενώακόµη και η ληστεία στα περιβάλλοντα αυτά θεωρούνταν ως «παλληκαριά»(Αsdrachas 1972˙ Κολιόπουλος 2005, 288, 328, 343-344˙Αστρινάκη 2003,


58 Για την αντανάκλαση οικονοµικών, κοινωνικών και πολιτικών δοµών στη συνείδησητου λαού είναι ενδεικτικά τα κλέφτικα δηµοτικά τραγούδια. Σχετικά µε τη µορφο-ποίηση της ιστορικής πραγµατικότητας από τον λαϊκό δηµιουργό και την αποτύπωσητου ενόπλου, καπιτάνου ή ληστή, στη λαϊκή αφήγηση και τέχνη βλ. ενδεικτικά µόνοΠολίτης (επιµ.) 1973˙ Ασδραχάς 1973˙ Κοντογιώργης 1979˙ Van Boeschoten 1991˙∆αµιανάκος 2003², 21-97 . Πρβλ. την απεικόνιση του ενόπλου, Πολίτης 1987, 24-31.

59 A.S.V., Capi Consiglio di Dieci, Lettere di Rettori e di altre Cariche, b. 286, επι-στολή του γενικού προνοητή Gieronimo Capello προς τη Βενετία: Χάνδακας, 8Ιουνίου 1610.

60 Για τις αντιθέσεις ορεινών πληθυσµών και αγροτών στη νεότερη Ελλάδα βλ. ενδεικτικάµόνο Κολιόπουλος 1980˙ Van Boeschoten 1991, 18-22˙ ∆αµιανάκος 2003², 87-95.

313-374˙ Spiros – Tzoukas 2007). Η αποδοχή της βίαιης πλευράς των αρ-χηγών και των συµπεριφορών «παλληκαριάς» αποτελούσε επικύρωση τουανδρισµού τους και προκαλούσε τον θαυµασµό της οµάδας και την ανα-γνώριση από τους υπόλοιπους συντρόφους (Bourdieu 2007, 103-108), ενώτο σύνολο των χαρακτηριστικών που τους αποδίδονταν στη σύγκρουσήτους µε την εξουσία πιθανότατα τους νοµιµοποιούσε στη συλλογική αγρο-ποιµενική συνείδηση απέναντι στην καταπίεση του κυριάρχου (Hobsbawm1971², 123-129˙ ∆αµιανάκος 2003², 92-93˙ ∆αµιανάκος 2005, 59-67)58.

Ιδιαίτερη βαρύτητα, όσον αφορά στις κοινωνικές αντιθέσεις, θα έχειη µελέτη της διακυµαινόµενης σχέσης των ορεσίβιων πληθυσµών µε τουςευγενείς και τους χωρικούς. Οι Παπαδόπουλοι του Ροδάκινου, σύµφωναµε τον Capello, ξεσπούσαν τη λύσσα τους ιδιαίτερα έναντι των ευγενών,τους οποίους σκότωναν και διαπόµπευαν µε κάθε ευκαιρία59. Οι «αρχον-τορωµαίοι» αντιπαρατίθενται σε µία ξένη για αυτούς αυθεντία, εκείνητων λατίνων, µα και τόσο κοντά στον κόσµο τους, αυτόν των αρχόντων.Η αυθεντία αποτελεί και το κοινό σηµείο αναφοράς των υπερήφανωνορεσίβιων πληθυσµών και των ταπεινών χωρικών, αν και οι δύο οµάδεςεκφράζονται ως προς αυτή µε διαφορετικούς τρόπους (Ασδραχάς 2009)και ενδεχοµένως µε διαφορετικά κίνητρα (αξιώνοντας οι πρώτοι -ως έλ-κοντες οι ίδιοι την καταγωγή τους από βυζαντινές αρχοντικές οικογένειες-τη συµµετοχή τους στην τοπική εξουσία και κυριαρχία του χώρου). Απότην άλλη, οι επιθέσεις των ορεσίβιων εναντίον των χωρικών υποδηλώ-νουν διαφορετικές αξίες και µεγάλες κοινωνικοοικονοµικές αντιθέσεις60.

Σηµαντική είναι η περαιτέρω εξέταση των πολλαπλών ρόλων της λη-στρικής οµάδας (πολιτικός – οικονοµικός – πολιτισµικός – κοινωνικός


61 A.S.V., PTM, b. 749, συµφωνία του γενικού προνοητή Alvise Grimani µε τους Πα-παδόπουλους του διαµερίσµατος Ρεθύµνου: Άγιος Κωνσταντίνος, 10 Φεβρουαρίου1583 β.έ., βλ. έγγρ. αρ. 1.

– ιδεολογικός) στη συγκεκριµένη περιοχή και ιστορική περίοδο, η πα-ραδοσιακή και η επίσηµη νοµιµότητα και οι σχετικές αντιλήψεις περί δι-καίου, η αντιπαράθεση των δύο νοµιµοτήτων, η στάση των ληστώναπέναντι στην τοπική κοινωνία και στο βενετικό κράτος και αντίστροφα,ο ρόλος τους, τέλος, στην εξασφάλιση αυτονοµίας στην τοπική κοινω-νία στην οποία εντάσσονταν (όχι µόνο µέσω της βίαιης αντιπαράθεσηςµε τις αρχές µα και µέσω της άρνησης καταβολής φόρων και παροχήςαγγαρειών, ενθαρρύνοντας ανάλογα τους εντοπίους61). Η διερεύνηση,βέβαια, των ποικίλων πτυχών του φαινοµένου της κοινωνικής ληστείαςστην περιοχή του Αγίου Βασιλείου -και γενικότερα των ορεινών περιο-χών της Κρήτης- τους 16ο και 17ο αιώνες, όπως και σε κάθε άλλη γεω-γραφική περιοχή και χρονική περίοδο, µόνο εξατοµικευµένα µπορεί ναειδωθεί, αφού η σχετική µε το ληστρικό φαινόµενο βιβλιογραφία αφοράποικιλία περιπτώσεων µε αδυναµία εφαρµογής ενός γενικότερου σχή-µατος (∆αµιανάκος 2003², 87-95˙ ∆αµιανάκος 2005, 43-58, 82-94).

Εξίσου σηµαντική θα είναι η µελέτη της θεώρησης της τιµής στους πλη-θυσµούς αυτούς, που υπαγόρευε, σε κάποιες περιπτώσεις, συµπεριφορέςκαι κίνητρα (Τσαντηρόπουλος 2004, 188-190˙ Κολιόπουλος 2005, 288)αλλά και η εξέταση των άγραφων κανόνων που ρύθµιζαν τις εσωτερικέςσχέσεις των οικογενειών και των παράνοµων οµάδων και της ελαστικότη-τάς τους (για παράδειγµα, όσον αφορά την προδοσία συντρόφου στις αρχέςαπό µέλος της οµάδας). Οι έννοιες αυτές θα φωτίσουν καλύτερα τις σχέσειςτων οµάδων αυτών τόσο µε την κοινωνία όσο και µε το βενετικό κράτος(βλ. αντίστοιχα τη νεότερη ελληνική ιστορία, Κολιόπουλος 2005, 307-327).

Η αντιµετώπιση των Παπαδόπουλων του Ρεθύµνου πρέπει, λοιπόν,να εξεταστεί µέσα στον χρόνο, όχι µόνο στο πλαίσιο της γενικότερηςαντιµετώπισης των «ανυπότακτων» Σφακιανών οικογενειών από τις βε-νετικές αρχές, αλλά, κυρίως, σε συνάρτηση µε τις ιδιαιτερότητες τηςπεριόδου και του χώρου. Οπωσδήποτε, η παραβατική δραστηριότητατων πληθυσµών της επαρχίας του Αγίου Βασιλείου δεν φαίνεται να υπο-λείπεται σε κάτι έναντι των όµορων κατοίκων των Σφακίων, σηµατο-δοτώντας ένα νέο πεδίο έρευνας.


ΕΚ∆ΟΣΗ ΕΓΓΡΑΦΩΝ

Στην έκδοση των εγγράφων χρησιµοποιήθηκαν τα εξής κριτικά σηµεία:Με το σηµείο < > συµπληρώνονται γράµµατα που λείπουν. Μέσα σε \ / και/ \ σηµειώνονται λέξεις που έχουν συµπληρωθεί από τον γραφέα στα διά-στιχα. Με το σηµείο [[ ]] δηλώνονται οι διπλοεγγραφές και µε οι δια-γραφές. Η τελεία κάτω από το γράµµα σηµαίνει πως αυτό δεν µπορεί ναδιαβαστεί µε βεβαιότητα, ενώ µε τα σηµεία […] και [;] δηλώνονται λέξειςδυσανάγνωστες ή συντοµογραφηµένες, για τις οποίες εκφράζω τον προ-βληµατισµό µου στην ανάπτυξη της συντοµογραφίας. Επεµβάσεις έχουνγίνει στην κεφαλαιογράφηση, στην παραγραφοποίηση και στη στίξη.

1.1584 (1583 β.έ.), 10 Φεβρουαρίου

Ο γενικός προνοητής Alvise Grimani ενηµερώθηκε πως µέλη της οικο-γένειας των Παπαδόπουλων, κάτοικοι τόσο των χωριών του διαµερίσµατοςΡεθύµνου όσο και των χωριών Πατσιανός (Pazzanò) και Μέσα Γωνιά(Messa Gognà) του διαµερίσµατος Χανίων, επιδίδονταν σε κλοπές εναντίοντων κατοίκων της περιοχής, σκοτώνοντας εκείνους που θα τους αντιστέ-κονταν.Από την άλλη, οι χωρικοί δεν προέβαιναν σε καταγγελίες από φόβογια τα χειρότερα, µε αποτέλεσµα οι δράστες να µένουν ατιµώρητοι. Για τονλόγο αυτό ο προνοητής ζητά τη συνδροµή των κοινοτήτων και των κατοί-κων των χωριών στη σύλληψη των δραστών και στην παράδοσή τους στιςαρχές. Καλεί τους αρχηγούς των Παπαδόπουλων στο χωριό τουΑγίου Κων-σταντίνου της επαρχίας Ρεθύµνου µε τους οποίους συνάπτει σχετική συµ-φωνία. Οι υποχρεώσεις των καπιτάνων των οικογενειών, µε αυστηρέςποινές σε περίπτωση αµέλειάς τους, είναι οι εξής: 1. παρουσία κάθε έξιµήνες στις αρχές (Reggimento) του Ρεθύµνου, 2. συνδροµή στην απόδοσητης δικαιοσύνης και αποχή από κάθε παραβατική δράση, 3. εγγύηση για ταµέλη του γένους τους, 4. βοήθεια στους βενετούς αξιωµατούχους που θα µε-ταβούν στους τόπους τους για έρευνα, 5. σύνταξη πιστοποιητικού για κάθεαποµάκρυνσή τους από τον τόπο διαµονής τους, 6. συνέπεια στις αγγαρείεςκαι στην απόδοση των φόρων «επί του αλατιού» και «επί των σφαγείων».Οι αρχές αναστέλλουν τις καταδίκες για συγκεκριµένο διάστηµα, το οποίοθα ανανεώνεται µε την τήρηση της συµφωνίας.


A.S.V., PTM, b. 749, συµφωνία του γενικού προνοητή Alvise Gri-mani µε τους Παπαδόπουλους του διαµερίσµατος Ρεθύµνου: Άγιος Κων-σταντίνος, 10 Φεβρουαρίου 1583 β.έ.

|φ. [1] r Havendo l’Illustrissimo et Eccellentissimo signor Alvise Gri-mani, per la Serenissima Signoria di Venetia etc. [;] Proveditor Generalnel Regno di Candia, pressentito che la fameglia di Papadopulli, habi-tenti nel territorio di Rettimo et al casal Pazzanò, territorio della Canea,si è solevata da poco tempo in qua facendosi lecita, senza rispetto dellaGiusticia, far molti latrocinii et robamenti, così di animali pecorini comeanco bovini, che apportano grandissimo danno ai particolari et conmolto mal essempio che altri facino il simile, et che da questo ne possanascer mali et importanti effetti, come vien detto, esser stato amazzatodelli huomini che a diffesa delli loro animali et robbe facevano ressi-stencia, et, quel che è peggio, che li offesi, per timor di non esser peg-gio trattati da questa prolle, non vanno alla Giusticia di acusar limalfatori et dar le sue querelle, restando però essi malfatori impunitidalla Giusticia, come di ciò si ha havuto informacione.

Et, però, per remediar quanto si possa a questi inconvenienti et cheli huomini vivano liberi et sicuri alle case loro, con il vitto et con le per-sone, si fa intender a tutti li communi et homini habitenti nelli casaliche ogni volta che sentiranno rumori et che sul fatto de robamenti fa-cendosi il furto possono mettersi insieme essi communi, uno et più deloro, et prender questi tristi che haverano robbato et quelli condur alleforze della Giusticia per esser castigati, perché guadagnarano ducativinticinque venetiani dalli suoi beni, se ne saranno, se non, di quellidella |φ. [1] v Serenissima Signoria. Et habbino facoltà di poter liberaruno bandito per homicidio puro a loro richiesta per il benefficio dellacaptura, da essergli dato da quel Reggimento sotto del quale sarà corsol’eccesso, dovendo restar impune se nella captura occoresse scandolodomentre che sul fato et in fragrante nel far il furto sucedesse. La qualantedetta deliberacione sia publicata a Rettimo et per tutto il territorio.

Et, per poter con ogni via et mezo proveder et remediar, Sua Signoria Ec-cellentissima ha fatto chiamar alla presentia Sua li sottoscritti capi dellasoprascritta fameglia Papadopulli, con molta parte delli loro huomini, alcasal San Constantino, et fattogli alla presentia loro quelle debbite ammo-


nicioni che se convenivano, havendo prima tolto in notta li capi della fat-tion di cad’un casale, li ha fatto intendere et intimato che ogni uno de lorohabbia cura che non sia fatto furti né homicidii né altri delitti. Che altra-mente facendo si mandarà una copia de soldati a prendergli et se gli daràil debito castigo de forca et di galea castigandoli severissimamente, comefu fatto alli Pateri nel tempo dell’Eccellentissimo Cavalli, obligandoli adover venir ogni sei mesi a presentarsi avanti il Clarissimo Reggimento diRettimo, dovendo loro restar piezi et obbligate le persone loro a quel tantoche farà la Giusticia. Et, mancando, se darà la debita essecucione a quantoda Sua Signoria Illustrissima è sta intimato et |φ. [2] r dechiarito.

Li quali tutti suplichevolmente promessero de obedir pregando SuaSignoria Illustrissima a volerli perdonar alli delitti passati, come fo ancofatto nel tempo dell’Eccellentissimo General Foscarini, suspendendo lesententie et querelle che fussero sta fatte contra de loro, promettendoche non solamente loro se appresentarano ogni sei mesi al ClarissimoReggimento di Rettimo ma che anco operarano con ogni debito modo deproveder che non sarà fatto furti né offesa alli vicini del territorio diRettimo né a cad’un altro luoco di questo Regno né tra loro medesimida alcuno della loro fameglia, dicendo appresso che, essendo molti dellafameglia loro habitenti nel sudetto casal Pazzanò, sotto il territorio dellaCanea, et dovendo quelli per questo obligo andar a presentarsi allaCanea per esser sottoposti a quella città, gli convienne passar [[li con-vienne passar]] per altri casali della prolle di Pateri, con quali hannoantique difficoltà et dispareri, però ricercorono che in luoco della Caneapossino venir a presentarsi a Rettimo.

Le qual cose uditte da Sua Signoria Illustrissima, et principalmente lapromissione de star alla obediencia, et per proveder che per l’avvenir nonsuccedano delitti, Sua Signoria Illustrissima termina et |φ. [2] v statuisce,per virtù della presente con l’auttorità del Generalato Suo, che li sudetticapi siano tenuti insieme con tutta la loro prolle a capo per capo, cosìdelli habitenti del territorio di Rettimo come quelli della Canea, andaralla città di Rettimo due volte all’anno, ogni sei mesi una volta. Li qualinon possano partire da essa città se prima non saranno riscegnati allapresentia del Clarissimo Rettor dal Deputato di Roli, stando alla obe-diencia della Giusticia di quanto saranno ricercati, dovendo esser obligatiessi capi prendere et condur alla Giusticia quelli che facessero qualche ec-


cesso o commeteranno qualche furto, homicidio o assassinamento. Et, depiù, che a tutti li ministri che saranno mandati dalli Clarissimi Reggi-menti di Rettimo o da qualche altro magistrato per far alcuna essecu-cione, o contra essi Papadopulli o in altri casali, non solamente non siadato da loro impedimento alcuno ma che siano obligati et tenuti, con ogniloro potere, prestar ogni agiuto et favore a essi ministri come se conviennea fidelli suditti affine che possino dar essecucione a quanto li serà stacommesso. |φ. [3] r Et, per poter con più facilittà et modo remediar alli la-trocinii che vengono fatti et che a questi tali sia ovviato de la commo-dità di andar a robar o di commetter qualche delitto, Sua SignoriaIllustrissima ordina et espressamente comanda che alcuno della sopra-detta fameglia Papadopulli non possa partirse dal casale dove stanciasseper andar in altro luoco, ancorché fosse per suoi negocii, se prima non sifarà far una fede dal prette di esso casal con de ordine del capo di esso,decchiarando nella fede il negocio che haverà di andar a fare. Et, trovandoalcuno che fosse partito dal suo casale senza questa fede, se sarà preso etconduto alle forze della Giusticia sia condannato mesi disdotto in galia avogar il remo con li feri alli piedi, et il captor guadagni dalli suoi beni ce-chini cinque, se ne haverà, se non, di quelli della Illustrissima Signoria daesser scontati per il condannato in tanti servicii de galea.

Et, per gratifficacione loro, Sua Signoria Illustrissima decchiarisseche per anno uno sia suspeso ogni bando et querella che fusse fatta con-tra cadauno |φ. [3] v di essi Papadopulli, quando però che li patroni of-fesi siano satisfatti. La qual sospensione se intendi a esser prorogata dianno in anno domentre che fra questo tempo non succeda furti né altrieccessi, li quali occorendo, contra la promessa loro, Sua Signoria Illu-strissima vuole et ordina che la presente proroga resti nulla et de niunvalor. Et che non solamente habbino da caminar le querelle et la Giusti-cia habbia il suo luogo contra li transgressori ma anco dar essecucionealle sententie contra de loro fatte, castigando li capi loro che qui sotto sa-ranno descritti et decchiaritti. Et sia mandato milicia italiana per pren-dergli per dargli il condegno castigo, sotto pena alli capi che nonanderanno apresentarsi insieme con la loro prolle et di mantener quantodi sopra hanno promesso et obligato di forca o al meno di galia et diquelle altre pene corporali che alla Giusticia parerà di dargli per la in-nobediencia loro.


Item [;] che alcuno della sudetta prolle Papadopulli privilleggiati nonardisca né possa spallegiar |φ. [4] r né favorir quelli che non fussero pri-vileggiati per non andar a far le loro engarie et ogni altro servicio chefusse obligato, ma siano obligati dar ogni agiuto et favore a cad’uno mi-nistro che andasse per questo negocio, affine che essi contadini vadino aservire quanto è obligato loro, sotto pena, essendo accusato alcunohaver favorito et spallegiato simil persone, di mesi 18 de galia.

Che alli Daciari del Sale li sudeti Papadopulli debbano dar ognianno quel danaro che sono obligati pagare a essi Daciari per la consu-macione del sale giusta gli ordeni dell’Eccellentissimo Foscarini.

Et similmente debbano contribuir alli Daciari della Becaria la ordina-ria decatia et ogni altro dacio che li pervenisse, giusta gli sudetti ordeni,sotto pena de galia et \ad’/ altre pene che parerà alla Giusticia di dargli.

Datum nel casal San Constantin. Adì 10 febraro 1583.

Li nomi delli capi sono questi:casal Seglià:

Giorgi Papadopullo, capitanoAndrea Papadopullo, quondam Janulo

casal Rodachino:Giorgi Papadopullo CuràVeloni Papadopullo Ruba, suo fratellosegue

|φ. [4] v casal Rodachino:Janni Papadopullo, fratello del contrascritto [;]Leandro Papadopullo Condogiani

casal Finichià:Manoli Papadopullo ZingropulloNicola Papadopullo Gia.budopulo

casal Scallottì:Varda Papadopullo ZanidopulloDimitri Papadopullo Cuter .mi[Maistro] Leo Papadopullo Andradopullo


Mi.cali Papadopullo A.miraVarda Papadopullo il vecchioManusso Papadopulo, con quondam Μarco [;]Janni Papadopullo GianucariStamati Papadopullo GiorgiopulloGiorgi Papadopullo Macriza

casal Agrulea:Alexi Papadopullo CostandalexiGiorgi Papadopullo GiorgiocostaManoli [;] Papadopullo Fariso Manolopullo

casal Capsodasso:Janni Papadopullo, quondam Manoli MaurachiJanni Papadopullo PapagianopulloPero Papadopullo Zureresegue

|φ. [5] r casal Pazzanò:Candili Papadopullo, capitanoGiorgilà Papadopullo SclavoJanni Papadopullo LinogianiCosta Papadopullo Gna.uraCandili Papadopullo FrancescopulloNicola Papadopullo SamarittiJanni Papadopullo Melà

casal Miriochieffala:Micali Papadopullo de ManoliNichitta Papadopullo Senichitta

casal Messa Gognà:Thodossi Papadopullo Cirmiri [;]Manoli Papadopullo CopanopulloZanin Papadopullo Furopullo, quondam GiorgiLeo Papadopulo Thodossoleo


Zanin, suo fratelloLeo Suropullo, quondam GiorgilàPero Papadopullo de Thodossi.

Adì 10 febraro dato al casal San Constantin.La soprascritta terminacion fu letta alli sopradetti capi et a molti

altri della prolle loro in greco, alla presentia dell’Eccellentissimo Si-gnor Alvise Grimani, Dignissimo Proveditor General nel Regno.

|φ. [5] v Li quali, uditta, hanno ringraciato Sua Signoria Illustris-sima di questo buon ordine, promettendo di osservar et essequir quantoin essa si contienne. A queli fu data una copia simile traduta in greco af-fine che la facino publicar a cad’un altro della loro fameglia. Et perdargli per la debita essecucione et immediate fu mandato un’altra copiaal Clarissimo Rettor di Rettimo acciò la faccia publicar in quella cittàet per tutto il territorio ad inteligencia universale.

Gabriel Gabrielli, segretario.

2.1595, 21 Ιουνίου

Καταδικαστική απόφαση εναντίον τριών µελών της οικογένειας Πα-παδόπουλων από το χωριό Ροδάκινο -µε πρωτεργάτη τον Μανόλη (ήRuba) Παπαδόπουλο- και άλλων από γειτονικά χωριά για την αιµατηρήεπίθεση και ζωοκλοπή εις βάρος της οικογένειας και της περιουσίας του∆ηµήτρη Λίτινου, από το χωριό Sactures. Οι άνδρες, επτά βασικοί δρά-στες µα συνοδευόµενοι και από άλλους, επιτέθηκαν στην οικία του Λί-τινου, ενώ ο ίδιος απουσίαζε. Ο αδελφός του, Γιάννης, και φύλακας τωνπροβάτων του, προσπάθησε να αµυνθεί, δέχτηκε όµως τα χτυπήµατατης ληστρικής οµάδας στα οποία τελικά υπέκυψε, ενώ οι δράστες κα-τόρθωσαν να κλέψουν 56 ζώα.

A.S.V., Capi del Consiglio di Dieci, b. 1 (Processi e Carte Criminali),Candia: Processo 1610-Provveditor Generale di Candia, φφ. 11r-12v.

| φ. 11r Copia dalla Raspa di banditi et condannati in galia dellacittà di Rettimo.


62 ∆εν είµαι απόλυτα βέβαιη για την ταύτιση των χωριών και τοπωνυµίων που αναφέρον-ται στο έγγραφο. Ευχαριστώ τον κ. Κωστή Ηλ. Παπαδάκη που πολύ πρόθυµα µου απέ-στειλε πληροφορίες για το χωριό Σακτούρια και τον οικισµό Σαλιβαράδω (βλ.σηµειώσεις 63 και 64 παρακάτω) από την εργασία του: «Τοπωνυµικό της επαρχίαςΑγίουΒασιλείου Ρεθύµνου» [χωριά Σακτούρια (στονΑϊ-Στέφανο, 559) καιΆγιος Ιωάννης Κα-µένος (στω Σαλιβαράδω, 89)] Ρέθυµνο 2011, τ. Ε΄ των Πρακτικών του παρόντος Συνε-δρίου. Για τα κρητικά τοπωνύµια βλ. και τα πρακτικά του συνεδρίου Τα ΚρητικάΤοπωνύµια. ∆ιήµερο Επιστηµονικό Συνέδριο (Ρέθυµνο, 6-7 Νοεµβρίου 1998), Πρακτικά,τ.Α΄ και Β΄, Ρέθυµνο 2000.∆εν στάθηκε δυνατόν να ταυτίσω το χωριό Potamia. Για δύοχωριά που αναφέρονται ως Polcimo (ίσως πιο σωστά Poleimo, Εκκεκάκης 1994, 243) eSanto Stefano από τον Francesco Basilicata το 1630 (Σπανάκης 1969, 128) έχουν γίνειδιάφορες υποθέσεις: από τον P. Faure τοποθετούνται µεταξύ Μαρουλά και Πρασσών,ενώ από τον Γ. Εκκεκάκη στην περιοχή του χωριού Παλαίλιµνος, το οποίο υπάγεται σή-µερα στην κοινότητα των Ρουστίκων. Η δεύτερη αυτή εκδοχή συµφωνεί µε την ταύτισητων λοιπών τοπωνυµίων που αναφέρονται στο έγγραφο, βλ. παρακάτω σηµειώσεις 63και 64 (Faure 1981, 229˙ Εκκεκάκης 1994, 243-244˙ Σπανάκης 2006³, τ. Α΄, 80: ΆγιοςΣτέφανος και τ. Β΄, 600-601: Παλαίλιµνος, 646: Πόλκιµο και Άγιος Στέφανος).

63 ∆εν µπορώ να πω µε βεβαιότητα αν πρόκειται για το χωριό Σακτούρια (ή Σαχτούρια)της επαρχίας Αγίου Βασιλείου (Faure 1981, 237˙ Σπανάκης 2006³, τ. Β΄, 698) ή για τοχωριό Σαϊτούρες της επαρχίας Ρεθύµνου (Faure 1981, 229˙ Σπανάκης 2006³, τ. Β΄,693-694). Στο χωριό Σακτούρια, όπως µε ενηµέρωσε ο κ. Παπαδάκης, υπάρχει οικι-

Adì 21 zugno 1595.Ruba Papadopulo, figliolo de Curà, Giani Papadopulo, detto Serso-

giani, et Giorgio, detto Curà Papadopulo, quondam Theodosio, padredel sudetto Ruba, dal casal Rodhachino, absenti et contumaci sed legit-time cittati, anzi il predetto Curà essendo | φ. 11v stato rettento se nefuggì, il qual fu sotto li 16 dell’instante cittato per via di proclama acciòritornasse all’luoco donde se ne fugite et lui non se ne ha incurato divenir. Nec non contra Micali Sacorafo, detto Bicopulo, Theodosio etPaulo, frattelli, detti Mal.ufidhes, et Theodosio Papadopulo, detto Tiro-como, tutti dalli casali Potamia et Santo Steffano62, apresentati volon-tariamente alle forze della Giustitia sotto li 24 luglio prossimo passato,per quello: che tutti li predetti seleratissimi huomini, scordevoli dellasalute et vitta eterna, poca stima tenendo della Giustitia, et molto menoli predetti Papadopuli, la perfidia et scelerittà di quali è hoggi di inmodo acresciuta che dà nausa alla Giustitia et disperatione alli sudditti,havendo fra loro concluso et determinato di rapir et condur via al so-lito et costume loro il gregio di animalli peccorini, raggion de DimitrioLittino, detto Ginopullo, dal casal Sactures63 ma da pochi anni andato


σµός Άγιος Στέφανος, ο οποίος χρονολογείται από την περίοδο της βενετοκρατίας.Ωστόσο, τα στοιχεία που αναφέρονται στο κείµενο, σε συνδυασµό µε τις βιβλιογρα-φικές αναφορές και µε στοιχεία από άλλες δηµοσιευµένες πηγές, µε οδηγούν στηνυπόθεση πως πρόκειται για το χωριό Σαϊτούρες, βλ. και την επόµενη σηµείωση.

64 Το µετόχι sta Livadhia sta Saghlichiana δεν εντοπίστηκε, πιθανότατα όµως βρί-σκεται στην ευρύτερη περιοχή του χωριού Sactures. Τα µετόχια ήταν µικρότεροι οι-κισµοί στην ευρύτερη περιοχή του χωριού, συνδεδεµένοι µε τον κύριο οικισµό. Κατάτους τελευταίους αιώνες της βενετοκρατίας στο νησί αρκετά από αυτά είχαν πλη-θυσµό ανάλογο µε τα χωριά (Λαµπρινός 2002, 99). Τοπωνύµια «στα Λιβάδια» και«στα Σαχλικιανά» αναφέρονται από τον συµβολαιογράφο Γιάννη Βλαστό σε πρά-ξεις που έχουν συνταχθεί στα Ρούστικα της επαρχίας Ρεθύµνου (Faure 1981, 229˙Σπανάκης 2006³, τ. Β΄, 691-692), που βρίσκονται κοντά στο χωριό Σαϊτούρες, γε-γονός που µε οδήγησε στην άνω ταύτιση του χωριού, βλ. αντίστοιχα Γρυντάκης1990b, 56, αρ. πρ. 132, εκτίµηση και παράδοση προίκας: Ρούστικα, 27 Ιουλίου 1601και ο ίδιος, 115, αρ. πρ. 264, ενοικίαση χωραφιών: Ρούστικα, 23 Μαρτίου 1610. Γιαθέση «Λιβάδι» στα Ρούστικα κάνει λόγο και ο Σπανάκης χ.χ., 327-328. Είναι πολύπιθανό, λοιπόν, τα χωριά Potamia και Άγιος Στέφανος να βρίσκονται στη γειτονικήπεριοχή, αφού στο έγγραφο αναφέρεται πως οι κατηγορούµενοι από αυτά τα δύοχωριά βρίσκονταν πιο κοντά, σε σχέση µε τους κατηγορούµενους από το Ροδάκινο,στον τόπο όπου κατοικούσε το θύµα. Ακόµη και αν ο Άγιος Στέφανος τοποθετείταιστην ευρύτερη περιοχή Μαρουλά και Πρασσών, τότε πιθανότατα το χωριό Sactu-res ταυτίζεται µε το χωριό Σαϊτούρες, που βρίσκεται πιο κοντά του σε σχέση µε ταΣακτούρια. Σε δηµοσιευµένες πηγές και στη βιβλιογραφία καταγράφεται πληθώραχωριών και τοπωνυµίων ως «Λιβάδι», «Λιβάδια», «Λιβαδάκι(α)». Αναφέρω έτσικαι τις εξής υποθέσεις, ίσως λιγότερο πιθανές, έχοντας εντοπίσει στο χάρτη τις το-ποθεσίες σε κοντινές σχετικά αποστάσεις από το χωριό Σαϊτούρες: οικισµός Sali-vadia καταγράφεται το 1630 από τον Francesco Basilicata, στην έκθεσή του, στηνεπαρχία του Αγίου Βασιλείου. Ο Σπανάκης τον αναφέρει ως οικισµό Σαλιβάρδω. ΟP. Faure τον συνδέει µε το τοπωνύµιο Σαλιβεράδω στην περιοχή του Αγίου Ιωάννη.Ο κ. Παπαδάκης µου υπέδειξε πως πρόκειται για την τοποθεσία Σαλιβαράδω του χω-ριού Άγιος Ιωάννης Καµένος, στα νοτιοανατολικά του χωριού Σαϊτούρες (Σπανάκης1969, 130˙ Faure 1981, 235˙ Σπανάκης 2006³, τ. Α΄ 65: Άγιος Ιωάννης, τ. Β΄, 694:Σαλιβαράδω. στω˙ Παπαδάκης, 2011, 89). Οικισµός Λιβαδάκια εντοπίζεται και στηνεπαρχία Ρεθύµνου. Ο Σπανάκης τον ταυτίζει µε εκείνον που καταγράφεται ως Li-vadia από τον Basilicata. Ο Faure τοποθετεί τα Λιβαδάκια στην περιοχή της Αργυ-ρούπολης, δυτικά του χωριού Σαϊτούρες (Σπανάκης 1969, 128˙ Faure 1981, 228˙Σπανάκης 2006³, τ. Α΄, 134-135: Αργυρούπολη, τ. Β΄, 477: Λιβαδάκια).

ad habitare nel metochio Sta Livadhia sta Saghlichiana64 pur guida. Etorigine d’ogni male li predetti dal casal Potamia et Santo Steffano, comeprattichi et vicini del luoco, et dalli qualli essi altri havevano ogni par-ticolar aviso, acompagnati il mese di avosto 1593 con altri, delli qualifin’hora la Giustitia né hebbe |φ. 12r cognitione, sono stati a tempo di


notte a dar l’assalto di casa d’esso povero Demetrio, dove, con impetoet furore grande, havendo con ogni violenza rotto et fatto impezzi leporte, entrorno per condur via essi animali. Ma come subito videro l’in-felice Giani, frattello di lui Demetrio et custode di essi animalli, levarsisu credendo potterli impedire -ma si ingannava contra tanti malandrini-si missero inhumanamente a descargargli molte frezze, una delle qualicogliendolo in la panza cascò subbito in terra et all’hora essi commo-damente hanno possuto condur via essi animalli, li quali in tutto eranocinquantasie.

Per causa della qual botta egli infelice de lì a quattro giorni passòdalla presente vitta et come nel processo formato ex officio sopra la re-lation de maistro Stamati Rodhiti, ceroico, furono per il Clarissimo Reg-gimento sententiati ut infra, cioè:

Li predetti Ruba Papadopulo, Curì, suo padre, et Giani Papadopullo,detto Sersogiani, absenti, siino et s’intendino banditti da questa città diRettimo, suo territorio et da tutto il Regno di Candia imperpetuo, riser-vandogli il luoco de Selino et per miglio uno d’intorno per loro confine.Et, rompendo il confine et essendo presi, o alcuno di | φ. 12v loro, gli siaall’hora solita sopra un emminente sollaro al luoco solito per ilmi<ni>stro della Giustitia, tagliata la testa via dal busto siché morino,con taglia alli captori de perperi mille dalli suoi benni, se non, la tagliaordinaria da questa camera fiscale.

Theodosio et Paulo Sacorafo, Mal.ofidhes, et Theodosio Papadopullo,Tirocomo, siino rilasciati per hora dalle preggioni.

Micali Sacorafo, detto Bidhopullo, veramente sii posto avogar ilremo sopra una galia di condannati con li ferri ai piedi per anni tre con-tinui per homo da remo. Et, non essendo habile, stii in una preggion ser-rato per mesi sei continui et poi resti bandito da questa città, territorioet 15 miglia oltra li confini per anni vinti. Et, rompendo li confini et es-sendo preso, stii in preggion come di sopra et poi ritorni al bando, qualall’hora gli habbia da principiare, et questo tante volte quante contra-farà, con taglia alli captori de perperi cinquecento dalli suoi benni, sene saranno, se non, la taglia solita dalla camera predetta etc.

Georgius Episcopopulus, coadiutor ad criminalia.


3.[1608]

Στο έγγραφο γίνεται αναφορά στους καταδικασµένους στη θανατικήποινή και στη γαλέρα Παπαδόπουλους του διαµερίσµατος του Ρεθύ-µνου, στο σύνολό τους 138 (προερχόµενοι από χωριά της επαρχίας τουΑγίου Βασιλείου και γειτονικά χωριά). Αναφέρονται επίσης 509 Πάτε-ροι, καταδικασµένοι σε εξορία και γαλέρα, αλλά και υπόδικοι από τηνπεριοχή των Σφακίων του διαµερίσµατος των Χανίων.

A.S.V., PTM, b. 773, καταγραφή των καταδικασµένων Παπαδόπου-λων του διαµερίσµατος Ρεθύµνου και των Πάτερων του διαµερίσµατοςΧανίων στη θανατική ποινή και στη γαλέρα, χ.χ.

|φ. v-r Sfacchioti di Prole|φ. v Papadopuli, territorio di Rettimo, etcasalRodacchino: Banditi con pena capital: nο 18

Banditi con pena di galea: nο 19Assomato: Banditi con pena capital: nο 2Gognà: Banditi con pena di galea: nο 1

Banditi con pena di galea: nο 20Scalotì: Banditi con pena capital: nο 2

Banditi con pena di galea: nο 5Pazzanò - Banditi con pena capital: nο 16Capsodhasso: Banditi con pena di galia: nο 27Risica: Bandito con pena capital: nο 1Miriochiefala:Banditi con pena di galea: nο 4Seglià: Banditi con pena capital: nο 7

Banditi con pena di galea: nο 9Finichià: Bandito con pena capital: nο 1

Banditi con pena di galea: nο 2Agrulea: Banditi con pena di galea: nο 2Angarathea: Banditi con pena capital: nο 2

Summano li banditi delli Sfacchioti sul territorio di Rettimo: nο 138


| φ. r Pateri, territorio della CaneaSfachia proprio: Banditi con pena capital: nο 32

Banditi con pena di galea: nο 26Condennati in galea senza bando: nο 26

Et più querelati, processati et parte proclamatiper diversi casi, homicidii, furti et altridelitti come nelli processi,in tutto Sfacchioti Pateri: nο 425

= nο 509+ 138

Papadopuli banditi con pena capital: 647


4.

[1609]

Οι Proveditori ad Utilia του Ρεθύµνου, σε επιστολή τους προς τον γε-νικό προνοητή Gieronimo Capello, διαµαρτύρονται για την παραβατικήδραστηριότητα των Παπαδόπουλων στις περιοχές του διαµερίσµατοςεις βάρος των χωρικών ζητώντας τη δραστική παρέµβασή του.

A.S.V., PTM, b. 774, επιστολή των Proveditori ad Utilia του Ρεθύ-µνου στον γενικό προνοητή Gieronimo Capello, χ.χ. (συνηµµένη σε επι-στολή του γενικού προνοητή Gieronomo Capello προς τη Βενετία:Χανιά, 12 Μαΐου 1609).

|φ. [1] r Illustrissimo et Eccellentissimo signor Proveditor Generalet Inquisitor nel Regno,

Le continue scelleratezze et gli enormi delitti che alla giornata si sen-tono commettere dalli Papadopulli, con notabilissimo danno et rovinadi questo territorio, oltra che apportano grandissimo dolore a tutti noidi questa città, per vedere ogni giorno depredarsi da loro, senza niun ri-spetto, li nostri casali, ci dano anco occasione di riccorrer a Vostra Ec-cellenza Illustrissima acciò con la Sua Prudenza et Supprema Auttoritàporga oportuno rimedio a tante afflittioni et calamità, le quali tanto piùsi rendono gravi quanto che le cose nostre non sono esposte a un sologenere di violenza, perciò che eglino, non si curando punto del timoredel Signor Iddio né portando rispetto alla Giustitia, hanno rotto in tuttoli argini dell’obedienza et impetuosamente si lasciano trasportare dallaloro natural libidine et indomita fierezza a cui non è prescritto alcuntermine della ragione. Essi, non più di notte, come solevano, ma digiorno, non più nei luoghi solitarii, ma nelle ville istesse, vanno rub-bando ogni sorte di animali con ammazzar |φ. [1] v li patroni se persorte osassero di contraporsi per difesa delle cose proprie, conducen-dovi publicamente li chiapi intieri, senza che si possa resistere alla loroforza. Et, per dar più facil strada a questa scellerità, portano seco dellemanare et rompono le porte delle case facendosi a questo modo violentiet illegitimi \possessori/ dell’haver di questi miseri contadini, alli quali,oltra la perdita della robba et spesso della vita, vengono di più violatesu’gli occhi suoi da questi scellerati le proprie mogli et figliole con


estrema, anzi indicibile, sua disperatione. Non è maniera di barbaracrudeltà che non si usi da loro con furti, rapine, adulterii, incendii, ho-micidii et assissinamenti, siché di breve restarà desolato il territorio, sicome fin hora si vedono dishabitati molti mettochi, molini et altro conimportantissima consequenza di cose maggiori, che la Prudenza di Vo-stra Eccellenza Illustrissima può considerare et che sommamente di-spiacciono al Serenissimo nostro Prencipe, né occorre che qui si scrivinoparticolarmente tutti li loro delitti, perché essendo notorii è |φ. [2] rpieno tutto questo Regno delle loro detestande et impie operationi, sichéavanti che le cose vadino più oltre con universal scandalo. che Re-corriamo noi, Proveditori ad Utilia di questa magnifica Communità,all’auttorità di Vostra Eccellenza Illustrissima per giusto rimedio di talipernetiose scellerità, si come l’Eccellentissimo Preccessor Suo si pre-parava di fare, ma per il felice arrivo di Vostra Eccellenza Illustrissimafu interrotto il progresso, sperando noi parimente da Lei, per la Sua ot-tima mente di solevar li poveri, l’istesso effetto della Sua Giustitia etalla Sua Gratia humilmente ci raccomandiamo.

Io, Bernardo Manolesso, Proveditor ad Utilia, supplico.Io, Giacomo \Sanguinazzo/, Proveditor ad Utilia, supplico.Io, Zorzi Lombardo, Dottor, Proveditor ad Utilia, supplico.

5.1610, 20 Aυγούστου

Στην επιστολή του προς τη Βενετία ο γενικός προνοητής GieronimoCapello αναφέρεται στη σύλληψη του Θεοδόσιου (ή Κακανίγου) Πα-παδόπουλου και του αδελφού του. Στις 10 Αυγούστου 1610 το κεφάλιτου πρώτου µεταφέρθηκε στο Ρέθυµνο, γεγονός που προκάλεσε γενικήευχαρίστηση αλλά και έκπληξη στον πληθυσµό, καθώς η σύλληψή τουφαινόταν «έξω από κάθε προσδοκία», µα και φόβο στους παρανόµους.Γίνεται αναφορά στην παραβατική δράση του Κακανίγου, στη βίαιηστάση του εναντίον των βενετών αξιωµατούχων και ειδικότερα στηνεπίθεση εναντίον του καπιτάνου ∆ράκου Mocenigo κατά την επίσκεψήτου στο χωριό Ροδάκινο το 1605, αλλά και στην περιφρονητική καιχλευαστική του συµπεριφορά απέναντι στις αρχές. Ο αδελφός του πα-ραδόθηκε στις φυλακές του Ρεθύµνου. Το έργο της σύλληψης των δύο


αδελφών ανέλαβε ο καπιτάνος Γεωργάκης Παπαδόπουλος, κουνιάδοςτους, σύµφωνα µε την υπόσχεση που είχε δώσει στις αρχές. Μετά τηθανάτωση του Κακανίγου δύο ακόµα «φηµισµένοι» εξόριστοι, ο Θεο-δόσης και ο Μανόλης Παπαδόπουλοι από το χωριό Γωνιά, παραδόθη-καν αυτοβούλως στις αρχές. Ο γενικός προνοητής µαζί µε τον ρέκτοραΡεθύµνου, Ottavian Falier, επιβράβευσαν τον Γεωργάκη Παπαδόπουλοµε τις υποσχόµενες αµοιβές και προνόµια.

A.S.V., PTM, b. 775, επιστολή του γενικού προνοητή Gieronimo Ca-pello προς τη Βενετία: Χάνδακας, 20 Αυγούστου 1610.

|φ. [1] r seconda / tripplicataSerenissimo Prencipe,Il Cacanigo, famosissimo bandito et temerario sprezzatore della pu-

blica dignità, ha finalmente, insieme col fratello, che soli restavano detutti i scelerati di Rodachino, pagato il debito dei loro demeriti, perchéa 10 del presente fu portata a Rettimo la sua testa et presentato vivo inquelle carceri il fratello, che sarà punito: essecutione fatta dal capitanGiorgachi Papadopulo, loro cognato, il quale ha effettuato quanto mihaveva promesso.

Questo successo et spettacolo, com’è stato da tutto il Regno sentito congran piacere et meraviglia, essendo riuscito fuori della credenza d’ogniuno, così tenirà in gran timore i tristi, perché non sarà chi ardisca di spe-rare di esser libero dalle mani et forze della Giustitia, quando questo, cheera capo di seguito, il più sagace de tutti et che mostrava di non temere ilmondo, sia stato depresso et estinto. Era costui bandito per gravissimi casiet divenuto insolentissimo per gli affronti da lui fatti molte volte ai publiciministri, et particolarmente l’anno 1605 al capitan Draco Mocenigo, che,espedito con molta gente dall’Illustrissimo Rettor \di Rettimo/ di all’horaper reprimere l’audatia de banditi di Rodachino, fu da esso Cacanigo |φ.[1] v preso vivo et poi trucidato, insieme col capitan Marculacchi Filimoet con altri che erano seco, onde egli si presummeva di non poter in nes-sun tempo capitare in mano della Giustitia, la quale sprezzava anco con pa-role indegne, perché egli era solito di dire con voce greca: «GelasmeniAffendia», che vuol dire «sprezzata Signoria». Aggiongeva anco che si ma-ravigliava che alcuno non s’interponesse nel fargli far pace con Vostra Se-


renità. Εt finalmente, fidandosi delle proprie forze et della conditione de sitialpestri et inaccessibili, diceva che: «dove vanno le pernici non possonoandar i leoni», di maniera che per ogni verso dimostrava il sprezzo dellapublica dignità et la sua scelerata natura. Rengratio, dunque, Dio di haverveduto costui castigato et ne resto con grand’obligo all’Illustrissimo Ret-tor Faliero, che, non havendo lasciato a dietro nessuna delle cose concer-tate fra noi in questo proposito, ha tenuto in ufficio il capitan Giorgachi,che, finalmente, con ogni cauta maniera, ha sodisfatto la sua promessa,alla quale havendo egli con li suoi atteso, per la speranza anco che io gliho dato del benefficio delle taglie. Supplico riverentemente la Serenità Vo-stra che, quando questi compariranno |φ. [2] r per riceverne la gratia, .Ellasi degni coll’Eccelso Consiglio di Dieci di comandare la presta loro espe-ditione per i benefficii che doveranno havere, perché, come questo saràatto di benigna Giustitia, così servirà a porre freno ai scelerati, che in que-sto modo non vederanno scampo ai casi loro, essendo questo il più certoet sicuro mezo che si possa usare per tenire purgato il Regno da mali hu-mori et da gente scelerata. Non voglio restar di dire alla Serenità Vostrache, dopo morte del Cacanigo, Todossi et Manoli Papadopuli dal casalGognà, banditi per gravissimi casi et con pena capitale, sbigotiti et inti-moriti mi hanno fatto ricercar salvo condotto di venir a presentarsi libe-ramente nelle forze, perché io facci di loro quello mi piace. Io le hoconcesso il salvo senza haver dato né anco minima parola di speranza diusar verso di loro alcuna clementia, il che ho voluto rappresentare alla Se-renità Vostra, perché Ella veda a che termine di obbedenza sono hora ri-dotte queste genti. Gratie etc.

Di Candia, a 20 di agosto 1610.Di Vostra Serenità.Gironimo Capello, Proveditor General.|φ. [2] v Al Serenissimo Prencipe di Venetia etc., Signor Collendissimo.seconda / tripplicata20 agosto 1610. Ricevuta primo ottobre.Provedittor General di Candia, seconde.Cacanigo, famoso bandito, è stato amazzato.

Eυχαριστώ τους ερευνητές Α. Πάρδο και Κ. Λαµπρινό για τη συµβολή τους σε ζη-τήµατα έκδοσης των εγγράφων.


EΛΛΗΝΟΓΛΩΣΣΗ BΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Αρακαδάκη 2003: Μαρία Αρακαδάκη, «Το “Territorio di Rettimo” προςτα µέσα του 17ου αιώνα. Πληροφορίες από την έκθεση του NicolaGualdo (1633)», Tης Βενετιάς το Ρέθυµνο. Πρακτικά Συµποσίου. Ρέ-θυµνο, 1-2 Νοεµβρίου 2002, Βενετία 2003, 229-315.

Ασδραχάς 1973: Σπ. Ασδραχάς, «Βιβλιοκρισία στο: Το δηµοτικό τρα-γούδι. Κλέφτικα (επιµ. Αλ. Πολίτης), Αθήνα 1973», Ελληνικά 27(1974), 427-431.

Ασδραχάς 2009: Σπ. Ι. Ασδραχάς, «Σφακιανοί, οι άρχοντες του βουνού.Τα γένη, οι συνήθειες και ο τρόπος διοίκησης, σύµφωνα µε έκθεσητου Γενικού Προβλεπτή του Βασιλείου της Κρήτης, το 1589», εφη-µερίδα Η Καθηµερινή. Ένθετο: Tέχνες και Γράµµατα, 9 (φύλλο τηςΚυριακής, 6 Σεπτεµβρίου 2009).

Αστρινάκη 2003: Ουρανία Αστρινάκη, Ο άντρας κάνει τη γενιά ή η γενιάτον άντρα; Ταυτότητες, βία, ιστορία στην ορεινή ∆υτική Κρήτη, Αθήνα2003 (αδηµοσίευτη διδακτορική διατριβή).

Bourdieu 2007: P. Bourdieu, Η ανδρική κυριαρχία, Αθήνα 2007 (µετά-φραση της Έφης Γιαννοπούλου από το γαλλικό πρωτότυπο: La do-mination masculine, Παρίσι 2002).

Γάσπαρης 1997: Χ. Γάσπαρης, Η γη και οι αγρότες στη µεσαιωνικήΚρήτη, 13ος - 14ος αι., Αθήνα 1997.

Γιαλαµά 1991: ∆ιονυσία Γ. Γιαλαµά, «Εκκλησιαστικές και κοινωνικοπολι-τικές αντιθέσεις στο Ρέθυµνο στα τελευταία χρόνια του ΙΣΤ΄ αιώνα», Πε-πραγµένα του Στ΄ Κρητολογικού Συνεδρίου, τ. 2, Χανιά 1991, 103-115.

Γιαννόπουλος 1978: Ι. Γ. Γιαννόπουλος, Η Κρήτη κατά τον τέταρτο βε-νετοτουρκικό πόλεµο (1570-1571), Αθήνα 1978.

Γρυντάκης 1990a: Γ. Μ. Γρυντάκης, «Παρωνύµια στο Ρέθυµνο κατά το 16οκαι 17ο αιώνα», Κρητολογικά Γράµµατα, τχ. 2 (Ρέθυµνο, Σεπτέµβριος1990), 81-87.

Γρυντάκης 1990b: Γ. Μ. Γρυντάκης, Το πρωτόκολλο του ΡεθεµνιώτηΝοταρίου Γιάννη Βλαστού. Ρούστικα (1599-1614), Αθήνα 1990 (δα-κτυλογραφηµένη έκδοση).


Γρυντάκης 1994: Γ. Μ. Γρυντάκης, Το πρωτόκολλο του Ρεθεµνιώτη ΝοταρίουΑντρέα Καλέργη (1634-1646),Αθήνα 1994 (δακτυλογραφηµένη έκδοση).

∆αµιανάκος 2003²: Στ. ∆αµιανάκος, Παράδοση Ανταρσίας και λαϊκόςπολιτισµός, Αθήνα 2003².

∆αµιανάκος 2005: Στ. ∆ιαµανάκος, Ήθος και πολιτισµός των επικίνδυ-νων τάξεων στην Ελλάδα, Αθήνα 2005.

∆ετοράκης 1996a: Θ. Ε. ∆ετοράκης, «Η πανώλης εν Κρήτη. Συµβολήεις την ιστορίαν των επιδηµιών της νήσου», Βενετοκρητικά Μελετή-µατα (1971-1994), Ηράκλειο 1996, 13-36, αρ. 1 [=Επιστηµονική Επε-τηρίς της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστηµίου Αθηνών 21(1970-1971), 118-136].

∆ετοράκης 1996b: Θ. Ε. ∆ετοράκης, «Η αγγαρεία της θάλασσας στηβενετοκρατούµενη Κρήτη», Βενετοκρητικά Μελετήµατα (1971-1994),Ηράκλειο 1996, 71-98, αρ. 4 [=Κρητολογία 16-19 (1984), 103-139].

Εκκεκάκης 1994: Γ. Π. Εκκεκάκης, «Τα ονόµατα των Ρεθεµνιώτικων χω-ριών κατά Coronelli», Κρητολογικά Γράµµατα, τχ. 9/10 (Ρέθυµνο, φθι-νόπωρο 1994), 241-257.

Ζουδιανός 1960: N. ∆. Ζουδιανός, Ιστορία της Κρήτης επί Ενετοκρατίας,τ. 1, Αθήνα 1960.

Θεοτοκάς 1992: Ν. Θεοτοκάς, «Παράδοση και νεοτερικότητα: Σχόλια γιατο “Εικοσιένα”», Τα Ιστορικά, τ. 9, τχ. 17 (∆εκέµβριος 1992), 345-370.

Θεοτοκάς – Κοταρίδης 2006: Ν. Θεοτοκάς – Ν. Κοταρίδης, Η οικονο-µία της βίας. Παραδοσιακές και νεωτερικές εξουσίες στην Ελλάδα του19ου αιώνα, Αθήνα 2006.

Κακλαµάνης 2004: Francesco Barozzi, Descrizione dell’isola di Creta(Περιγραφή της Κρήτης) (1577/8). Μία γεωγραφική και αρχαιολογικήπεριγραφή της Κρήτης στα χρόνια της Αναγέννησης, Εισαγωγή, έκ-δοση κειµένου, σχόλια και απόδοση στα ελληνικά Στέφανος Κακλα-µάνης, Ηράκλειο 2004.

Καραπιδάκης 1998: Ν. Ε. Καραπιδάκης, «Η προσωπογραφία ως προ-ϋπόθεση για τη διερεύνηση της διαµόρφωσης των κοινωνικών οµά-δων της Ελληνολατινικής Ανατολής», Πλούσιοι και Φτωχοί στηνκοινωνία της Ελληνολατινικής Ανατολής. ∆ιεθνές Συµπόσιο, επιµ.


Χρύσα Α. Μαλτέζου, Βενετία 1998, 73-89.Καραπιδάκης 2003: N. E. Kαραπιδάκης, «Πολιτικός πολιτισµός στα

Επτάνησα κατά την περίοδο της ενετοκρατίας», ∆ελτίο ΑναγνωστικήςΕταιρίας Κερκύρας 25 (2003), 35-47.

Καραπιδάκης 2005: N. Ε. Καραπιδάκης, «Θετικοί και αρνητικοί ήρωεςΙΙ», Νέα Εστία, τ. 158, τχ. 1782 (Οκτώβριος 2005), 641-643.

Κολιόπουλος 1980: Γ. Κολιόπουλος, «Περί “κοινωνικών” και άλλωνληστών στη Νεώτερη Ελλάδα», ∆ελτίον της Ιστορικής και Εθνολογι-κής Εταιρείας της Ελλάδος 23 (1980), 422-436.

Κολιόπουλος 2005: Ιω. Σ. Κολιόπουλος, Η ληστεία στην Ελλάδα (19οςαι.). «Περί λύχνων αφάς», Θεσσαλονίκη 2005 (= βελτιωµένη επα-νέκδοση του ίδιου, Ληστές, Η Κεντρική Ελλάδα στα µέσα του 19ουαιώνα, Αθήνα 1979).

Κοµίνης 1968: Αθ. ∆. Κοµίνης, «Νέα µαρτυρία περί του εν έτει 1595σεισµού του Χάνδακος (οφειλοµένη εις τον Κρήτα ιερέα ΙωάννηνΜορζήνον)», Πεπραγµένα του Β΄ ∆ιεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου,τ. 3, Αθήνα 1968, 96-101.

Κοντογιώργης 1979: Γ. ∆. Κοντογιώργης, Η ελλαδική λαϊκή ιδεολογία. Πο-λιτικοκοινωνική µελέτη του δηµοτικού τραγουδιού, Αθήνα 1979.

Κοταρίδης 1993: Ν. Γ. Κοταρίδης, Παραδοσιακή επανάσταση και εικο-σιένα, Αθήνα 1993.

Λαµπρινός 1995: Κ. Ε. Λαµπρινός, «Καθολικοί και ορθόδοξοι στο Ρέ-θυµνο στα χρόνια της αρχιερατείας του επισκόπου Giulio Carrara(1582-1589)», Θησαυρίσµατα 25 (1995), 239-273.

Λαµπρινός 2002: Κ. Ε. Λαµπρινός, «Οι κάτοικοι της κρητικής υπαίθρουκατά το 16ο και 17ο αιώνα. Κοινωνικο-πολιτικά γνωρίσµατα καιπρακτικές εκπροσώπησης», Θησαυρίσµατα 32 (2002) 97-152.

Λαµπρινός 2008: Κ. Λαµπρινός, «Τα προνόµια και τα σπαθιά. Κοινω-νικές µεταβολές και στρατολόγηση στη βενετοκρητική ύπαιθρο(16ος -17ος αι.)», Μεσαιωνικά και Νέα Ελληνικά 9 (2008), 9-59.

Μαλτέζου 1983: Χρύσα Α. Μαλτέζου, «Η φρούρηση των παραλίωντου ∆ιαµερίσµατος Ρεθύµνου», Αριάδνη, τ. 1: Αφιέρωµα στον Μα-νούσο Ι. Μανούσακα, Ρέθυµνο 1983, 139-172.


Μαλτέζου 1994a : Χρύσα Α. Μαλτέζου, «Άδειες ελεύθερης κυκλοφορίας(12ος-15ος αι.). Συµβολή στην έρευνα του θεσµού των διαβατηρίων εγ-γράφων», Θυµίαµα στη µνήµη της Λασκαρίνας Μπούρα, τ. 1, Αθήνα1994, 173-179.

Μαλτέζου 1994b: Χρύσα Α. Μαλτέζου, «Καταγγελιοδότες στη Βενετο-κρατούµενη Κρήτη τον 14ο αι. Μια άλλη όψη της καθηµερινής ζωής»,Ροδωνιά-Τιµή στον Μ. Ι. Μανούσακα, τ. 2, Ρέθυµνο 1994, 299-313.

Μαµαλάκης 1965: Ι. Μαµαλάκης, «Το τελευταίο ξερρίζωµα του Ροδά-κινου», Κρητική Πρωτοχρονιά, έτος πέµπτο, Αθήνα 1965, 177-179.

Μανούσακας 1949: Μ. Ι. Μανούσακας, «Η παρά Trivan απογραφή τηςΚρήτης (1644) και ο δήθεν κατάλογος των Κρητικών οίκων Κερκύ-ρας», Κρητικά Χρονικά 3 (1949), 35-59.

Μαρµαρέλη-∆ρακάκη 1995: Αντωνία Μαρµαρέλη-∆ρακάκη, «Ο λοι-µός του 1592-1595 στο Χάνδακα», Πεπραγµένα του Ζ΄ ∆ιεθνούς Κρη-τολογικού Συνεδρίου (Ρέθυµνο, 25-31 Αυγούστου 1991), τ. 2/2,Ρέθυµνο 1995, 549-564.

Moάτσος 1974: Ε. Μοάτσος, «Αι αρχοντικαί οικογένειαι του Ρεθύµνουεπί Βενετοκρατίας», Πεπραγµένα του Γ΄ ∆ιεθνούς Κρητολογικού Συνε-δρίου (Ρέθυµνον, 18-23 Σεπτεµβρίου 1971), τ. 2, Αθήνα 1974, 207-221.

Μπενβενίστε 1992: Ρίκα Μπενβενίστε, «Νεκρό σώµα, δηµόσιο σώµα: ση-µειώσεις για τη θανατική εκτέλεση στο Μεσαίωνα. Συµβολή στην ιστο-ρία του θανάτου», Τα Ιστορικά, τ. 9, τχ. 17 (∆εκέµβριος 1992), 327-344.

Πάγκαλος 1960: Γ. Εµµ. Πάγκαλος, Περί του γλωσσικού ιδιώµατος τηςΚρήτης, τ. 2 (Εισαγωγή – Γλωσσάριον Α-Κ), Αθήνα 1960.

Πάγκαλος 1961: Γ. Εµµ. Πάγκαλος, Περί του γλωσσικού ιδιώµατος τηςΚρήτης, τ. 3 (Γλωσσάριον Λ-Σ), Αθήνα 1961.

Πάγκαλος 1964: Γ. Εµµ. Πάγκαλος, Περί του γλωσσικού ιδιώµατος τηςΚρήτης, τ. 4/1 (Εισαγωγή – Γλωσσάριον Τ-Ω – Συµπλήρωµα Γλωσσα-ρίου – Λαογραφικά Σύµµεικτα – Λαογραφικά Κείµενα), Αθήνα 1964.

Πάγκαλος 1971: Γ. Εµµ. Πάγκαλος, Περί του γλωσσικού ιδιώµατος της Κρήτης,τ. 6/1 (Συµπλήρωµα Γλωσσαρίου: κόλου-κόλου – ρακηδειό), Αθήνα 1971.

Παπαγρηγοράκης 1956-1957: Ιδ. Ι. Παπαγρηγοράκης, Τα κρητικά ριζί-τικα τραγούδια, Χανιά 1956-1957.


Παπαδάκης 2011: Κ. Ηλ. Παπαδάκης, Τοπωνυµικό της επαρχίας ΑγίουΒασιλείου Ρεθύµνου, Ρέθυµνο 2011 (εκδίδεται ως 5ος τόµος των«Πρακτικών» του παρόντος συνεδρίου).

Παπαδία-Λάλα 1983: Αναστασία Παπαδία-Λάλα, Αγροτικές ταραχές καιεξεγέρσεις στη βενετοκρατούµενη Κρήτη (1509-1528). Η «Επανά-σταση» του Γεωργίου Γαδανολέου-Λυσσογιώργη, Αθήνα 1983 (διδα-κτορική διατριβή).

Παπαδία-Λάλα 1992: Αναστασία Παπαδία-Λάλα, «Ενοικιάσεις φόρωνστη βενετοκρατούµενη Κρήτη (16ος αιώνας). Ο “φόρος επί των σφα-γείων” (“Dacio della Beccheria”)», Αφιέρωµα στον πανεπιστηµιακόδάσκαλο Βασ. Βλ. Σφυρόερα από τους µαθητές του, Αθήνα 1992, 25-51.

Παπαδία-Λάλα 1996: Αναστασία Παπαδία-Λάλα, Ευαγή και Νοσοκο-µειακά Ιδρύµατα στη Βενετοκρατούµενη Κρήτη, Ελληνολατινική Ανα-τολή-Oriens Graecolatinus, Βενετία 1996.

Παπαδία-Λάλα 2004: Αναστασία Παπαδία-Λάλα, Ο θεσµός των αστι-κών κοινοτήτων στον Ελληνικό χώρο κατά την περίοδο της Βενετο-κρατίας (13ος-18ος αι.). Μια συνθετική προσέγγιση, Βενετία 2004.

Παπαδοπετράκης 1888: Γ. Παπαδοπετράκης, Ιστορία των Σφακίων, ήτοιµέρος της Κρητικής Ιστορίας, Αθήνα 1888 (φωτοτυπική επανέκδοση,Αθήνα 1971).

Πλατάκης 1950: Ελ. Κ. Πλατάκης, «Οι σεισµοί της Κρήτης από τωναρχαιοτάτων µέχρι των καθ’ηµάς χρόνων», Κρητικά Χρονικά 4(1950), 463-526.

Πολίτης 1973 (επιµ.): Το δηµοτικό τραγούδι. Κλέφτικα, επιµ. Αλ. Πολί-της, Αθήνα 1973.

Πολίτης 1987: Αλ. Πολίτης, «Η “µορφή” του καπετάν Μπασδέκη»,Μνήµων 11 (1987), 1-31.

Ξανθινάκης 2001²: Α.Β. Ξανθινάκης, Λεξικό Ερµηνευτικό και Ετυµολο-γικό του δυτικοκρητικού γλωσσικού ιδιώµατος, επιµ. Χρ. Χαραλαµ-πάκης, Ηράκλειο 2001².

Ξανθουδίδης 1939: Στ. Ξανθουδίδης, Η Ενετοκρατία εν Κρήτη και οικατά των Ενετών αγώνες των Κρητών, Αθήνα 1939.

Ξηρουχάκης 1934: Α. Ξηρουχάκης, Η Βενετοκρατούµενη Ανατολή.Κρήτη και Επτάνησος, Αθήνα 1934.


Σπανάκης 1940: Στ. Γ. Σπανάκης, Μνηµεία της Κρητικής Ιστορίας, τ. 1(έκθεση του γενικού προνοητή Κρήτης Zuanne Mocenigo, 1589),Ηράκλειο 1940.

Σπανάκης 1947: Στ. Γ. Σπανάκης, «∆ύο αναφορές των Σφακιανών προςβενετούς προβλεπτές (1593 και 1594)», Κρητικά Χρονικά 1 (1947),431-444.

Σπανάκης 1948: Στ. Γ. Σπανάκης, «Έκθεση για τη στρατιωτική κατά-σταση της Κρήτης (1589)», Κρητικά Χρονικά 2 (1948), 235-252.

Σπανάκης 1953: Στ. Γ. Σπανάκης, Μνηµεία της Κρητικής Ιστορίας, τ. 3(έκθεση του καπιτάνου του Χάνδακα και προνοητή των Χανίων Fi-lippo Pasqualigo, 1594), Ηράκλειο 1953.

Σπανάκης 1969: Στ. Γ. Σπανάκης, Μνηµεία της Κρητικής Ιστορίας, τ. 5(έκθεση του µηχανικού Francesco Basilicata στον γενικό καπιτάνοΚρήτης Pietro Giustiniano, 1630), Ηράκλειο 1969.

Σπανάκης 2006³: Στ. Γ. Σπανάκης, Πόλεις και χωριά της Κρήτης στο πέ-ρασµα των αιώνων, τ. Α΄ και Β΄, Ηράκλειο 2006³.

Σπανάκης χ.χ.: Στ. Γ. Σπανάκης, Κρήτη, τ. Β΄: ∆υτική Κρήτη. Τουρισµός– Ιστορία – Αρχαιολογία, Ηράκλειο χχ.

Σταυρινίδης 1955: Ν. Σταυρινίδης, «Συµβολή εις την Ιστορία των Σφα-κίων (1645-1770)», Κρητικά Χρονικά 9 (1955), 213-333.

Σταυρινίδης 1970: Ν. Σταυρινίδης, «Απογραφικοί πίνακες της Κρήτης»,Κρητικά Χρονικά 22 (1970), 119-132.

Τα Κρητικά Τοπωνύµια. ∆ιήµερο Επιστηµονικό Συνέδριο (Ρέθυµνο, 6-7Νοεµβρίου 1998), Πρακτικά, τ. Α΄ και Β΄, Οργάνωση: Ιστορική-Λα-ογραφική Εταιρεία Ρεθύµνης – Γ.Α.Κ.-Αρχεία Ν. Ρεθύµνης – ∆ηµό-σια Κεντρική Βιβλιοθήκη Ρεθύµνης, Ρέθυµνο 2000.

Τσακίρη 2003: Ροµίνα Ν. Τσακίρη, «“Mossi a compassione della povertàet miseria sua....”. Απονοµές χάριτος στη Βενετοκρατούµενη Κρήτη(Μορφή και περιεχόµενο)», Θησαυρίσµατα 33 (2003), 215-240.

Τσακίρη 2005: Ροµίνα Ν. Τσακίρη, «“Gradenigo” εναντίον “Calergi”:Μοιχεία, διαπλοκή και δικαιοσύνη στη βενετοκρατούµενη Κρήτη»,Θησαυρίσµατα 35 (2005), 185-212.

Τσακίρη 2007: Ροµίνα Ν. Τσακίρη, «“Vendetta del sangue innocente”:


Πράξεις αντεκδίκησης στη βενετοκρατούµενη Κρήτη τον 16ο αι.»,Θησαυρίσµατα 37 (2007), 155-191.

Τσακίρη 2008: Ροµίνα Ν. Τσακίρη, Ποινές και κοινωνία στη βενετο-κρατούµενη Κρήτη (16ος αιώνας), Αθήνα 2008 (αδηµοσίευτη διδα-κτορική διατριβή - κείµενο µε διορθώσεις και βελτιώσεις).

Τσακίρη (υπό δηµοσίευση): Ροµίνα Ν. Τσακίρη, «Παράνοµοι στην υπη-ρεσία ατόµων και οικογενειών στην Κρήτη (16ος-17ος αι.): περι-πτώσεις αυτοκατάλυσης του βενετικού κρατικού µηχανισµού. Μιαπρώτη προσέγγιση» (υπό δηµοσίευση).

Τσαντηρόπουλος 2004: Ά. Τσαντηρόπουλος, Η βεντέτα στη σύγχρονηορεινή Κεντρική Κρήτη, Αθήνα 2004.

Φασατάκης 1994: Ν. Φασατάκης, «Ονοµατικός και αριθµητικός κατά-λογος αγωνιστών της επαρχίας Αγίου Βασιλείου το 1867-68», Κρη-τολογικά Γράµµατα, τχ. 9/10 (Ρέθυµνο, φθινόπωρο1994), 205-218.

Φουκώ 1976: Μ. Φουκώ, Επιτήρηση και Τιµωρία. Η γέννηση της φυλα-κής. Προβλήµατα του καιρού µας, Αθήνα 1976 (µετάφραση τωνΚαίτη Χατζηδήµου – Ιουλιέττα Ράλλη από το γαλλικό πρωτότυπο:Surveiller et punir. Naissance de la prison, Παρίσι 1976).

Van Boeschoten 1991: Riki Van Boeschoten, «Κλεφταρµατολοί, Ληστέςκαι Κοινωνική ληστεία», Μνήµων 13 (1991), 9-24.


ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΗ BΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Asdrachas 1972: Sp. Asdrachas, «Quelques aspects du banditisme socialen Grèce au XVIIIe siècle», Études Balkaniques, 1972, τχ. 4, 97-112.

Basaglia 1979-1980: E. Basaglia, «Aspetti della Giustizia Penale nel’700:Una Critica alla concessione dell’impunità agli uccisori dei Banditi», Attidell’Istituto Veneto di Scienze, Lettere ed Arti 138 (1979-1980), 1-16.

Basaglia 1985: E. Basaglia, «Giustizia criminale e organizzazione dell’au-torità centrale. La repubblica di Venezia e la questione delle taglie in de-naro. Secoli XVI-XVII», Stato, Società e Giustizia nella RepubblicaVeneta (sec. XV-XVIII)», επιµ. G. Cozzi, τ. 2, Ρώµη 1985, 193-220.

Blok 1972: A. Blok, «The Peasant and the Brigand. Social Banditry Recon-sidered», Comparative Studies in Society and History 14 (1972), 494-503.

Buganza 1986-1987: G. Buganza, «Il teste e la testimonianza tra magi-stratura secolare e magistratura ecclesiastica», Istituto Veneto diScienze, Lettere ed Arti 145 (1986-1987), 257-280.

Buganza 1991: G. Buganza, «Il potere della parola. La forza e le re-sponsabilità della deposizione testimoniale nel processo penale ve-neziano (secoli XVI-XVII)», La parola all’accusato, επιµ. J.C. MaireVigueur – A. Paravicini Bagliani, Παλέρµο 1991.

Campbell 1964: J. K. Campbell, Honour, Family and Patronage: A studyof Institutions and Moral Values in a Greek Mountain Community,Οξφόρδη 1964.

Carr 1959-1960: R. Carr, «Review of Hobsbawm, Primitive Rebels»,Economic History Review 2/12 (1959-1960), 348-350.

Faure 1981: P. Faure, «Villes et villages du nome de Rhéthymnon. Li-stes inédites (1577-1629)», Κρητολογία, τχ. 12-13 (Ιανουάριος-∆ε-κέµβριος 1981), 221-244.

Faure 1982: P. Faure, «Villes et villages de la Crète Occidentale. Listesinédites (1577-1644)», Κρητολογία, τχ. 14-15 (Ιανουάριος-∆εκέµ-βριος 1982), 77-104.

Ferro 1843² και 1847²: M. Ferro, Dizionario del diritto comune e ve-neto, τ. 1, Βενετία 1843² και τ. 2, Βενετία 1847².


Hobsbawm 1959: E. J. Hobsbawm, Primitive Rebels, Μάντσεστερ 1959.Hobsbawm 1971²: E. J. Hobsbawm, I Banditi. Il banditismo sociale

nell’età moderna, Τορίνο 1971² (µετάφραση από το αγγλικό πρωτό-τυπο: Bandits, Λονδίνο 1969).

Κarapidakis 1998: Ν. Ε. Κarapidakis, «I rapporti fra “governanti e go-vernati” nella Creta veneziana: Una questione che può essere ria-perta», Venezia e Creta. Atti del Convegno Internazionale di Studi,Iraklion-Chanià, 30 settembre-5 ottobre 1997, επιµ. Gh. Ortalli, Isti-tuto Veneto di Scienze, Lettere ed Arti, Βενετία 1998, 233-244.

Karapidakis 2009: «Îles Ioniennes politiques (XVIe – XVIIIe s.)», IGreci durante la venetocrazia: Uomini, spazio, idee (XIII-XVIII sec.).Atti del Convegno Internazionale di Studi. Venezia, 3-7 dicembre2007, επιµ. Cryssa Maltezou – Angeliki Tzavara – Despina Vlassi,Βενετία 2009, 441-453.

Koliopoulos 1981: J. S. Koliopoulos, «Shepherds, Brigands, and Irre-gulars in Nineteenth Century Greece», Journal of the Hellenic Dia-spora 8/4 (1981), 41-53.

Merback 1999: B. M. Merback, The Thief, the Cross and the Wheel.Pain and the Spectacle of Punishment in Medieval and RenaissanceEurope, Λονδίνο 1999.

Muir 1997: E. Muir, Ritual in Early Modern Europe, Καίµπριτζ 1997.Povolo 1980: C. Povolo, «Aspetti e problemi dell’amministrazione della

giustizia penale nella repubblica di Venezia. Secoli XVI-XVII»,Stato, Società e Giustizia nella Repubblica Veneta (sec. XV-XVIII),επιµ. G. Gozzi, τ. 1, Ρώµη 1980, 153-258.

Povolo 1991: C. Povolo, «L’interrogatorio di un imputato in un processopenale degli inizi del’600», La parola all’accusato, επιµ. J.C. MaireVigueur – A. Paravicini Bagliani, Παλέρµο 1991, 139-153.

Preto 2003: P. Preto, «Persona per hora secreta». Accusa e delazionenella Repubblica di Venezia, Mιλάνο 2003.

Puppi 1988: L. Puppi, «Il mito e la trasgressione. Liturgia urbana delleesecuzioni capitali a Venezia tra XIV e XVIII secolo», Studi Vene-ziani, n.s., 15 (1988), 107-130.


Sbriccoli 1991: M. Sbriccoli, «“Tormentum idest torquere mentem”.Processo inquisitorio e interragatorio per tortura nell’Italia comu-nale», La parola all’accusato, J.C. Maire Vigueur – A. Paravicini Ba-gliani, Παλέρµο 1991, 17-32.

Scarabello 2002: G. Scarabello, «Giustizia Criminale», Lo stato moderno inEuropa. Istituzioni e diritto, επιµ. M. Fioravanti, Ρώµη 2002, 167-172.

Spiros - Τzoukas 2007: Τh. Spiros - V. Τzoukas, «“Social Banditry” ina post-modern society. From Retzaioi to Palaiokostaioi». Ανακοί-νωση στο διεθνές συνέδριο Crime, Violence and the Modern State -Historical Perspectives (9-11 March 2007), που οργάνωσαν οι φορείςDepartment of History and Archaeology, University of Crete /SOLON.

Van Spitael - Faure 1977: M. A. Van Spitael - P. Faure, «Villes et villagesde la Crète Centrale. Listes inédites de l’époque vénitienne comparéesaux tablettes de Knosos», Κρητολογία, τχ. 5 (Ιούλιος-∆εκέµβριος 1977),45-98.

Viggiano 1998: A. Viggiano, «Tra Venezia e Creta. Conflittualità giudi-ziarie, identità sociali e memorie famigliari nello stato da mar delQuattrocento», Venezia e Creta. Atti del Convegno Internazionale diStudi, Iraklion-Chanià, 30 settembre-5 ottobre 1997, επιµ. Gh. Or-talli, Istituto Veneto di Scienze, Lettere ed Arti, Βενετία 1998, 107-149.

Vincent 2001: Α. L. Vincent, «The Calergi Case. Crime and Politics in We-stern Crete under Venetian Rule, Θησαυρίσµατα 31 (2001)», 211-292.


Abstract: Romina N. Tsakiri

«Taking initiative from a brief of the early 17th century:tendencies of disobedience to the law in the province

of Aghios Vasileios (late 16th-early 17th cent.).A contribution to the history of the mountainous

populations of the area».

The evidence that ensued from our research in the State Archive ofVenice is particularly enlightening when it comes to the highlander po-pulation of Sfakia (clan of Papadopoulos) in the province of Aghios Va-sileios, in the area of Rethymnon in Crete, their settlements and therelations among themselves and with the local society during the Vene-tian rule. Particularly important is their complicated and changeable re-lationship with the Venetian authorities as many of them enjoyedpreferential treatment by Venice (e.g. exemption from fatigues and ser-vice in the galleys) in exchange for obedience and services offered andtheir collaboration with the authorities. Because of an increase in delin-quent behaviour and a broader insubordination to state power of boththese families and many other locals, the period in question signifies aparticular crisis in the area, which the Venetians have to counter withspecial legal measures and the summoning up of the general providerand interrogator (proveditor et inquisitor) Gieronimo Capello (1608-1610), whose term was very important in countering the people of Sfa-kia in the areas of Chania and Rethymnon.

Various issues emerge from the constantly changing relation of theclans with the Venetian state and the agreements among them. To startwith, there is evidence concerning the oganisation of the mountainouspopulation of the region on the basis of family groups and the rallyingof individuals around particular figures (family leaders, capitani and ca-pitani di privileggiati, robbers) on the assumption that these people, whoenjoyed high social power in a relationship of interdependence, wouldprovide protection. A further issue is the connection of these populationsto delinquency and robbery –mainly cattle-stealing–, which was tighly


linked to the insecure cattle-breeding environment, as well as the mani-festations of insubordination displayed by the pastoral and farming po-pulations who, in comparison with the rest of society, enjoyed particularautonomy, often resulting in disputes with the authorities, which poseda threat to the Venetian rule in the region.

Another aspect worth studying is the activities of the local feudalists,noblemen and powerful members of the local society, the rivalriesamong them -with the involvement of local families and their utilisationin putting pressure on the Venetian authorities-, but also their mediationbetween the locals and the authorities, as they exercised great influenceon the population of the region.

The role of the local society is also important, as it oscillated betweenlawlessness and law-abiding behaviour, on some occasions providingsupport and aid to the outlaws and on others to the authorities. Tole-rance, regarded by the authorities as harbouring criminals and thereforeentailing punishment, was often the result of powerful social ties, soli-darity and mutuality, coexistance with the outlaws, respect for but alsofear of them. However, when the social groups realised that their inte-rests were at stake, they recalled the stability of previous times and so-ught the intervention of the state.

The state, in turn, invested in the locals and the community who, onthe basis of collective responsibility and solidarity, undertook the re-sponsibility of public security. The heads of communities and villages,the leaders of families and the capitani of the region, especially thosewho enjoyed privileges, played an outstanding role in the mediation bet-ween the locals and the Venetian state. Through this procedure we candeduce mentalities and behaviours typical of the complicated relationsamong families, robbers and outlaws, the local society and the Venetianstate. Future research will be significant in further studying these rela-tions, the multiple roles of the bandit group (political, economic, cultu-ral, social, ideological) in the particular period and region, the view ofarmed people as heroes, the consideration of honour, the unwritten rulesthat regulated the relations of the families and the outlaws. In this waywe will gain insight into the relationships of the mountainous popula-tions of the region both with society and with the Venetian state.


"Με αφορμή μία δικογραφία των αρχών του 17ου αιώνα:...

Documents

Transcript of "Με αφορμή μία δικογραφία των αρχών του 17ου αιώνα:...