Εικόνα του αγίου Ιωάννου του Θεολόγου στη Χαλκίδα, ένα...

13

copy ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ

Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο Βασ Σοφίας 22Αθήνα 106 75e-mail chae1884gmailcom

ISSN 1105-5758

Το Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείαςεκδίδεται και ηλεκτρονικάhttpwwwdeltionchaeorghttpwwwepublishingektgre-ISSN 2241-2190

Υπεύθυνοι έκδοσης του τόμου ΛΣΤacute (2015)ΜΑΡΙΑ ΚΑΖΑΝΑΚΗ-ΛΑΠΠΑ

ΙΩΑΝΝΑ ΜΠΙΘΑ

ΜΑΡΙΑ ΠΑΝΑΓΙΩΤΙΔΗ

Φιλολογική και εκδοτική επιμέλειαΧΡΙΣΤΙΝΑ ΤΖΩΡΤΖΑΚΗ-ΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΥ

Kαλλιτεχνική επιμέλειαΡΑΧΗΛ ΚΑΠΟΝ

Έλεγχος αγγλικών κειμένωνΜΑΡΙΑ ΒΑΣΙΛΑΚΗ

Γραμματειακή υποστήριξηΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ ΜΑΚΡΥΝΙΚΟΛΑ

Παραγωγή ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΠΟΝ

copy THE CHRISTIAN ARCHAEOLOGICAL SOCIETY

Byzantine and Christian Museum 22 Vass SophiasGR-106 75 Athense-mail chae1884gmailcom

ISSN 1105-5758

The Deltion of the Christian Archaeological Societyis also published on linehttpwwwdeltionchaeorghttpwwwepublishingektgre-ISSN 2241-2190

Editors of the Volume 36 (2015)MARIA KAZANAKI-LAPPA

IOANNA BITHA

MARIA PANAYOTIDI

Editing and ProofreadingCHRISTINA TZORTZAKI-MITROPOULOU

Αrt editingRACHEL KAPON

Proofreading of English TextsMARIA VASILAKI

Secretarial SupportAIKATERINI MAKRYNIKOLA

ProductionKAPON EDITIONS

Με την ευγενική υποστήριξη

ΑκΑδηΜιΑ Αθηνων

ιδρυΜΑ ιωΑννου Φ κωστοπουλου

With the kind support of

academy of athens

the j f costopoulos foundation

Δελτιον

της

Χριςτιανικης

αρΧαιολογικης εταιρειας

ΠεριοΔος Δacute τοΜος λςτacute

2015

DELTION

OF THE

CHRISTIAN

ARCHAEOLOGICAL SOCIETY

SERIES 4 VOLUME 36

2015

ATHENS 2015

Δελτιον

της



αΘηνα 2015

ΠεριοΔος Δʹ τοΜος λςτacute

2015

VI

EDITORIAL ΒOARD

DEMETRIOS ATHANASOULIS

MARIA VASSILAKI

MARIA KAZANAKI-LAPPA

SOPHIA KALOPISSI-VERTI

ANGELIKI KATSIOTI

STAVROS MAMALOUKOS

IOANNA BITHA

GEORGIOS PALLIS

MARIA PANAYOTIDI

MILTIADIS POLYVIOU

EUGENIA CHALKIA

INTERNATIONAL EDITORIAL ADVISORY BOARD

PANAYOTIS L VOCOTOPOULOS Academy of Athens

ANTHONY CUTLER University of Pennsylvania

RAFFAELLA FARIOLI-CAMPANATI Universitagrave degli Studi di Bologna

CHARALAMBOS BOURAS National Technical University Athens

NANCY PATTERSON-ŠEVČENKO Independent scholar

JEAN-PIERRE SODINI Universiteacute Paris I Pantheacuteon-Sorbonne

ΜARICA ŠUPUT University of Belgrade

EDITORS OF THE VOLUME 36 (2015)


IOANNA BITHA

MARIA PANAYOTIDI

VII

ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΕΚΔΟΣΗΣ

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΑΘΑΝΑΣΟΥΛΗΣ

ΜΑΡΙΑ ΒΑΣΙΛΑΚΗ

ΜΑΡΙΑ ΚΑΖΑΝΑΚΗ-ΛΑΠΠΑ

ΣΟΦΙΑ ΚΑΛΟΠΙΣΗ-ΒΕΡΤΗ

ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΚΑΤΣΙΩΤΗ

ΣΤΑΥΡΟΣ ΜΑΜΑΛΟΥΚΟΣ


ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΠΑΛΛΗΣ


ΜΙΛΤΙΑΔΗΣ ΠΟΛΥΒΙΟΥ

ΕΥΓΕΝΙΑ ΧΑΛΚΙΑ

ΔΙΕΘΝΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ

ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ Λ ΒΟΚΟΤΟΠΟΥΛΟΣ Ακαδημία Αθηνών



ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ ΜΠΟΥΡΑΣ Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο

NANCY PATTERSON-ŠEVČENKO Ανεξάρτητη ερευνήτρια


ΜARICA ŠUPUT Πανεπιστήμιο Βελιγραδίου

ΥΠΕΥΘΥΝΟΙ ΕΚΔΟΣΗΣ ΤΟΥ ΤΟΜΟΥ ΛΣΤacute (2015)




ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) IX

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ABBREVIATIONS XI

ΟΛΓΑ ΒΑΣΣΗ - ΣΤΕΛΛΑ ΦΑΪΤΑΚΗ

Η κινστέρνα της Νέας Μονής στη Χίο 1-19

OLGA VASSI - STELLA FAITAKI

The Cistern of Nea Moni in Chios 20

ΣΩΤΗΡΗΣ ΒΟΓΙΑΤΖΗΣ

Ο ναός της Παναγίας Χιλιαδούς στην Εύβοια 21-33

SOTIRIS VOYADJIS

The Church of Panagia Hiliadou in Euboea 33-34

MICHAEL ALTRIPP

Die Bindung des Isaak in der fruumlhchristlichen juumldischen und byzantinischen Ikonographie neue Beobachtungen 35-47

MICHAEL ALTRIPP

Η θυσία του Αβραάμ στην παλαιοχριστιανική ιουδαϊκή

και βυζαντινή εικονογραφία Νέες παρατηρήσεις 48

daggerVLADIMIR D SARABIANOV

Scenes of the ldquoSources of Divine Wisdomrdquo within the Iconographical Program of the Church of the Savior in the Monastery of Euphrosynia Polotsk (Belarus) 49-63


Σκηνές με την laquoΠηγή της θείας Σοφίαςraquo στο εικονογραφικό

πρόγραμμα του ναού του Σωτήρος στη μονή της Αγίας

Ευφροσύνης στο Polotsk (Λευκορωσία) 64

LEONELA FUNDIĆ

Νέα ερμηνευτική πρόταση και αναχρονολόγηση

της ζωγραφικής του ναού του Μεγάλου Θεολόγου

στη Βέροια 65-77

LEONELA FUNDIĆ

A New Hermeneutical Proposal and Redating of the Wall Paintings from the Church of Hagios Ioannis Theologian in Veroia 78

ΘΕΤΙΣ ΞΑΝΘΑΚΗ

Oι τοιχογραφίες του ναού της Παναγίας στο Κάδρος

Σέλινο Νομός Χανίων 79-109

THETIS XANTHAKI

The Wall Paintings of the Church of the Panagia at Kadros Selino Prefecture of Chania 109-110

Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α C O N T E N T S

ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΜΑΪΛΗΣ

Τα χτιστά τέμπλα της Κρήτης (14ος-15ος αιώνας) Επαρχιακή λύση ή ομολογία πίστεως 111-143

ATHANASIOS MAILIS

The Masonry Screens of Crete (14th-15th centuries) A Provincial Solution or a Confession of Faith 144

E N ΤΣΙΓΑΡΙΔΑΣ

Βυζαντινές εικόνες στο ναό της Kοιμήσεως της Θεοτόκου στα Ιωάννινα 144-155

Ε Ν TSIGARIDAS

Byzantine Icons in the Church of the Dormition of the Theotokos in Ioannina 156

ΜΥΡΤΑΛΗ ΑΧΕΙΜΑΣΤΟΥ-ΠΟΤΑΜΙΑΝΟΥ

Η εικόνα laquoἘπὶ σοὶ χαίρειraquo του Βυζαντινού Μουσείου Αθηνών και η κρητική εικονογραφία 157-171

MYRTALI ACHEIMASTOU- POTAMIANOU

The Icon ldquoIn Thee Rejoicethrdquo in the Byzantine Museum of Athens and Cretan Iconography 172

ΜΑΡΙΑ ΑΓΡΕΒΗ

Τέσσερις κρητικές εικόνες ndash αφιερώματα Μονεμβασιωτών στη μονή Σίντζας Κυνουρίας 173-195

MARIA AGREVI

Four Cretan Icons ndash Donations by Monemvasians to the Sintza Monastery in Kynouria 196

ΠΡΟΔΡΟΜΟΣ ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΑΟΥ

Εικόνα του αγίου Ιωάννη του Θεολόγου στη Χαλκίδα ένα πιθανό έργο του Θωμά Μπαθά 197-217

PRODROMOS PAPANIKOLΑOU

An Icon of Saint John the Theologian in Chalkida Attributed to Thomas Bathas 218

ΥULIANA BOYCHEVA

laquoΕἰκόνες μοσχόβικαιςhellip εὐμορφώτατα πράγματαraquo Η μεταφορά ρωσικών εικόνων στoν ελληνικό χώρο από το 16ο ως τις αρχές του 20ού αιώνα 219-233

ΥULIANA BOYCHEVA

The Transfer of Russian Icons in Greek Lands 16th-Early 20th Centuries 234

STELLA FRIGERIO-ZENIOU

Une enseigne de chirurgien agrave Chypre au XVIe siegravecle 235-243

ΣΤΕΛΛΑ FRIGERIO-ZΕΝΙΟΥ

Πινακίδα χειρουργού στην Κύπρο του 16ου αιώνα 244

ELISABETH PANELI

Zur Motivgeschichte des S-Mahles auf Sarkophagen Katakomben und byzantinischen Handschriften 245-261

ΕΛΙΣΑΒΕΤ ΠΑΝΕΛΗ

Η εξέλιξη του εικονογραφικού μοτίβου των γευμάτων

σε τράπεζα σχήματος S σε σαρκοφάγους τοιχογραφίες

και βυζαντινά χειρόγραφα 262

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΔΕΛΗΓΙΑΝΝΑΚΗΣ

Εκχριστιανίζοντας τις νησιωτικές κοινότητες του ανατολικού

Αιγαίου Η περίπτωση της νήσου Ικαρίας 263-274

GEORGIOS DELIGIANNAKIS

Christianizing Island Communities in the Eastern Aegean The Case of Ikaria 274

PANAYOTIS STAM KATSAFADOS

New Evidence on the Dedicatory Inscriptions (13th century) in the Church of Hagioi Theodoroi Ano Poula Inner Mani 275-287

ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΣΤΑΜ ΚΑΤΣΑΦΑΔΟΣ

Νέα στοιχεία για τις αφιερωτικές επιγραφές

(13ος αιώνας) του ναού των Αγίων Θεοδώρων

Άνω Πούλας Μέσα Μάνης 288

ΑΝΝΑ Ι ΛΑΜΠΡΟΠΟΥΛΟΥ

Ανέκδοτος νομισματικός laquoθησαυρόςraquo από τον Πριόλιθο Καλαβρύτων 289-303

ANNA LAMBROPOULOU

Treacutesor moneacutetaire ineacutedit provenant de Priolithos de Kalavryta (Achaiumle-Peacuteloponnegravese) 304

ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΒΑΣΙΛΑΚΗΣ

Εισηγμένη ιταλική κεραμική στην Πάτρα (13ος-18ος αιώνας) 305-323

NIKOLAOS VASILAKIS

Ιmported Italian Pottery in Patras (13th-18th centuries) 324

BRIGITTE PITARAKIS

Pieacuteteacute priveacutee et processus de production artistique agrave Byzance agrave propos drsquoun enkolpion constantinopolitain (XIIIe-XIVe siegravecle) 325-343

BRIGITTE ΠΙΤΑΡΑΚΗ

Ιδιωτική ευλάβεια και καλλιτεχνική παραγωγή στο Βυζάντιο με αφορμή ένα εγκόλπιο από τηνΚωνσταντινούπολη (13ος-14ος αιώνας) 343-344

ANNA MUTHESIUS

Silk Culture and Being in Byzantium How far did Precious Cloth Enrich ldquoMemoryrdquo and Shape ldquoCulturerdquo across the Empire (4th-15th centuries) 345-361

ANNA MUTHESIUS

Το μετάξι και οι όροι laquoπολιτισμόςraquo και laquoανθρώπινη υπόστασηraquoστο Βυζάντιο σε ποιο βαθμό το πολύτιμο ύφασμα εμπλούτισετη laquoμνήμηraquo και διαμόρφωσε laquoπολιτισμόraquo στη βυζαντινήαυτοκρατορία (4ος-15ος αιώνας) 362

X ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015)

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΑΑΑ Αρχαιολογικά Ανάλεκτα εξ ΑθηνώνΑΒΜΕ Ἀρχεῖον τῶν Βυζαντινῶν Μνημείων τῆς

ἙλλάδοςACO Acta Conciliorum OecumenicorumΑΔAD Αρχαιολογικόν ΔελτίονΑΕAEphem Ἀρχαιολογικὴ ἘφημερὶςΑΕΜ Ἀρχεῖον Εὐβοϊκῶν ΜελετῶνAJA American Journal of ArchaeologyAM Athenische MitteilungenAnBoll Analecta BollandianaArtB Art BulletinASR Die antiken SarkophagreliefsAT Antiquiteacute TardiveAW Antike WeltBCH Bulletin de correspondance helleacuteniqueBE Bulletin eacutepigraphiqueBHG Bibliotheca Hagiographica GraecaBMGS Byzantine and Modern Greek StudiesBSEB Byzantine StudiesEacutetudes byzantinesByz Byzantion Revue internationale des eacutetudes

byzantinesByzF Byzantinische ForschungenBZ Byzantinische ZeitschriftCahArch Cahiers ArcheacuteologiquesCFHB Corpus fontium historiae byzantinaeCIEB Congregraves international des eacutetudes byzantinesCorsiRav Corsi di cultura sullrsquoarte ravennate e bizantinaCSHB Corpus scriptorum historiae byzantinaeDOC Dumbarton Oaks CollectionDOP Dumbarton Oaks PapersDOS Dumbarton Oaks StudiesΔΧΑΕDChAE Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής

ΕταιρείαςΕΕΒΣ Ἐπετηρὶς Ἑταιρείας Βυζαντινῶν ΣπουδῶνΕΕΠΣΑΠΘ Επιστημoνική Επετηρίς Πολυτεχνικής

Σχολής Αριστοτελείου ΠανεπιστημίουΘεσσαλονίκης

EO Eacutechos drsquoOrientGRBS Greek Roman and Byzantine StudiesΗπειρΧρον Ηπειρωτικά ΧρονικάΘΗΕ Θρησκευτικὴ καὶ Ἠθικὴ ἘγκυκλοπαιδείαIAph J Reynolds ndash Ch Rouecheacute ndash G Bodard

Inscriptions of Aphrodisias 2007 διαθέσιμοστη httpinsaphkclacukiaph2007

IEph Die Inschriften von Ephesos 2 (επιμ ChBoumlrker ndash R Merkelbach) Βόννη 1979

IJO Inscriptiones Judaice OrientisIRAIK Izvestija Russkago Archeologičeskago Instituta v

KonstantinopoleIstMitt Istanbuler MitteilungenJbAC Jahrbuch fur Antike und Christentum

JbRGZM Jahrbuch fuumlr Roumlmisch-germanischenZentralmuseums Mainz

JOumlB Jahrbuch der Oumlsterreichischen ByzantinistikJOumlBG Jahrbuch der Oumlsterreichischen Byzantinischen

GesellschaftJRA Journal of Roman ArchaeologyJSAH Journal of the Society of Architectural

HistoriansJWarb Journal of the Warburg and Courtauld

InstitutesΚρητΧρον Κρητικά ΧρονικάΚυπρΣπουδ Κυπριακαί ΣπουδαίΛακΣπουδ Λακωνικαὶ ΣπουδαὶLChrI Lexikon der Christlichen IkonographieLIMC Lexicon Iconographicum Mythologiae

ClassicaeLThK Lexicon fuumlr Theologie und KircheMIB W Hahn Moneta Imperii Byzantini 3 τ

Βιέννη 1973-1981NE Νέος ἙλληνομνήμωνOCA Orientalia Christiana AnalectaOCP Orientalia Christiana PeriodicaODB The Oxford Dictionary of ByzantiumΠΑΕPrakt Πρακτικὰ τῆς Ἀρχαιολογικῆς ἙταιρείαςPBSR Papers of the British School at RomePG Patrologiae cursus completus Series GraecaPLP Prosopographisches Lexikon der

PalaiologenzeitPO Patrologia OrientalisRAC Reallexikon fuumlr Antike und ChristentumRACr Rivista di Archeologia CristianaRbK Reallexikon zur byzantinischen KunstRDAC Report of the Department of Antiquities CyprusREB Revue des eacutetudes byzantinesRIA Rivista dellrsquoIstituto nazionale drsquoarcheologia

e storia dellrsquoarteRivAC Rivista di archeologiaRM Mitteilungen des Deutschen Archaumlologischen

Instituts Roumlmische AbteilungRQ Roumlmische Quartalschrift fuumlr christliche

Altertumskunde und KirchengeschichteSC Sources chreacutetiennesSEG Supplementum Epigraphicum GraecumΣυμπόσιο ΧΑΕ Συμπόσιο της Χριστιανικής Αρχαιολογικής

Εταιρείας Πρόγραμμα και περιλήψεις εισηγήσεων και ανακοινώσεων

TIB Tabula Imperii ByzantiniTM Travaux et MeacutemoiresVigChr Vigiliae christianaeZLU Zbornik za Likovne Umetnosti

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ABBREVIATIONS

ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) XI

Πρόδρομος Παπανικολάου

ΕΙΚΟΝΑ ΤΟυ ΑΓΙΟυ ΙωΑΝΝΗ ΤΟυ ΘΕΟΛΟΓΟυ ΣΤΗ ΧΑΛΚΙΔΑΕΝΑ ΠΙΘΑΝΟ ΕρΓΟ ΤΟυ ΘωΜΑ ΜΠΑΘΑ

Δεσποίνης μνήμη

A painted panel from the cathedral of Chalkida pres-ents a diachronically rare choice in the depiction ofSaint John the Theologian that of the frontal portraitThe central figure is accompanied on his left by theseated figure of Prochoros in a miniature scale and onthe right corner of the panel by the radiating quadrantof the sky The iconography as well as the style of thework suggest as a probable date the last decades of the16th century The icon interpreting its visual evidenceis to be ascribed to the cycle of attributed artworks ofThomas Bathas

ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 197

Η εικόνα από το μητροπολιτικό ναό της Χαλκίδας στηνΕύβοια παρουσιάζει μια διαχρονικά σπάνια επιλογήγια την απεικόνιση του Θεολόγου αυτή της μετωπικήςπροσωπογραφίας Την κεντρική μορφή συμπληρώνουνσε μικρογραφική κλίμακα η καθήμενη μορφή τουΠροχόρου στα αριστερά του ευαγγελιστή και στηνπάνω δεξιά γωνία της εικόνας το τεταρτοκύκλιο τουουρανού με ακτίνες Τα εικονογραφικά όσο και τα τε-χνοτροπικά του έργου υποδεικνύουν ως πιθανή χρο-νολόγηση τις τελευταίες δεκαετίες του 16ου αιώνα Τοέργο ερμηνεύοντας τα στοιχεία που διαθέτει δύναταινα προσγραφεί στον κύκλο των αποδιδόμενων καλλι-τεχνημάτων του Θωμά Μπαθά

Λέξεις κλειδιά

Μεταβυζαντινή περίοδος 16ος αιώνας μεταβυζαντινή ζω-γραφική εικόνες εικονογραφία άγιος Ιωάννης ο ΘεολόγοςΠρόχορος ζωγράφος Θωμάς Μπαθάς ζωγράφος Εμμα-νουήλ Τζανφουρνάρης ναός Αγίου Δημητρίου στη ΧαλκίδαΕύβοια

Keywords

Post-Byzantine period 16th century post-Byzantine paintingicons iconography Saint John the Theologian Saint Pro-choros painter Thomas Bathas painter Emmanuel Tzan-fournaris church of Hagios Demetrios in Chalkis Euboea

Στο μητροπολιτικό ναό του Αγίου Δημητρίου Χαλκί-δας Εύβοιας φυλάσσεται φορητή εικόνα του Θεολόγουτοποθετημένη σε ξύλινο προσκυνητάριο της κιονοστοι-χίας του βόρειου κλίτους Έχει ύψος 104 μ πλάτος0785 μ και πάχος 0035 μ διαστάσεις οικείες σε δεσπο-τικές εικόνες Τρεις κάθετες και ανισοπαχείς σανίδες σεαρκετά καλή κατάσταση συναπαρτίζουν το φορέα1 πουενισχύεται με δύο οριζόντια καρφωτά ισομήκη με τοπλάτος των σανίδων και ορθογωνικής διατομής τρέσα

Αρχαιολόγος Υπηρεσία Νεοτέρων Μνημείων και ΤεχνικώνΈργων Δωδεκανήσου propap2002yahoogr

Η παρούσα μελέτη είχε παρουσιαστεί ως ανακοίνωση στο 32οΣυμπόσιο της ΧΑΕ τον Μάιο του 2012 Ευχαριστίες οφείλωστην πρώην 23η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων τώρα

Εφορεία Αρχαιοτήτων Ευβοίας για την άδεια μελέτης και δη-μοσίευσης της εικόνας Ευγνωμοσύνη χρωστώ στους συναδέλ-φους και φίλους Αγγελική Κατσιώτη και Νίκο Μαστροχρήστογια τις παρατηρήσεις τους στη Γιάννα Μπίθα για τις βιβλιογρα-φικές διευκολύνσεις που μου παρείχε και στους Σταύρο Θεο-δώρου και Κωνσταντία Κεφαλά για τις φωτογραφίες του Θεο-λόγου από τη Λάρνακα και τη μονή της Πάτμου αντίστοιχαΤέλος η παρούσα μελέτη δεν θα μπορούσε να είχε υλοποιηθείχωρίς την παρότρυνση συμπαράσταση και βοήθεια του αγαπη-τού μου φίλου συντοπίτη και προϊσταμένου του μητροπολιτι-κού ναού αρχιμανδρίτη π Αιμιλιανού Χρήστου τον οποίο καιευχαριστώ θερμά

1 Αναλυτικότερα για την τεχνολογία των ξύλινων φορέων γιατην πρώιμη μεταβυζαντινή περίοδο που δεν πρέπει να διαφο-ροποιείται ιδιαίτερα στους αιώνες που ακολουθούν βλ Εικόνεςμε την υπογραφή laquoΧειρ Αγγέλουraquo Η τεχνική ενός Κρητικούζωγράφου του 15ου αιώνα (επιμ Κ Μιλάνου ndash Χ Βουρβοπού-λου ndash Λ Βρανοπούλου ndash Α Ε Καλλιγά) Αθήνα 2008 27

198 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218

ΠρΟΔρΟΜΟΣ ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΑΟυ

Εικ 1 Χαλκίδα μητροπολιτικός ναός Αγίου Δημητρίου Προσκυνητάριο εικόνα του αγίου Ιωάννη του Θεολόγου

ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 199

ΕΙΚΟΝΑ ΤΟυ ΑΓΙΟυ ΙωΑΝΝΗ ΤΟυ ΘΕΟΛΟΓΟυ ΣΤΗ ΧΑΛΚΙΔΑ

Η ζωγραφική σε προετοιμασία2 από γύψο απλώνεταιστην επιφάνεια χωρίς τη μεσολάβηση υφάσματος Η κα-τάσταση διατήρησης της ζωγραφικής κρίνεται μάλλονκαλή μολονότι επισημαίνονται κάθετες ρωγματώσειςστα σημεία συναρμογής των σανίδων με τη βαθύτερηαυτών στο αριστερό μέρος της να έχει προκαλέσει απώ-λειες της ζωγραφικής επιφάνειας Ανάλογες φθορές ε -ντοπίζονται στα σημεία που συμπίπτουν με τις ορατέςπια κεφαλές των καρφιών από τα τρέσα και στο κέντροτου ανώτερου τμήματός της όπου σημειώνεται απώλειατου υποστρώματος Τέλος εμφανίζονται κατά τόπουςαπολεπίσεις του χρυσού και του χρώματος με τις μεγα-λύτερες φθορές να συγκεντρώνονται στα άκρα της

Στο δίζωνο κάμπο της εικόνας χρυσό για τα ανώ-τερα δύο τρίτα και βαθυπράσινο για το υπόλοιπο τρίτοπροβάλλεται ο ευαγγελιστής Ιωάννης ο Θεολόγος (Εικ1) Ελάχιστα ίχνη διατηρούνται από τη λεπτή κόκκινηδιακοσμητική ταινία3 που περιέθεε τις πλαϊνές και τηνάνω οριζόντια παρυφή του ξύλινου φορέα Δύο δισκά-ρια (Εικ 2 3) που ορίζει διπλός ομόκεντρος εγχάρακτοςκύκλος βρίσκονται εκατέρωθεν της κεφαλής του αγίουΜε κιννάβαρι περιγράφονται ο ελισσόμενος βλαστός4

2 Για τις βασικές αρχές της προετοιμασίας και τα επιμέρους σεμια μεγάλη σχετικά περίοδο από τον 11ο έως το 15ο αιώνα βλΝ Χατζηδάκη ndash J Phillipon ndash P Ausset ndash Ι Χρυσουλάκης ndash ΑΑλεξοπούλου laquoΣυμβολή των φυσικοχημικών μεθόδων ανάλυ-σης στη μελέτη 13 εικόνων του Βυζαντινού Μουσείου Αθη-νώνraquo ΔΧΑΕ ΙΓ΄ (1985-1986) 229 Εικόνες με την υπογραφή

Εικ 2 3 Τα δισκάρια με το συμπίλημα του ονόματος του αγίου Ιωάννη του Θεολόγου (λεπτομέρεια της Εικ 1)

laquoΧειρ Αγγέλουraquo όπ (υποσημ 1) 29 και για το 16ο αιώνα εν-δεικτικά Α Αλεξοπούλου-Αγορανού ndash Ου Θεοδωροπούλουndash Γ Τσαΐρης laquoΜελέτη τῶν ὑλικῶν καὶ τῆς τεχνικῆς κατασκευῆςτῆς μεταβυζαντινῆς εἰκόνας laquoὁ Δεῖπνος ὁ Μυστικὸςraquo τοῦ Μι-χαὴλ Δαμασκηνοῦraquo ΔΧΑΕ ΙΘ΄ (1996-1997) 152-1543 Η ταινία επεκτάθηκε και έγινε παχύτερη στο αριστερό τηςμέρος όπως διακρίνεται καλύπτοντας χαρακτήρες από τοόνομα του Προχόρου Ενδεχομένως αυτή η επέκταση να οφεί-λεται σε ανακαίνιση της εικόνας που πρέπει να σχετίζεται μετη διακόσμηση των δισκαρίων με το συμπίλημα4 Το σχέδιο των δισκαρίων δεν έχει χαράξεις Πρόκειται γιασταμπωτή τεχνική καθώς ο βλαστός περιγράφεται και εξαί-ρεται στο χρυσό του κάμπου Η σταμπωτή διακόσμηση των δι-σκαρίων πρέπει να ανήκει σε φάση ανακαίνισης της εικόνας όταν πια τα γράμματα του αρχικού συμπιλήματος θα είχαν χαθεί Ο τύπος των σταμπωτών μεταλλίων έχει σχετιστεί μεεικόνες των εργαστηρίων του Αγίου Όρους του δεύτερουμισού του 17ου αιώνα βλ ενδεικτικά Θησαυροί τοῦ ἉγίουὌρους (κατάλογος έκθεσης) Θεσσαλονίκη 1997 αριθ λημ299 2100 2102 2109 2110 2121 Βέβαια η προσθήκη τέ-τοιων σταμπωτών μεταλλίων σε προγενέστερες του 17ουαιώνα εικόνες δεν είναι άγνωστη πρακτική βλ Μ Χατζηδά-κης Εἰκόνες τῆς Πάτμου Ζητήματα βυζαντινῆς καί μεταβυ-

ζαντινῆς ζωγραφικῆς Ἀθῆναι 1977 αριθ λημ 120 πίν 59Πρβλ επίσης και άλλη εικόνα του 17ου αιώνα με σταμπωτάκαι πιθανώς μεταγενέστερα διακοσμητικά δισκάρια στη συλ-λογή Ανδρέαδη Α Δρανδάκη Εικόνες 14ος-18ος αιώναςσυλλογή Ρένας Ανδρεάδη Αθήνα 2002 αριθ λημ 46 Η πα-λαιότερη μορφή αυτής της διακόσμησης με παραδείγματαπρος τα τέλη του 15ου αιώνα γινόταν με τη γραπτή έκφυσηβλαστοειδών απολήξεων από τα γράμματα βλ ενδεικτικάΕἰκόνες τῆς κρητικῆς τέχνης Ἀπὸ τὸν Χάνδακα ὣς τὴνΜόσχα καὶ τὴν Ἁγία Πετρούπολη (επιμ Μ Μπορμπουδά-κης) Ηράκλειο 1993 αριθ λημ 178 και Ε Γκίνη-Τσοφοπού-λου laquoΕἰκόνα τοῦ Ἐμμανουὴλ Λαμπάρδου στὰ ΚύθηραraquoΔΧΑΕ Κ΄ (1998-1999) 371 και σημ 35

5 Την εξωτερική περιφέρεια του δίσκου του φωτοστέφανου καιτο εσωτερικό του γεμίζουν εμπίεστοι διάστικτοι ρόμβοι και μικροίκύκλοι˙ την ταινία που δημιουργούν οι δύο ομόκεντροι κύκλοι γε-μίζει πυκνή εμπίεστη διάστιξη ενώ εφαπτόμενα στην εσωτερικήπεριφέρεια του δίσκου χαράσσονται ημικύκλια που σχηματίζουνδαντελωτό σχέδιο Τέλος διπλοί ομόκεντροι κύκλοι σε τριάδεςπου περιέχουν και ρόμβους καταλαμβάνουν το υπόλοιπο της επι-φάνειας Η δαντελωτή διακόσμηση που δημιουργείται εντός τουφωτοστέφανου θα έπρεπε να βρίσκεται εκτός και οι στικτοί ρόμ-βοι της εξωτερικής περιφέρειας να αντιστοιχούν στις ακμές τωνκορυφών των ημικυκλίων που ορίζουν τη δαντελωτή περιφέρεια6 Η διακόσμηση του φωτοστέφανου σε όσα παραδείγματα είναιδημοσιευμένα και μπόρεσα να εξετάσω παραμένει ομολογουμέ-νως ιδιότυπη και χωρίς αναλογία καίτοι οι πλούσια διακοσμη-μένοι φωτοστέφανοι με τη horror vacui αισθητική χαρακτηρίζουνμια μεγάλη ομάδα έργων κρητικών εργαστηρίων από το δεύτερομισό του 15ου ως τα τέλος του 16ου αιώνα Για μια ευσύνοπτηεπισκόπηση φωτοστεφάνων σε κρητικά έργα βλ Εἰκόνες τῆςκρητικῆς τέχνης όπ (υποσημ 4) σποραδικά Από την άλλημεριά η διάστικτη ρομβοειδής διακόσμηση έχει σχετιστεί με βο-ρειοελλαδικά εργαστήρια του 17ου αιώναmiddot βλ Θησαυροί τοῦ

Ἁγίου Ὄρους όπ (υποσημ 4) και Δρανδάκη όπ (υποσημ 4)αριθ λημ 46 και 48 Όμως η μη συστηματική καταγραφή καιμελέτη του διακόσμου φωτοστεφάνων στους φορητούς πίνακεςκαθώς και οι συνήθως σχηματικές αναφορές σε αυτά ως στοι-χεία κρητικά ή βορειοελλαδικά δεν αρκούν για να κατατάξουνή να υποδείξουν προέλευση και χρονολογικό πλαίσιο σε έργαμε ιδιαίτερο χαρακτήρα7 Γράφονται μόνο τμήματα των λέξεων από το χωρίο με σκοπόνα δηλωθεί με αληθοφανή τρόπο ότι το υπόλοιπο των λέξεωνσυνεχίζει στο μη ορατό τμήμα του κώδικα8 Tο βραχώδες τοπίο ως βάθος που laquoπεριέχειraquo τις μορφές εμ-φανίζεται από το τρίτο τέταρτο του 11ου αιώνα και έχει διττήλειτουργία εμπλουτίζει με ιστορικό περιεχόμενο τη σύνθεσηκαι αποκαλύπτει τις κειμενικές επιρροές από τις οποίες αντλείη δημιουργία της παράδοσης για συγγραφή και των δύο βι-βλίων στο νησί της Πάτμουmiddot βλ N Patterson-Ševčenko laquoTheCave of the Apocalypseraquo Πρακτικά Ἱερά Μονή Ἁγίου Ἰωάννουτοῦ Θεολόγου 900 χρόνια ἱστορικῆς μαρτυρίας (1088-1988)Διεθνές Συμπόσιο (Πάτμος 22-24 Σεπτεμβρίου 1988) Ἀθῆναι1989 167-180 Ε Παπαθεοφάνους-Τσουρή laquoΟι τοιχογραφίεςτου Σπηλαίου της Αποκάλυψης στην Πάτμοraquo ΑΔ 42 (1987)Μελέτες 78 σημ 74

200 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218


και το συμπίλημα του ονόματος του αγίου Ο ΑΓ[ΙΟC]

ΙΩ[ΑΝΝ]Η[C] Λίγο χαμηλότερα στο ύψος των ώμωνεκατέρωθεν διαβάζεται κόκκινη μεγαλογράμματη επι-γραφή με το αγιωνύμιο Ο ΘΕΟΛΌΓΟC Ο φωτοστέφα-νος διπλός εγχάρακτος είναι πλούσια διακοσμημένος5

με ασυνήθιστη για τα δεδομένα της εποχής ή της πιθανήςπροέλευσης του έργου διακόσμηση6

Ο Ιωάννης σε γεροντική ηλικία παριστάνεται μετω-πικός ημίσωμος έως κάτω από την οσφύ να κρατά ευαγ-γέλιο Το στοχαστικό και αβρό πρόσωπό του έχει σχετικάκοντή και διχαλωτή γενειάδα ενώ το ψηλό και ρικνόμέτωπό του δεν πρέπει να είχε θύσανο όπως μπορεί ναυποτεθεί παρά την απώλεια της ζωγραφικής στο κρανίοΦορά βαθυκύανο χιτώνα με πορτοκαλόχρωμο χρυσο-γραφημένο laquoσημείοraquo και σκούρο ρόδινο ιμάτιο Στο δε-ξιό χέρι διακρίνεται μια πρόσθετη ενδυματολογική μο-νάδα με ρομβοειδή διακόσμηση ενώ στο αριστερό τουτο ιμάτιο πτυχώνεται σε ένα ιδιόμορφο laquoμανίκιraquo Δια-γώνια και χαμηλά στο στήθος φέρεται ο κώδικας με τηλιθοκόσμητη και μαργαριτοποίκιλτη στάχωση τον οποίοδιατηρεί μισάνοιχτο έχοντας μέσα σε αυτόν το δείκτητου αριστερού του χεριού και ακουμπισμένα τα δάκτυλατου δεξιού Το μέρος της σελίδας που μένει ορατό πε-ριέχει με μαύρη μεγαλογράμματη γραφή την αρχή τουευαγγελικού του κειμένου7 (ΕΝ) ΑΡΧΗ (ΗΝ Ο) ΛΟ(ΓΟC

ΚΑΙ Ο ΛΟΓΟC ΗΝ) ΠΡΟΣ (ΤΟΝ) Θ(ΕΟ)Ν (Ιω 11)Το κεντρικό θέμα του έργου πλαισιώνουν δύο μι-

κρότερα θέματα Αριστερά του Ιωάννη απεικονίζεταιμικρογραφημένος ο ndash σε μεγάλο βαθμό εξίτηλος ndash μα-θητής του ο Πρόχορος (Εικ 3) Φωτοστέφανος με απλήχαρακτή περιφέρεια περιβάλλει το κεφάλι του πάνωαπό το οποίο βρίσκεται εξίτηλη μεγαλογράμματηγραφή σε κιννάβαρι Ο [Α]Γ[ΙΟC] Π[ΡΟ]ΧΟΡ[Ο]C ΟΠρόχορος νεαρός αγένειος με καστανή κόμη φορείβαθυκύανο χιτώνα και πορτοκαλί ιμάτιο και έχει απει-κονιστεί καθήμενος σε θρανίο με σύμφυτο σκίμποδαπου δεν διακρίνεται πια Είναι σκυμμένος πάνω από τοξετυλιγμένο ειλητό του και κρατά όργανο γραφής στοδεξιό του χέρι Στην πάνω δεξιά γωνία της εικόνας πα-ριστάνεται το τεταρτοκύκλιο του ουρανού σε βαθυ-κύανο χρώμα από το οποίο εκπορεύεται στέλεχος πουανοίγει σε οξεία γωνία και επιμερίζεται σε τρεις ακτίνεςμε μεγαλύτερη τη μεσαία Οι ακτίνες φαίνεται να δεί-χνουν προς τις δύο παριστάμενες μορφές

Η συνύπαρξη Θεολόγου και Προχόρου είναι γνωστήαπό τη στροφή του 10ου προς τον 11ο αιώνα ωστόσο η

εικονογραφική πραγμάτευση αυτής στην εικόνα της Χαλ-κίδας συνιστά unicum στη μέχρι τώρα εικονογραφία τουςΞαφνιάζει η παράθεση των δύο μορφών στον αυστηρόδίζωνο κάμπο της εικόνας σε συνδυασμό με το γεγονόςότι ουσιαστικά εξαίρονται στο λιτό και αφαιρετικό χρυσόβάθος και όχι όπως είναι ο κανόνας μέσα στην ιστορικούχαρακτήρα βραχώδη laquoτοπιογραφίαraquo8 το υπαινικτικόαυτό πλαίσιο αναφοράς που συνήθως προϋποθέτει τη συ-νύπαρξή τους Το ίδιο συναίσθημα προκαλεί και η έντονηαντίστιξη που υπάρχει στην κλίμακα των δύο μορφών με

ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 201


αποτέλεσμα ο Πρόχορος να φαίνεται ότι μεταπίπτει σεσύμβολο της μορφής του Ιωάννη ως υπόμνηση της συν-δρομής του μαθητή κατά την καταγραφή του θείου λόγουτου Ευαγγελίου9 εκτός του βιβλίου της Αποκάλυψης10

Εξετάζοντας τα στοιχεία που συνθέτουν την παρά-σταση η προσοχή εστιάζεται στη μνημειακών διαστά-σεων μετωπική11 μορφή του Θεολόγου που καταλαμ-βάνει το πρώτο επίπεδο του πίνακα Οι αυστηρά μετω-πικές απεικονίσεις του αγίου σπανίζουν ήδη από ταμεσοβυζαντινά χρόνια Όσες λίγες είναι γνωστές είναισυνήθως ολόσωμες μετωπικές σε contrapposto προσω-πογραφίες στις οποίες μπορεί να φέρει στο αριστερόχέρι ειλητό12 ή κώδικα13 Ανάλογη διαδρομή ακολουθείη μετωπική προσωπογραφία του ως τα μεταβυζαντινάχρόνια κρίνοντας από τα δημοσιευμένα έργα που κα-ταγράφουν τρία μόλις παραδείγματα14 Μολονότι τοημίσωμο πορτραίτο συνιστά μια από τις συνήθεις εκδο-χές της προσωπογραφίας είναι ενδιαφέρον να υποτεθείότι η υπαγωγή της τυποποίησής του στο φορητό πί-νακα15 είναι αποτέλεσμα της διαδικασίας παγίωσης τηςΜεγάλης Δέησης ως του κατεξοχήν θέματος για το επι-στύλιο του τέμπλου Επισημαίνεται ακόμα ότι ο μισά-νοικτος κώδικας σε διαγώνια θέση προς το σώμα δενσυνοδεύει τις μετωπικές προσωπογραφίες του Ιωάννηαλλά τις σε τρία τέταρτα προς τα δεξιά ή αριστερά ολό-σωμες και ημίσωμες απεικονίσεις16

12 Το ειλητό είναι συνήθως ξετυλιγμένοmiddot βλ K Weitzmann ndash GGalavaris The Monastery of Saint Catharine at Mount Sinai The Illu-minated Manuscripts 1 From the Ninth to the Twelfth Century Prince-ton ndash New Jersey 1990 αριθ 42-47 εικ 96-99 και τον κώδ 587(δεύτερο μισό 11ου αιώνα) στη μονή Διονυσίου (φ 153β) Οἱ θη-σαυροί τοῦ Ἁγίου Ὄρους Εἰκονογραφημένα χειρόγραφα πα-ραστάσεις ἐπίτιτλα ἀρχικά γράμματα 1 Αθήνα 1973 εικ 26613 Ο κώδικας συνήθως είναι ανοικτός και κατενώπιονmiddot πρβλτον Πραξαπόστολο (Ms VatGr 1208 φ 3v-4r) του 1280-1303από τη Βατικανή Βιβλιοθήκη Byzantium Faith and Power (1261-1557) (επιμ H C Evans) Νέα υόρκη 2004 260 εικ 9314 Α Καρακατσάνη Εἰκόνες Συλλογή Γεωργίου Τσακύρο-γλου Αθήνα 1980 αριθ λημ 8 εικ 8 Το δεύτερο έργο απότο Πρωτάτο (βλ Μ Βασιλάκη laquoΆλλες κρητικές εικόνες του16ου αιώναraquo Κειμήλια Πρωτάτου 2 Άγιον Όρος 2004 133-134) έχει εντυπωσιακή ομοιότητα συνθετική και εικονογρα-φική με το ζεύγος των μετωπικών ιστάμενων μορφών του Ια-κώβου και Θεολόγου στον Πραξαπόστολο της Βατικανής Βι-βλιοθήκης (βλ παραπάνω υποσημ 13) Το τρίτο έργο είναι έναεικονίδιο του τέλους του 16ου αιώνα πιθανότεραmiddot βλ ΜουσείοΠαύλου και Αλεξάνδρας Κανελλοπούλου Βυζαντινή και με-ταβυζαντινή τέχνη (επιμ Κ Σκαμπαβίας ndash Ν Χατζηδάκη)Αθήνα 2007 αριθ λημ 15915 Ημίσωμες απεικονίσεις του Θεολόγου σε στροφή τριών τε-τάρτων εμφανίζονται από το δεύτερο μισό του 12ου αιώνα σεχειρόγραφα όπως στο Ευαγγελιστάριο από τη μονή ΣινάWeitzmann ndash Galavaris όπ (υποσημ 12) αριθ 60 Στη μνημει-ακή τέχνη εμφανίζεται από το δεύτερο μισό του 13ου αιώναενδεικτικά βλ το ναό του Αγίου Νικολάου στο Μαναστίρ μετον Θεολόγο ημίσωμο στην κόγχη του διακονικού P KostovskalaquoThe Concept of Hope for Salvation and Akakiosrsquo Monastic Pro-gramme in St Nicholas at Manastirraquo Zbornik Matice srpske zalikovne umentnosti 39 (2011) 41-61 με βιβλιογραφία Συνήθωςόμως σχετίζεται με ναούς στους οποίους είναι ο επώνυμοςάγιοςmiddot βλ το ναό του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου στις Μαρ-γαρίτες ρεθύμνου I Spatharakis Dated Byzantine Wall Paintingsof Crete Leiden 2001 124-126 ή τον ομώνυμο ναό στον ΣτύλοΑποκορώνα Χανίων μετόχι της Πάτμου Kl Gallas ndash Kl Wesselndash M Borboudakis Byzantinisches Kreta Μόναχο 1983 244-245Στο φορητό πίνακα εμφανίζεται σύμφωνα με τα σωζόμενα πα-ραδείγματα από το τρίτο τέταρτο του 13ου αιώνα16 Ενδεικτικά σε κώδικες Οἱ θησαυροί τοῦ Ἁγίου ὌρουςΕἰκονογραφημένα χειρόγραφα παραστάσεις ἐπίτιτλα ἀρχι -κά γράμματα 2 Αθήνα 1975 εικ 171 σε φορητές εικόνες ΠΛ Βοκοτόπουλος Βυζαντινές εικόνες Αθήνα 1996 αριθ λημ18 90 117 120 Le mont Athos et lrsquoEmpire byzantine Treacutesors dela Sainte Montagne (Petite Palais ndash Museeacute des Beaux-Arts de laVille de Paris 10 avril ndash 5 juillet 2009) Παρίσι 2009 αριθ λημ54 144 105 218 και Θ Παπαζώτος Βυζαντινές εικόνες τηςΒεροίας Αθήνα 1995 52 αριθ 37-38 και στη μνημειακή τέχνηόπου προσωπογραφίες σε τρία τέταρτα προς τα δεξιά ή προςτα αριστερά εμφανίζονται συχνότερα από το 14ο αιώναmiddot βλγια παράδειγμα δύο ναούς από την Κρήτη τον Άγιο Ιωάννηστους Λάκκους Μεραμπέλου Λασιθίου του 13478 και το ναότου Σωτήρος στα Ακούμια Αγίου Βασιλείου ρεθύμνου του1389 Spatharakis Dated όπ (υποσημ 15) 94-95 εικ 87 και127-132 εικ 117 αντίστοιχα

9 Η παράδοση αυτή είχε δημιουργηθεί κατά τον 11ο περίπουαιώναmiddot βλ ειδικά Synaxarium Ecclesiae Constantinopolitanae ecodice Sirmondiano nunc Berolinensi adiectis synaxariis selectisPropylaeum ad Acta Sanctorum Novembris (επιμ H Delehaye)Bruxelles 1902 στ 8110 Η μοναδική παράσταση στην οποία η παράδοση συμφωνεί μετο περιεχόμενο της εικαστικής αφήγησης είναι αυτή του σπη-λαίου της Πάτμου όπου ο Ιωάννης υπαγορεύει στον Πρόχορο τοβιβλίο της Αποκάλυψης Για τις τοιχογραφίες του βλ Ε Παπαθε-οφάνους-Τσουρή laquoΟι τοιχογραφίες του Σπηλαίου της Αποκάλυ-ψηςraquo Πρακτικά Ἱερά Μονή Ἁγίου Ἰωάννου όπ (υποσημ 8) 181-191 και η ίδια laquoΣπήλαιο Αποκάλυψηςraquo όπ (υποσημ 8) 82-8411 Οι απόστολοι ως ειδική κατηγορία αγίων μορφών στη βυ-ζαντινή τέχνη ανήκαν σε ξεχωριστό εικονολογικό πλαίσιο μεκαθορισμένες αρχές και αξίες Έτσι ο σχετικά εύρωστος κορ-μός η κλασικίζουσα ενδυμασία και η υιοθέτηση μιας laquoκίνησηςraquoπου εκφράζουν οι διαδοχικές σωματικές στάσεις στις οποίεςμπορούν να παριστάνονται η μετωπική η σε τρία τέταρτα ή ηκαθιστή ndash σπάνια και για τους άλλους αποστόλους πέραν τωνευαγγελιστών ndash συνιστούν τα βασικά φορμαλιστικά χαρακτη-ριστικά του εικαστικού αυτού ρεπερτορίου Βλ σχετικά HMaguire The Icons of their Bodies Saints and their Images in Byzan-tium Princeton ndash New Jersey 1996 51-63

17 Για το κειμενικό υπόβαθρο της παράστασης Παπαθεοφά-νους-Τσουρή laquoΣπήλαιο Αποκάλυψηςraquo όπ (υποσημ 8) 78 Γιατην εικονογραφία βλ H Hunger ndash Kl Wessel laquoEvangelistenraquoRbK 2 Stuttgart 1971 στ 466-467 H Buchthal laquoA ByzantineMiniature of the Fourth Evangelist and its Relativesraquo DOP 15 (1961)127-139 R S Nelson The Iconography of Preface and Miniature inthe Byzantine Gospel Book Νέα υόρκη 1980 86 κε και Παπαθε-οφάνους-Τσουρή laquoΣπήλαιο Αποκάλυψηςraquo όπ (υποσημ 8) 79-81 με νεότερη βιβλιογραφία 18 Ενδεικτικά βλ το Ευαγγελιστάριο (κωδ 62) του 14ου αιώνατης Κουτλουμουσίου Οἱ θησαυροί τοῦ Ἁγίου Ὄρους όπ (υπο-σημ 12) εικ 306 ή το Τετραευάγγελο (κωδ 234) της Παντοκρά-

202 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218


Από την άλλη μεριά ο Πρόχορος ακολουθεί τηναποκρυσταλλωμένη εικονογραφία του όπως καταγρά-φεται στις πρώτες συναπεικονίσεις με τον Θεολόγο απότα τέλη του 10ου με αρχές του 11ου αιώνα17 Η θέση τουΠροχόρου απέναντι και αριστερά του Ιωάννη φαίνεταιτυπική στο πλαίσιο του εικονογραφικού τους τύπου ανκαι δεν λείπουν οι εξαιρέσεις18 που πιθανώς να οφεί-λονται στη φορά αντιγραφής των σχεδίων εργασίας ήτων ανθιβόλων από τους καλλιτέχνες19 Ας παρατηρηθείακόμη ότι η καθήμενη απεικόνιση του μαθητή στην υπόεξέταση εικόνα είναι προσεκτικά τοποθετημένη επί τηςγραμμής του εδάφους λεπτομέρεια που τονίζει το δεύ-τερο επίπεδο στο δίζωνο κάμπο της εικόνας και εξυπη-ρετεί σύνθετους σκοπούς όπως θα φανεί παρακάτωΤέλος το τεταρτοκύκλιο του ουρανού20 με τις ακτίνεςείναι οικείο εικονογραφικό στοιχείο που συνοδεύει τιςπαραστάσεις του Θεολόγου στο πλαίσιο της ιστορικότη-τας και της υιοθέτησης της φιλολογικής παράδοσης τουβίου του στην τέχνη ενώ ταυτόχρονα εξυπηρετεί όχιμόνο την έξαρση της θέσης του ευαγγελιστή ως στενό-τερου φίλου και μαθητή του Χριστού αλλά και ως δια-κεκριμένου μεσολαβητή μεταξύ Θεού και ανθρώπων21

Η αναδίφηση των θεμάτων της εικόνας της Χαλκί-δας καθιστά φανερό ότι ο εικονογραφικός τύπος τηςμετωπικής προσωπογραφίας αντλεί τηρουμένων τωναναλογιών από τα βυζαντινά του υποδείγματα Σημει-ώνεται όμως ότι για τη μεταβυζαντινή περίοδο ο δη-μοφιλέστερος τύπος του Θεολόγου όπως διαπιστώνεταιαπό τις απεικονίσεις του στα φορητά έργα είναι εκείνοςτης ολόσωμης ή ημίσωμης προσωπογραφίας σε τρία τέ-ταρτα προς τα δεξιά με το ευαγγέλιο μισάνοικτο καιδιαγώνια προς το σώμα22 Επίσης πρέπει να παρατηρηθείότι οποιαδήποτε σχέση Θεολόγου και Προχόρου για ταμεταβυζαντινά χρόνια είναι ιδιαζόντως σπάνια23 Για τολόγο αυτό θα είχε ενδιαφέρον να εξακριβωθεί αν η

τορος του 12ου-13ου αιώνα όπου ο αντωπός στον Ιωάννη Πρό-χορος είναι σε τρία τέταρτα προς τα δεξιάmiddot βλ Οἱ θησαυροί τοῦ

Ἁγίου Ὄρους Εἰκονογραφημένα χειρόγραφα παραστάσεις ἐπί-τιτλα ἀρχικά γράμματα 3 Αθήνα 1979 εικ 24419 Σε ανάλογο πλαίσιο ερμηνείας έχει οδηγηθεί η έρευνα σε ότιαφορά στην εμφάνιση και διάδοση του τύπου του αριστερό-χειρα ευαγγελιστή I Spatharakis The Left-handed Evangelist AContribution to Paleologan Iconography Λονδίνο 1988 38-7220 Για την εικονογραφία του τεταρτοκυκλίου του ουρανού AGrabar laquoLrsquoiconographie du ciel dans lrsquoart chreacutetien de lrsquoAntiquiteacute etdu haut Moyen Acircgeraquo CahArch 30 (1982) 16-19 Η εμφάνιση τουτεταρτοκυκλίου συνδέεται με τη θεόπνευστη συγγραφή τουευαγγελίου σύμφωνα με τον απόκρυφο βίο του Ιωάννη Παπα-θεοφάνους-Τσουρή laquoΣπήλαιο Αποκάλυψηςraquo όπ (υποσημ 8)73 σημ 73 και 7421 Σε μικρογραφία κώδικα ο Ιωάννης λαμβάνει από το χέρι τουΘεού το ειλητό με την αρχή του Ευαγγελίου του ως άλλος Μωυ-σήςmiddot βλ Α Ξυγγόπουλος laquoΕὐαγγελιστὴς Ἰωάννης-ΜωϋσῆςraquoΔΧΑΕ Η΄ (1975-1976) 101-108 Σε αυτό το πλαίσιο του μεσο-λαβητή εγγράφεται και η συμπερίληψη του Θεολόγου σε σχήμαΔέησης με την Παναγία και τον Πρόδρομο Γ Κακαβάς laquoΘέ-ματα πατμιακής εικονογραφίας σε κρητικά τρίπτυχα του Βυ-ζαντινού και Χριστιανικού Μουσείουraquo ΔΧΑΕ ΚΔ΄ (2003) 293-308 ή σε ιδιότυπη Δέηση με την Παναγία Α Στρατή laquoΘεοτό-κος Οδηγήτρια και άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος Σχόλια καιπαρατηρήσεις σε ένα σπάνιο εικονογραφικό τύποraquo ΔΧΑΕΚΣT΄ (2005) 373-38022 Ευσύνοπτα για τους βασικούς τύπους της μεταβυζαντινής πε-ριόδου σε φορητούς πίνακες βλ Χατζηδάκης Πάτμος όπ(υποσημ 4) πίν 14 15 69 79 80 86 107 119 160 184 193 203Ακόμη ενδεικτικά Π Λ Βοκοτόπουλος laquoΕἰκονογραφικὲς πα-ρατηρήσεις στὸ στιχηράριον Σινᾶ 1234raquo ΔΧΑΕ ΚΒ΄ (2001) 90-91 Δρανδάκη όπ (υποσημ 4) αριθ λημ 11 66-69 και ΧεὶρΑγγέλου Ένας ζωγράφος εικόνων στη ΒενετοκρατούμενηΚρήτη (επιμ Μ Βασιλάκη) Αθήνα 2010 αριθ λημ 42 Για πα-ραδείγματα από την Κύπρο Α Παπαγεωργίου Εἰκόνες τῆςΚύπρου Λευκωσία 1991 εικ 100 102α 104 11823 Τρία μόλις έργα είναι γνωστά από την υστεροβυζαντινή πε-ρίοδο τα βημόθυρα από την Πινακοθήκη Tretrsquojakov στη Μόσχατου πρώτου τέταρτου του 15ου αιώνα Byzantium Faith andPower (1261-1557) (επιμ H C Evans) Νέα υόρκη 2004 αριθλημ 124 205-206 το ενυπόγραφο έργο του Αγγέλου στη μονήΣινά βλ Χεὶρ Αγγέλου όπ (υποσημ 22) αριθ λημ 40 182-183 και το περίπου σύγχρονο φύλλο ενός πολύπτυχου EHaustein-Bartsch laquoDie Ikone ldquoLukas malt die Gottesmutterrdquo im Iko-nen-Museum Recklinghausenraquo Griechische Ikonen Beitraumlge desKolloquiums zum Gedenken am Manolis Chatzidakis in Recklinghau-sen 1998 ndash Greek Icons Proceedings of the Symposium in memoryof Manolis Chatzidakis (επιμ N Chatzidakis ndash E Haustein-Bartsch)Αθήνα ndash Recklinghausen 2000 14-16 πίν 22-23 Η μικρή δημο-φιλία του εικονογραφικού τύπου Θεολόγου - Προχόρου διατη-ρείται και στα μεταβυζαντινά χρόνια Αξιοσημείωτο είναι επί-σης το γεγονός ότι ο εικονογραφικός τους τύπος επιμένει σε μι-κρογραφικής κλίμακας ζωγραφική κυρίως σε τρίπτυχαmiddot βλ ΜΒασιλάκη laquoἩ ἀποκατάσταση ἑνός τριπτύχουraquo Θυμίαμα στημνήμη της Λασκαρίνας Μπούρα 1 Αθήνα 1994 325-336 και σεευάριθμα μόλις έργα μεγαλύτερων διαστάσεων για τους επόμε-νους δύο αιώνες 16ο και 17ο

ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 203


σύνθεση των δύο μορφών στην εικόνα της Χαλκίδαςιδιαίτερη όσο και ασυνήθιστη είναι το αποτέλεσμα γό-νιμου εικονογραφικού νεωτερισμού από καλλιτέχνη μεστέρεες βάσεις κατάρτιση και καλλιτεχνική παιδείαπου περιελάμβανε τη γνώση των παλαιότερων και σύγ-χρονων εξελίξεων της οικείας θεματογραφίας

Συμπληρωματικά πρέπει να γίνουν τρία μικρά εικο-νογραφικά σχόλια Το πρώτο αφορά στη διακόσμηση τηςστάχωσης του κώδικα που όπως αναφέρθηκε είναι λιθο-κόσμητη στο κέντρο και στην περιφέρειά της και εμπλου-τισμένη με πυκνό μαργαριτοποίκιλτο διάκοσμο που περι-γράφει τα πλαίσια και γεμίζει το εσωτερικό του κεντρικούορθογωνίου σε μια horroc vacui αντιμετώπιση του ελεύθε-ρου χώρου Ανάλογες περίτεχνες αλλά όχι τόσο πυκνάδιακοσμημένες σταχώσεις είναι γνωστές σε έργα του δεύ-τερου μισού του 16ου αιώνα που λίγο ως πολύ ακολου-θούν τα πρότυπα του 15ου με τα καρδιόσχημα σχέδια σταάκρα και το σταυρό στο κέντρο της στάχωσης όπως εν-δεικτικά μπορεί να παρατηρηθεί σε εικόνες του Θεοφάνηαπό τις μονές Σταυρονικήτα Παντοκράτορος και Γρηγο-ρίου24 σε εικόνες του Ευφροσύνου από το τέμπλο τηςμονής Διονυσίου25 αλλά και σε έργα του Δαμασκηνού26

Το δεύτερο σχόλιο αφορά στο μανίκι του αριστερούχεριού Το ύφασμα πέφτει βαρύ και πλούσιο και δημι-ουργεί ένα περίπου ωοειδές στόμιο από το οποίο μόλιςπου προβάλει το αριστερό χέρι Το εικονογραφικό πρό-τυπο του μανικιού με το προβάλλον χέρι είναι άγνωστοστη βυζαντινή τέχνη και πρέπει να συνδεθεί με επιρροέςαπό τη σύγχρονη ιταλική Είναι αξιοσημείωτη η πλούσιαπτύχωση του laquoμανικιούraquo την οποία περιγράφει έντονοφως και η φυσιοκρατική αίσθηση του κρεμάμενου τμή-ματος του ιματίου που προσεγγίζει τα όρια της σπουδήςπάνω στη λειτουργία του φωτός στο ύφασμα πεδίο πουέχει αποτελέσει συχνά θεματική ειδικά στην ιταλικήτέχνη του 16ου αιώνα27

Βέβαια ως προβληματισμός πάνω στη σχέση ενδύμα-τος και σώματος ndash εντονότερα διακριτός σε μετωπικέςμορφές ndash που σχετίζεται και με τις δυνατότητες κατανόη-σης των προοπτικών συμβάσεων μορφής και χώρου κα-ταγράφεται όχι συχνά σε έργα ζωγραφικής μετά τα μέσατου 15ου αιώνα28 και όπως φαίνεται επανακάμπτει μεαξιώσεις στο έργο φιλόδοξων και ικανών καλλιτεχνών29

κατά το 16ο αιώνα απότοκο των επιρροών από τη σύγ-χρονη δυτική τέχνη Ενδεικτικά αναφέρονται έργα τουΘεοφάνη και του Μάρκου Μπαθά του πρώτου λόγω τηςμεγάλης συχνότητας που η λεπτομέρεια αυτή είναι πα-

24 Για έργα από τη μονή Σταυρονικήτα βλ M Chatzidakis laquoRe-cherches sur le peintre Theacuteophane le Creacutetoisraquo DOP 23-24 (1969-1970) 325 εικ 46 Για έργα από τις μονές Παντοκράτορος καιΓρηγορίου βλ Ε Ν Τσιγαρίδας laquoΆγνωστες εικόνες και τοιχο-γραφίες του Θεοφάνη του Κρητός στη Μονή Παντοκράτοροςκαι στη Μονή Γρηγορίου στο Άγιον Όροςraquo ΔΧΑΕ ΙΘ΄ (1996-1997) 98 εικ 1 114 εικ 1825 Θησαυροί τοῦ Ἁγίου Ὄρους όπ (υποσημ 4) εικ 244 και ΚΜ Βαφειάδης Περί της εν Άθω laquoκρητικήςraquo ζωγραφικής Ει-κόνες και τοιχογραφίες της ΙΜ Διονυσίου και οι δημιουργοίτους (β΄ μισό 14ου- β΄ μισό 16ου αι) Αθήνα 2010 112-11326 Ενδεικτικά Βοκοτόπουλος Εἰκόνες τῆς Κερκύρας όπ (υπο-σημ 16) αριθ λημ 19 εικ 1927 Γενικά βλ A Bayer laquoNorth of the Apennines Sixteenth CenturyItalian Painting in Lombardy and Emilia-Romagnaraquo The Metropoli-tan Museum of Art Bulletin 60 (2003) 7-64 και ειδικά E BirbariDress in Italian Painting 1460-1500 Λονδίνο 197528 Χαρακτηριστική είναι αυτή η λεπτομέρεια στη Βαϊοφόρο ΕιςΆδου Κάθοδο ή Ανάληψη στο αριστερό χέρι του Χριστού στηνεικόνα του Νικολάου ρίτζουmiddot βλ Π Λ Βοκοτόπουλος laquoἩεἰκόνα τοῦ Νικολάου ρίτζου στὸ Τόκιο Εἰκονογραφικὲς παρα-τηρήσειςraquo ΔΧΑΕ ΚΣΤ΄ (2005) 220-221 με αναφορές σε έργατου 15ου και του 16ου αιώνα όπου μπορεί να εκτιμηθεί αυτή ηλεπτομέρεια σε ικανό αριθμό αριστερών χεριών29 Με διαφορετικό τρόπο δουλεύεται αυτή η λεπτομέρεια σε ει-κόνες Δέησης του Ευφροσύνου στη μονή Διονυσίου στο αρι-στερό χέρι της Παναγίας και στο αριστερό χέρι του Πέτρουmiddot βλπαραπάνω υποσημ 25 Μεγαλύτερη επιμέλεια έχουν σε αυτήντη λεπτομέρεια εικόνες της Δέησης που αποδίδονται στονΤζώρτζη από το Πρωτάτο στα ανάλογα χέρια της Παναγίαςτου Προδρόμου ή στο αριστερό χέρι του Μιχαήλ και στο δεξιόχέρι του Γαβριήλ βλ Θησαυροί τοῦ Ἁγίου Ὄρους όπ (υπο-σημ 4) αριθ λημ 247 249 250 25130 Η λεπτομέρεια αυτή είναι αρκετά συχνή στο έργο του Θεο-φάνη και του άμεσου εργαστηρίου τουmiddot βλ τα αριστερά χέριατου Χριστού και άλλων μορφών Chatzidakis laquoRecherchesraquo όπ(υποσημ 24) εικ 10 12 23 34 41 42 54 72 74 75 80 81 10531 Βλ τα αριστερά χέρια της Παναγίας και του Χριστού σε τρειςεικόνες Παναγίας από τη μονή της Καστρίτσας Μ Αχειμάστου-Ποταμιάνου laquoΦορητὲς εἰκόνες τοῦ ζωγράφου Μάρκου ΣτριλίτζαΜπαθᾶ ἢ Μάρκου Βαθᾶ στὴν Ἤπειροraquo ΔΧΑΕ Η΄ (1975-1976)134-142 πίν 68 από το ναό της Χρυσοπολίτισσας στη ΛάρνακαΠαπαγεωργίου όπ (υποσημ 22) εικ 68 και Π Λ ΒοκοτόπουλοςlaquoΔύο πιθανὰ ἔργα τοῦ Μάρκου Μπαθᾶraquo Ζητήματα μεταβυ-ζαντινής ζωγραφικής στη μνήμη του Μανόλη Χατζηδάκη Αθήνα2002 42 εικ 8 από τον καθεδρικό της Isernia βλ P L VocotopouloslaquoLrsquoicona della Vergine Odighitria nel Duomo di Isernia Unrsquoopera ignotadi Markos Bathagravesraquo Byzantino-Sicula III Miscellanea di scritti in me-moria di Bruno Lavagnini Παλέρμο 2000 335-343 και ο ίδιος laquoΔύοπιθανὰ ἔργαraquo όπ 36-40

ρούσα στο έργο30 του αν και όχι πάντα τόσο επιτυχημένατου δεύτερου λόγω της διάθεσης πειραματισμού με τηνέννοια της διάστασης του χώρου όπως αυτή ανιχνεύεταιδιαδοχικά σε τρεις εικόνές31 του παρότι η κατανόηση των

204 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218


προσεγμένα τις μετακαρπιοφαλλαγγικές αρθρώσεις καιτα νύχια και τέλος η ιδιαίτερη μέριμνα και προσοχή μετην οποία αποδίδεται η τριχοφυΐα στη διχαλωτή γενει-άδα και το παχύ μουστάκι που σκεπάζει τελείως τα χεί-λια του Θεολόγου

Τα σαρκώματα στο πρόσωπο σχηματοποιημένακαι καλλιγραφικά καταλαμβάνουν μεγάλη σχετικάέκταση και επιτίθενται σε θερμούς σταρένιους τόνουςστον καστανό ελαφρά πρασινωπό προπλασμό καιενισχύονται με ρόδινες πινελιές που διακρίνονται πιοέντονα στο μέτωπο στο μήκος της μύτης στις άκρεςτων παρειών στα ζυγωματικά και τα χέρια Στα τελευ-ταία και ιδιαίτερα στο αριστερό ας σημειωθεί η μεγα-λύτερη ελευθερία της πινελιάς και η σιγουριά με τηνοποία απλώνεται το σάρκωμά του Η μετάβαση από τοφως στη σκιά στο πρόσωπο και τα γυμνά σημεία τουσώματος γίνεται μαλακά με τη σταδιακή αραίωση τηςπυκνότητας των πινελιών των σαρκωμάτων ενώ ησκιά που απλώνεται στις άκρες τους έντονα στην πε-ριοχή της μύτης και κάτω από τα μάτια πιο αχνή καιπράσινη στο περίγραμμα του κρανίου δηλώνει το ανά-γλυφο του προσώπου και το ανατομικό υπόβαθρο Τοαπαλό σβήσιμο της γραμμής του προσώπου στα σημείαπου το φως είναι δυνατότερο δείχνει πλαστική δύναμηκαι προσπάθεια απόδοσης του περίοπτου ανάλογη μετων σαρκωμάτων Διακριτικές διπλές κόκκινες και το-ξοειδείς πινελιές σημειώνονται στα άνω βλέφαραμονές στη ρωγοειδή απόληξη της μύτης και κάθετεςστα πτερύγιά της Οι ψιμυθιές καλλιγραφικές και λίγεςστον αριθμό είναι δύο ειδών διαφανείς και αδιαφανείςΟι πρώτες έχουν μεγαλύτερο μήκος και ακροκάθονταισε επιλεγμένα σημεία του προσώπου στο μέτωπο στα

συμβάσεων αυτών δεν ξεφεύγει από τους περιορισμούςτης φόρμας Ο ίδιος προβληματισμός ενυπάρχει στο έργοκαλλιτεχνών του δεύτερου μισού του 16ου αιώνα όπωςτου Δαμασκηνού32 όπου η κατανόηση του χώρου ως διά-στασης έχει προωθηθεί εκτός των καθιερωμένων περιο-ρισμών της βυζαντινής ζωγραφικής γλώσσας

Το τελευταίο σχόλιο αφορά στην ενδυματολογικήμονάδα με τη ρομβοειδή διακόσμηση στο δεξιό χέρι τουΙωάννη Πιθανώς θα μπορούσε να είναι ένα επιμάνικοστοιχείο ανοίκειο σε απεικονίσεις ευαγγελιστών και ηπλέον εύλογη δυνατότητα ερμηνείας του θα ήταν η ει-κονογραφική έλξη από άλλους αγίους Προς αυτήν τηνκατεύθυνση δεν είναι χωρίς σημασία το γεγονός ότι οΘεολόγος γενικά μοιράζεται τα ίδια περίπου προσωπο-γραφικά χαρακτηριστικά με τον άγιο Νικόλαο στονοποίο παραδοσιακά απεικονίζεται το επιμάνικο του δε-ξιού ακάλυπτου χεριού του και ειδικά στην περίπτωσητης υπό εξέτασης εικόνας τη μετωπικότητα ως το βα-σικό εκφραστικό όχημα Εξάλλου η σύνθεση των δύοαγίων σε εικονογραφικό σχήμα δημιούργημα του Αν-δρέα ρίτζου33 παρέχει μια ικανή αλλά όχι απαραίτητακαι αναγκαία συνθήκη για τη μεθόδευση ενός εικονο-γραφικού συμφυρμού Εξίσου θα μπορούσε να πρόκει-ται για ένα διακοσμητικό περιβραχιόνιο το οποίο τοπο-θετήθηκε στο πλαίσιο της ρυθμολογικής διαδοχής τωνδιαγραμμισμένων στοιχείων της εικόνας από το θρανίοτου Προχόρου (δεν διακρίνεται πια) στον κώδικα καιαπό εκεί στο δεξιό χέρι του Ιωάννη Παράλληλα τονί-ζεται ότι το δεξιό χέρι συμπίπτει με την απόληξη τουlaquoσημείουraquo του χιτώνα Στην προσπάθεια λοιπόν νααποφευχθεί τυχόν χρωματική ασυνέχεια που θα απο-σπούσε την προσοχή από τη χειρονομία επίδειξης και τοευαγγελικό παράθεμα ίσως να προστέθηκε το εν λόγωδιακοσμητικό περιβραχιόνιο στον Θεολόγο

Από άποψη τεχνικών χαρακτηριστικών και ποιότη-τας της ζωγραφικής τέχνης επισημαίνεται το άψογο εγ-χάρακτο προσχέδιο που περιθέει το περίγραμμα τωνμορφών η επιμέλεια η λεπτότητα και η εκζήτηση στοπρόσωπο και τα χέρια (Εικ 4 5) του Ιωάννηmiddot τα μάτιατου μεγάλα και αμυγδαλόσχημα με βλέμμα ευγενικό καιύφος μειλίχιο που αντικρίζουν το θεατή η λεπτή καιισόπαχη μύτη που φωτίζεται από τα δεξιά τα καλοσχη-ματισμένα αυτιά με τα λεπτομερώς αποδομένα πτερύ-για και τις αύλακές τους τα χέρια με εμφανή σχεδια-στική δύναμη έχουν δάχτυλα μακριά και λεπτά ταοποία παρά τη συνοπτική τους ανατομία αποδίδουν

32 Χαρακτηριστικά αναφέρεται το αριστερό χέρι από τον Πέτροστα βημόθυρα της Αγίας Αικατερίνης του Σινά στους Κήπουςmiddotβλ Μ Αχειμάστου-Ποταμιάνου Εικόνες της ΖακύνθουΑθήνα 1997 αριθ λημ 23 110-113 ή το χέρι του Χριστού στοΜη μου Άπτου από τη συλλογή Αγίας Αικατερίνης Σιναϊτώνmiddotβλ Εἰκόνες τῆς κρητικῆς τέχνης όπ (υποσημ 4) αριθ λημ 10033 Για την τριπλή εικόνα του ρίτζου με την Παναγία και εκατέ-ρωθέν της τους Θεολόγο αριστερά και Νικόλαο δεξιά βλ MChatzidakis laquoLes deacutebuts delrsquoeacutecole creacutetoise et la question delrsquoeacutecoledite italo-grecqueraquo Μνημόσυνον Σοφίας Ἀντωνίαδη Βενετία1974 178 και πρόσφατα Ν Χατζηδάκη laquoΗ επίδραση τωνέργων του Αγγέλου στους σύγχρονους και τους μεταγενέστε-ρους ζωγράφουςraquo Χεὶρ Αγγέλου όπ (υποσημ 22) 125 εικ28 όπου και προγενέστερη βιβλιογραφία

ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 205


υπερόφρυα τόξα στις άκρες των ματιών και των ζυ-γωματικών στο μήκος της μύτης και στα σημεία τωναρθρώσεων των χεριών ενώ οι δεύτερες πιο κοντέςκαι λευκές εστιάζουν το φως επιλεγμένα στα σημείααυτά Τα στοιχεία της τριχοφυΐας μαλλιά και γένιαπλάθονται με φαιό και γαλάζιο χρώμα

Τα ενδύματα που καλύπτουν τον ευρύσωμο και στι-βαρό κορμό του Θεολόγου περιθέει γραμμή καστανέ-ρυθρη και λεπτή με ενιαίο πάχος σε όλη τη διαδρομήτου σώματος από το λαιμό ως κάτω στα άκρα της εικό-νας Ο χιτώνας έχει βαθυκύανη χρωματική βάση πάνωστην οποία επιτίθενται γραμμώσεις σχήματος V ή ανε-στραμμένου V σε δύο τόνους σε ένα γαλαζοπράσινοκαι σε ένα γκριζογάλανο ενώ σε ανοικτή τονικότητατου ίδιου τοπικού χρώματος γράφονται ακτινωτά φώταστο στήθος του Το ιμάτιο από την άλλη μεριά έχεισκούρα ρόδινη βάση και πάνω του γράφονται τα σχή-ματα των πτυχών με λεπτή καστανορόδινη γραμμή Μεοδηγό αυτά σχεδιάζονται παχιές γεωμετρικές γωνιώ-δεις κυρίως και ελαφρά καμπύλες ή τεθλασμένες πτυ-χές Οι πινελιές τους είναι γρήγορες τολμηρές καιαπλώνονται με σιγουριά πάνω στο ένδυμα Στα σημείαπου οι πτυχές laquoεισέχουνraquo το λευκό γίνεται διάφανο σχε-δόν γκριζόλευκο ενώ όπου προσπίπτει το φως με έντασηγίνεται πυκνό και αδιαφανές Λεπτά φωτίσματα τοπο-θετούνται σε εξέχοντα σημεία των ακμών στις πτυχέςεπιτείνοντας τη μεταλλική αίσθηση που αποκτά το έν-δυμα με το φωτισμό

Στη μορφή του Προχόρου (Εικ 5) το προσχέδιοείναι κατά τι λεπτομερέστερο καθώς η απολέπιση τουχρώματος επιτρέπει τη διαπίστωση των χαράξεων˙ τοπλάσιμο είναι μαλακό και ροδαλό και η διαγραφή τωνφυσιογνωμικών χαρακτηριστικών του λιγότερο έντονηΤο τελευταίο στοιχείο ισχύει και για τις ανατομικές λε-πτομέρειες των χεριών του όπου το κατά τα λοιπά προ-σεγμένο σχέδιο ακολουθεί ανάλογα μαλακό πλάσιμο˙στο καστανό του προπλασμού γίνονται περάσματα ρό-δινου με ελάχιστες λευκές κηλίδες για να δηλωθούν ταφώτα Τα ενδύματα του Προχόρου επενδύονται με χρυ-σογραφία όπως συνηθίζεται στις μικρογραφημένεςμορφές η οποία δημιουργεί κτενωτά σχέδια στα σημείαπου το φως πέφτει κάθετα και ακτινωτά στα σημεία πουαυτό διαχέεται σε περισσότερες κατευθύνσεις

Σε επίπεδο συνθετικό το έργο ορίζεται από μια σειράαξόνων (Εικ 1) τον κατακόρυφο άξονα που υποβάλλειη μορφή του Θεολόγου με την προβολή της στο πρώτο

Εικ 4 Ο άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος (λεπτομέρεια της Εικ 1)

Εικ 5 Tα χέρια του αγίου Ιωάννη του Θεολόγου με το ευαγγέ-λιο (λεπτομέρεια της Εικ 1)

206 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218


επίπεδο τον οριζόντιο άξονα που ορίζει η γραμμή τουεδάφους και δύο νοητούς διαγώνιους και παράλληλουςμεταξύ τους άξονες Ο πρώτος νοητός διαγώνιος έχειως άκρα του το τεταρτοκύκλιο και το μαθητή στοιχείαπου τα συνδέει παράλληλα και η ίδια η κλίμακά τουςενώ ο δεύτερος τον κώδικα και το τεταρτοκύκλιο Τοσύνολο αυτών των αξόνων ορίζει ως σημείο φυγής στααριστερά του πίνακα τη μορφή του Προχόρου απο-σκοπώντας στην απόδοση μιας λεπταίσθητης αντίλη-ψης της προοπτικής

Την ίδια στιγμή αυτή υποστηρίζεται και με τα ζω-γραφικά μέσα Η μορφή του μαθητή που πατά στηγραμμή του εδάφους εξασθενεί ελαφρώς χρωματικάΚατόπιν το αριστερό χέρι του Ιωάννη που είναι λοξάτοποθετημένο ως προς το σώμα και με ελαφρά βρά-χυνση εμπλουτίζεται από το πλούσια πτυχωμένο ιμά-τιο-laquoμανίκιraquo όπου η έντονη φωτοσκίαση του προσδίδει

αναγλυφικότητα Μάλιστα το βάθος του κρεμάμενουlaquoμανικιούraquo που παραμένει στην κλειστή τονικότητατου σκούρου ρόδινου και ξανοίγεται απαλά με ελάχι-στο φωτεινό κόκκινο34 στα σημεία επαφής του με τοσκιασμένο περίγραμμα της σάρκας του χεριού και σεσυνδυασμό με την αντίθεση που προκαλεί η ψυχρήλευκή κυματιστή παρυφή του προάγουν περαιτέρωαυτόν το χαρακτήρα περίοπτου Το ίδιο συμβαίνει καιμε τη δεξιά πλευρά όπου το σβήσιμο του φωτός προςτον αγκώνα στην κορυφή του τριγώνου του δεξιού χε-ριού προσδίδει ανάλογη αναγλυφικότητα

Η συνθετική ισορροπία του έργου που συμπληρώ-νει και ποιοτικά τη ζωγραφική εξασφαλίζεται με έναδεύτερο σημείο φυγής αυτή τη φορά στα δεξιά όπουστην κορυφή νοητού τριγώνου βρίσκεται το τεταρτο-σφαίριο του ουρανού και έχει ως άκρα του την εξέ-χουσα γωνία του αγκώνα του δεξιού χεριού και τονκώδικα Ακόμα η αδιόρατη προς τα δεξιά κλίση τηςκεφαλής του αγίου που υποβάλλουν η άνιση θέσητων ματιών και η πυκνότητα της γενειάδας στηνπλευρά εκείνη laquoπαραβιάζουνraquo διακριτικά την καθε-τότητα του τονισμένου κατακόρυφου άξονα

Το φως στον πίνακα έχει τρεις φωτιστικές εστίεςπου συγκεντρώνονται στο ιμάτιο στο laquoμανίκιraquo αρι-στερά στο συμπαγές τρίγωνο δεξιά και στο τμήμακάτω από τη μέση του αγίου (Εικ 1) Η φωτιστικήτους πηγή είναι αυθαίρετη έξω από τον πίνακα όμωςέχει ως κοινό παρονομαστή την απόδοση της αίσθη-σης του βάθους αν και ο φωτισμός στο κάτω τμήματου ιματίου δημιουργεί επιπεδότητα Το χρώμα στονπίνακα έχει ρυθμοποιητική λειτουργία35 ενώ οι κυ-ρίαρχες αποχρώσεις το βαθυκύανο το σκούρο ρό-δινο και η ώχρα που ορίζουν μια συγχορδία τριώντόνων δομούν με ήπιες αντιθέσεις τις εναλλαγές με-ταξύ ψυχρών και θερμών χρωμάτων

Η εκτίμηση και αξιολόγηση των παραπάνω παρατη-ρήσεων μπορεί να προσφέρει ένα σχετικό πλαίσιο χρο-νολόγησης του έργου Ξεκινώντας από τα φυσιογνω-μικά και εικονογραφικά χαρακτηριστικά του Θεολόγου

34 Ξάνοιγμα της κλειστής βάσης του σκούρου ρόδινου ιματίουμε κόκκινο υπάρχει και στην κάθετη πλευρά του ενδύματοςπου ακουμπά στο βαθυκύανο χιτώνα με ανάλογους ζωγρα-φικούς στόχους35 Τα ενδύματα του Προχόρου αντιστοιχούν χρωματικά με τοχιτώνα του Θεολόγου και το laquoσημείοraquo του

Εικ 6 O Πρόχορος (λεπτομέρεια της Εικ 1)

36 Για τον άγιο Αντώνιο του Βυζαντινού Μουσείου βλ Μ Αχει-μάστου-Ποταμιάνου Εικόνες του Βυζαντινού Μουσείου Αθη-νών Αθήνα 1996 αριθ λημ 53 Για τον άγιο Αντώνιο και τοναπόστολο Ανδρέα Βοκοτόπουλος Εἰκόνες τῆς Κερκύρας όπ(υποσημ 26) αριθ λημ 24 εικ 124-126 και εικ 136α αντίστοιχα37 Για την εικόνα του Θεολόγου στη Λάρνακα βλ Στ Κ ΠερδίκηςlaquoΈργα των επτανήσιων αγιογράφων Εμμανουήλ Τζανφουρ-νάρη και Χριστοφόρου Μαρκούρη στην Κύπροraquo ΚυπρΣπουδΞΑ΄ (1997) 245-250 πίν 1-2 και 4 Επίσης Κ Γερασίμου ndash Κ Παπαϊωακείμ ndash Χ Σπανού Η κατά Κίτιον αγιογραφικήτέχνη Λάρνακα 2002 αριθ λημ 3338 Περδίκης όπ (υποσημ 37) 24639 Βλ και τη γενική διαγραφή της εξέλιξης της τέχνης από τοδεύτερο μισό του 16ου αιώνα και μετά Βαφειάδης όπ (υπο-σημ 25) 101-10440 Μ Αχειμάστου-Ποταμιάνου laquoΈνα άγνωστο έργο του Θω -μά ή Τομίου Μπαθά στο Βυζαντινό Μουσείοraquo ΑΑΑ XVIII(1985) 145-159 και πρόσφατα Ο κόσμος του Βυζαντινού Μου-σείου Αθήνα 2004 172 εικ 141

ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 207


με το χαρακτηριστικό παχύ μουστάκι που καλύπτει ταχείλη γίνεται εύκολα αντιληπτό ότι αντλούν από το ρε-περτόριο των γεροντικών μορφών του Δαμασκηνούαντιπροσωπευτικά παραδείγματα των οποίων είναι οι ει-κόνες του με απεικονίσεις του αγίου Αντωνίου στο Βυ-ζαντινό Μουσείο και στην Κέρκυρα ή του αποστόλουΑνδρέα σε ιδιωτική συλλογή36 Σε επίπεδο τεχνοτροπικόη εικόνα αφίσταται της υφολογικής ομοιότητας με τοέργο του Δαμασκηνού την οποία ακολουθεί μιμητικάσχεδόν η ομόθεμη εικόνα του Εμμανουήλ Τζανφουρ-νάρη37 (Εικ 7) από το ναό του Θεολόγου στη ΛάρνακαΗ τεχνοτροπική αντιπαράθεση των δύο έργων του Θεο-λόγου της Χαλκίδας και του Θεολόγου της Λάρνακαςαποκαλύπτει τις διαφορές στον τρόπο πραγμάτευσηςαλλά όχι στο επιδιωκόμενο αισθητικό αποτέλεσμα Έτσιτο σκουρότερο πλάσιμο38 του Τζανφουρνάρη και ταωχροκάστανα με ελαφρές ρόδινες προσμίξεις σαρκώματαδείχνουν τη συγγένεια προς το ύφος του Δαμασκηνούόπως αυτό μορφοποιείται αλλά με αυξημένη τυποποίησηξηρότητα και γραμμικότητα στοιχεία που θέτουν τη χρο-νολόγηση της εικόνας της Λάρνακας μέσα στις πρώτεςδεκαετίες του 17ου αιώνα39 Αντίθετα τα τεχνοτροπικάστοιχεία στο πλάσιμο της εικόνας της Χαλκίδας προσεγ-γίζουν το έργο καλλιτεχνών του δεύτερου μισού του16ου αιώνα που επηρεάζονται από το έργο του Δαμα-σκηνού αλλά υιοθετούν σχετικά ανοικτότερες τονικό-τητες σε προπλασμό και σαρκώματα όπως λόγου χάρηστην εικόνα της αγίας Τριάδας του Θωμά Μπαθά στοΒυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο40 (Εικ 8)

Εικ 7 Λάρνακα Κύπρου ναός Θεολόγου Εικόνα του Θεολό-γου έργο του Εμμανουήλ Τζανφουρνάρη

208 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218


Εικ 8 Αθήνα Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο Εικόνα της αγίας Τριάδας

Στα ιδιαίτερα στοιχεία της ζωγραφικής της εικό-νας είναι ενδιαφέρουσα η τολμηρή χρήση του λευκούγια την απόδοση των φωτοσκιάσεων που προκαλεί ηπρόσπτωση του έντονου φωτός στο ένδυμα Οι γεω-μετρικές πινελιές που κατακερματίζουν το ύφασμαπαρά τη σκληρότητά τους φανερώνουν διάθεση γιαπειραματισμό με τις φωτιστικές αξίες που όπως ανα-φέρθηκε φθάνει στα όρια της σπουδής Ο μανιεριστι-κός αυτός τρόπος και η καθολική διάχυση του λευκούσε διαφανή και αδιαφανή στρώματα παραπέμπει σεφωτιστική αισθητική για την οποία αν και δεν λεί-πουν συνάφειες με παλαιολόγεια παραδείγματα41

41 Βλ για παράδειγμα τις τοιχογραφίες της μονής της Παντάνασ-σας στον Μυστρά Μ Ασπρά-Βαρδαβάκη ndash Μ Εμμανουήλ Ημονή της Παντάνασσας στον Μυστρά Οι τοιχογραφίες του 15ουαιώνα Αθήνα 2005 310-318 ή τον Ιωσήφ στην εικόνα της Γέννη-σης με το οικόσημο των Καλλεργών Αχειμάστου-ΠοταμιάνουΒυζαντινό Μουσείο όπ (υποσημ 36) αριθ λημ 2542 Ενδεικτικά βλ B Cole Titian and the Venetian Painting 1450-1590 Οξφόρδη 1999 σποραδικά και A Bayer laquoNorth of the Apen-nines Sixteenth-century Italian Painting in Venice and the VenetoraquoThe Metropolitan Museum of Art Bulletin 63 (2006) 6-47

φαίνεται ότι η έλξη από τις ανάλογες αρχές της βενε-τικής ζωγραφικής42 του 16ου αιώνα αποβαίνει πιο

ισχυρή όπως διαπιστώνεται σε έργα που κινούνταιστη σφαίρα επιρροής της43

Πάντως η χρήση του λευκού στα λαματίσματα μετους ίδιους ή κοντινούς αισθητικούς στόχους στο φω-τισμό μπορεί να παρατηρηθεί σε μια σειρά έργων πουκαλύπτουν όλο περίπου το δεύτερο μισό του 16ουαιώνα Ενδεικτικά αναφέρονται η εικόνα του Μάρ-κου Μπαθά με τον Πρόδρομο και σκηνές του βίου44η εικόνα της Παναγίας του Θωμά Μπαθά από το ναότης Παναγίας στο Μπάρι45 και ο Χριστός Παντοκρά-τορας του Δαμασκηνού από το Βυζαντινό Μουσείο46Επίσης το ίδιο εντοπίζεται και σε ανυπόγραφα έργαστις εικόνες του αγίου Ελευθερίου με σκηνές του βίουτου και του αγίου Αντωνίου από το Βυζαντινό Μου-σείο47 ή στην εικόνα του Χριστού Παντοκράτορα απότο Μουσείο της Αντιβουνιώτισσας48 ως γενικό σχό-λιο εδώ ας υπομνησθεί ότι ειδικά εκείνη την περίοδοο πειραματισμός με τολμηρούς χρωματικούς συνδυα-σμούς για την επίτευξη της μεταλλικής υφής τουφωτός στο ένδυμα είναι συνήθης και επηρεάζει καθο-λικά ως εικαστική θέση το έργο κρητικών και βορειο -ελλαδικών εργαστηρίων49 Συνεκτιμώμενα τα ως άνωστοιχεία των εικονογραφικών και τεχνοτροπικών επι-σημάνσεων μπορούν να υποδείξουν ως χρονολογικόπλαίσιο για την εικόνα της Χαλκίδας το τελευταίο τέ-ταρτο του 16ου αιώνα

Έχοντας εγγράψει το έργο στο γενικό του πλαίσιοπρέπει να επισημανθούν μερικά στοιχεία ακόμα ταοποία είναι δυνατό να υποδείξουν την πιθανή καλλι-τεχνική προέλευσή του και να το συσχετίσουν με ση-μαντικό και αρκετά εμπορικό εργαστήριο της εποχήςτου τέλους του 16ου αιώνα

Εικονογραφικά η εικόνα της Χαλκίδας έχει ως ομό-θεμο παράλληλό της την εικόνα του Τζανφουρνάρη στηΛάρνακα50 Τα δύο έργα μοιράζονται ακριβώς τα ίδιαεικονογραφικά χαρακτηριστικά παρότι το ένα είναιημίσωμο και το άλλο ολόσωμο πορτραίτο εξαιρουμέ-νων των επιπλέον του Προχόρου του περιβραχιονίουκαι του τεταρτοκυκλίου του ουρανού Τα στοιχεία πουμοιράζονται τα δύο έργα δεν αφήνουν αμφιβολία γιατην κοινή καταγωγή τους από το ίδιο πρότυπο που πι-θανώς θα υπήρχε σε δύο εκδοχές μια ημίσωμη και μιαολόσωμη Στο σημείο αυτό πρέπει να υπομνησθεί ότι οΕμμανουήλ Τζανφουρνάρης51 ήταν ο κληρονόμος τωνσχεδίων του δασκάλου Θωμά Μπαθά σύμφωνα με τηδιαθήκη του τελευταίου52 Ο Τζανφουρνάρης διέγραψε

μια καλλιτεχνική πορεία η οποία βασίστηκε στα ανθί-βολα που κληρονόμησε όπως γίνεται αντιληπτό ταοποία και θα χρησιμοποίησε εκτενώς στα χρόνια κατάτα οποία θα λειτουργούσε το δικό του ανεξάρτητο ερ-γαστήριο53 Αν και η τέχνη του Τζανφουρνάρη δενέχει αποτιμηθεί επαρκώς και όπως φαίνεται τα πρό-τυπά της ποίκιλλαν54 δεν μπορεί να αρνηθεί κανείς το

ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 209


43 Πρβλ το φως στο ένδυμα του Λουκά από την εικόνα του Θε-οτοκόπουλου στο Μουσείο Μπενάκη Οι Πύλες του μυστηρίουΘησαυροί της Ορθοδοξίας από την Ελλάδα (κατάλογος έκθε-σης) Αθήνα 1994 αριθ λημ 62 ή τα φώτα στα ενδύματα τωναγίων Κοσμά και Δαμιανού Αχειμάστου-Ποταμιάνου Ζάκυν-θος όπ (υποσημ 32) αριθ λημ 1944 Αχειμάστου-Ποταμιάνου laquoΦορητὲς εἰκόνες τοῦ ζωγράφουΜάρκου Στριλίτζαraquo όπ (υποσημ 31) 13145 Icone di Puglia e di Basilicata dal Medioevo al Settecento Bari1988 αριθ λημ 65 15346 Αχειμάστου-Ποταμιάνου Βυζαντινό Μουσείο όπ (υποσημ36) αριθ λημ 5147 Post-Byzantium The Greek Renaissance 15th-18th Century Treas-ures from the Byzantine Museum Athens Αθήνα 2002 αριθ λημ10 και Αχειμάστου-Ποταμιάνου Βυζαντινό Μουσείο όπ (υπο-σημ 36) αριθ λημ 5948 Βοκοτόπουλος Εἰκόνες τῆς Κερκύρας όπ (υποσημ 26)αριθ λημ 47 εικ 16449 Βλ την εικόνα του αγίου Δημητρίου από το Βυζαντινό Μου-σείο Αχειμάστου-Ποταμιάνου Βυζαντινό Μουσείο όπ (υπο-σημ 36) αριθ λημ 49 τα ενυπόγραφα βημόθυρα από το Μου-σείο Ζακύνθου Αχειμάστου-Ποταμιάνου Ζάκυνθος όπ (υπο-σημ 32) αριθ λημ 23 ή την εικόνα του ευαγγελιστή Λουκάστην Εθνική Πινακοθήκη Δομήνικος Θεοτοκόπουλος ο ΚρηςΈκθεση με αφορμή τα 450 χρόνια από τη γέννησή του (επιμ ΝΧατζηνικολάου) Ηράκλειο 1990 αριθ λημ 2 118-123 Πρβλεπίσης και την εικόνα του Χριστού με τους αποστόλους από τημονή Καρακάλλου Γ Τσαντήλας laquoΕικόνα της μονής Καρα-κάλλου με τον ένθρονο Χριστό τους αποστόλους και την Ετοι-μασία του θρόνουraquo Βυζαντινά 24 (2004) 451-45250 Περδίκης όπ (υποσημ 37)51 Για βιογραφικά του Εμμανουήλ Τζαφουρνάρη Μ Χατζη-δάκης ndash Ε Δρακοπούλου Ἕλληνες ζωγράφοι μετά τήν Ἅλωση(1450-1830) 2 Αθήνα 1997 429-43352 Μ Καζανάκη laquoΕἰδήσεις γιά τό ζωγράφο Θωμᾶ Μπαθᾶ(1554-1599) ἀπό τό νοταριακό ἀρχεῖο τῆς Κέρκυραςraquo Δελτίοντῆς Ἰονίου Ἀκαδημίας 1 (1977) 251-28353 Πιθανώς η αναφορά του το 1615 βλ Χατζηδάκης ndash Δρακο-πούλου Ἕλληνες ζωγράφοι όπ (υποσημ 51) 429 με βιβλιογρα-φία ως ζωγράφου να υποδεικνύει έμμεσα αυτό Συνεπώς είτε ημαθητεία του στο εργαστήριο του Θωμά Μπαθά δεν είχε ολο-κληρωθεί ως το 1599 είτε παρέμενε ως βοηθός-συνεργάτης Ίσωςπάλι θα μπορούσε κατά το έτος εκείνο να είχε λάβει τον τίτλο τουμαΐστορος και να ανήκε στη συντεχνία των ζωγράφων54 Συνοπτικά για το έργο του Τζανφουρνάρη βλ Βοκοτόπου-λος Εἰκόνες τῆς Κερκύρας όπ (υποσημ 26) 86

χάρη στον Θεό-Πατέρα και τον Χριστό από την αγίαΤριάδα στις δεσποτικές εικόνες του Χριστού (Εικ 12)της Παναγίας (Εικ 13) και της αγίας Άννας (Εικ 14)από το ομώνυμο παρεκκλήσι της μονής της Πάτμουακόμα και στον Χριστό του Αγίου Γεωργίου της Βενε-τίας62 Ακόμα ανατομικές λεπτομέρειες όπως τα καλο-γραμμένα πτερύγια των αυτιών με τη λεπτομερή απόδοση

210 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218


μεγάλο βαθμό εξάρτησης του πρώιμου έργου του απότο έργο του Θωμά Μπαθά55

Αν λοιπόν υποτεθεί ότι η παραγωγή του Τζανφουρ-νάρη έως τις πρώτες δεκαετίες του 17ου αιώνα αντλείάμεσα από το έργο του δασκάλου του56 εύλογα αντι-λαμβάνεται κανείς ότι το πρότυπο του μετωπικού Θεο-λόγου θα πρέπει να αποδοθεί σε ανθίβολο του ΘωμάΜπαθά υπόθεση που μοιάζει ιδιαίτερα ελκυστική όσοκαι πιθανή Αυτήν άλλωστε ενισχύει η τετράστιχηαφιερωτική επιγραφή που συνοδεύει την εικόνα τηςΛάρνακας Χερ μανουήλ τζαφο(υ)ρναρου μαθητοῦτου ποτέ διδασκάλου Τομίου μπαθᾶ57 Η επιγραφήέχει διττή δυνατότητα ανάγνωσης˙ αφενός επικαλείταισε καλλιτεχνικό επίπεδο συλλήβδην την ποιότητα καιτο εμπορικό όνομα58 του εργαστηρίου του Μπαθά αφε-τέρου σε προσωπικό επίπεδο ανακαλεί τη σεπτή μνήμητου δασκάλου του Προεκτείνοντας την εννοιολόγησήτης θα μπορούσε να προταθεί ότι ο συνδυασμός τουτύπου του μετωπικού Θεολόγου με τη γραπτή ανά-μνηση της προσωπικότητας του Μπαθά επιδιώκει νααποδώσει εμφατικά την οφειλόμενη τιμή στον εμπνευ-στή του εικονογραφικού τύπου που χρησιμοποιεί οΤζανφουρνάρης και ταυτόχρονα να λειτουργήσει τοίδιο το θέμα όσο και ο πίνακας που βεβαιώνει την ικα-νότητά του στη ζωγραφική ως ελάχιστο αντίδωρο καιαιώνιο μνημόσυνο του μαθητή προς το δάσκαλο

Ο Θεολόγος της Χαλκίδας παρουσιάζει και από ζω-γραφική άποψη συνάφειες με την καλλιτεχνική παρα-γωγή του Θωμά Μπαθά όπως αυτή έχει ως τώρα μελε-τηθεί και αποτιμηθεί από την έρευνα59 Αρχικά το πλά-σιμο60 στις μορφές του Μπαθά ανάλογα το πρότυποείναι άλλοτε σκούρο καστανό και άλλοτε καστανοπρά-σινο και τα σαρκώματα έχουν είτε μικρότερη είτε μεγα-λύτερη έκταση Το αποτέλεσμα είναι είτε πιο μαλακέςμεταβάσεις όπως στην εικόνα του Χριστού από το ναότης Παναγίας στο Μπάρι ή στην εικόνα της αγίας Τριά-δας του Βυζαντινού Μουσείου (Εικ 9 10) είτε πιο laquoεξ-πρεσιονιστικόraquo όπως στην εικόνα του Οράματος τουΙωάννη από τη μονή της Πάτμου61 (Εικ 11)

Κατόπιν ο τρόπος σχεδίασης της κόγχης και του μα-τιού με μεγάλη την κόρη το μήκος της μύτης και τα πτε-ρύγια που τα διατρέχει η λεπτή καστανή γραμμή οιόγκοι στις παρειές και στα ζυγωματικά των μορφών οιαγκιστροειδείς σκιές κάτω από τα μάτια και οι λευκέςψιμυθιές που σταδιακά σβήνουν κάτω από το βλέφαροβρίσκουν αναλογίες σε πρόσωπα από έργα του λόγου

55 Η παλαιότερη εκτίμηση του Χατζηδάκη σε μια συνοπτικήαναφορά στο έργο του Τζανφουρνάρη ήταν ότι αυτό ήτανσυντηρητικό και ότι είχε τάσεις επιστροφής στις παραδοσιακέςμορφές˙ βλ Μ Χατζηδάκης Ἕλληνες ζωγράφοι μετά τήνἍλωση (1450-1830) 1 Αθήνα 1987 92 υπόθεση εργασίας θαήταν να ερευνηθεί αν αυτή η περισσότερο συντηρητική ροπήτου αφορά στο πρώιμο έργο του και το βαθμό εξάρτησής τουαπό πρότυπα του δασκάλου του56 Το ίδιο έχει διατυπωθεί και για το πρότυπο της προσωπογρα-φίας του Γαβριήλ Σεβήρου του Τζανφουρνάρη έργο που τοπο-θετείται μεταξύ των ετών 1600 με 1616 που αντλεί από την ελαι-ογραφία του Σεβήρου έργο πιθανότατα του Θωμά Μπαθά˙ βλκαι Μ Μανούσακας laquoΑἱ δύο προσωπογραφίαι τοῦ ΓαβριὴλΣεβήρου καὶ ὁ ζωγράφος Ἐμμανουὴλ Τζανφουρνάρηςraquo Θη-σαυρίσματα 7 (1970) 13-1457 Περδίκης όπ (υποσημ 37) 248 πίν 4 Βλ και Μ Καζανάκη-Λάππα laquoΕνυπόγραφη κρητική εικόνα με παράσταση ΔέησηςraquoΔΧΑΕ ΚΒ΄ (2001) 141-145 για συνοπτικό σχολιασμό επιγρα-φής σε έργο των αρχών του 17ου αιώνα58 Τα ενυπόγραφα έργα συνδέονται με τέτοιες σημειολογικέςπροεκτάσεις στο επίπεδο της λειτουργίας των εργαστηρίων ωςεμπορικών επιχειρήσεων βλ R Wittkower ndash M Wittkower Bornunder Saturn The Character and Contact of Artists Νέα υόρκη2007 σποραδικά59 Για μια μικρή αποτίμηση του έργου του Θωμά Μπαθά βλΜ Χατζηδάκης laquoΤὸ ἔργο τοῦ Θωμᾶ Βαθᾶ ἢ Μπαθᾶ καὶ ἡdivota maniera grecaraquo Θησαυρίσματα 14 (1977) 239-250 καιΑχειμάστου-Ποταμιάνου laquoΈργο του Θωμά Μπαθάraquo όπ(υποσημ 40) 145-15960 Οι διάφορες ποιότητες στο πλάσιμο άλλοτε περισσότεροσκούρο καστανό ή άλλοτε καστανοπράσινο είναι κάτι που γενικάδεν είχαν ως σταθερά οι καλλιτέχνες αλλά μετέβαλαν πιθανώς μεάξονα τις χρωματικές αξίες και τους φωτιστικούς στόχους Τοίδιο έχει παρατηρηθεί και σε άλλους εξέχοντες καλλιτέχνες όπωςστον Δαμασκηνό˙ βλ Δρανδράκη όπ (υποσημ 4) 66 και σημ 461 Για την εικόνα του Μπάρι Χατζηδάκης laquoΘωμᾶς Μπαθᾶςraquoόπ (υποσημ 59) πίν 16 για την εικόνα της αγίας ΤριάδαςΑχειμάστου-Ποταμιάνου laquoΈργο του Θωμά Μπαθάraquo όπ(υποσημ 40) εικ 1 3 για την εικόνα του Οράματος Χατζηδά-κης Πάτμος όπ (υποσημ 4) εικ 6362 Για την αγία Τριάδα βλ Αχειμάστου-Ποταμιάνου laquoΈργοτου Θωμά Μπαθάraquo όπ (υποσημ 40) 152 για τις δεσποτικέςτου παρεκκλησίου της Αγίας Άννας Χατζηδάκης Πάτμοςόπ (υποσημ 4) πίν 120 121 126 για την εικόνα του Χριστούτης Βενετίας Χατζηδάκης laquoΘωμᾶς Μπαθᾶςraquo όπ (υποσημ59) πίν 19

ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 211


Εικ 9 10 O Χριστός και ο Θεός-Πατέρας (λεπτομέρειες της Εικ 8)

Εικ 11 Πάτμος μονή Θεολόγου Εικόνα το Όραμα του Ιωάννη ο Θεός της Αποκάλυψης (λεπτομέρεια)

63 Χατζηδάκης Πάτμος όπ (υποσημ 4) πίν 4764 Στο ίδιο πίν 126 και Αχειμάστου-Ποταμιάνου laquoΈργο τουΘωμά Μπαθάraquo όπ (υποσημ 40) 155-15665 Icone di Puglia όπ (υποσημ 45) αριθ λημ 66 154-15566 Χατζηδάκης Πάτμος όπ (υποσημ 4) πίν 4767 Ο κόσμος του Βυζαντινού Μουσείου όπ (υποσημ 40) εικ 141

μια ανάλογη του πλασίματος ποικιλία άλλοτε πιο γραμ-μική όπως επιβάλλουν οι χρυσοκονδυλιές στην εικόνατου Χριστού στο Μπάρι65 ή τα πιο γεωμετρικά πρότυπαπου ακολουθούνται όπως στην εικόνα της αγίας Άνναςμε την Παναγία και άλλοτε κάπως πιο μαλακή όπωςστον Θεολόγο από την εικόνα του Οράματος66 ή τα εν-δύματα του Παλαιού των Ημερών από την αγίαΤριάδα67 Ενδιαφέρον μάλιστα έχει και η ποιότητα του

της αύλακάς τους έχουν παραλληλίες στις μορφές τουΘεού και του Θεολόγου από την εικόνα του Οράματοςτου Ιωάννη63 ή στη μορφή του παιδιού Χριστού από τηνεικόνα της Παναγίας στο παρεκκλήσι της Αγίας Άνναςενώ η σχηματική απόδοση της τριχοφυΐας στις μορφέςΧριστού και Θεού-Πατέρα από την αγία Τριάδα ή στημορφή του Θεολόγου (Εικ 15) από το Όραμα τουΙωάννη είναι η ίδια και χρωματικά Τα άκρα των χεριώναποκαλύπτουν την ίδια σχεδιαστική αντίληψη τη σκίασηκατά μήκος των δακτύλων την καμπυλόγραμμη από-ληξη του σαρκώματος της παλάμης προς τον καρπό τηνίδια σχέση φωτεινών και σκιερών επιφανειών και τηνανατομική τους απόδοση με ζωγραφικά μέσα όπως φαί-νεται στα χέρια της αγίας Άννας64

Η πτυχολογία των ενδυμάτων χαρακτηρίζεται από

212 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218


Εικ 12 Πάτμος μονή Θεολόγου παρεκκλήσιο Αγίας Άννας Δεσποτική εικόνα ο Χριστός Παντοκράτωρ (λεπτομέρεια)

ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 213


λευκού σε δύο τόνους διαφανές γκριζόλευκο και πυκνόαδιαφανές λευκό που απαντά και στους χιτώνες τουΘεού από την εικόνα του Οράματος και του Θεού-Πα-τέρα από την εικόνα της αγίας Τριάδας Η τολμηρήχρήση του λευκού για τα λαματίσματα υπάρχει και στηνεικόνα της Παναγίας στο Μπάρι68

Επιπρόσθετα το ασταθές στήσιμο των μορφών τουκαι οι αδιόρατες κλίσεις που ξεφεύγουν από τον κατα-κόρυφο άξονα είναι στοιχεία εγγενή του έργου του69Εξάλλου η χωρική έννοια του βάθους και η απόδοσητου περίοπτου απασχολούν το ζωγράφο σε έργα τουείτε περισσότερο εξαρτημένα από ιταλικά πρότυπαόπως στο Όραμα με τους λοξούς άξονες στο χέρι και ταπόδια του κοιμώμενου Θεολόγου στη μορφή του Θεούκαι στις προοπτικές συντμήσεις στα πόδια των αγγέλων

68 Icone di Puglia όπ (υποσημ 45) 69 Χατζηδάκης laquoΘωμᾶς Μπαθᾶςraquo όπ (υποσημ 59) 247 Αχει-μάστου-Ποταμιάνου laquoΈργο του Θωμά Μπαθάraquo όπ (υποσημ40) 153 Σημειώνεται ότι η ποιότητα της αστάθειας είναι ίδιοντων καλλιτεχνών που ανήκουν στο ρεύμα του μανιερισμού του16ου αιώνα Ο εντοπισμός του στο έργο του Μπαθά δεν πρέπεινα είναι τυχαίος εφόσον ο ζωγράφος θα είχε έρθει σε άμεσηεπαφή με τέτοια έργα κατά την παραμονή του στη Βενετία70 Αχειμάστου-Ποταμιάνου laquoΈργο του Θωμά Μπαθάraquo όπ(υποσημ 40) 153

αλλά και σε laquoαυστηρορυθμικάraquo έργα όπως στην εικόνατης αγίας Τριάδας (Εικ 8) όπου η υποδήλωση του βά-θους μεθοδεύεται με το μικρότερο σε κλίμακα περι-στέρι70 Κάποιες φορές θέματα σχεδιαστικής αδυναμίαςυπονομεύουν τις προσπάθειές του ως προς τη σύλληψη

Εικ 13 Πάτμος μονή Θεολόγου παρεκκλήσιο Αγίας Άννας Δεσποτική εικόνα η Παναγία ένθρονη βρεφοκρατούσα (λεπτομέρεια)

του χώρου συνολικά όπως στο υπό εξέταση έργο ταασχεδίαστα φύλλα η λάθος προοπτική στο πάνω μισότου κώδικα το φωτισμένο αντί για σκιασμένο ιμάτιοαπό τη μέση και κάτω οι σκιές στο δεξιό χέρι που θαέπρεπε να βρίσκονται και στα δάκτυλα ή τα μάλλονάκαμπτα κλείστρα του βιβλίου αλλά δεν αναιρούναυτήν του την πρόθεση

Πέραν όμως των τεχνοτροπικών κριτηρίων πουυποδεικνύουν τη σχέση με το ζωγράφο και το εργαστή-ριό του μπορεί κανείς να επικαλεστεί και κάποια πραγ-ματολογικά στοιχεία από την καλλιτεχνική του παρα-γωγή Με όσα στοιχειοθετούν την υποτιθέμενη εργασίατου για τη μονή της Πάτμου δηλαδή έξι εικόνες μίαενυπόγραφη και πέντε αποδιδόμενες71 παρουσιάζεταιμια στενή ενασχόλησή του με θέματα και laquoπατμιακήςraquoεικονογραφίας όπως το Όραμα του Ιωάννη ή την τρι-

214 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218


71 Χατζηδάκης Πάτμος όπ (υποσημ 4) αριθ λημ 64 65 6679 και την εικόνα της αγίας Άννας Αχειμάστου-ΠοταμιάνουlaquoΈργο του Θωμά Μπαθάraquo όπ (υποσημ 40) 15572 Αχειμάστου-Ποταμιάνου laquoΈργο του Θωμά Μπαθάraquo όπ(υποσημ 40) 155

Εικ 14 Πάτμος μονή Θεολόγου παρεκκλήσιo Αγίας Άννας Δεσποτικήεικόνα της αγίας Άννας με την Παναγία η αγία Άννα (λεπτομέρεια)

πλή εικόνα με τον όσιο Χριστόδουλο τη Μετάστασητου Θεολόγου και τον Θεολόγο με τον Πρόχορο Η φι-λοτέχνηση μιας μετωπικής προσωπογραφίας του ευαγ-γελιστή σε ιδιότυπη εικονογραφία φαίνεται δυνατήεφόσον προϋποθέτει την εξοικείωση του καλλιτέχνη μετο εικονογραφικό ρεπερτόριο του εν λόγω αγίου

Παρά τα όσα βάσιμα εθίγησαν παραπάνω η από-δοση της εικόνας της Χαλκίδας στον ίδιο τον ΘωμάΜπαθά συναντά προσκόμματα για λόγους εικαστικήςταυτότητας72 και εργαστηριακής παραγωγής Εν πρώτοις

ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 215


ο ζωγράφος παρουσιάζεται καλλιτεχνικά laquoδίγλωσ-σοςraquo όπως οι περισσότεροι ικανοί καλλιτέχνες τουδεύτερου μισού του 16ου αιώνα και έτσι διαμορφώνειένα εκλεκτικό ιδίωμα Αυτή η ευελιξία του συνεπάγε-ται πολλούς και διαφορετικούς όχι μόνο τεχνικούςτρόπους εικαστικής έκφρασης αλλά και τύπους73Επιπρόσθετα το εργαστήριό του θα πρέπει να ήτανιδιαίτερα ακμαίο και παραγωγικό74 και θα πρέπει νααναλάμβανε πλήθος παραγγελιών μέρος των οποίωνθα εκτελούσαν οι εκπαιδευόμενοι μαθητές ή άλλοικαλλιτέχνες με τους οποίους θα συνεργαζόταν75 Στοπλαίσιο αυτό οι μικρές διαφορές τεχνικής που μπο-ρούν να επισημανθούν σε έργα του ενυπόγραφα καιαποδιδόμενα αντανακλούν το βαθμό συμμετοχής τωνβοηθών ή των συνεργατών του στην ολοκλήρωση τωνπαραγγελιών

Εικ 15 Πάτμος μονή Θεολόγου Εικόνα το Όραμα του Ιωάννη ο κοιμώμενος Θεολόγος (λεπτομέρεια)

73 Χατζηδάκης laquoΘωμᾶς Μπαθᾶςraquo όπ (υποσημ 59) 240-24274 Ο Μπαθάς απέκτησε σημαντική περιουσία που την κέρδισεόπως ρητά δηλώνει και ο ίδιος στη διαθήκη του με την τέχνητου laquodella mia arte et industriaraquo βλ Καζανάκη laquoΕἰδήσειςraquo όπ(υποσημ 52) 127 13375 Για θέματα οργάνωσης και λειτουργίας των εργαστηρίων ζωγραφικής παράλληλα και ως εμπορικών laquoεπιχειρήσεωνraquo κατά το 15ο αιώνα στη βόρεια Ιταλία βλ ενδεικτικά A Thomas ThePainterrsquos Practice in Renaissance Tuscany Cambridge 1995 149-212 Ανάλογα παραδείγματα συντεχνιών Κρητικών ζωγράφωνείναι γνωστά από το 15ο αιώνα βλ ενδεικτικά την περίπτωσητου ρίτζου Χατζηδάκης ndash Δρακοπούλου Ἕλληνες ζωγράφοιόπ (υποσημ 51) 324

Ειδικότερα τα όσα χαρακτηρίζουν την εικόνας τηςΧαλκίδας η μανιεριστική και συνάμα τολμηρή χρήσητου λευκού φωτός με τη διάθεση του πειραματισμού πουαγγίζει τα όρια της σπουδής το laquoμανίκιraquo του αριστερού

καταγράφει την άφιξη και την απόθεσή της στο μητρο-πολιτικό ναό της Χαλκίδας ως προσφυγικό κειμήλιοτων κατοίκων του Πραστειού της Προκοννήσου πουμετακινήθηκαν με την υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυ-σμών που προέβλεπε η συνθήκη της Λωζάνης του 1923Αν το έργο προοριζόταν για την ίδια τη μονή της Πά-τμου ή για κάποιο από τα παρεκκλήσια και μετόχια81

της αν βρέθηκε ποτέ πρώτα στην Πάτμο και κάτω υπόποιες συνθήκες τελικά μεταφέρθηκε ως την Κωνστα -ντινούπολη και από εκεί δόθηκε στον ομώνυμο ναό τουΘεολόγου στο Πραστειό82 από τον οποίο σήμερα δενσώζεται τίποτε θα μείνει αναπάντητο

Από τα πολύ ενδιαφέροντα στοιχεία που συνάπτο -νται με τη συγκεκριμένη εικόνα είναι το γεγονός ότι τοανθίβολό της με τη μετωπική απεικόνιση του Ιωάννηγνώρισε απήχηση καίτοι μικρή στην τέχνη του 17ουαιώνα και τα χαρακτηριστικά της επαναλήφθηκαν με

216 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218

χεριού η αίσθηση του στιγμιαίου και η αληθοφάνειαστις θέσεις των χεριών76 οι αφομοιωμένες και μετου-σιωμένες επιρροές από την ιταλική τέχνη77 τα μελετη-μένα συνθετικά επίπεδα το καλογραμμένο πρόσωποκαι ο εικονογραφικός νεωτερισμός δείχνουν ζωγράφομε καλλιτεχνικές ανησυχίες Αυτά σε συνδυασμό με τονανθρώπινο τόνο της ζεστασιάς78 που προσδίδει το πλά-γιο βλέμμα στην ευγενική και μελαγχολική μορφή τουΙωάννη εγγράφουν παρά τις ενδεχόμενες αμφιβολίεςαν όχι το ίδιο το έργο τότε σίγουρα τη σύλληψη του ει-κονογραφικού τύπου και την εκτέλεση των αρχικώνσταδίων της εικόνας υπό την άμεση επίβλεψη του ΘωμάΜπαθά79 Η ειδικότερη χρονολόγηση που προκύπτειαπό τα παραπάνω προσγράφει το έργο στις τελευταίεςδημιουργίες του που συμπίπτουν με την τελευταία δε-καετία του 16ου αιώνα

Ο προορισμός του έργου είναι άγνωστος αν και οι δια-στάσεις του υποδεικνύουν δεσποτική εικόνα Η ειδικήθεματολογία του και η εικονογραφική του μοναδικό-τητα οδηγούν στην υπόθεση ότι θα έγινε με προορισμόκάποιο σημαντικό λατρευτικό κέντρο του ΘεολόγουΤο γεραρό προσκύνημα της Πάτμου που ήταν ακμάζοντην περίοδο του 16ου και 17ου αιώνα80 είναι μια ευλο-γοφανής εκδοχή ωστόσο η νεότερη ιστορία της εικόναςδυσχεραίνει την περαιτέρω ανάπτυξη μιας τέτοιας θε-ωρίας Η προφορική μαρτυρία που συνοδεύει το έργο

76 Δεν μπορεί να μην παρατηρηθεί ότι τα χέρια του αγίου συνι-στούν σχεδόν αυτόνομο εικονογραφικό μοτίβο Η σχέση τους μετον κώδικα ο τρόπος που το αριστερό χέρι τον κρατά ανοικτόκαι από την άλλη ο εκλεπτυσμένος τρόπος που το δεξιό χέριακουμπά σε χειρονομία επίδειξης είναι λίγο ως πολύ στοιχείαγνωστά και αγαπητά ως θεματική στην ιταλική προσωπογραφίατου 16ου αιώνα Εξάλλου το ίδιο το έργο θυμίζει αρκετά τις κο-σμικές προσωπογραφίες των λογίων αστών της περιόδου Έμ-μεσα αυτό συνηγορεί υπέρ της υπόθεσης η προσωπογραφία τουΣεβήρου να είναι έργο του Μπαθά˙ βλ παραπάνω υποσημ 5677 Τη σχέση του με την ιταλική ζωγραφική δηλώνει και ο ίδιοςστο κείμενο της διαθήκης του laquo[hellip] miei desegni cosi Grechi comeallrsquoitaliana [hellip]rdquo Καζανάκη laquoΕἰδήσειςraquo όπ (υποσημ 52) 13378 Χατζηδάκης laquoΘωμᾶς Μπαθᾶςraquo όπ (υποσημ 59) 247 καιΑχειμάστου-Ποταμιάνου laquoΈργο του Θωμά Μπαθάraquo όπ (υπο-σημ 40) 15979 Πιθανώς ο θάνατος του Θωμά Μπαθά στην ηλικία των 45ετών να ήταν ξαφνικός ή το αποτέλεσμα σύντομης ασθένειαςπου σε κάθε περίπτωση θα άφησε ανολοκλήρωτες παραγγελίες80 Από την πλούσια βιβλιογραφία που υπάρχει για τη μονή βλενδεικτικά Ε Γλύκατζη-Ahrweiler laquoΙστορικό πλαίσιοraquo Οἱ


Θησαυροί τῆς Μονῆς Πάτμου (επιμ Α Κομίνης) Αθήνα 198810-13 Χ Μαλτέζου laquoΤα πλοία της μονής Πάτμου (16ος-17οςαιώνας)raquo Πρακτικά Ἱερά Μονή Ἁγίου Ἰωάννου όπ (υποσημ8) 115-125 N Vatin ndash G Veinstein laquoldquoUne bonteacute unique au monderdquoPatmos et son monastegravere havre des musulmans en peacuteril (premiegraveremoitieacute du XVIIe siegravecle)raquo Turcica XXXV (2003) 9-79 G Saint-Guillain laquoLrsquoApocalypse et les sens des affaires les moines de Saint-Jean de Patmos leurs activiteacutes eacuteconomiques et leurs relations avecles Latins (XIIIe et XIVe siegravecles)raquo Chemins drsquooutre-mer Eacutetudes surla Meacutediterraneacutee meacutedieacutevale offertes agrave Michel Balard (επιμ D Coulonκά) Παρίσι 2004 765-790 E Zachariadou laquoHistorical Memoryin an Aegean Monastery Saint John of Patmos and the Emirate ofMentesheraquo The Hospitallers the Mediterranean and Europe Fest-schrift for Antony Luttrell (επιμ K Borchardt ndash N Jaspert ndash H JNicholson) Aldershot 2007 131-137 Δ Δημητρόπουλος laquoΤανησιά του Αιγαίου την εποχή της μετάβασης από τη λατινικήστην οθωμανική κυριαρχία 15ος-17ος αιώναςraquo Το Αιγαίο Πέ-λαγος Χαρτογραφία και ιστορία 15ος-17ος αιώνας (Γ Τό-λιας) Αθήνα 2010 29-38 Για τον οικισμό της Πάτμου την ίδιαπερίοδο Ε Ολυμπίτου laquoΗ συγκρότηση ενός νησιωτικού οικι-σμού Η Χώρα της Πάτμου κατά την περίοδο της οθωμανικήςκατάκτησηςraquo Πληθυσμοί και οικισμοί του ελληνικού χώρουΙστορικά μελετήματα [ΚΝΕ-ΕΙΕ Τετράδια Εργασίας 18]Αθήνα 2003 133-161 και Δ Δημητρόπουλος Μαρτυρίες γιατον πληθυσμό των νησιών του Αιγαίου 15ος-αρχές 19ουαιώνα Αθήνα 200481 Πλ Κρικρή Τα μετόχια της μονής Πάτμου Αθήνα 200082 Ο Γεδεών αν και περιόδευσε στην Προκόννησο και πέρασεκαι από το Πραστειό δεν αναφέρει τίποτα για το ναό του Θε-ολόγου Μ Ι Γεδεών Προικόννησος Ἐκκλησιαστικὴ παροικίαναοὶ καὶ μοναὶ μητροπολίται καὶ ἐπίσκοποι ἐν Κωνσταντινου-πόλει 1895 100-101 Βλ και Α Μήλλας Προποντίδα μια θά-λασσα της Ρωμιοσύνης Αθήνα 1992 27

ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 217


ευλαβική προσήλωση σε τέτοιο βαθμό που δεν θα ήτανάτοπο να χαρακτηριστεί ως ο laquoμετωπικός εικονογραφι-κός τύποςraquo Η διάδοση αυτού του τύπου χωρίς τις λε-πτομέρειες του Προχόρου και του τεταρτοκυκλίου τουουρανού που είτε δημιουργήθηκαν ως μοναδικές γιατην εικόνα της Χαλκίδας είτε δεν κατανοήθηκαν σεσυνθετικό επίπεδο από τους ζωγράφους που τον ανα-παρήγαγαν διήρκεσε περίπου έναν αιώνα Ειδολογικάκυριάρχησε στα φορητά έργα ενώ σε μία μόνο περί-πτωση εμφανίζεται στη μνημειακή τέχνη Με χρονολο-γική παράθεση τα έργα αυτά είναι η εικόνα του Μου-σείου της μονής Κύκκου πιθανώς των μέσων του 17ουαιώνα83 η μικρογραφία του Θεολόγου στο δεξιό φύλλοαπό τρίπτυχο του δεύτερου μισού του 17ου αιώνα τηςσυλλογής Ανδρεάδη84 η εικόνα από το Μουσείο τηςμονής Λειμώνος της Λέσβου του τέλους του 17ου-αρχές18ου αιώνα85 και η εικόνα του 1701 της μονής Αποστό-λου Ανδρέα από την Πολύστυπο της Μόρφου86 Στο κα-θολικό της νέας μονής Φιλοσόφου του τέλους του 17ουαιώνα βρίσκεται η μόνη γνωστή απεικόνιση στο είδοςτης τοιχογραφίας87

Όλα τα παραπάνω συνιστούν μια ομάδα που αναπα-ράγει και τις δύο εκδοχές των διαθέσιμων ανθιβόλων τουημίσωμου και του ολόσωμου πορτραίτου Μολονότι συν-θετικά μόνη της η μορφή του Θεολόγου δεν είναι ισόρ-ροπη τα παραδείγματα διακρίνονται όλα για τα ίδια ποι-οτικά και εικονογραφικά χαρακτηριστικά την έκκεντρατοποθετημένη μορφή του αναφαλαντία ευαγγελιστή μεεξαίρεση την εικόνα της Πολυστύπου σε γεροντική ηλι-κία τον ίδιο τρόπο άρθρωσης χιτώνα και ιματίου τη λε-πτομέρεια του δεξιού χεριού που εγκολπώνεται στο ιμά-τιο το προβεβλημένο αριστερό χέρι με την πλούσια πτύ-χωση-laquoμανίκιraquo τον κώδικα που φέρεται χαμηλά στηνπεριοχή του στήθους και διαγώνια στο σώμα το δάχτυλοπου τον κρατά μισάνοικτο και το χέρι που δείχνει το κει-μενικό απόσπασμα Η παρουσία του επιμάνικου-περιβρα-χιόνιου είναι και το μόνο σημείο διαφοροποίησης των ημί-σωμων και ολόσωμων πορτραίτων ενώ η έκταση τωνευαγγελικών αποσπασμάτων και ο τρόπος γραφής τουςείτε κατά τη φορά είτε αντίθετα προς τη φορά του μισά-νοικτου βιβλίου είναι μια λεπτομέρεια που είναι ανεξάρ-τητη του εικονογραφικού προτύπου

Η εικόνα της Χαλκίδας όπως τεκμηριώθηκε είναιένα σύνθετο έργο Όχι μόνο εισάγει εμφατικά το μετω-πικό ημίσωμο πορτραίτο του ευαγγελιστή στην εικονο-γραφία στα τέλη του 16ου αιώνα ορίζει με νέα σχέση

τις μορφές του Θεολόγου και του Προχόρου ανανεώ-νοντας πιθανώς έναν παλαιό εικονογραφικό τύπο καικαθίσταται το πρότυπο ενός εν δυνάμει νέου αλλά πα-ράλληλα αποδύεται τηρουμένων των αναλογιών σεμια προσπάθεια πρόσληψης του θρησκευτικού πορτραί-του με όρους της κοσμικής προσωπογραφίας και τηςνατουραλιστικής αισθητικής της σύγχρονης βενετικήςτέχνης που όμως έχουν αφομοιωθεί και κατανοηθεί στοπλαίσιο της βυζαντινότροπης ζωγραφικής Οι ίδιες επιρ-ροές εντοπίζονται στη δομική λειτουργία του φωτός πουσυνιστά ταυτόχρονα και σπουδή ορίζοντας τα σχήματακαι την υφή του ενδύματος Η laquoαυστηρορυθμικήraquo ποι-ότητα του έργου μπορεί να προσδιορίστηκε από την εγ-γύτητα προς τα εικονογραφικά υποδείγματα του Δαμα-σκηνού από τα οποία και αντλεί όμως σε ζωγραφικόεπίπεδο ο Θεολόγος της Χαλκίδας δείχνει συγκριτικάμε τα ενυπόγραφα και τα αποδιδόμενα έργα τουΜπαθά μια ομόλογη και συνάμα πιο προσωπική εικα-στική προσέγγιση Μολονότι μικρή η επισημανθείσακαλλιτεχνική παραγωγή του Θωμά Μπαθά παρουσιάζειενδιαφέρον και ο εμπλουτισμός της με ένα ακόμη πιθανόέργο συμβάλλει στη διερεύνηση της καλλιτεχνικής τουπροσωπικότητας

83 Περδίκης όπ (υποσημ 37) 247 πίν 3 Ιερά Μονή ΚύκκουΕικών ανεσπέρου φωτός (επιμ Α Τσελίκας ndash Στ Περδίκης)Αθήνα 2010 35684 Δρανδάκη όπ (υποσημ 4) αριθ λημ 48 202-207 και ειδικά204 όπου και η λεπτομέρεια με τον Θεολόγο Ο Ιωάννης απει-κονίζεται σε αντίστροφη φορά σε σχέση με τα υπόλοιπα παρα-δείγματα85 Γ Γούναρης Εικόνες της μονής Λειμώνος Λέσβου Θεσσα-λονίκη 1999 αριθ λημ 26 84-85 19886 Ἱερά Μητρόπολις Μόρφου 2000 χρόνια τέχνης καί ἁγιότη-τος Λευκωσία 2000 αριθ λημ 55 354-35587 Για τη μονή Κ Διαμαντή ndash Ε Ν Πάντου Τα μοναστήρια στοΦαράγγι του Λούσιου ποταμού στην Αρκαδία Αθήνα 2006 43-46 με προηγούμενη βιβλιογραφία Οι τοιχογραφίες του καθολι-κού αποδίδονται στον Βίκτωρα με συνεργασία τοπικού εργα-στηρίου Αναλυτικά για το ζωγράφο με προσθήκες βλ Ε Δρα-κοπούλου Έλληνες ζωγράφοι μετά την Άλωση (1450-1830) 3Αθήνα 2010 191-197

Προέλευση εικόνων

Εικ 1-6 11-15 Πρόδρομος Παπανικολάου Εικ 7 Κ Γερασί-μου ndash Κ Παπαϊωακείμ ndash Χ Σπανού Η κατά Κίτιον αγιογρα-φική τέχνη Λάρνακα 2002 αριθ λημ 33 (Κ Γερασίμου) σ 184Εικ 8-10 Ο κόσμος του Βυζαντινού Μουσείου όπ (υποσημ40) εικ 141

218 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218

frontal posture portrait of the Theologian with the halfopened book as an iconographic scheme should be soughtin Bathasrsquo work This hypothesis is corroborated by the rel-ative stylistic affinities the panel bears with his work alongwith the presence of the assimilated influences from thecontemporaneous Venetian painting of the 16th century Allthe above strongly suggest a relation between the paintedpanel from Chalkida and the work of Thomas Bathas Al-though there cannot be a firm dating of the icon its place-ment in the last decade of the 16th century seems ratherplausible Although its actual destination is unknown themonastery of Patmos or one of its dependencies may havebeen the probable recipients of this painted panel

Finally from the later history of the icon it should bementioned that is was transfered as an heirloom of the Ch-ristian refugees that settled into Chalkida after the compul-sory swap that was inflicted on the Christian population ofTurkey with the treaty of Lausanne in 1923 Ever since thesettlement of the Prastio refugees the icon has been treasu-red in the cathedral of Chalkida

Archaeologist Service of Modern Monuments and

Technical Works of Dodecanese

propap2002yahoogr

In a wooden proskynetarion placed at the north aisle ofthe cathedral of Hagios Demetrios of the town of ChalkidaEuboea there is an icon of Saint John the Theologian Itsdimensions 104 m height 0785 m width 0035 m thick-ness suggest that it was probably used as a despotic iconof the patron saint

Saint John the Theologian is represented as an old manin a half-length frontal portrait pose holding a half-openedgospel book in a diagonal axis to his torso Into the codexhe has inserted both the forefinger of his left hand and thepalm of his right hand with which he points to the first rowsof his gospel book On the left side of Saint John his disci-ple Saint Prochoros is depicted in a miniature scale Pro-choros is seated at his desk holding an open scroll with theleft hand and a writing instrument on his right The upperright corner of the wooden panel is occupied by a radiantquadrant of the sky with rays showing toward both figures

Comparing the icon of Chalkida with the similar themedicon of Emmanuel Tzanfournaris at Larnaca Cyprus onehas to observe their striking iconographic likeness Mean-while the special artistic relation Thomas Bathas and Em-manouel Tzanfournaris shared ndash the latter was ThomasBathasrsquo apprentice and beneficiary of his sketches anddrawings ndash allows one to think that the emergence of the

Prodromos Papanikolaou

AN ICON OF SAINT JOHN THE THEOLOGIAN IN CHALKIDAATTRIBUTED TO THOMAS BATHAS

copy ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ

Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο Βασ Σοφίας 22Αθήνα 106 75e-mail chae1884gmailcom

ISSN 1105-5758

Το Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείαςεκδίδεται και ηλεκτρονικάhttpwwwdeltionchaeorghttpwwwepublishingektgre-ISSN 2241-2190

Υπεύθυνοι έκδοσης του τόμου ΛΣΤacute (2015)ΜΑΡΙΑ ΚΑΖΑΝΑΚΗ-ΛΑΠΠΑ



Φιλολογική και εκδοτική επιμέλειαΧΡΙΣΤΙΝΑ ΤΖΩΡΤΖΑΚΗ-ΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΥ

Kαλλιτεχνική επιμέλειαΡΑΧΗΛ ΚΑΠΟΝ

Έλεγχος αγγλικών κειμένωνΜΑΡΙΑ ΒΑΣΙΛΑΚΗ

Γραμματειακή υποστήριξηΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ ΜΑΚΡΥΝΙΚΟΛΑ

Παραγωγή ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΠΟΝ

copy THE CHRISTIAN ARCHAEOLOGICAL SOCIETY

Byzantine and Christian Museum 22 Vass SophiasGR-106 75 Athense-mail chae1884gmailcom

ISSN 1105-5758

The Deltion of the Christian Archaeological Societyis also published on linehttpwwwdeltionchaeorghttpwwwepublishingektgre-ISSN 2241-2190

Editors of the Volume 36 (2015)MARIA KAZANAKI-LAPPA

IOANNA BITHA

MARIA PANAYOTIDI

Editing and ProofreadingCHRISTINA TZORTZAKI-MITROPOULOU

Αrt editingRACHEL KAPON

Proofreading of English TextsMARIA VASILAKI

Secretarial SupportAIKATERINI MAKRYNIKOLA

ProductionKAPON EDITIONS

Με την ευγενική υποστήριξη

ΑκΑδηΜιΑ Αθηνων

ιδρυΜΑ ιωΑννου Φ κωστοπουλου

With the kind support of

academy of athens

the j f costopoulos foundation

Δελτιον

της




2015

DELTION

OF THE

CHRISTIAN


SERIES 4 VOLUME 36

2015

ATHENS 2015

Δελτιον

της



αΘηνα 2015


2015

VI

EDITORIAL ΒOARD


MARIA VASSILAKI



ANGELIKI KATSIOTI

STAVROS MAMALOUKOS

IOANNA BITHA

GEORGIOS PALLIS

MARIA PANAYOTIDI

MILTIADIS POLYVIOU

EUGENIA CHALKIA











IOANNA BITHA

MARIA PANAYOTIDI

VII

































SOTIRIS VOYADJIS


MICHAEL ALTRIPP


MICHAEL ALTRIPP









LEONELA FUNDIĆ




LEONELA FUNDIĆ





THETIS XANTHAKI





ATHANASIOS MAILIS




Ε Ν TSIGARIDAS








MARIA AGREVI






ΥULIANA BOYCHEVA


ΥULIANA BOYCHEVA






ELISABETH PANELI



















ANNA LAMBROPOULOU




NIKOLAOS VASILAKIS


BRIGITTE PITARAKIS




ANNA MUTHESIUS


ANNA MUTHESIUS

































ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 197




Keywords







198 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218



ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 199










200 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218










ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 201







202 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218






ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 203









204 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218








ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 205








206 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218











ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 207




208 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218











ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 209




210 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218







ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 211








212 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218



ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 213









214 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218






ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 215









216 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218






ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 217









218 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218





propap2002yahoogr






Δελτιον

της




2015

DELTION

OF THE

CHRISTIAN


SERIES 4 VOLUME 36

2015

ATHENS 2015

Δελτιον

της



αΘηνα 2015


2015

VI

EDITORIAL ΒOARD


MARIA VASSILAKI



ANGELIKI KATSIOTI

STAVROS MAMALOUKOS

IOANNA BITHA

GEORGIOS PALLIS

MARIA PANAYOTIDI

MILTIADIS POLYVIOU

EUGENIA CHALKIA











IOANNA BITHA

MARIA PANAYOTIDI

VII

































SOTIRIS VOYADJIS


MICHAEL ALTRIPP


MICHAEL ALTRIPP









LEONELA FUNDIĆ




LEONELA FUNDIĆ





THETIS XANTHAKI





ATHANASIOS MAILIS




Ε Ν TSIGARIDAS








MARIA AGREVI






ΥULIANA BOYCHEVA


ΥULIANA BOYCHEVA






ELISABETH PANELI



















ANNA LAMBROPOULOU




NIKOLAOS VASILAKIS


BRIGITTE PITARAKIS




ANNA MUTHESIUS


ANNA MUTHESIUS

































ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 197




Keywords







198 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218



ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 199










200 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218










ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 201







202 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218






ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 203









204 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218








ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 205








206 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218











ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 207




208 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218











ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 209




210 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218







ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 211








212 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218



ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 213









214 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218






ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 215









216 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218






ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 217









218 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218





propap2002yahoogr






DELTION

OF THE

CHRISTIAN


SERIES 4 VOLUME 36

2015

ATHENS 2015

Δελτιον

της



αΘηνα 2015


2015

VI

EDITORIAL ΒOARD


MARIA VASSILAKI



ANGELIKI KATSIOTI

STAVROS MAMALOUKOS

IOANNA BITHA

GEORGIOS PALLIS

MARIA PANAYOTIDI

MILTIADIS POLYVIOU

EUGENIA CHALKIA











IOANNA BITHA

MARIA PANAYOTIDI

VII

































SOTIRIS VOYADJIS


MICHAEL ALTRIPP


MICHAEL ALTRIPP









LEONELA FUNDIĆ




LEONELA FUNDIĆ





THETIS XANTHAKI





ATHANASIOS MAILIS




Ε Ν TSIGARIDAS








MARIA AGREVI






ΥULIANA BOYCHEVA


ΥULIANA BOYCHEVA






ELISABETH PANELI



















ANNA LAMBROPOULOU




NIKOLAOS VASILAKIS


BRIGITTE PITARAKIS




ANNA MUTHESIUS


ANNA MUTHESIUS

































ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 197




Keywords







198 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218



ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 199










200 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218










ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 201







202 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218






ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 203









204 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218








ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 205








206 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218











ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 207




208 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218











ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 209




210 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218







ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 211








212 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218



ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 213









214 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218






ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 215









216 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218






ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 217









218 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218





propap2002yahoogr






Δελτιον

της



αΘηνα 2015


2015

VI

EDITORIAL ΒOARD


MARIA VASSILAKI



ANGELIKI KATSIOTI

STAVROS MAMALOUKOS

IOANNA BITHA

GEORGIOS PALLIS

MARIA PANAYOTIDI

MILTIADIS POLYVIOU

EUGENIA CHALKIA











IOANNA BITHA

MARIA PANAYOTIDI

VII

































SOTIRIS VOYADJIS


MICHAEL ALTRIPP


MICHAEL ALTRIPP









LEONELA FUNDIĆ




LEONELA FUNDIĆ





THETIS XANTHAKI





ATHANASIOS MAILIS




Ε Ν TSIGARIDAS








MARIA AGREVI






ΥULIANA BOYCHEVA


ΥULIANA BOYCHEVA






ELISABETH PANELI



















ANNA LAMBROPOULOU




NIKOLAOS VASILAKIS


BRIGITTE PITARAKIS




ANNA MUTHESIUS


ANNA MUTHESIUS

































ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 197




Keywords







198 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218



ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 199










200 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218










ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 201







202 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218






ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 203









204 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218








ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 205








206 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218











ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 207




208 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218











ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 209




210 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218







ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 211








212 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218



ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 213









214 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218






ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 215









216 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218






ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 217









218 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218





propap2002yahoogr






VI

EDITORIAL ΒOARD


MARIA VASSILAKI



ANGELIKI KATSIOTI

STAVROS MAMALOUKOS

IOANNA BITHA

GEORGIOS PALLIS

MARIA PANAYOTIDI

MILTIADIS POLYVIOU

EUGENIA CHALKIA











IOANNA BITHA

MARIA PANAYOTIDI

VII

































SOTIRIS VOYADJIS


MICHAEL ALTRIPP


MICHAEL ALTRIPP









LEONELA FUNDIĆ




LEONELA FUNDIĆ





THETIS XANTHAKI





ATHANASIOS MAILIS




Ε Ν TSIGARIDAS








MARIA AGREVI






ΥULIANA BOYCHEVA


ΥULIANA BOYCHEVA






ELISABETH PANELI



















ANNA LAMBROPOULOU




NIKOLAOS VASILAKIS


BRIGITTE PITARAKIS




ANNA MUTHESIUS


ANNA MUTHESIUS

































ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 197




Keywords







198 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218



ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 199










200 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218










ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 201







202 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218






ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 203









204 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218








ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 205








206 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218











ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 207




208 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218











ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 209




210 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218







ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 211








212 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218



ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 213









214 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218






ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 215









216 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218






ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 217









218 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218





propap2002yahoogr






VII

































SOTIRIS VOYADJIS


MICHAEL ALTRIPP


MICHAEL ALTRIPP









LEONELA FUNDIĆ




LEONELA FUNDIĆ





THETIS XANTHAKI





ATHANASIOS MAILIS




Ε Ν TSIGARIDAS








MARIA AGREVI






ΥULIANA BOYCHEVA


ΥULIANA BOYCHEVA






ELISABETH PANELI



















ANNA LAMBROPOULOU




NIKOLAOS VASILAKIS


BRIGITTE PITARAKIS




ANNA MUTHESIUS


ANNA MUTHESIUS

































ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 197




Keywords







198 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218



ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 199










200 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218










ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 201







202 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218






ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 203









204 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218








ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 205








206 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218











ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 207




208 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218











ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 209




210 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218







ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 211








212 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218



ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 213









214 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218






ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 215









216 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218






ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 217









218 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218





propap2002yahoogr














SOTIRIS VOYADJIS


MICHAEL ALTRIPP


MICHAEL ALTRIPP









LEONELA FUNDIĆ




LEONELA FUNDIĆ





THETIS XANTHAKI





ATHANASIOS MAILIS




Ε Ν TSIGARIDAS








MARIA AGREVI






ΥULIANA BOYCHEVA


ΥULIANA BOYCHEVA






ELISABETH PANELI



















ANNA LAMBROPOULOU




NIKOLAOS VASILAKIS


BRIGITTE PITARAKIS




ANNA MUTHESIUS


ANNA MUTHESIUS

































ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 197




Keywords







198 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218



ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 199










200 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218










ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 201







202 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218






ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 203









204 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218








ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 205








206 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218











ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 207




208 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218











ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 209




210 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218







ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 211








212 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218



ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 213









214 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218






ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 215









216 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218






ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 217









218 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218





propap2002yahoogr










ELISABETH PANELI



















ANNA LAMBROPOULOU




NIKOLAOS VASILAKIS


BRIGITTE PITARAKIS




ANNA MUTHESIUS


ANNA MUTHESIUS

































ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 197




Keywords







198 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218



ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 199










200 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218










ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 201







202 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218






ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 203









204 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218








ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 205








206 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218











ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 207




208 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218











ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 209




210 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218







ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 211








212 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218



ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 213









214 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218






ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 215









216 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218






ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 217









218 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218





propap2002yahoogr



































ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 197




Keywords







198 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218



ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 199










200 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218










ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 201







202 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218






ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 203









204 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218








ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 205








206 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218











ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 207




208 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218











ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 209




210 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218







ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 211








212 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218



ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 213









214 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218






ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 215









216 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218






ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 217









218 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218





propap2002yahoogr






198 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218



ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 199










200 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218










ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 201







202 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218






ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 203









204 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218








ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 205








206 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218











ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 207




208 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218











ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 209




210 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218







ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 211








212 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218



ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 213









214 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218






ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 215









216 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218






ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 217









218 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218





propap2002yahoogr






ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 199










200 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218










ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 201







202 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218






ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 203









204 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218








ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 205








206 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218











ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 207




208 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218











ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 209




210 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218







ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 211








212 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218



ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 213









214 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218






ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 215









216 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218






ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 217









218 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218





propap2002yahoogr








200 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218










ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 201







202 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218






ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 203









204 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218








ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 205








206 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218











ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 207




208 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218











ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 209




210 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218







ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 211








212 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218



ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 213









214 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218






ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 215









216 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218






ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 217









218 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218





propap2002yahoogr






ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 201







202 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218






ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 203









204 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218








ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 205








206 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218











ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 207




208 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218











ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 209




210 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218







ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 211








212 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218



ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 213









214 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218






ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 215









216 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218






ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 217









218 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218





propap2002yahoogr







202 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218






ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 203









204 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218








ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 205








206 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218











ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 207




208 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218











ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 209




210 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218







ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 211








212 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218



ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 213









214 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218






ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 215









216 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218






ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 217









218 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218





propap2002yahoogr






ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 203









204 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218








ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 205








206 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218











ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 207




208 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218











ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 209




210 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218







ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 211








212 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218



ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 213









214 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218






ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 215









216 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218






ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 217









218 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218





propap2002yahoogr






204 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218








ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 205








206 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218











ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 207




208 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218











ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 209




210 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218







ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 211








212 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218



ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 213









214 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218






ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 215









216 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218






ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 217









218 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218





propap2002yahoogr






ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 205








206 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218











ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 207




208 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218











ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 209




210 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218







ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 211








212 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218



ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 213









214 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218






ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 215









216 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218






ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 217









218 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218





propap2002yahoogr






206 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218











ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 207




208 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218











ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 209




210 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218







ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 211








212 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218



ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 213









214 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218






ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 215









216 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218






ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 217









218 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218





propap2002yahoogr







ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 207




208 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218











ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 209




210 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218







ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 211








212 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218



ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 213









214 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218






ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 215









216 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218






ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 217









218 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218





propap2002yahoogr






208 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218











ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 209




210 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218







ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 211








212 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218



ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 213









214 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218






ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 215









216 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218






ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 217









218 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218





propap2002yahoogr











ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 209




210 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218







ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 211








212 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218



ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 213









214 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218






ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 215









216 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218






ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 217









218 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218





propap2002yahoogr







210 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218







ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 211








212 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218



ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 213









214 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218






ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 215









216 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218






ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 217









218 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218





propap2002yahoogr






ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 211








212 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218



ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 213









214 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218






ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 215









216 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218






ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 217









218 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218





propap2002yahoogr










212 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218



ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 213









214 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218






ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 215









216 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218






ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 217









218 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218





propap2002yahoogr






ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 213









214 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218






ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 215









216 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218






ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 217









218 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218





propap2002yahoogr








214 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218






ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 215









216 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218






ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 217









218 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218





propap2002yahoogr






ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 215









216 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218






ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 217









218 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218





propap2002yahoogr









216 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218






ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 217









218 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218





propap2002yahoogr






ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218 217









218 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218





propap2002yahoogr






218 ΔΧΑΕ ΛΣΤ΄ (2015) 197-218





propap2002yahoogr






Εικόνα του αγίου Ιωάννου του Θεολόγου στη Χαλκίδα, ένα...

Documents

Transcript of Εικόνα του αγίου Ιωάννου του Θεολόγου στη Χαλκίδα, ένα...