Peter Mackridge

Ο άναρχος Ρυθμός

Η στιχουργία του Προλόγου στη ζωή του Σικελιανού*

Σ ε μελέτη της που δημοσιεύτηκε το 1989, η Άννα Κατσιγιάννη, απορ-ρίπτοντας ορθώς την άποψη ότι πρόκειται για «λυρική πρόζα με τη

μορφή του ελεύθερου στίχου», ισχυρίζεται ότι ο Πρόλογος στη ζωή του Σι-κελιανού είναι γραμμένος σε «ένα είδος ιδιότυπου ετερόμετρου ελευθερω-μένου στίχου», με την εναλλαγή (κυρίως) ιαμβικών και τροχαϊκών στίχωναλλά και με κάποιους άμετρους στίχους.1 Μετά από 25 χρόνια, «η συστη-ματική μελέτη του φαινομένου [δηλ. της στιχουργίας] παραμένει από ταφιλολογικά desiderata του Προλόγου στη ζωή».2 Πρόθεσή μου στο παρόνάρθρο είναι να προτείνω μια διαφορετική ερμηνεία του στιχουργικού συ-στήματος που διέπει τις πέντε «Συνειδήσεις».

Ας κοιτάξουμε πρώτα την εξής «στροφή» («στροφική ενότητα», κατάτην ορολογία της Αθηνάς Βογιατζόγλου):3

από το αιώνιο μου ταξίδιφέρνω ετούτες τις Στροφέςανάβρα αμάραντη του Λόγουπου στην άνοιξή τουπαίζει με τα φύλλα του τον ουρανό!

(«Η συνείδηση της γης μου», V 166-170)4

Κονδυλοφόρος 12 (2013)

* Ευχαριστώ την Αθηνά Βογιατζόγλου και τη Ναταλία Δεληγιαννάκη για τις πολύτιμεςπαρατηρήσεις που έκαναν σε προγενέστερη μορφή του κειμένου μου. Ευχαριστώ επίσηςτην Κατερίνα Γκίκα του Σπουδαστηρίου Νέου Ελληνισμού, η οποία είχε την καλοσύνη ναμου στείλει σκαναρισμένη την πρώτη έκδοση της «Συνείδησης της πίστης», καθώς και τιςδυο εικόνες που αναπαράγονται στο παρόν άρθρο.

1. Άννα Κατσιγιάννη, «Σημειώσεις για τη στιχουργία του Προλόγου στη ζωή», περ.Αριάδνη, τ. 5 (1989) [Αφιέρωμα στον Στυλιανό Αλεξίου], σ. 447-454: 449. Το άρθρο ανατυ-πώθηκε στο Εισαγωγή στην ποίηση του Σικελιανού. Εκλογή κριτικών κειμένων, επιμ. Ερα-τοσθένης Γ. Καψωμένος, Ηράκλειο, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2011, σ. 305-314.

2. Αθηνά Βογιατζόγλου, Η μεγάλη ιδέα του λυρισμού. Μελέτη του Προλόγου στη Ζωήτου Σικελιανού, Ηράκλειο, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 1999, σ. 23.

3. Ό.π., σ. 33. Με «στροφή» δεν εννοώ βέβαια την παραδοσιακή στροφή, η οποία έχειτο ίδιο μετρικό σχήμα με τις υπόλοιπες στροφές του ίδιου ποιήματος. Εδώ ο όρος χρησι-μοποιείται καταχρηστικά για να δηλωθούν οι «παράγραφοι» στις οποίες διαιρείται η κάθεενότητα της κάθε «Συνείδησης».

4. Οι παραπομπές στο κείμενο του Προλόγου στη ζωή ακολουθούν την αρίθμηση ενο-

Σύμφωνα με την παραδοσιακή μετρική, στη στροφή αυτή οι στίχοι 1 και

3 είναι ιαμβικοί, ενώ οι στίχοι 2, 4 και 5 είναι τροχαϊκοί. Θα προσέξουμε

όμως ότι ολόκληρη η στροφή αποτελείται από μία πρόταση, η οποία θα

μπορούσε να γραφτεί σε πεζό ως εξής:

από το αιώνιο μου ταξίδι φέρνω ετούτες τις Στροφές ανάβρα αμάραντη

του Λόγου που στην άνοιξή του παίζει με τα φύλλα του τον ουρανό!

Αν λάβουμε υπόψη τις συνιζήσεις, αυτή η πρόταση συνίσταται από 42 συλ-

λαβές και έχει έναν ενιαίο δυαδικό (ιαμβικό) ρυθμό, ο οποίος διαρκεί χωρίς

διακοπή από την αρχή μέχρι το τέλος. Όταν ένας στίχος είναι οξύτονος,

ο αμέσως επόμενος στίχος είναι ιαμβικός, ενώ όταν ο στίχος είναι παρο-

ξύτονος, ο επόμενος είναι τροχαϊκός, ώστε να διατηρηθεί ο ενιαίος δυαδι-

κός ρυθμός. Γι’ αυτό νομίζω ότι είναι πιο λογικό να μιλήσουμε όχι για

ιαμβικό και τροχαϊκό μέτρο αλλά απλώς για δυαδικό ρυθμό.

Ολόκληρο το κείμενο των «Συνειδήσεων» δομείται πάνω στον ίδιο δυα-

δικό ρυθμό, αν και υπάρχουν εξαιρέσεις, όπως θα δούμε πιο κάτω.5 Κατά

κανόνα η κάθε πρόταση (περίοδος) έχει ενιαίο και συνεχή δυαδικό ρυθμό,

άσχετα από τον χωρισμό του κειμένου σε «στίχους». Στη συντριπτική πλει-

ονότητα των περιπτώσεων η πρόταση αρχίζει με ιαμβικό στίχο, αν και

υπάρχουν στροφές που αρχίζουν με τροχαϊκό στίχο, όπως ο στίχος Ι 217

της «Συνείδησης της γης μου»: Και καθώς ο βουτηχτής, μπροστά στο πρυ-

μνοστάσι.6

Πολλές φορές ο δυαδικός ρυθμός συνεχίζεται χωρίς διακοπή από τη

μια στροφή στην άλλη, αρκεί να μην υπάρχει τελεία ή θαυμαστικό στο

τέλος της πρώτης στροφής∙ π.χ.: σου φέρνει με τα δυο σου χέρια / τις πε-

σμένες Στυμφαλίδες, // και που εσύ σα μια παιδούλα… («Η συνείδηση της

γης μου», ΙV 171-173), όπου με τον τρίτο στίχο αρχίζει νέα στροφή. Δη-

λαδή, εκεί όπου η μια στροφή τελειώνει με παροξύτονο στίχο, ο πρώτος

90 PETER MACKRIDGE

τήτων και στίχων που χρησιμοποιείται στο Άγγελος Σικελιανός, Λυρικός βίος, Γ΄: Πρόλογοςστη ζωή, φιλολογική επιμέλεια Γ.Π. Σαββίδης, Αθήνα, Ίκαρος, 1965 (και ανατυπώσεις). Γιατη σκέψη που εκφράζεται στη στροφή αυτή, πβ. Σεφέρης, Μυθιστόρημα, A΄: Φέραμε πί -σω/αυτά τ’ ανάγλυφα μιας τέχνης ταπεινής.

5. Η εκτενέστερη εξαίρεση στην ελεύθερη χρήση ιαμβικών και τροχαϊκών στίχων είναιη σειρά 33 ενδεκασύλλαβων ιαμβικών στίχων που εκφέρονται από τη μάνα της νύφης στον«Χωριάτικο γάμο» («Η συνείδηση της γυναίκας», ΙΙΙ 118-150). Οι στίχοι αυτοί, που περιέ-χουν και ορισμένες ομοιοκαταληξίες, ιδίως προς στο τέλος της στροφής, δεν έχουν καμίασχέση με το ρυθμικό σύστημα που διέπει το υπόλοιπο κείμενο των «Συνειδήσεων».

6. Θα μπορούσε να ερευνηθεί το αν ορισμένες μονοσύλλαβες βοηθητικές λέξεις στηναρχή της πρότασης, όπως το Και εδώ, μπορούν να παραμεριστούν κατά τον υπολογισμότης ρυθμικής δομής.

στίχος της επόμενης στροφής είναι συνήθως τροχαϊκός, όπως στο παρα-

πάνω παράδειγμα. Επειδή όμως οι περισσότερες στροφές τελειώνουν με

οξύτονο στίχο, η συνέχεια του ρυθμού από τη μια στροφή στην άλλη περ-

νάει απαρατήρητη, διότι ο πρώτος στίχος της δεύτερης στροφής είναι ιαμ-

βικός, γι’ αυτό και εκλαμβάνεται από τον αναγνώστη ως κανονικός.7

Υπάρχουν σημαντικές διαφορές μεταξύ της πρώτης και της δεύτερης έκ-

δοσης των «Συνειδήσεων» (1915-1917 και 1946). Στην πρώτη έκδοση το

κείμενο της καθεμιάς από τις τέσσερις πρώτες «Συνειδήσεις» εκδόθηκε σε

ξεχωριστό τομίδιο, εκτός εμπορίου, χωρίς όνομα συγγραφέα και εκδότη,

και χωρίς τόπο και χρόνο έκδοσης.8 Σε κάθε τομίδιο της πρώτης έκδοσης

το κείμενο τυπώνεται μόνο στη μία όψη του κάθε φύλλου και πλαισιώνεται

(πριν από την αρχή και μετά το τέλος) από εικαστικά σχέδια και από διά-

φορα παραθέματα. Τα εξωκειμενικά αυτά στοιχεία (péritextes) έχουν πα-

ραλειφθεί από τις μεταγενέστερες εκδόσεις. Στην πρώτη έκδοση η κάθε

ενότητα των «Συνειδήσεων» αριθμείται με κεφαλαίο ελληνικό γράμμα και

(όσον αφορά τις τρεις πρώτες «Συνειδήσεις») έχει ως μότο, εντός εισαγω-

γικών, ένα αρχαιοελληνικό ρήμα στην προστακτική, π.χ. «Ύε», «Θύε»,

«Κύε». Στη δεύτερη έκδοση η κάθε ενότητα των πέντε «Συνειδήσεων» αριθ-

μείται με κεφαλαίο λατινικό αριθμό και φέρει τίτλο, π.χ. «Ταξιδεύω με το

Διόνυσο», ενώ τα μότο έχουν παραλειφθεί.9 Ανεξάρτητα όμως από τις δια-

O ΑΝΑΡΧΟΣ ΡΥΘΜΟΣ. Η ΣΤΙΧΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥ ΠΡΟΛΟΓΟΥ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΟΥ ΣΙΚΕΛΙΑΝΟΥ 91

7. Κατά τη γνώμη μου, στο βιβλίο της, στο οποίο εστιάζει στις τέσσερις πρώτες «Συ-νειδήσεις», η Βογιατζόγλου πλησιάζει πολύ κοντά στη σωστή λύση του προβλήματος ότανγράφει για «ιαμβική μονοτονία» και «χαλαρά ιαμβικό μέτρο» και υποστηρίζει ότι η στροφήπαίζει τον ρόλο του στίχου. Βλ. Βογιατζόγλου, ό.π., σ. 32, 41 και 34.

8. Κάθε τομίδιο της πρώτης έκδοσης των «Συνειδήσεων» εκδόθηκε εκτός εμπορίουκαι φέρει στη σελίδα τίτλου τον ίδιο γενικό τίτλο, Πρόλογος στη ζωή, και τίποτε άλλο (ούτεαριθμό τόμου). Στην αρχή του κυρίως κειμένου του κάθε τομιδίου εμφανίζεται από μία επι-κεφαλίδα: «Η συνείδηση της γης μου», «Η συνείδηση της φυλής μου», «Η συνείδηση τηςγυναίκας» και «Η συνείδηση της πίστης» αντίστοιχα. Τα τρία πρώτα τομίδια τυπώθηκαντο 1915 και το τέταρτο το 1917 (Γ.Π. Σαββίδης, Σημειώσεις στον Λυρικό βίο του Σικελια-νού, φιλολογική επιμέλεια Ναταλία Δεληγιαννάκη, Αθήνα, Σπουδαστήριο Νέου Ελληνισμού,2012, σ. 89 και 98). Στο τέλος του αποσπάσματος από τη «Συνείδηση της γυναίκας» πουδημοσιεύτηκε στο περ. Γράμματα της Αλεξάνδρειας (τ. 3, τχ. 31-36, Δεκ. 1916, 365-371)υπάρχει η εξής σημείωση: «Το κεφάλαιο τούτο είναι παρμένο απ’ τον ανέκδοτο τρίτο τόμο(“ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ” που κυκλοφόρησε μονάχα σε 3-4 αντίτυπα) του “ΠΡΟΛΟΓΟΥΣΤΗ ΖΩΗ”». Τα βιβλιογραφικά στοιχεία της δεύτερης έκδοσης έχουν ως εξής: Άγγελος Σι-κελιανός, Λυρικός βίος, Τόμος Β΄: Πρόλογος στη ζωή (Οι πέντε «Συνειδήσεις»), Αθήνα, ΟιΦίλοι του Βιβλίου, 1946. Όπως είναι γνωστό, «Η συνείδηση της προσωπικής δημιουργίας»δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά στο σύνολό της στην έκδοση του 1946.

9. Για τις διαφορές αυτές ανάμεσα στην πρώτη και στη δεύτερη έκδοση βλ. Σαββίδης,Σημειώσεις, ό.π., σ. 89, και Άγγελος Σικελιανός, Γράμματα, φιλολογική επιμέλεια ΚώσταςΜπουρναζάκης, τ. Α΄, Αθήνα, Ίκαρος, 2000, σ. 150-151.

φορές αυτές, το κείμενο των ποιημάτων (με λίγες εξαιρέσεις) είναι σχεδόν

το ίδιο και στις δύο εκδόσεις όσον αφορά τις ίδιες τις λέξεις και τη σειρά

των λέξεων, αν και στην έκδοση του 1946 έχουν γίνει τροποποιήσεις στην

ορθογραφία, στη στίξη και στη χρήση αρχικών κεφαλαίων.

Όπως είναι γνωστό, η κάθε ενότητα κάθε «Συνείδησης» διαιρείται σε

ομάδες στροφών· η κάθε ομάδα στροφών χωρίζεται από την άλλη ομάδα

στροφών με διάστιχο μεγαλύτερο από αυτό που χωρίζει τη μια στροφή

από την άλλη. Η ομάδα στροφών συνίσταται από μία ή περισσότερες

(μέχρι και πέντε) συντακτικές προτάσεις (περιόδους). Με άλλα λόγια, η

κάθε στροφή μπορεί να περιέχει είτε μια ολόκληρη πρόταση είτε μέρος

μιας πρότασης.

Στην πρώτη έκδοση η αρχή της ομάδας στροφών σημαδεύεται και με

έναν πρόσθετο τρόπο: το αρχικό γράμμα της ομάδας στροφών είναι κόκ-

κινο αντί για μαύρο και είναι μεγαλύτερο από τα υπόλοιπα κεφαλαία που

χρησιμοποιούνται στο κείμενο. Στην έκδοση του 1946 τα αρχικά αυτά κε-

φαλαία έχουν το ίδιο μέγεθος με τα υπόλοιπα, και δεν χρησιμοποιείται

κόκκινο μελάνι. Μέσα στην ομάδα στροφών η διαίρεση σε στροφές δεν

είναι πάντα η ίδια στις δυο εκδόσεις.

Στην πρώτη έκδοση το μέγιστο μήκος της τυπωμένης αράδας είναι

6,8 εκ., ενώ στην έκδοση του 1946 η αράδα μπορεί να εκταθεί μέχρι τα

11,1 εκ. (π.χ. στη σ. 20). Στη δεύτερη έκδοση, μολονότι τα τυπογραφικά

στοιχεία είναι λίγο μεγαλύτερα, η αράδα χωράει περισσότερα χτυπήματα

(γράμματα και κενά) απ’ ό,τι στην πρώτη. Στην πρώτη έκδοση, ιδίως στις

πρώτες σελίδες της «Συνείδησης της γης μου», οι τυπογραφικές αράδες

έχουν παρόμοιο μήκος στο τυπωμένο χαρτί και χωρίζονται η μία από την

άλλη ανεξάρτητα από τη συντακτική δομή, εκτός από ορισμένα σημεία

όπου υπάρχει κόμμα, οπότε αρχίζει νέα αράδα αμέσως μετά το κόμμα.

Στις περισσότερες περιπτώσεις η τυπογραφική αράδα τελειώνει διότι δεν

χωράει άλλη λέξη και όχι διότι τελειώνει ένας στίχος. Άρα, στις περισσό-

τερες περιπτώσεις η τυπογραφική αράδα δεν ταυτίζεται με στίχο. Γι’ αυτό

τον λόγο είναι μάταιο να αναζητήσει κανείς κάποιο στιχουργικό κίνητρο

για την αλλαγή της αράδας στην πρώτη έκδοση. Και είναι αυτονόητο ότι

δεν μπορεί να υπάρξει διασκελισμός χωρίς διαίρεση του κειμένου σε στί-

χους, πράγμα που δεν γίνεται (ή γίνεται πλημμελώς) στην πρώτη έκδοση.

Στην έκδοση του 1946, αντιθέτως, υπάρχει αντιστοιχία μεταξύ σύντα-

ξης και διάταξης σε στίχους. Κάθε αράδα αντιστοιχεί σε στίχο και καλύ-

πτεται από μια ή περισσότερες φράσεις που χωρίζονται και συντακτικά

από τις φράσεις του προηγούμενου και του επόμενου στίχου. Γι’ αυτό και

92 PETER MACKRIDGE

10. Βογιατζόγλου, ό.π., σ. 25-26· Κατσιγιάννη, ό.π., σ. 449.

πολλοί στίχοι αρχίζουν με σύνδεσμο ή γερούνδιο ή πρόθεση∙ η αρχή δη-

λαδή του στίχου συμπίπτει με την αρχή μιας πρότασης ή μιας φράσης.

Παραθέτω ένα παράδειγμα από τη «Συνείδηση της γης μου» (Ι 49-55),

πρώτα στην έκδοση του 1915:

Ω μικροί Θεοί, που έτσι μεθώντας στο

σκοτάδι – τρομάζοντας τον ίσκιο σας ή

μάταια κεντρισμένοι, ακράτητοι τραβάτε

ομπρός, σαν το άλογο, που πάει με την

κοιλιά στα τέσσερα, άμα μυριστεί το

σταύλο,

που η ίδια ορά, σας γίνεται μαστίγι στα

πλευρά,

και μετά στην έκδοση του 1946:

Ω μικροί θεοί

που, έτσι μεθώντας στο σκοτάδι,

τρομάζοντας τον ίσκιο σας, ή μάταια κεντρισμένοι,

ακράτητοι τραβάτε ομπρός,

σαν το άλογο που πάει με την κοιλιά στα τέσσερα

άμα μυριστεί το στάβλο,

που η ίδια ουρά σάς γίνεται μαστίγι στα πλευρά,

Στην πρώτη έκδοση, λοιπόν, η διάταξη του κειμένου σε τυπογραφικές

αράδες είναι τελείως άσχετη με τη στιχουργική και συντακτική δομή.

Είναι φανερό ότι η έκδοση αυτή δεν αντιπροσωπεύει την ώριμη στιχουρ-

γική βούληση του ποιητή. Στην έκδοση του 1946, αντιθέτως, (όπως και

στην έκδοση Σαββίδη) η κάθε αράδα είναι στίχος, και ο κάθε στίχος αντι-

στοιχεί σε κάποια συντακτική ενότητα – αυτό που λέγεται στα αγγλικά

breath group, δηλαδή φράση που μπορούμε με φυσικό τρόπο να εκφέ-

ρουμε με μια ανάσα. Με λίγα λόγια, στη δεύτερη έκδοση υπάρχει διασύν-

δεση μεταξύ σύνταξης, ρυθμού, διάταξης σε στίχους (lineation), διαίρεσης

σε στροφές και στίξης.

Η Βογιατζόγλου υποθέτει ότι οι «τολμηρότατοι διασκελισμοί» (κατά

τη φράση της Κατσιγιάννη) –δηλαδή «το φαινόμενο του διασκελισμού

ανάμεσα σε άρθρο, πρόθεση, κτητική αντωνυμία και σε όνομα»– αποτε-

λούν «ενθουσιώδη επίδειξη καλλιτεχνικής ελευθερίας».10 Η διάταξη όμως

O ΑΝΑΡΧΟΣ ΡΥΘΜΟΣ. Η ΣΤΙΧΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥ ΠΡΟΛΟΓΟΥ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΟΥ ΣΙΚΕΛΙΑΝΟΥ 93

94 PETER MACKRIDGE

Από την πρώτη ενότητα της «Συνείδησης της γης μου» στην έκδοση του 1915.

O ΑΝΑΡΧΟΣ ΡΥΘΜΟΣ. Η ΣΤΙΧΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥ ΠΡΟΛΟΓΟΥ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΟΥ ΣΙΚΕΛΙΑΝΟΥ 95

Από την πρώτη ενότητα της «Συνείδησης της γης μου» στην έκδοση του 1946.

του κειμένου στην έκδοση των δύο πρώτων «Συνειδήσεων» το 1915 ίσως

να οφείλεται σε κακή συνεννόηση ανάμεσα στον Σικελιανό και στον εκ-

δότη Ν. Καργαδούρη, ο οποίος δεν κατανοούσε τη διαίρεση των στίχων

όπως την ήθελε ο ποιητής και μάλλον προχώρησε στην εκτύπωση χωρίς

την έγκρισή του.11 Η Βογιατζόγλου διαπίστωσε σωστά τη διαφορά ανά-

μεσα στις δύο πρώτες «Συνειδήσεις» και τις δύο επόμενες· οι «τολμηρό-

τατοι διασκελισμοί» των δύο πρώτων «Συνειδήσεων» έχουν εξαφανιστεί

στην τρίτη και στην τέταρτη. Η Κατσιγιάννη ισχυρίζεται ότι ο επιμελητής

της έκδοσης του 1946 Γιάννης Σκαζίκης, με τη συγκατάθεση του ποιητή,

επέφερε αρκετές αλλαγές στο κόψιμο και στη διάταξη των στίχων.12 Τί-

ποτα όμως δεν μας εμποδίζει να εικάσουμε ότι ο Σκαζίκης έκανε τις επι-

μέρους αλλαγές σύμφωνα με κάποιες γενικές αρχές που υπαγορεύτηκαν

από τον Σικελιανό.

Ρυθμική ενότητα λοιπόν των «Συνειδήσεων» δεν είναι ο στίχος (πόσο

μάλλον, δεν είναι η τυπογραφική αράδα της πρώτης έκδοσης)· ρυθμική

ενότητα είναι η πρόταση. Γι’ αυτό είναι άσκοπο να αναλύσει κανείς τη με-

τρική δομή κάθε στίχου χωριστά.

Στον Πρόλογο στη ζωή ο Σικελιανός φιλοδοξεί να εκφράσει τον «άναρχο

Ρυθμό», τον «ακατάλυτο Ρυθμό» («Η συνείδηση της γυναίκας», V 142 και

155). Με το στιχουργικό σύστημα που εφαρμόζει στο έντονα αυτοαναφο-

ρικό αυτό ποιητικό έργο ο Σικελιανός προσπαθεί να αναγάγει τα πάντα

σε ενιαίο στιχουργικό ρυθμό που να ενσωματώνει ή να αποδίδει συμβολικά

τον Ρυθμό (με κεφαλαίο Ρ). Σημειώνω εν παρόδω ότι ο δυαδικός ρυθμός

συνδέεται με διάφορες δυαδικές αντιθέσεις του φυσικού κόσμου (πάνω-

κάτω, μπρος-πίσω, δεξιά-αριστερά, μέσα-έξω) και με βασικές κινήσεις του

ζωικού βασιλείου (ιδίως την εισπνοή-εκπνοή, καθώς και τη συστολή-δια-

στολή της καρδιάς), αλλά και με το φροϋδικό fort-da.

Ο Σικελιανός παρομοιάζει με διάφορους τρόπους τον ενιαίο αυτό

Ρυθμό. Στην αρχή της πρώτης «Συνείδησης» η ακατάσχετη ορμή του

λόγου τού διακατεχόμενου από διονυσιακό ενθουσιασμό ποιητή συνοδεύε -

96 PETER MACKRIDGE

11. Η Εύα Πάλμερ είχε αναφέρει ότι κάθε φορά έσπευδε η ίδια να παραδώσει τα χει-ρόγραφα των τριών πρώτων «Συνειδήσεων» στον τυπογράφο πριν προλάβει ο Σικελιανόςνα τα καταστρέψει (Βογιατζόγλου, ό.π., σ. xvi-xvii). Μπορούμε να υποθέσουμε ότι και ηεκτύπωση έγινε με παρόμοια βιασύνη. Είναι περίεργο, ωστόσο, ότι το κείμενο του απο-σπάσματος από τη «Συνείδηση της γης μου» που δημοσιεύτηκε στο περ. Γράμματα (τ. 3,τχ. 28-30, Μάιος 1916, 145-153) είναι πανομοιότυπο με το κείμενο όπως τυπώθηκε στηνπρώτη έκδοση.

12. Κατσιγιάννη, ό.π., σ. 448.

ται από το χτύπημα των ποδιών του στο χώμα, που ηχεί σαν τύμπανο με

ενιαίο και μονότονο ρυθμό:

Το χώμα ήτανε τεντωμένο

καθώς το τομάρι του βοδιού στο τύμπανο,

για μένα που εδοκίμαζα μονάχα τότε

με τη φτέρνα το Ρυθμό.

(«Η συνείδηση της γης μου», Ι 26-29)

Αντιθέτως, στη «Συνείδηση της γυναίκας» ο ποιητής γράφει:

Μήτε το σίδερο του στίχου

πέφτοντας βαρύ απ’ το μέτρο, […]

αλλ’ ως η κούνια

που απ’ το χέρι μάνας π’ αγρυπνά13

σαλεύει ολονυχτίς

ενώ από το κλεισμένο της το στόμα μέσα

αχεί έν’ ατέλειωτο νανάρισμα

μονόηχο σαν του πέλαου τη βοή

(«Η συνείδηση της γυναίκας», Ι 33-34, 39-44)14

Ο τελευταίος στίχος του δεύτερου παραθέματος είναι ιδιαίτερα πλούσιος

και υποβλητικός, όχι μόνο στο σημασιολογικό επίπεδο –διότι η «μονόηχη»

βοή του πελάγους περικλείει, στην πραγματικότητα, αναρίθμητους

ήχους– αλλά και στο φωνητικό, χάρη στα δύο συμπλέγματα [oj] (monójxi)

και [aw] (pélaw), το καθένα από τα οποία αποτελείται από ένα φωνήεν

και ένα ημίφωνο· και στις δύο περιπτώσεις μία μόνο συλλαβή περιέχει δύο

φωνηεντοειδείς φθόγγους. (Αντιθέτως η βοή είναι δισύλλαβη.)

Στα δυο αυτά παραθέματα, λοιπόν, ο Σικελιανός ισχυρίζεται ότι ο ρυθ-

μός των «Συνειδήσεων» είναι άλλοτε διεγερτικός όπως ο κτύπος του τυμπά-

νου και άλλοτε αποκοιμιστικός όπως το «ατέλειωτο νανάρισμα» και η

κίνηση της κούνιας (δεξιά-αριστερά ή μπρος-πίσω). Η Κατσιγιάννη γράφει

O ΑΝΑΡΧΟΣ ΡΥΘΜΟΣ. Η ΣΤΙΧΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥ ΠΡΟΛΟΓΟΥ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΟΥ ΣΙΚΕΛΙΑΝΟΥ 97

13. Η έκδοση του Σαββίδη προσθέτει το άρθρο της («το χέρι της μάνας»), χαλώνταςμε αυτόν τον τρόπο τον δυαδικό ρυθμό. Το λάθος σημειώνεται από τον Σαββίδη (Λυρικόςβίος, τ. Στ΄, Αθήνα, Ίκαρος, ²1978, σ. 142, τώρα και Σημειώσεις, σ. 99).

14. Η Βογιατζόγλου (ό.π., σ. 144), η οποία αναλύει αυτούς τους στίχους, εξηγεί σωστάότι το «σίδερο» εδώ είναι η άγκυρα. Για άλλο παράδειγμα στιχουργικής αυτοαναφορικό-τητας βλ. και: και μες στις φλέβες απολυέται ακράτος ο Ρυθμός, / σαν καλπασμός Κενταύ-ρων / σαν τεράστιο κύμα φουσκοθαλασσιάς / που ακόμα τρέχει θολωτό, ολοφούσκωτο («Ησυνείδηση της γυναίκας», ΙΙ 126-129).

ότι «τα μέτρα που εναλλάσσονται [στον Πρόλογο στη ζωή] είναι κυρίως ίαμ-

βοι και τροχαίοι· έχουμε δηλαδή μιαν εναλλαγή βραδύτερων και γοργότε-

ρων μετρικών βηματισμών».15 Πρόκειται όμως για ρυθμό και όχι για μέτρα,

τα οποία θα καθιστούσαν σιδερένιο (δηλαδή άκαμπτο) τον στίχο.

Η συνίζηση είναι συχνότατη στις «Συνειδήσεις», όπου γίνεται κανονικά και

εκεί που τα δύο σχετικά φωνήεντα χωρίζονται από σημείο στίξης (εκτός

από τελεία και θαυμαστικό). Γίνεται προαιρετικά (αλλά στις περισσότερες

περιπτώσεις) και ανάμεσα στο τέλος ενός στίχου (ή και μιας στροφής) και

στην αρχή του αμέσως επόμενου στίχου (ή της αμέσως επόμενης στρο-

φής). Στα ιταλικά το φαινόμενο αυτό λέγεται episinalefe (επισυναλοιφή),

σε αντίθεση με τη sinalefe που γίνεται στο εσωτερικό του στίχου. Το φαι-

νόμενο της episinalefe εμφανίζεται ιδίως στην ποίηση του Giovanni Pascoli

(1855-1912). Ο Ευριπίδης Γαραντούδης έχει παρατηρήσει ότι ο Σικελιανός

είχε ήδη χρησιμοποιήσει την τεχνική αυτή στον Αλαφροΐσκιωτο – ακόμη

και σε συνδυασμό με σημείο στίξης.16

Παραδείγματα της συνίζησης στο τέλος της στροφής είναι (μεταξύ

πολλών άλλων) τα εξής: προς τη δίψα του, // εσταμάτησα σε κάθε σπιθαμή

σου («Η συνείδηση της γης μου», ΙΙ 66-67), όπου η παρουσία της αύξησης

στην αρχή της στροφής, χωρίς τη συνίζηση, θα επέφερε διαταραχή του

δυαδικού ρυθμού, και: σειώντας τον αέρα απ’ τον τρεμάμενο καπνό σα

λεύκα θεόρατη, // ανεβαίνεις σιωπηλός (στο ίδιο, V 107-108), όπου πάλι η

συνίζηση διατηρεί τον δυαδικό ρυθμό.

Πολλές φορές η συνίζηση είναι κάπως βίαιη ή τουλάχιστον αδέξια.

Μόνο σε ελάχιστες περιπτώσεις χρησιμοποιείται σε περιγραφή βίαιης

πράξης, όπως εκεί όπου ο ποιητής απευθύνει τον λόγο στον Ιππόλυτο: κι

όλα μαζί / άρμα κι άνθρωπο / σε σύραν στο γκρεμό! Εδώ η σύγκρουση

ανάμεσα στο «μαζί» και το «άρμα» μιμείται τη βιαιότητα του δυστυχήμα-

τος («Η συνείδηση της γης μου», VΙ 37-39).

Στις τέσσερις πρώτες «Συνειδήσεις» αφθονούν οι παρομοιώσεις με

«οχήματα» (vehicles) που περιέχουν παραστατικές εικόνες από τη φύση

98 PETER MACKRIDGE

15. Κατσιγιάννη, ό.π., σ. 449.16. Ευριπίδης Γαραντούδης, «Η μετρική του Αλαφροΐσκιωτου: Από τη ρυθμική επί-

δραση του Laus vitae του D’Annunzio στον “ελευθερωμένο δεκαπεντασύλλαβο”», στο Ει-σαγωγή στην ποίηση του Σικελιανού, ό.π., σ. 395-415: 407-410. Στον Αλαφροΐσκιωτο οΓαραντούδης επισημαίνει επίσης την ύπαρξη «ευφωνικού ν» στο τέλος ορισμένων στίχωνόταν ο επόμενος στίχος αρχίζει από φωνήεν – πράγμα που αποδεικνύει ότι ο Σικελιανόςήθελε στις περιπτώσεις αυτές να αποφύγει τη χασμωδία ανάμεσα σε δυο στίχους.

και από την αγροτική και τη ναυτική ζωή. Αντιθέτως, η πέμπτη και τελευ-

ταία «Συνείδηση», «Η συνείδηση της προσωπικής δημιουργίας», που έχει

και τη μικρότερη έκταση, είναι ένα μυστικιστικό παραλήρημα χωρίς έρει-

σμα στον κόσμο της ύλης. Παρά τις διαφορές στο περιεχόμενο όμως και

παρά το πέρασμα των χρόνων,17 ο Σικελιανός διατηρεί το ίδιο στιχουργικό

σύστημα και στην πέμπτη «Συνείδηση»: δυαδικό ρυθμό, βίαιη συνίζηση

και επισυναλοιφή.

Προκειμένου να διατηρηθεί ο δυαδικός ρυθμός, ο Σικελιανός εκμεταλλεύ-

εται όσες πολυτυπίες προσφέρει η δημοτική γλώσσα, μαζί με άφθονα

επτανησιακά ιδιωματικά στοιχεία. Παραθέτω δείγματα τέτοιων φαινομέ-

νων, από τα εκατοντάδες παραδείγματα που έχω συγκεντρώσει:

• ανάπνοια («Η συνείδηση της φυλής μου», ΙΙ 158) αλλά και αναπνοιά («Η

συνείδηση της γυναίκας», V 121)

• ακλουθάς («Η συνείδηση της γυναίκας», ΙΙΙ 221) αλλά και ακολουθάει

(στο ίδιο, ΙΙΙ 223)

• σκώνοντας («Η συνείδηση της πίστης», ΙΙΙ 69) αλλά και σηκώνοντας (στο

ίδιο, ΙΙΙ 72)

• ούρμασα (στο ίδιο, VΙ 3 και 252) αλλά και ωρίμασα (στο ίδιο, VΙ 25)

• σύντροφοι («Η συνείδηση της γης μου», Ι 152) αλλά και συντρόφοι (στο

ίδιο, Ι 108)

• του πέλαου («Η συνείδηση της γυναίκας», Ι 44, V 118), του πέλαγου (στο

ίδιο, ΙV 12), αλλά και του πελάου («Η συνείδηση της φυλής μου», Ι 69)

• στης νύχτας («Η συνείδηση της γυναίκας», ΙΙ 72) αλλά και της νυχτός

(στο ίδιο, ΙΙ 15)

• μια εικόνα («Η συνείδηση της πίστης», VΙΙ 18), αλλά και μιαν ώρα (στο

ίδιο, VΙΙ 22)

• το βαρβάτον άτι (με τελικό -ν, «Η συνείδηση της γης μου» VΙ 30) αλλά

και το αδάμαστο άτι (χωρίς -ν και με συνίζηση, στο ίδιο, VΙ 20)

• βοσκάει («Η συνείδηση της φυλής μου», ΙΙΙ 113) αλλά και βόσκουν (στο

ίδιο, ΙΙΙ 121)

• βογκάει (στο ίδιο, ΙΙ 210) αλλά και βόγκοντας («Η συνείδηση της γυναί-

κας», Ι 35)

O ΑΝΑΡΧΟΣ ΡΥΘΜΟΣ. Η ΣΤΙΧΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥ ΠΡΟΛΟΓΟΥ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΟΥ ΣΙΚΕΛΙΑΝΟΥ 99

17 Βλ. αχ, δεν είναι πια ο καιρός / που πρωτανάβρυσεν η νιότη μου βαθιά μου / […] /το πιο γλυκό τραγούδι από τα βάθη της αθάνατης εφηβικής ψυχής! («Η συνείδηση τηςπροσωπικής δημιουργίας», ΙΙ 25-28), όπου αναφέρεται στην εποχή που έγραφε τον Αλα-φροΐσκιωτο. Είναι επίσης ενδεικτικό ότι το 1928 «Η συνείδηση της προσωπικής δημιουρ-γίας» αναγγέλθηκε ως «ημιτελής» (Βογιατζόγλου, ό.π., σ. 53).

• ανοίγουν («Η συνείδηση της γης μου», Ι 107) αλλά και ανοίγουνε (στο

ίδιο, V 322)

• εφεύγαν (στο ίδιο, Ι 117) αλλά και έφευγαν (στο ίδιο, Ι 123)

• ως διαβαίναμε (στο ίδιο, Ι 145) αλλά και ως εδιαβαίναμε (στο ίδιο, Ι 140)

• εφιλούσε (στο ίδιο, Ι 124) και γλιστρούσανε (στο ίδιο, Ι 143) αλλά και

εσπαρτάρει («Η συνείδηση της πίστης», ΙV 291, όπου ομοιοκαταληκτεί

με το μαργαριτάρι)

• απολησμόναγε (στο ίδιο, ΙΙΙ 57), αλλά και κορφολόγαες (στο ίδιο, ΙΙ 78)

και ανασκίρτα (στο ίδιο, Ι 68)

• ερημωνόντανε («Η συνείδηση της γης μου», Ι 125), ονειρευόνταν (στο

ίδιο, Ι 189) αλλά και εύχονταν (στο ίδιο, Ι 175)

• απιθώθηκε («Η συνείδηση της φυλής μου», ΙΙ 40) αλλά και εμιμήθη (στο

ίδιο, ΙV 27)

Εκτός από τέτοια φαινόμενα, ο Σικελιανός εκμεταλλεύεται και την εναλ-

λαγή ανάμεσα στο από και το απ’.

Σε ορισμένες περιπτώσεις ο Σικελιανός έχει επιφέρει τροποποιήσεις

στο κείμενο της δεύτερης έκδοσης προκειμένου να αποκατασταθεί ο δυα-

δικός ρυθμός, π.χ. στους στίχους ΙV 52-55 της «Συνείδησης της γης μου»,

όπου το κείμενο της έκδοσης του 1915:

ό,τι η νύχτα είχε καλλίτερο και

η σιωπή,

μου απομένει μια για πάντα,

απαραβίαστο, στην ψυχή!

έγινε το 1946:

ό,τι καλύτερο έχει μέσα της

η νύχτα κ’ η σιωπή

μου παραμένει μια για πάντα

απαραβίαστο στην ψυχή!

Εκτός από τις λεκτικές αλλαγές, μπορούμε να παρατηρήσουμε εδώ ότι η

νέα διάταξη των στίχων καθιστά περιττό το κόμμα στο τέλος του δεύτε-

ρου στίχου.

Υπάρχουν και μικρότερες αλλαγές προς αποκατάσταση του ρυθμού,

όπως στον στίχο: μ’ όλο το πλούσιο, σφιχτό κύμα («Η συνείδηση της γης

μου», ΙV 230, 1915), ο οποίος γίνεται: μ’ όλο το σφιχτό, το πλούσιο κύμα

στην έκδοση του 1946, και στον στίχο: βρίσκει άξαφνα τη λύτρωση (στο

ίδιο, ΙV 244, 1915), ο οποίος θα έπρεπε κανονικά να είναι τροχαϊκός –διότι

100 PETER MACKRIDGE

ο προηγούμενος στίχος είναι παροξύτονος– και γίνεται: βρίσκει ξαφνικά

τη λύτρωση το 1946. Με παρόμοιο τρόπο το: σβει αφράτος μπρος στα

χείλη (στο ίδιο, V 72, 1915) αντικαταστάθηκε με το: σβήνει αφράτος

μπρος στα χείλη, ενώ στο: μια στιγμή ο κάματος τού / χαμηλώνει προς τη

γη τα βλέφαρα (στο ίδιο, V 85, 1915) το στιγμή αντικαταστάθηκε με τοστιγμήν προκειμένου να αποφευχθεί η χασμωδία (επίσης οι δύο στίχοιενώνονται σε έναν). Τέτοιες περιπτώσεις «άρρυθμων» (ή τουλάχιστον μηκανονικών) στίχων στην πρώτη έκδοση είναι ίσως ενδεικτικές της βιασύνηςμε την οποία τυπώθηκε η έκδοση αυτή. Τέλος, υπάρχει μια περίπτωσηόπου στην έκδοση του 1946 ο Σικελιανός έχει κάνει μια μικρή τροποποίη -ση προκειμένου να αποφευχθεί η χασμωδία στο τέλος μιας στροφής: στονστίχο ΙV 13 της «Συνείδησης της γης μου» η λέξη πέλαγο τροποποιή θηκεσε πέλαγος, διότι η συντακτική πρόταση (περίοδος) συνεχίζεται στην επό-μενη στροφή, η οποία αρχίζει από φωνήεν.

Ένα τυπογραφικό λάθος στην έκδοση του 1915 ενισχύει την υποψίαότι η εκτύπωση έγινε βιαστικά. Ο στίχος ΙΙ 174 της «Συνείδησης της φυλήςμου» έχει ως εξής: το σκληρότερο δαμάλι να βατέψει τη φοράδα, ενώ στηνέκδοση του 1946 το δαμάλι αντικαθίσταται ορθώς με το πουλάρι. Είναιφανερό ότι ο στοιχειοθέτης της έκδοσης του 1915 παρασύρθηκε από τοδαμάλι που βατεύει τη γελάδα στον επόμενο στίχο!

Αντιθέτως, υπάρχουν ελάχιστες περιπτώσεις όπου αλλαγές στη δεύ-τερη έκδοση διαταράσσουν τη ρυθμική δομή. Για παράδειγμα, η έκδοσητου 1915 γράφει:

όπως το ξέρουν οι βοσκοί

που συναλλάζουνε τον ίσκιο

ακολουθώντας το κοπάδι εδώ κ’ εκεί

(«Η συνείδηση της γης μου», ΙV 85-87)

Στην έκδοση του 1946 (και στην έκδοση Σαββίδη) το ακολουθώντας έγινεακλουθώντας, πράγμα που καταργεί τη συνίζηση ανάμεσα στους στίχους86 και 87.18 Επίσης στον στίχο Ι 45-47 της «Συνείδησης της γυναίκας» η πα-ρεμβολή της φράσης όμοια κ’ εσύ στην έκδοση του 1946 –φράσης η οποίαδεν υπάρχει στο σημείο αυτό της πρώτης έκδοσης– χαλάει τον ρυθμό:

ω Ύμνε μου,

όμοια κ’ εσύ

όξω από τον κάβο

O ΑΝΑΡΧΟΣ ΡΥΘΜΟΣ. Η ΣΤΙΧΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥ ΠΡΟΛΟΓΟΥ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΟΥ ΣΙΚΕΛΙΑΝΟΥ 101

18. Η αλλαγή αυτή δεν σημειώνεται από τον Σαββίδη, ό.π.

Πρέπει μάλλον να ερμηνεύσουμε τέτοιες περιπτώσεις ως απροσεξίες εκ

μέρους του ποιητή – ή του Σκαζίκη.

Το στιχουργικό σύστημα που υιοθέτησε ο Σικελιανός μάς διευκολύνει

ενίοτε, κατά την αντιπαραβολή των εκδόσεων, να εντοπίσουμε τυπογρα-

φικά λάθη που διαταράσσουν τον ρυθμό. Για τη στροφή που παρέθεσα στην

αρχή του άρθρου μου, η έκδοση του 1946, όπως και η έκδοση Σαββίδη,

έχουν τη γραφή: το αιώνιό μου ταξίδι με δεύτερο τόνο στο αιώνιο. Ο δεύτε-

ρος τόνος –ο οποίος διαταράσσει τον δυαδικό ρυθμό– δεν υπάρχει στην έκ-

δοση του 1915. Πιστεύω ότι ο τόνος αποτελεί τυπογραφικό λάθος. Άλλα

παραδείγματα είναι τα εξής: ο στίχος Ι 196 της «Συνείδησης της γης μου»,

δίχως ν’ αφρίζει η πρύμνα (1915 και 1946), έγινε ν’ αφρίζει δίχως η πρύμνα

στην έκδοση Σαββίδη. Στην ίδια έκδοση ο στίχος ΙΙΙ 103 της «Συνείδησης

της γυναίκας» έχει ως εξής: το ρύζι κάτασπρο ας τιναχτεί!, με παράβαση

των ρυθμικών συμβάσεων του έργου, ενώ στις δύο πρώτες εκδόσεις διαβά-

ζουμε: το ρύζι το κατάσπρο ας τιναχτεί! Στην έκδοση Σαββίδη ο στίχος Ι

78 της «Συνείδησης της προσωπικής δημιουργίας» τυπώνεται ως εξής: να

’ναι κάτασπρα μπροστά στο μεγάλο Πνέμα, ενώ στην έκδοση του 1946 τυ-

πώνεται σωστά ως εξής: να ’ναι κάτασπρα μπρος στο μεγάλο Πνέμα.19

Όπως είδαμε, μέσα στα όρια της πρότασης (περιόδου) λειτουργούν συνή-

θως ο συνεχής δυαδικός ρυθμός και η συνίζηση. Υπάρχουν όμως εξαιρέσεις

στις στιχουργικές αυτές συμβάσεις: περιπτώσεις διαταραχής του κανονικού

δυαδικού ρυθμού, καθώς και περιπτώσεις χασμωδίας αντί συνίζησης. Τέ-

τοιες εξαιρέσεις εμφανίζονται συνήθως σε στιγμές εξαιρετικής έντασης ή

σε σημεία όπου ο ποιητής θέλει να αιφνιδιάσει τον αναγνώστη, να ελκύσει

δηλαδή την προσοχή του σε κάποια εξαιρετικά σημαντική φράση.

Θα δούμε πρώτα περιπτώσεις όπου διαταράσσεται ο δυαδικός ρυθ-

μός. Όπως γίνεται στη νεοελληνική ποίηση γενικά, επιτρέπεται ο τονισμός

της πρώτης συλλαβής του στίχου, π.χ. άνοιγε μες στα στήθη μας το αμύ-

ριστο άνθος της αβύσσου («Η συνείδηση της γης μου», I 127)· τέτοιοι πα-

ρατονισμοί δεν δημιουργούν διαταραχή του ρυθμικού συστήματος.

Σε ορισμένες περιπτώσεις ο ρυθμός ενός στίχου δεν είναι δυαδικός,

όπως στο εξής παράδειγμα από τη «Συνείδηση της γης μου» (Ι 158):

102 PETER MACKRIDGE

19. Πιθανόν ο επιμελητής της έκδοσης να παρασύρθηκε από τον αμέσως προηγού-μενο στίχο (να ’ναι κάτασπρα μπροστά στο φως της πιο μεγάλης Κρίσης). Για τις τρεις τε-λευταίες αβλεψίες βλ. και Σαββίδης, Σημειώσεις, σ. 95, 99, 102.

η ψυχή μας ασάλευτη αντιφέγγει τα πάντα

– – –́ – – –́ – – – –́ – – –́ –

Τέτοιες περιπτώσεις είναι δυσερμήνευτες· οι διαταραχές του στιχουργικούσυστήματος δεν φαίνονται πάντα να έχουν κάποια λειτουργική σχέση μετα σημαινόμενα.

Άλλες εξαιρέσεις αποτελούν οι περιπτώσεις όπου ο δυαδικός ρυθμόςδεν συνεχίζεται απρόσκοπτα από τον ένα στίχο στον αμέσως επόμενομέσα στην ίδια πρόταση (περίοδο). Τέτοιες περιπτώσεις εμφανίζονται σεστιγμές όπου το συναίσθημα ή και η σκέψη κορυφώνεται, όπως στους στί-χους V 179-182 της «Συνείδησης της γης μου»:

ήρθ’ ο καιρός

τις ψεύτικες του ξένου προσωπίδες

να τις συντρίψω εδώ, μπροστά στα πόδια σου,

γυμνέ Ηρακλή!

Εδώ γίνεται μια μικρή παύση ανάμεσα στον δεύτερο στίχο (ο οποίος τε-λειώνει με άτονη συλλαβή) και στον τρίτο (ο οποίος αρχίζει πάλι με άτονησυλλαβή). Η παύση, η οποία σημειώνεται από την απουσία τονισμένηςσυλλαβής ανάμεσα στις δυο άτονες, προαναγγέλλει το αποκορύφωμα τηςσκέψης, το οποίο διατυπώνεται στους δυο τελευταίους στίχους. Άλλο πα-ράδειγμα:

στην άλλη άκρη,

Τέρας ως η πανσέληνο ανατέλλοντας

– –́ –́ – [;]–́ – – – – –́ – – – –́ – –

(«Η συνείδησης της γης μου», ΙΙΙ 188-189)

Εδώ ο λόγος είναι για «Τέρας», δηλαδή για κάποιο έκτακτο φαινόμενο.Υπάρχει και το αντίστροφο φαινόμενο, κατά το οποίο ο δυαδικός ρυθ-

μός διατηρείται διά μέσου της χασμωδίας μέσα στον στίχο. Και το φαινό-μενο αυτό παρατηρείται εκεί που κορυφώνεται το συναίσθημα ή και ησκέψη, όπως στον προτελευταίο στίχο της ενότητας VΙ της «Συνείδησηςτης γης μου» (VI 86∙ το x δείχνει τη χασμωδία):

η άγγιχτη x οπώρα της ψυχής μου

και στον προτελευταίο στίχο της ίδιας «Συνείδησης» (VIΙ 98):

[όσο εγώ για Τούτο]που, x ωσά δροσοκομμένος βόστρυχός Σου

O ΑΝΑΡΧΟΣ ΡΥΘΜΟΣ. Η ΣΤΙΧΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥ ΠΡΟΛΟΓΟΥ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΟΥ ΣΙΚΕΛΙΑΝΟΥ 103

Παραστατικό παράδειγμα εναλλαγής της επισυναλοιφής με τη χα-

σμωδία στο τέλος των στίχων είναι η εξής στροφή:

κι όπως του πέλαγου του απόβροχου η φωνή

ολοένα μαλακότερα σερνάμενη

όλη τέλος σαν καθρέφτης σταματά,

έτσι και στο αίμα, μέσα μου,

η πλατιά των Ύμνων βοή!

(«Η συνείδηση της γυναίκας», ΙV 12-16)

Εδώ η συνίζηση ισχύει σε κάθε δυνατή περίπτωση (και στο τέλος του στί-

χου), με δύο μόνο εξαιρέσεις, δηλαδή μετά το φωνή και μετά το σταματά.

Στη δεύτερη περίπτωση το τελικό -ά και το αρχικό έ- του επόμενου στίχου

δεν συνιζάνονται. Αν και ο δυαδικός ρυθμός φαίνεται ότι συνεχίζεται απρό-

σκοπτα από το σημείο αυτό και μετά, η χασμωδία μπορεί να θεωρηθεί ως

ένδειξη τομής, τουλάχιστον στο σημασιολογικό επίπεδο.

Πού πρέπει να αναζητηθούν οι καταβολές του στιχουργικού συστήματος

των «Συνειδήσεων»; Διάφοροι μελετητές έχουν εντοπίσει στον Πρόλογο

στη ζωή την επίδραση του Γουίτμαν, του Ντ’Αννούντσιο και του Κλωντέλ.

Πιστεύω ότι η Βογιατζόγλου έχει δίκιο υποστηρίζοντας ότι το ρυθμικό

σύστημα που διέπει τις «Συνειδήσεις» δεν βασίζεται σε πρότυπο, ούτε

στην ελληνική ούτε στην ευρωπαϊκή ποιητική παράδοση.20 Βέβαια, η κάθε

«Συνείδηση» αποτελεί «τραγούδι του εαυτού μου»,21 και το «Song of my-

self» του Αμερικανού ποιητή πιθανόν να ήταν από τις πηγές της έμπνευσης

του Σικελιανού.22 Και όμως, όπως γράφει η Βογιατζόγλου, οι ομοιότητες

ανάμεσα στα ρυθμικά συστήματα των «Συνειδήσεων» και των ποιημάτων

της συλλογής Leaves of Grass (1855) του Γουίτμαν είναι επιφανειακές, «κι

αυτό γιατί ο Γουίτμαν χρησιμοποιεί κατά βάση τον βιβλικό στίχο verset»,23

συμπεριλαμβανομένων των μορφοσυντακτικών παραλληλισμών ανάμεσα

104 PETER MACKRIDGE

20. Βογιατζόγλου, ό.π., σ. 34.21. Sarah Ekdawi, «The matter of metre: form meets content in the poetry of Sikelianos»,

περ. Μολυβδοκονδυλοπελεκητής, τ. 2 (1990) 203-212: 206.22. Η αδελφή του ποιητή είχε δημοσιεύσει ελληνική μετάφραση αποσπασμάτων από

την ποίηση του Αμερικανού ποιητή: Χουίτμαν, «Τραγούδια», μετάφραση Πηνελόπη ΔόγκανΣικελιανού, περ. Ο Παν, Φεβρουάριος 1909. (Η μεταγραφή του ονόματος του Αμερικανούποιητή από τη Σικελιανού αντιστοιχεί στην αυθεντική προφορά του.) Την πληροφορία τηναντλώ από το Γ. Κ. Κατσίμπαλης, Βιβλιογραφία Α. Σικελιανού, Αθήνα, Ελληνική ΕκδοτικήΕταιρεία, 1946. Δεν κατόρθωσα να δω ο ίδιος τη μετάφραση.

23. Βογιατζόγλου, ό.π., σ. 34.

στα δυο «ημιστίχια». (Ο Γουίτμαν βέβαια άντλησε τη στιχουργική του

έμπνευση από τις καθιερωμένες αγγλικές μεταφράσεις των Ψαλμών και

όχι από το εβραϊκό πρωτότυπο.) Είναι επίσης πιθανόν ότι τα ρυθμικά σχή-

ματα που χρησιμοποίησε ο Γουίτμαν επηρεάστηκαν και από το ομηρικό

εξάμετρο, το οποίο ήξερε μάλλον από την απομίμησή του στο «επικό»

ποίη μα Evangeline (1847) του Longfellow. Ανάμεσα στις πολλές παραλλα-

γές του εξαμέτρου στο «Song of myself» είναι ο εξής στίχος:

We found our own O my soul, in the calm and cool of the daybreak.

–́ – – | –́ – – | –́ || – – | –́ –́ | –́ – – | –́ –

Σε κάθε περίπτωση (επίδραση από βιβλικό verset ή από ομηρικό εξάμετρο)

οι περισσότεροι στίχοι του Γουίτμαν αποτελούνται από μία ή περισσότερες

ανεξάρτητες προτάσεις, και οι συντακτικοί διασκελισμοί από τον ένα

στίχο στον άλλο είναι σπάνιοι. Έτσι το ρυθμικό σύστημα των «Συνειδή-

σεων» δεν μοιάζει καθόλου με τη στιχουργία του Γουίτμαν, όπως δεν μοιά -

ζει με τη στιχουργία του Ντ’Αννούντσιο και του Κλωντέλ.

Η δυσκολία της προφορικής ανάγνωσης των «Συνειδήσεων» είχε ήδη επι-

σημανθεί από τον Αντρέα Καραντώνη το 1952.24 Δεν φαίνεται να έχουμε

ηχογράφηση με τον Σικελιανό να διαβάζει αποσπάσματα από τις «Συνει-

δήσεις», γι’ αυτό και δεν ξέρουμε πώς ο ίδιος ο ποιητής θα απήγγελλε το

κείμενο. Πάντως ο Πρόλογος στη ζωή δομείται σε ρυθμό εσωτερικό, όχι

εξωτερικό, γι’ αυτό και ο ρυθμός δύσκολα θα γινόταν αισθητός στην απαγ-

γελία. Επίσης, λόγω των συνιζήσεων και της διαίρεσης σε στίχους, υπάρχει

ασυμφωνία ανάμεσα στη ρυθμική δομή και την οπτική εμφάνιση του κει-

μένου στο τυπωμένο χαρτί. Άλλωστε, όπως σημειώνει η Βογιατζόγλου, «ο

Σικελιανός ποτέ δεν θέλησε να αποκαλύψει τις μετρικές του επιδιώξεις»,25

γι’ αυτό μπορούμε να πούμε ότι ο ρυθμός των «Συνειδήσεων» δεν είναι

μόνο εσωτερικός αλλά και κρυφός.

Συμπερασματικά, θα έλεγα ότι η ρυθμική δομή των «Συνειδήσεων»

αποτελούσε τολμηρό πείραμα που τελικά απέτυχε – εξ ου και η αμηχανία

των κριτικών και των μελετητών.

O ΑΝΑΡΧΟΣ ΡΥΘΜΟΣ. Η ΣΤΙΧΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥ ΠΡΟΛΟΓΟΥ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΟΥ ΣΙΚΕΛΙΑΝΟΥ 105

24. Ό.π., σ. 24 και 114.25. Ό.π., σ. 39. Στον «Πρόλογο» που έγραψε ο Σικελιανός το 1938 και σχεδίασε να

τον προτάξει στην έκδοση του Λυρικού βίου, έγραψε ότι οι «Συνειδήσεις» διέπονται από«εσωτερικό εξελικτικό Ρυθμό»: Άγγελος Σικελιανός, Λυρικός βίος, Α΄: Πρόλογος, Αλα-φροΐσκιωτος, Ραψωδίες του Ιονίου, φιλολογική επιμέλεια Γ.Π. Σαββίδης, Αθήνα, Ίκαρος,1965 (και ανατυπώσεις), σ. 30.

Αν υπήρχε ηλεκτρονική έκδοση του κειμένου των «Συνειδήσεων», θα

μπορούσαμε πολύ εύκολα να αναζητήσουμε τις περιπτώσεις όπου ο Σικε-

λιανός εκμεταλλεύεται τις διτυπίες όπως ακολουθώ /ακλουθώ προκειμένου

να διατηρηθεί ο δυαδικός ρυθμός. Η ηλεκτρονική έκδοση θα διευκόλυνε

τη στατιστική ανάλυση του κειμένου, γι’ αυτό και αποτελεί ζητούμενο της

σικελιανικής έρευνας.

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΟξΦΟΡΔΗΣ

106 PETER MACKRIDGE