Η έπαυλη του Μάνιου Αντωνίνουστη Νικόπολη

Οελληνικός χαρακτήρας της πόλης, τον οποίο συνει-δητά επέλεξε ο Αύγουστος, σε συνδυασμό με πολι-τικά προνόμια που της παραχώρησε, συνέβαλαν στην

άνθησή της και στη διαμόρφωση του κοσμοπολίτικου χαρα-κτήρα της. Η πόλη ανακηρύχθηκε «ελεύθερη πόλη» (civitaslibera) και με ιδιαίτερη συνθήκη (foedus) οι κάτοικοί της θε-ωρήθηκαν συγγενείς των Ρωμαίων.

Αν και «καθυποταγμένο» απότο ελληνικό πνεύμα, το Λάτιο κα-τόρθωσε, ως γνωστόν, να αφο-μοι ώσει δημιουργικά όλες τις επι-δρά σεις που δέχθηκε, προχωρώ-ντας σε ουσιαστικές καινοτομίεςκαι πρακτικές λύσεις. Η Νικόπο -λη σχεδιάστηκε στη Ρώμη, σύμ-φω να με τα ρωμα κά πρότυπα καικα τασκευάστηκε εκ του μηδενόςσε μία τεράστια πεδινή έκταση πε- ρίπου 13.000 στρεμμάτων με γνώ- μο να βασικές αρχές της ρωμα -κής πολεοδομίας. Το ομαλό έδα- φος στην ευρύτερη περιοχή τηςδιευκόλυνε τους πολεοδόμουςκαι τους τοπογράφους στο σχε-διασμό της, για τον οποίο εφαρ-μόστηκε το αστικό ορθογώνιο ρω- μα κό σύστημα.

Καταρχάς έγινε διανομή τηςγης στους στρατιώτες που πή -

ραν μέρος στη νικηφόρα ναυμαχία και δημιουργήθηκε έναοργανωμένο σύστημα αγροτεμαχίων, το λεγόμενο centuriae.2

Το ίδιο σύστημα χρησιμοποιήθηκε και στο σχεδιασμό τουιστού της πόλης με κύρια χαρακτηριστικά τους δύο κάθετουςάξονες της ρωμα κής πολεοδομίας (cardo και decumanusmaximus), οι οποίοι στην πορεία τους διασταυρώνονταν με

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ & ΤΕΧΝΕΣ τχ. 114 67

Η έπαυλη του Μάνιου Αντωνίνουστη ΝικόποληΘάλεια ΚύρκουΑρχαιολόγοςΕπιτροπή Νικόπολης

1. Γενική άποψη του αρχαιολογικού χώρου της Νικόπολης.

Στη χερσόνησο της Πρέβεζας, 6 χλμ. από την ομώνυμη πόλη, σε μια γραφική πεδινή τοποθεσία, ανάμεσα στις ακτέςτου Ιονίου, ανοιχτής οδού προς τη Δύση, και του Αμβρακικού κόλπου, περάσματος προς την ενδοχώρα της Ηπείρου,απλώνεται ο εκτεταμένος ερειπιώνας της αρχαίας Νικόπολης (εικ.1). Αυτή την εύφορη αλλά και προνομιούχο για τοεμπόριο και την επικοινωνία περιοχή επέλεξε ο Οκταβιανός Αύγουστος για την ίδρυση της Νικόπολης, μετά τη νίκητου στο Άκτιο επί του Αντωνίου και της Κλεοπάτρας (31 π.Χ.). Πρόκειται για πόλη-μνημείο της ναυμαχίας, σύμβολοκαι στήριγμα της νέας τάξης πραγμάτων στην Ανατολική Μεσόγειο.

Η πόλη συνοικίστηκε από τους κατοίκους γειτονικών πόλεων της Ηπείρου, της Ακαρνανίας και της Λευκάδας, οιοποίοι υποχρεώθηκαν να εγκαταλείψουν τις πατρογονικές τους εστίες.1 Οι πληθυσμοί αυτοί αποτέλεσαν τους φορείςτου ελληνικού πολιτισμού, σε μία πόλη που ιδρύθηκε από τους ρωμαίους κατακτητές και είχε έντονα τα χαρακτηρι-στικά της ρωμα κής αρχιτεκτονικής και πολεοδομίας.

114_Kirkou_114 05/03/2010 12:36 ΜΜ Page 67

άλλους κάθετους ως προς αυτούς, μικρότερους δρόμους καιδημιουργούσαν οικοδομι κά τετράγωνα. Κατόπιν ορίστηκανοι χώροι για τις διοικητικές, κοινωνικές και θρησκευτικές λει-τουργίες (βουλευτήριο, αγορά, γυμνάσιο, θέατρο, ιερά κ.λπ.)και άρχισαν τα μεγάλα έργα υποδομής, όπως η ύδρευση τηςπόλης, η αποχέτευση, ακόμη και η οχύρωση, παρόλο που ηομπρέλα της Pax Romana δεν την καθιστούσε πλέον απα-ραίτητη. Ταυτόχρονα άρχισαν να χτίζονται και τα πρώτα σπί-τια στον ιδιωτικό χώρο του άστεως που έμενε ελεύθερος γιακατοίκηση.

Ρωμα κή οικιστική αρχιτεκτονική και ρωμα κές κατοικίεςΟι ρωμα κές κατοικίες ακολούθησαν μία εξελικτική πορεία,η οποία οδήγησε από τις προ στορικές αχυρένιες καλύβεςτου Λατίου και τον πρωτόγονο σχεδιασμό στα περίπλοκα, κα-λοσχεδιασμένα σπίτια της ύστερης δημοκρατίας και των αυ-τοκρατορικών χρόνων (εικ. 2). Τα είδη των κατοικιών διαφο-ροποιούνται κάθε φορά με βάση την κοινωνική θέση των ενοί-

κων τους.Η ανώτερη

τά ξη και οι εύπο-ροι ρω μαίοι πολίτες του

άστεως κατοικούσαν σε μίαοικία (domus), ενώ οι φτωχοί σε

διαμερίσματα πολυκατοικιών (insulae).Οι πολυκατοικίες, γνωστές στη Ρώμη ήδη

από τον 3ο αι. π.Χ., ήταν πολυώροφες οικίες ει-δικά κατασκευασμένες για ενοικίαση, όπου διέμενε η

τάξη των πληβείων (plebs urbana). Είχαν τρεις ή περισ-σότερους ορόφους (έφταναν τους επτά), με ύψος 18-21 μ. Οτρόπος και τα ευτελή υλικά κατασκευής τους –οι τρεις πρώ-τοι όροφοι με πέτρα ενώ οι υπόλοιποι με ξύλο– τις έκανε ιδι-αίτερα ευάλωτες στις πυρκαγιές που συ χνά είχαν ως συνέ-πεια την ολοκληρωτική κατάρρευσή τους. Στο ισόγειο υπήρ-χαν μαγαζιά και στους ορόφους μικρά δωμάτια (cenacula),όπου διέμεναν ολόκληρες οικογένειες. Η μεγάλη στενότητατου χώρου δεν επέτρεπε την ολοήμερη διαμονή των ενοίκωνσε αυτά. Άλλωστε, από τον πρώτο όροφο και πάνω δενυπήρχε νερό, ούτε αποχωρητήρια. Έτσι τα μέ λη της οικογέ-νειας περιφέρονταν ουσιαστικά στους δρόμους της πόληςκαι συγκεντρώνονταν στο σπίτι μόνο την ώρα του δείπνου.Οι συνθήκες διαβίωσης στα διαμερίσματα ήταν άθλιες καιεπικίνδυνες.

Αντίθετα, οι τυπικές ρωμα κές οικίες (domus), οι αστικέςεπαύλεις (villae urbanae) και οι αγροικίες (villae rusticae), οιοποίες βρίσκονταν στα προάστια των πόλεων, είχαν μόνοισόγειο και λίγα δωμάτια στον όροφο. Τα κύρια χαρακτηρι-στικά τους ήταν η ισόγεια διάταξη, το κατά προσέγγιση συμ-

τχ. 114 ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ & ΤΕΧΝΕΣ68

3. Αναπαράσταση της έπαυλης του Μάνιου Αντωνίνου (σχέδιο: Χρ. Τσακούμης, αρχιτέκτονας).

2. Σχηματική προοπτική αναπαράσταση μιας τυπικής ρω-μα κής οικίας (σχέδιο: Χρ. Τσακούμης, αρχιτέκτονας).

114_Kirkou_114 10/03/2010 12:40 ΜΜ Page 68

μετρικό σε κάτοψη σχέδιο, η λιτήπρόσοψη κατά μήκος του δρό-μου καθώς και ο μεγάλος αριθ-μός των εσωτερικών χώ ρων, πουποικίλλουν ανάλογα με την ιδιά-ζουσα φιλοκαλία του ιδιοκτήτη. Ηελευθερία συνθέσεως στις κατοι-κίες αυτού του τύπου έγκειται κυ-ρίως στους δευτερεύοντες χώ-ρους και στους χώρους αναψυχής,ενώ η βασική διάρθρωση ακο- λουθούσε το πρότυπο της οικίαςτων ρωμα κών χρόνων.

Τις ορθές αναλογίες μιαςαστικής οικίας-πρότυπου της αρι- στοκρατικής τάξης αναφέρει ολατίνος αρχιτέκτονας Βιτρούβιοςστο έργο του Περί Αρχιτεκτονικής(27-23 π.Χ.), όπου αναγράφονταιοι βασικοί χώροι και η διάταξήτους.3 Η κάτοψη μιας τυπικήςαστικής οικίας χαρακτηρίζεται απότη συμμετρική διάταξη των χώ -ρων της. Διαμορφώνεται με τρό -πο ώστε μέσω μιας εντυπωσια-κής εισόδου, του προθύρου καιτου προθαλάμου (vesti bulum), να περνά κανείς σε ένα διά-δρομο (fauces). Στον άξο να του διαδρόμου αυτού διατάσσο -νται διαδοχικά το αίθριο (atrium), το δωμάτιο εργασίας(tablinum) και το περιστύλιο (peristylium). Το αίθριο ήταν ηκαρδιά του ρωμα κού σπιτιού.Πρό κειται για μία μεγάλη εσωτε-ρική αυλή στεγασμένη με τε-τράρριχτη στέγη και άνοιγμαστην οροφή, το «κατάκλυστρον»(compluvium). Κάτω από το κε-ντρικό άνοιγμα του αιθρίου (com-pluvium), που επέτρεπε να φαί-νεται ο ουρανός, σχηματίζεταιδεξαμενή (impluvium), όπου έπε-φταν τα νερά της βροχής και στησυνέχεια συγκεντρώνονταν σεένα πηγάδι στην επιμήκη πλευράτης αυλής. Η άντληση του νερούγινόταν μέ σω ενός προστομι-αίου. Το αίθριο πλαισιώνεται απόμικρά πλευρικά δωμάτια (alae) κα -θώς και από μεγαλύτερες αίθου-σες καθημερινής χρήσης και διη-μέρευσης της οικογένειας (cubi -cula, dormitoria, triclinia). Στο tabli -

num, κάποιου είδους ανοιχτός χώ ρος υποδοχής και γραφείοτου οικοδεσπό τη που ήταν τοποθετημένο στον κύριο άξονατης οικίας, φυλάσσονταν τα αρχεία και τα οικογενειακά κει-μήλια. Σε άμε ση επαφή με αυτό βρίσκονταν τα τρικλίνια, αί-

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ & ΤΕΧΝΕΣ τχ. 114 69

4. Κάτοψη της έπαυλης του Μάνιου Αντωνίνου.

5. Έπαυλη του Μάνιου Αντωνίνου, ψηφιδωτό δωματίου 4. Η κεντρική παράσταση απεικονίζει σκηνή από τηνπαιδική ηλικία του θεού Διόνυσου, η οποία πλαισιώνεται από τέσσερα χωριστά θέματα: παγώνι και φασιανός,αντωποί αλέκτορες, τρία πτηνά και ηθοποιοί.

114_Kirkou_114 05/03/2010 12:37 ΜΜ Page 69

θουσες δεξιώσεων και εστίασης, τα οποία διακρίνονταν σεθερινά και χειμερινά.

Η κουζίνα (culina) δεν βρισκό ταν απαραίτητα δίπλα στατρι κλίνια, καθώς για το σερβίρισμα του φαγητού χρησιμο-ποιούνταν, πέ ρα από τους δούλους, και κινητές εστίες.Κοντά στην κουζί να υπήρχε συνήθως και το αφοδευτήριο(latrina). Άλλο ένα βασικό στοιχείο της οικίας ήταν το περι-στύλιο, ένας από τους μεγαλύτερους χώρους του σπιτιού.Πρόκειται συνήθως για υπαίθριο χώρο με κήπο, σιντριβάνιακαι πέργκολες πλαισιωμένα από μία περιμετρική στοά. Στοχώρο αυτό, που αποτελούσε τον πυρήνα της κοινωνικήςζωής της οικογένειας, πραγματοποιούνταν και οι συναλλα-γές του οικοδεσπότη.

Σε κάθε σπίτι υπήρχε επίσης ένας ιερός χώρος (lararium),αφιερωμένος στη λατρεία των πατρώων θεών, προς τουςοποίους γινόταν κάθε πρωί προσφορά. Πρόκειται για τουςθεούς που προστάτευαν την οικογένεια (Lares και Penates,εφέστιοι και πατρώοι θεοί). Το lararium βρισκόταν συνήθωςστο αίθριο του σπιτιού, ενώ συχνά περιοριζόταν σε μία κόγχηστον τοίχο, όπου τοποθετούνταν μικρού μεγέθους αγάλματα.

Οι πολυτελέστερες οικίες διέθεταν περισσότερα περι-στύλια και τρικλίνια, βιβλιοθήκες, πινακοθήκες, εξέδρες, αν-θόκηπους και επιπλέον διακοσμητικούς κήπους. Ιδιαίτερη

ήταν επίσης η πτέρυγα των λουτρών (balneae). Ο περιορισμέ -νος αριθμός λουτρικών εγκαταστάσεων που αποκαλύφθηκανεκτιμάται ότι οφείλεται στο υψηλό κόστος κατασκευής καισυντήρησής τους. Φαίνεται, λοιπόν, ότι δεν συγκαταλέγονταναπαραίτητα στους κύριους χώρους των κατοικιών.

Στις προσόψεις των σπιτιών διαμορφώνονταν καταστή-ματα (tabernae), τη διαχείριση των οποίων αναλάμβανε συ -χνά ο ίδιος ο ιδιοκτήτης του σπιτιού, με τους δούλους του.Στα καταστήματα που εκμισθώνονταν, διέμεναν πιθανώς καιοι ενοικιαστές τους. Τέλος, εκτός από την κύρια είσοδο τουσπιτιού υπήρχε και μία δευτερεύουσα είσοδος για τους υπη-ρέτες (posticum), η οποία οδηγούσε σε κάποιο παράπλευροδρόμο και όχι στην κύρια οδό έξωθεν της οικίας.

Στη ρωμα κή οικιστική αρχιτεκτονική εξαίρεται ιδιαίτερατο εσωτερικό του σπιτιού, σε σχέση με την επιμέλεια τηςεξωτερικής όψεως. Η επίδειξη της οικιακής πολυτέλειας καιτου υψηλού βιοτικού επιπέδου είχε στόχο την κοινωνική προ-βολή των ιδιοκτητών των επαύλεων ως πατρώνων.4 Οι απε-λεύθεροι και οι δούλοι δεν είχαν, όπως είναι γνωστό, δικαί-ωμα δικαιοπραξιών και ήταν αναγκαίο ως εκ τούτου να έχουνέναν κηδεμόνα. Ένα πλήθος πελατών (clientes) συγκεντρω-νόταν τις πρωινές ώρες στα σπίτια των επιφανών πολιτών,προκειμένου να χαιρετήσουν τον προστάτη τους και να ζη-

τχ. 114 ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ & ΤΕΧΝΕΣ70

6. Το συγκρότημα των ιδιωτικών λουτρών της κατοικίας του Μάνιου Αντωνίνου.

114_Kirkou_114 08/03/2010 1:21 ΜΜ Page 70

τήσουν τη μεσολάβησή του για τη διευθέτηση των προσωπι-κών τους υποθέσεων. Επιπλέον, ο πάτρωνας τούς προσέφε -ρε συχνά φαγητό και στέγη.

Η πρακτική αυτή επέβαλε τη διάκριση των χώρων της οι-κίας των επιφανών ρωμαίων πολιτών σε αυστηρά ιδιωτικούςκαι σε δημόσιους. Στους αυστηρά ιδιωτικούς χώρους συγκα -ταλέγονται τα υπνοδωμάτια, τα λουτρά και τα τρικλίνια, ενώσε εκείνους με δημόσιο χαρακτήρα, τα μεγαλόπρεπα πρό-θυρα, τα αίθρια, τα περιστύλια και γενικότερα, οι αίθουσεςυποδοχής. Οι αίθουσες της ρωμα κής κατοικίας διαμορφώ-νονται με γνώμονα την κοινωνική τάξη και την επαγγελματικήιδιότητα του κατόχου της.

Ανάλογης σημασίας χώροι δεν ήταν απαραίτητοι στα σπί-τια των απλών ανθρώπων, των οποίων οι συνθήκες διαβίω-σης ήταν εντελώς διαφορετικές. Οι ιδιοκτήτες μικρών οικο-πέδων περιορίζονταν σε αντίστοιχης έκτασης οικοδόμησητου διαθέσιμου χώρου. Οι οικίες, δομημένες σε συστοιχίες,διέθεταν μικρούς καλλιεργούμενους κήπους στην πίσω πλευ -ρά (hortus), οι οποίοι εξασφάλιζαν τη βιωσιμότητα των φτω-χών ιδιοκτητών τους.

Η έπαυλη του Μάνιου ΑντωνίνουΗ έπαυλη του Μάνιου Αντωνίνου αποτελεί χαρακτηριστικόδείγμα αστικής οικιστικής αρχιτεκτονικής ρωμα κών χρόνωνκαι είναι το διεξοδικότερα ανασκαμμένο,5 συντηρημένο καιεπισκέψιμο σύνολο ιδιωτικής κατοικίας στη Νικόπολη (εικ. 3-4). Μαζί με το λεγόμενο «Επισκοπείο» ή «Βασιλόσπιτο»6 απο-τελούν ένα μικρό δείγμα του πλούτου και της ευημερίας πουδιέκρινε την πόλη κατά την πρώτη περίοδο της ακμής της.Μιας πόλης που υπήρξε για αρκετούς αιώνες πρωτεύουσαόλης της Ηπείρου και αριθμούσε πάνω από 120.000 κατοί-κους στο απόγειό της. Και τα δύο αυτά αστικά συγκροτήματααναπτύσσονται στην ευρύτερη περιοχή του κέντρου της πό -λης, κοντά στο forum και σε εδαφικές νησίδες ελεύθερες απόδόμηση κατά τους προηγούμενους αιώνες. Μία ακόμη κα-τοικία, η Έπαυλη στη Φτελιά,7 στην ευρύτερη περιοχή τηςΝικόπολης, συμπληρώνει τη μέχρι τώρα εικόνα για την ορ-γάνωση της ιδιωτικής ζωής στη ρωμα κή πόλη.

Η έπαυλη του Μάνιου Αντωνίνου βρίσκεται στη θέση «Κά-στρα» εντός της περιμέτρου των ρωμα κών τειχών, στο κέ-ντρο της αρχαίας πόλης. Μέχρι σήμερα έχει ανασκαφεί έκτα -ση περίπου 3.400 τ.μ. στην οποία εκτείνεται το κτιριακό συ-γκρότημα της έπαυλης (59x57,36 μ.), η οποία φαίνεται ότικάλυπτε ένα ολόκληρο οικοδομικό τετράγωνο από τον πολε-οδομικό ιστό της αρχαίας Νικόπολης (εικ. 4). Μία από τις κύ-ριες εισόδους του σπιτιού βρίσκεται στα ανατολικά.8 Εκείαποκαλύφθηκε μικρό πρόπυλο και ένα λίθινο ασβεστολιθικόκατώφλι «κατά χώραν». Το κατώφλι οδηγεί σ’ ένα περιστύλιο– μία περίστυλη αυλή με κήπο, η οποία περιβαλ λόταν στιςδύο τουλάχιστον πλευρές της από στεγασμένο διάδρομο στρω- μένο με ασβεστολιθικές πλάκες. Τέσσερα δωμάτια του σπι-

τιού έβλεπαν στο περιστύλιο, από τα οποία τα τρία σχετίζο-νται με τη διημέρευση της οικογένειας και του οικοδεσπότη(cubicula, dormitoria) ενώ το τέταρτο ήταν αίθουσα δεξιώ-σεων (triclinium). Τα δωμάτια 1-3 ήταν στρωμένα με ψηφιδω -τά δάπεδα, τα οποία έφεραν γεωμετρικά και φυτικά μοτίβαενώ στο δάπεδο του δωματίου 4 σώζεται περίτεχνο κεντρικόψηφοθέτημα (έμβλημα) με θέμα από τη ζωή του Διονύσου(εικ. 5).

Αριστερά του περιστυλίου υπάρχουν ελάχιστα οικοδομι -κά λείψανα, τα οποία έχουν υποστεί καθίζηση προφανώς λό -γω κάποιας σεισμικής δραστηριότητας στην περιοχή μέσαστον 3ο αι. μ.Χ. Ο χώρος αυτός πιθανότατα αποτελούσε τονκήπο της οικίας (viridarium) και ίσως τα λείψανα των τοίχωνπου τον περιβάλλουν να αποτελούν τα απομεινάρια ενός δεύ-τερου περιστυλίου. Η άποψη ότι πρόκειται για κήπο ενισχύε-ται από την έλλειψη κεραμικής στο χώρο και από το γεγονόςότι μικρός αγωγός, που φαίνεται να έχει την αφετηρία τουστο impluvium καταλήγει στο χώρο αυτό, πιθανώς με σκοπότο πότισμα και τη φροντίδα των φυτών.

Δεξιά των δύο περιστυλίων εκτείνεται μικρό συγκρότημαιδιωτικών λουτρών-βαλανείο, στο οποίο εισερχόταν κανείςείτε από το εσωτερικό της οικίας μέσω ενός προθαλάμουείτε από κάποια εξωτερική είσοδο στα βόρεια, η οποία δενέχει ακόμη εντοπιστεί. Οι εγκαταστάσεις των λουτρών ορ-γανώνονται γύρω από μία μεγάλη αίθουσα αναψυχής (χώρος5) που καταλαμβάνει περίπου το ήμισυ της έκτασής τους (εικ.6). Παράλληλα προς αυτή διατάσσονται μικρότεροι, θερμαι-νόμενοι ή μη χώροι και λουτήρες για ζεστά (caldarium),χλιαρά (tepidarium) και κρύα μπάνια (frigidarium) καθώς καιαποδυτήριο (apodyterium). Στο δυτικό και ανατολικό άκροτους υπάρχει θάλαμος καύσης (praefurnium) και χώρος λε-βητοστασίου αντίστοιχα. Και οι δύο χώροι βρίσκονται σε χα-

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ & ΤΕΧΝΕΣ τχ. 114 71

7. Μαρμάρινη πλάκα με ανάγλυφη παράσταση νεκρόδειπνου. Ανήκει στακειμήλια των προγόνων του ιδιοκτήτη της οικίας, καθώς η κατασκευή τηςχρονολογείται στην ελληνιστική εποχή.

114_Kirkou_114 08/03/2010 1:21 ΜΜ Page 71

μηλότερη στάθμη από τις υπόλοιπες αίθουσες των λουτρών.Το βαλανείο διέθετε επίσης υποδαπέδια και εντοίχια θέρμαν -ση, όπως φάνηκε από τα υπόκαυστα πάνω στα οποία στηρί-ζονταν το δάπεδο των χώρων που είχαν σχέση με τα θερμάκαι χλιαρά λουτρά, αλλά και από τους πήλινους αεραγωγούςσωλήνες και τις tegulae mammatae (πήλινες πλάκες με κω-νικές αποφύσεις), που βρέθηκαν κατά τις ανασκαφές εντοι-χισμένες μέσα στις τοιχοποιίες. Συνεπώς, το σύστημα θέρ-μανσης στα λουτρά της έπαυλης δεν διέφερε κατασκευα-στικά από εκείνο των μεγάλων δημόσιων λουτρών και θερ-μών, παρά μόνο ως προς το μέγεθος. Το βαλανείο δεν υπήρ -χε στον αρχικό σχεδιασμό της οικίας, αλλά κατασκευάστηκεσε κάποια από τις μεταγενέστερες φάσεις της, όπου έγινανσημαντικές προσθήκες και επεκτάσεις. Αυτό φαίνεται τόσοαπό τα κινητά ευρήματα, όσο και από τη διπλή τοιχοποιία στοΒΔ τμήμα της κατοικίας και τις διαφορετικές εισόδους (εσω-τερική και εξωτερική) στο χώρο των λουτρών. Τα λουτρά συ-νέχισαν να βρίσκονται σε χρήση ως τα τέλη του 5ου αι. μ.Χ., σύμ- φωνα με τη χρονολόγηση της κεραμικής που συλλέχθηκε.

Στο κύριο σώμα της οικίας εκτείνεται ένα τρίτο αίθριο μετετράγωνη δεξαμενή στο κέντρο του: το τετράστυλο αίθριοτων ρωμα κών επαύλεων (cavaedium tetrastylum). Στο ΒΔ καιΝΔ άκρο του σώζονται δύο από τις τέσσερις ασβεστολιθικέςβάσεις, πάνω στις οποίες εδράζονταν οι κίονες που υποβά-σταζαν τα δοκάρια της οροφής.

Περιμετρικά του τετράστυλου αιθρίου, που λειτουργούσεκαι ως φωταγωγός-αεραγωγός, εκτείνονται μερικά ακόμη δω- μάτια της οικογένειας, όπως υπνοδωμάτια, βοηθητικοί χώροι(υπόκαυστα, αποχωρητήρια, προθάλαμος λουτρών, μαγει-ρείο), δωμάτια του προσωπικού καθώς και μεγάλες αίθου-σες δεξιώσεων και τραπεζαρίες. Ανάμεσα σε αυτά ξεχωρίζειτο δωμάτιο 6 (triclinium) με περίτεχνο ψηφιδωτό δάπεδο καιέκκεντρα τοποθετημένο ψηφοθέτημα με σκηνή από τη ζωήτου θεού Διονύσου, κατεστραμμένη στο μεγαλύτερο μέροςτης. Η επιδαπέδια σύνθεση πλαισιώνεται από 11 ορθογώνιαπλαίσια με γεωμετρικά διακοσμητικά μοτίβα (ασπίδες, αντί-νωτες πέλτες, μαίανδροι, κ.ά.). Στο βόρειο και στο δυτικό τοί -χο του δωματίου σώζονται ίχνη τοιχογραφίας με ζωγραφι κόφυτικό διάκοσμο.

Πίσω από το χώρο 6 υπάρχει το δωμάτιο 7, στο οποίο σώ-ζεται τοιχογραφία σε μεγάλο ύψος και πρόκειται πιθανόταταγια ανδρώνα. Στον ίδιο τομέα υπάρχει κουζίνα (αρ. 8) και αφο- δευτήριο (αρ. 9), καθώς και μία δευτερεύουσα είσοδος για τοπροσωπικό (posticum). Η γειτονική εγκατάσταση των μαγει-ρείων και του αφοδευτηρίου αποτελεί χαρακτηριστικό στοι-χείο όλων των ρωμα κών οικιών, γεγονός που οφείλεται κυ-ρίως στον τρόπο παροχής νερού και εγκατάστασης του δι-κτύου ύδρευσης μέσα στο σπίτι.

Στο ΒΔ άκρο της οικίας υπάρχει ένα μικρό δωμάτιο (αρ.10), που δεν έχει πλήρως ανασκαφεί. Εκεί βρέθηκε μαρμά-ρινη πλάκα με ανάγλυφη παράσταση νεκρόδειπνου που μας

οδηγεί στην υπόθεση ότι πιθανότατα πρόκειται για κάποιο οι-κιακό ιερό (εικ. 7).

Στον ίδιο άξονα με το τετράστυλο, αλλά λίγο νοτιότερα,εκτείνεται το αίθριο (atrium) και στο κέντρο του μία περίτεχνηαψιδωτή δεξαμενή (impluvium) της οποίας οι εσωτερικές ημι-κυκλικές και ορθογώνιες κόγχες έφεραν επένδυση από μάρ-μαρο. Εκεί έμενε για μεγάλα διαστήματα της ημέρας η οικο-γένεια αλλά και οι ένοικοι για τα γεύματα, τη δουλειά και τηνανάπαυση. Πολύ γρήγορα, όμως, η εστία, που μαύριζε τουςτοίχους αυτού του χώρου δικαιώνοντας έτσι την ονομασίαatrium (από το επίθετο ater: μαύρος), μεταφέρθηκε μέσαστην κουζίνα. Εξάλλου, το πλατύ άνοιγμα του κατακλύστρουδεν επέτρεπε τα γεύματα και η ανάπαυση στο αίθριο να είναιευχάριστα. Έτσι το αίθριο παραδόθηκε τελικά στη μοναδικήτου αποστολή ως φωταγωγού και αεραγωγού της οικίας δια-τηρώντας, ωστόσο, στοιχεία από τον αρχικό του προορισμό.Πίσω από το impluvium υπάρχουν δύο κτιστές κατασκευές:μία ορθογώνια κατασκευή (cartibulum, 1,50x0,50 μ.), που μι-μείται τα τραπέζια των Ρωμαίων στο αίθριο, και νότια αυτήςμία τετράγωνη δεξαμενή με κυκλικό βύθισμα στον πυθμένα, απόόπου θα προμηθεύονταν νερό για το μαγείρεμα και το πλύ-σιμο των πιατικών. Στον ίδιο χώρο υπάρχει κτιστό πηγάδι, πουσυγκέντρωνε τα νερά από το impluvium, του οποίου το στό-μιο αποτελείται από ασβεστολιθική πλάκα με οπή αντλήσεως.

Περιμετρικά του αιθρίου υπάρχουν χώροι υποδοχής καιδεξιώσεως των επισκεπτών-πελατών, καθώς και χώροι διη-μέρευσης της οικογένειας και των δούλων. Οι χώροι υποδο-χής βρίσκονται αριστερά του αιθρίου (αίθουσες 8-10), όπουυπάρχει και η κύρια είσοδος του σπιτιού. Εκεί σώζεται κατάχώραν μεγάλο ασβεστολιθικό κατώφλι. Οι χώροι υποδοχήςήταν στρωμένοι με πολύχρωμες ψηφιδωτές συνθέσεις, οιοποίες σώζονται σε μορφή σπαραγμάτων και έφεραν διακό-σμηση με γεωμετρικά και φυτικά μοτίβα. Χαρακτηριστικό εί -ναι το δάπεδο της μεγάλης αίθουσας υποδοχής (8), το οποίοκοσμείται με το μοτίβο των οκτάφυλλων άστρων. Λείπει τε-

τχ. 114 ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ & ΤΕΧΝΕΣ72

8. Κεφαλή αγένειου νέου, πιθανότατα Διονύσου, από ψηφιδωτό δάπεδοστην αίθουσα 8 της έπαυλης του Μάνιου Αντωνίνου.

114_Kirkou_114 05/03/2010 12:37 ΜΜ Page 72

λείως το κεντρικό ψηφοθέτημα, αλλά στη ΝΑ γωνία του δια-τηρείται σε καλή κατάσταση κεφαλή αγένειου νέου, πιθανώςΔιονύσου (εικ. 8).

Μετά τους χώρους υποδοχής ακολουθεί o προθάλαμος11, που οδηγεί στην αίθουσα δεξιώσεων 12 (triclinium). Στονπροθάλαμο υπάρχει κυκλοτερής ψηφιδωτή σύνθεση με κτη-τορική επιγραφή, η οποία μας αποκαλύπτει το όνομα τουιδιοκτήτη –που παρουσιάζεται ως ανακαινιστής του σπιτιού–καθώς και της συζύγου του, Θεοσήγου (εικ. 9). Η κτητορικήεπιγραφή χρονολογείται στα τέλη του 3ου-αρχές του 4ου αι.μ.Χ. και έχει ως εξής:

Μάν(ιος ή -ίλιος) Αριστοκλίας.Ευτυχίτω η τύχη της οικίας, ευτυχίτω και ο ανανεωτής

της οίκο(υ)Μάν(ιος) Αντωνίνος, μετά της Θεοσήγου.

Δεξιά του αιθρίου και κατά μήκος του κεντρικού άξονατης οικίας υπάρχει το tablinum (αρ.13), δηλαδή το γραφείοτου οικοδεσπότη, στο οποίο δεχόταν τους πελάτες του καιόσους ήθελε να κρατήσει μακριά από τα ενδότερα της κα-τοικίας. Υπάρχουν επίσης ένα τρικλίνιο, ένα πλευρικό δωμά-τιο και μερικοί δευτερεύοντες χώροι. Στη ΒΔ γωνία του αι-θρίου ξεχωρίζει ο χώρος 14, ο οποίος βρίσκεται σε ψηλότεροεπίπεδο από το αίθριο και η πρόσβαση σ’ αυτόν γίνονταν μέ -σω αναβαθμών. Το δωμάτιο ήταν στρωμένο με ψηφιδωτό δά-πεδο με γεωμετρικό μοτίβο προοπτικού μαιάνδρου μέσα σεγραμμικό πλαίσιο, το οποίο σώζεται σε μορφή σπαράγματος.Πιθανότατα στο χώρο αυτό να υπήρχε το ιερό των Λαρήτωνκαι τα κέρινα ομοιώματα των προγόνων της οικογένειας.

Πίσω από το αίθριο και κατά μήκος της δυτικής πλευράςτης οικίας διατάσσονται βοηθητικοί χώροι: μαγειρεία, αφο-

δευτήριο, αποθήκες, δωμάτια για το βοηθητικό προσωπικό.Σε δύο από τους χώρους αυτούς (15-16) σώζονται βαθμίδεςκλιμακοστασίου, που πιθανότατα οδηγούσε στα διαμερίσμα -τα του άνω ορόφου.

Οι βοηθητικοί αυτοί χώροι αποτελούν το δυτικό όριο τηςέπαυλης και το τέλος της οικοδομικής νησίδας, γεγονός πουπιστοποιείται από την αποκάλυψη με διερευνητική τομή στοόμορο αγροτεμάχιο, ενός δρόμου με κατεύθυνση Β-Ν(cardo). Ο δρόμος αυτός είναι παράλληλος του δρόμου πουαποκαλύφθηκε κατά μήκος του ανατολικού ορίου της έπαυ-λης, και διαθέτει επίσης τμήμα του κτιστού αποχετευτικούσυστήματος (cloaca), στο οποίο απολήγουν οι αποχετευτικοίαγωγοί των δυτικών διαμερισμάτων της έπαυλης, η οποίαδιέθετε άριστο αποχετευτικό δίκτυο και δίκτυο ύδρευσης.

Οι περισσότεροι τοίχοι της οικίας είναι κατασκευασμένοιαπό οπτοπλίνθους και κονίαμα (opus testaceum) εκτός απόκάποιους που σώζονται στο ύψος της υποθεμελίωσης και εί -ναι κατασκευασμένοι από αργούς λίθους και κονίαμα. Επί-σης πρόχειρες κατασκευές με αργούς λίθους, αποτμήματαπλίνθων και κονίαμα παρατηρούνται σε μεταγενέστερες προ-σθήκες ή επεκτάσεις της οικίας. Όλοι ήταν επιχρισμένοι μεκονίαμα, όπως διαπιστώνεται από την εύρεση υπολειμμάτωντου στους τοίχους και από διάσπαρτα τεμάχια, που περισυλ -λέχθηκαν. Μερικά έφεραν ίχνη ερυθρού ή κυανού χρώματοςενώ σε κάποιους τοίχους βρέθηκαν ίχνη τοιχογραφίας με ζω-γραφικό φυτικό ή γεωμετρικό διάκοσμο. Όπου δεν υπήρχεκονίαμα χρησιμοποιούνταν ορθομαρμαρώσεις, πολ λά τμή-ματα των οποίων έχουν βρεθεί.

Ολοκληρώνοντας την περιγραφή της έπαυλης θα πρέπεινα σημειωθεί ότι αρκετοί από τους χώρους του οικιστικούαυτού συνόλου στάθηκε αδύνατο να ταυτιστούν και να ανα-γνωριστεί η χρήση τους με βάση τα ανασκαφικά δεδομένα,τα οποία είτε ήταν ελάχιστα και ανεπαρκή, είτε δεν ήταν εν-δεικτικά της χρήσης του χώρου.

Τα ψηφιδωτά δάπεδαΤα ψηφιδωτά δάπεδα της οικίας ήταν κατασκευασμένα απόασβεστολιθικές κυρίως ψηφίδες ενώ στις κεντρικές παραστά-σεις έχουν χρησιμοποιηθεί επιπρόσθετα πολλών ειδών υαλό-μαζες. Τα χρώματά τους ποικίλλουν και καλύπτουν ανάλογαμε την περίπτωση μία μεγάλη κλίμακα χρωματικών αντιθέσεων(λευκό, μελανό, κυανό, ώχρα, φαιό, πράσινο, ερυθρό κ.ά.).

Η τεχνική κατασκευής τους δεν ακολουθεί τις κλασικέςμεθόδους των καλλιτεχνών της ρωμα κής περιόδου, παράμόνο σε ελάχιστες περιπτώσεις. Συνήθως παρουσιάζουν μι-κρές ή μεγαλύτερες αποκλίσεις ως προς το προπαρασκευα-στικό κονίαμα υποστήριξης των δαπέδων. Στα δάπεδα τηςέπαυλης ο καλλιτέχνης τοποθετεί το υπόστρωμα κονιάματος(nucleus) κατευθείαν πάνω στο φυσικό έδαφος και στη συνέ -χεια στρώνεται ένα λεπτό στρώμα ασβέστη πάνω στο οποίογίνεται η ψηφοθέτηση (supra nucleus).

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ & ΤΕΧΝΕΣ τχ. 114 73

9. Η κτητορική επιγραφή σε ψηφιδωτό δάπεδο της έπαυλης του ΜάνιουΑντωνίνου.

114_Kirkou_114 05/03/2010 12:37 ΜΜ Page 73

Τα διακοσμητικά τους θέματα είναι ως επί το πλείστον γε-ωμετρικά και φυτικά κοσμήματα και σχέδια, όπως ασπίδες (κου -κουνάρες), αντίνωτες πέλτες, μαίανδροι, οκτάκτινα άστρα μερομβοειδή πέταλα, άνθη λωτού, κισσόφυλλα, προοπτικά γε-ωμετρικά σχήματα, συμπλεκόμενα δωδεκάγωνα ή οκτάγωνακαι διακοσμητικές ζώνες από αλυσιδωτούς πλοχμούς, σπει-ρομαίανδροι, βαθμιδωτά τρίγωνα κ.λπ. (εικ. 10-10α).

Εξαίρεση στα ως τώρα δεδομένα αποτελεί το ψηφιδωτόδάπεδο της παλαιάς ανασκαφής στο οποίο σώζεται κεφαλήΔιονύσου και τα δύο ψηφοθετήματα (emblema vermicula-tum), που πραγματεύονται σκηνές από τη ζωή του θεού Διο-νύσου, εμπνευσμένες από την ελληνική μυθολογία.

Τα ψηφιδωτά δάπεδα της οικίας του Μάνιου Αντωνίνουαποτελούν εξαιρετικά δείγματα της τέχνης των ψηφιδωτώντης ρωμα κής περιόδου στην Ελλάδα και χαρακτηρίζονταιαπό την πολυχρωμία, την απόδοση της προοπτικής, τις έντο-νες φωτοσκιάσεις και την πλαστική απόδοση των μορφών.Χρονολογούνται από τις αρχές του 2ου έως τα τέλη του 3ουαι. μ.Χ.

ΧρονολόγησηΗ έπαυλη παρουσιάζει δύο τουλάχιστον οικοδομικές φάσεις.Η κατασκευή της τοποθετείται στις αρχές του 2ου αιώνα μ.Χ.με βάση κυρίως τη χρονολόγηση των ψηφιδωτών. Ο 2ος αι-ώνας ήταν εποχή ακμής για τη Ρωμα κή Αυτοκρατορία καιεπέτρεπε τέτοιου είδους πολυτελείς κατασκευές. Η δεύτερηοικοδομική φάση τοποθετείται στα μέσα του 3ου ή στον 4οαιώνα. Τη δεύτερη αυτή φάση μαρτυρούν, εκτός της κτητο-ρικής επιγραφής, το άνοιγμα ή το κλείσιμο εισόδων, η κατα-σκευή νέων τοίχων, η ανακατασκευή παλαιών, η χρήση ωςοικοδομικού υλικού λίθινων αρχιτεκτονικών μελών της προη-

γούμενης φάσης (για παράδειγμα, κατώφλια), η επιχωμά-τωση μικρού αγω γού στον δεύτερο αύλειο χώρο και άλλεςμικρές επισκευές και τροποποιήσεις του αρχικού σχεδίουμέσα στους δύο αιώνες χρήσης της οικίας. Την άποψη αυτήστηρίζει και η χρονολόγηση των κινητών ευρημάτων της ανα-σκαφής. Ένα μεγάλο μέρος της κεραμικής που συλλέχθηκεαπό την έως τώ ρα έρευνα χρονολογείται στον 3ο-4ο αιώναμ.Χ., καθώς και τα πε ρισσότερα νομίσματα που στάθηκε δυ-νατό να διαγνωσθούν.

Βέβαια, το σύνολο της κεραμικής της έπαυλης καλύπτεισε γενικές γραμμές ένα ευρύ χρονολογικό πλαίσιο από τον1ο έως τον 5ο αι. μ.Χ., που δηλώνει τη διαρκή χρήση των χώ -ρων και ιδιαίτερα του βαλανείου της πολυτελούς αυτής κα-τοικίας. Η ύπαρξη κεραμικής του 1ου αι. πιθανόν να αποτε-λεί ένδειξη για την ύπαρξη μίας αρχικής κατασκευής σε κά-ποια προηγούμενη φάση, ενός σπιτιού με μια πιο λιτή κάτο -ψη, η οποία με τα σημερινά δεδομένα είναι αδύνατο να οριο-θετηθεί και να τεκμηριωθεί.

ΤυπολογίαΜε τα μέχρι σήμερα ανασκαφικά δεδομένα η έπαυλη του Μά-νιου Αντωνίνου είναι μία οικία-domus και φαίνεται ότι ανήκειστον λεγόμενο «ανεπτυγμένο τύπο» των αστικών επαύλεωνμε αίθριο και περιστύλιο. Τέτοιες πολυτελείς κατοικίες συ-ναντούμε όχι μόνο στην Πομπηία, αλλά και στο Ηράκλειο(Herculaneum), στην Όστια και σε αρκετές επαρχίες της Ρω-μα κής Αυτοκρατορίας (π.χ. το σπίτι του Φαύνου, η οικία τουΛαβύρινθου, η οικία του Σαλλούστιου, η οικία του Μένανδρουκ.ά.). Πρόκειται για αστικές δαιδαλώδεις κατοικίες με σύν-θετες κατόψεις και πολλούς χώρους με πολλαπλές λειτουρ-γίες ώστε να αντεπεξέρχονται επαρκώς τόσο στις εργασια-

τχ. 114 ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ & ΤΕΧΝΕΣ74

10. Λεπτομέρειες μοτίβων από ψηφιδωτό δάπεδο της έπαυλης του Μάνιου Αντωνίνου.

114_Kirkou_114 05/03/2010 12:37 ΜΜ Page 74

κές δοσοληψίες και στα συμπόσια των πλούσιων ιδιοκτητώντους, στο πλαίσιο της κοινωνικής προβολής τους, όσο και γιανα στεγάσουν τις πολυμελείς οικογένειές τους και το πολυ-πληθές προσωπικό.

Τα τεράστια αυτά αστικά συγκροτήματα αναπτύσσονταικυρίως στο κέντρο της πόλης και σε εδαφικές νησίδες ελεύ-θερες από δόμηση κατά τους προηγούμενους αιώνες. Χα-ρακτηριστικό γνώρισμα είναι ότι υπήρχε ελευθερία συνθέ-σεως του τύπου αυτού των κατοικιών, ωστόσο ακολουθείταιπιστά το σχέδιο της ιταλικής οικίας-προτύπου ως βασικόςάξονας σχεδιασμού.

Είναι γεγονός ότι κατά τους αυτοκρατορικούς χρόνουςυπήρχε μία τάση ομοιομορφίας σε διεθνή κλίμακα, εντούτοιςκατά τόπους παρατηρούνται αρκετές διαφοροποιήσεις, οιοποίες δεν έχουν μελετηθεί σε όλη τους την έκταση. Θεω-ρούμε ότι με την ανασκαφή και άλλων οικοδομικών συγκρο-τημάτων στην ευρύτερη περιοχή της έπαυλης θα έρθουν στοφως νέα δεδομένα τόσο για τις ιδιωτικές κατοικίες όσο καιγια τη χωροταξική και κοινωνική οργάνωση της Νικόπολης.

ΣΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ1 Π. Φουρίκης, «Μικρά συμβολή εις την Ηπειρωτικήν Ιστορίαν, Νικόπολις– Πρέβεζα», Ηπειρωτικά Χρονικά 3 (1928), σ.117-159˙ Δ. Σαμσάρης, ΗΑκτία Νικόπολη και η «χώρα» της (Νότια Ήπειρος – Ακαρνανία). Ιστορι-κογεωγραφική και Επιγραφική Συμβολή, Θεσσαλονίκη 1994.2 Για την πιθανή εγκατάσταση ρωμαίων παλαιμάχων στη Νικόπολη, βλ. N.Purcell, «The Nicopolitan Synoecism and Roman Urban Policy», στο Ε. Χρυ-σός (επιμ.), Νικόπολις, Α΄ Πρακτικά του Πρώτου Διεθνούς Συμποσίου γιατη Νικόπολη (23-29 Σεπτεμβρίου 1984), Πρέβεζα 1987, σ. 71-90. Όσοναφορά την κτηματογράφηση της Νικόπολης, βλ. P. Doukellis, «Cadastresromains en Grèce: traces dʼun réseau rural à Actia Nicopolis», Dialogues dʼHis-toire Ancienne 14 (1988), σ.159-166. 3 Βιτρουβίου, Περί Αρχιτεκτονικής, μτφρ. Π. Λέφας, Αθήνα 1998.4 Κ. Τζαναβάρη, Ρωμαϊκοί Χρόνοι - Οίκος δομημένου χώρου, Κατάλογοςτης έκθεσης Αρχαίες αγροικίες σε σύγχρονους δρόμους, Εκδόσεις ΤΑΠΑ,Αθήνα 2003, σ. 44-47.5 Προκαταρκτική έρευνα πραγματοποιήθηκε το 1972 από την Ι. Βοκοτο-πούλου, όταν κατά τη διάρκεια γεωργικών εργασιών αποκαλύφθηκε τυ-χαία ψηφιδωτό δάπεδο. Η έρευνα έφερε στο φως τμήμα της οικίας, έκτα-σης 360 τ.μ. Βλ. Ι. Βοκοτοπούλου, «Αγρός Κωνστ. Ντόμαρη», Αρχαιολο-γικόν Δελτίον 28 (1973), Χρονικά Β2, σ. 408-410. Από τον Αύγουστο του1997 έως το 2003 στο πλαίσιο του έργου «Στερέωση – Αποκατάσταση –Ανάδειξη ρωμαϊκής έπαυλης Μάνιου Αντωνίνου στη Νικόπολη» (Β΄ ΚΠΣ καιΓ΄ ΚΠΣ) άρχισαν εκ νέου οι ανασκαφικές έρευνες, οι εργασίες στερέωσηςτου μνημείου και συντήρησης των ψηφιδωτών του δαπέδων.6 Κ. Ζάχος / Δ. Καλπάκης / Χ. Καππά / Θ. Κύρκου, ΝΙΚΟΠΟΛΗ Αποκαλύ-πτοντας την πόλη της νίκης του Αυγούστου, Αθήνα 2008, σ.131-135.7 Α. Ορλάνδος/ Δ. Πάλλας, «Δοκιμαστική ανασκαφή επαύλεως εν Νικοπό-λει», Πρακτικά της Αρχαιολογικής Εταιρείας (1959), σ. 98-113.8 Κατά τις ανασκαφές του 1972 αποκαλύφθηκε ένα μεγάλο ασβεστολιθικόκατώφλι, μήκους 2,95 μ., που όριζε την είσοδο της οικίας από το νότο.

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ & ΤΕΧΝΕΣ τχ. 114 75

The villa of Manius Antoninus in NicopolisThalia Kyrkou

The Roman villa of Manius Antoninus in Nicopolis in the countyof Preveza, is a typical example of a bourgeois dwelling of theRoman era, as it includes all the common features of the proto-type of a Roman house (domus).

The villa’s main entrance is at the south wing of the buildingcomplex. The wing’s central part is made up of a rectangularinner courtyard, the atrium, in the centre of which is a vaultedreservoir (impluvium). The reception areas are placed on theperimeter of the atrium as are the banqueting halls for the visi-tors/business associates (triclinia), the host’s office (tablinum)and the living areas of family and staff (cubicula, dormitoria). Onthe northern side is a second courtyard, an atrium with fourcolumns (cavaedium tetrastylum). Along the west side of thehouse are the kitchens, storerooms and latrines as well as roomsfor additional personnel. On the east side, a second entrance tothe house leads to a colonnaded courtyard with a garden, theperistylium, to the south of which lies the villa’s garden (viridar-ium) and to the north, a small complex of private baths (balneae).The villa had ornate mosaic floors as well as an excellent watersupply and sewage disposal network. The villa went through twobuilding phases. The first dates from the 2nd c. AD while the sec-ond (its renovation) dates from the middle of the 3rd c. or 4th c. AD.

ΒΙΤΡΟΥΒΙΟΥ, Περί Αρχιτεκτονικής, Βιβλία VI-X, μτφρ. Π. Λέφας,Αθήνα 1996.ΒΟΚΟΤΟΠΟΥΛΟΥ ΙΟΥΛΙΑ, «Αρχαιολογικές ειδήσεις εξ Ηπείρου», Αρ-χαιολογικά Ανάλεκτα εξ Αθηνών VI/2 (1973), σ. 222-224.BARTON IAN M. (επιμ.), Roman Domestic Buildings, Exeter 1995.BODEL JOHN, «Monumental villas and villa monuments», Journal ofRoman Archaeology 10 (1997), σ. 5-35. CLARKE J.R., The Houses of Roman Italy, 100 B.C. – A.D. 250. Ritual,Space and Decoration, Berkeley 1991.DUNBABIN KATHERINE M.D., Mosaics of the Greek and Roman World,Cambridge 1999. MCKAY ALEXANDER GORDON, Houses, Villas and Palaces in the RomanWorld, Λονδίνο 1975.MEYER K.E., «Axial peristyle houses in the western empire», Journal ofRoman Archaeology 12 (1999), σ. 101-121. ΚΥΡΚΟΥ ΘΑΛΕΙΑ, Η έπαυλη του Μάνιου Αντωνίνου: Μία πολυτελήςιδιωτική κατοικία στη ρωμαϊκή Νικόπολη, Αθήνα 2006.−, «Η έπαυλη του Μάνιου Αντωνίνου στη Νικόπολη. Παρατηρήσεις σεένα σύνολο ιδιωτικής κατοικίας στη Νικόπολη», στο ΚωνσταντίνοςΖάχος (επιμ.), ΝΙΚΟΠΟΛΙΣ Β΄, Πρακτικά του Δεύτερου Διεθνούς Συ-μποσίου για τη Νικόπολη, Πρέβεζα, 11-15 Σεπτεμβρίου 2002, ΊδρυμαΑκτία Νικόπολις, Πρέβεζα 2007, σ. 333-345.ΜΠΟΥΡΑΣ ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ, Μαθήματα Ιστορίας της Αρχιτεκτονικής, α΄τόμος, Αθήνα 1999, σ. 429 κ.ε.TREGGIARI SUSAN, «The upper-class house as symbol and focus of emo-tion in Cicero», Journal of Roman Archaeology 12 (1999), σ. 35-56.WALLACE-HADRILL A., Houses and Society in Pompeii and Herculaneum,Princeton University Press, Princeton, New Jersey 1994.ΖΑΧΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ / ΚΥΡΚΟΥ ΘΑΛΕΙΑ, «Έπαυλη Μάνιου Αντωνί-νου στη Νικόπολη», Αρχαιολογικόν Δελτίον 53 (1998), Χρονικά Β2, σ.508-511.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑADAM J.P., La construction romaine. Matériaux et techniques, Παρίσι 1984,21989.

114_Kirkou_114 05/03/2010 12:37 ΜΜ Page 75