Η ιστορική σημασία του κινήματος στο Γουδή

• Μιχάλης Ψαλιδόπουλος

• Θεοδόσης Καρβουναράκης

• Αντώνης Κλάψης

Ö Α Κ Ε Λ Ο Σ

Το 2009 ήταν μία χρονιά σημαντικών επετείων για

την Ελλάδα και τον κόσμο. Στην παρούσα θεμα-

τική ενότητα εξετάζεται το ιστορικό περιεχόμενο

και η μακροπρόθεσμη επίδραση δύο εξ αυτών,

του 1909 για την Ελλάδα και του 1989 για ολό-

κληρη την Ευρώπη και τον κόσμο. Συνεχίζοντας

τη συζήτηση για τις ρίζες και την εκφορά του φι-

λελευθερισμού στην Ελλάδα από προηγούμενα

τεύχη μας, ο Μιχάλης Ψαλιδόπουλος μάς καθο-

δηγεί, επίσης, στην πολύπλοκη ιστορική διαδρομή

του, προσφέροντας τροφή για συγκρίσεις με άλ-

λες χώρες, αλλά και με καθιερωμένες «αλήθειες»

που χρήζουν επανεξέτασης στον τόπο μας.

ΙΙσσττοορρίίαα κκααιι πποολλιιττιικκήή

114 ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 09

Μιχάλης Ψαλιδόπουλος

O οικονομικός φιλελευθερισμόςστην Ελλάδα

των που συχνά απαντάται σε άλλουςσυγγραφείς, θα επιχειρήσουμε ναδούμε την πορεία του φιλελευθερι-σμού στην Ελλάδα στην ιστορική τηςπορεία από το 19ο αιώνα ώς σήμερα,προκειμένου να γίνουν αντιληπτά με-ρικά σημαντικά χαρακτηριστικά της ελ-ληνικής περίπτωσης.Ας ξεκινήσουμε, όμως, από την ιστορι-κότητα της έννοιας του φιλελευθερι-σμού παγκοσμίως. Ο φιλελευθερι-σμός, όπως είναι γνωστό, είναι η θεω-ρία και η πρακτική μεταρρυθμίσεωνπου έβαλαν τη σφραγίδα τους σε τρειςαιώνες της σύγχρονης ιστορίας. Ξεπή-δησε από τη Μεγάλη Βρετανία το 17οαιώνα, διαχύθηκε σ’ όλο τον πολιτι-σμένο κόσμο μετά τη Γαλλική Επανά-σταση του 18ου αιώνα και κυριάρχησεδιεθνώς το 19ο αιώνα. Τον 20ό αιώναο φιλελευθερισμός δεν ήταν πια αυτόςπου είχαν διατυπώσει αρχικά οι Payne,Locke, Hume και Smith. Για κάποιους,ο φιλελευθερισμός, είχε διαγράψει τονκύκλο του και έδινε τη θέση του στο

Το πρόσφατο αφιέρωμα της Φιλε-λεύθερης Έμφασης (τεύχος 39)για το φιλελευθερισμό στην

Ελλάδα επανέφερε ξανά στο προσκή-νιο της δημόσιας συζήτησης ένα εξαι-ρετικά ενδιαφέρον ζήτημα για τους με-λετητές της ιστορίας των οικονομικώνιδεών σε εθνικό πλαίσιο και όχι μόνο.Οι αναφορές πύκνωσαν και στον κα-θημερινό τύπο, με αφορμή τα αποτελέ-σματα των εκλογών της 4ης Οκτω-βρίου 2009 και της πορείας προς τηνεκλογή νέου αρχηγού στη Νέα Δημο-κρατία και, σύμφωνα με ενδείξεις, ησυζήτηση πιθανά θα συνεχιστεί. Μπρο-στά σε αυτό το ενδεχόμενο, δεν θαήταν άσκοπη η παρούσα συμβολή, χα-ρακτηριστικό της οποίας είναι, κατά τηγνώμη μας, η προσπάθεια συστηματι-κής χρήσης του ιστορικού πλαισίου ωςεργαλείου ανάδειξης ορισμένων δια-στάσεων του ελληνικού οικονομικούφιλελευθερισμού. Σε αντίθεση με τηνεπιλεκτική χρήση ιστορικών ψηγμάτωνκαι την κατάθεση προσωπικών βιωμά-

Ö É Ë Å Ë Å Õ È Å Ñ Ç

σοσιαλισμό, για κάποιους άλλους οίδιος ο φιλελευθερισμός είχε εκσοσια-λιστεί, ενώ για μία τρίτη ομάδα οι κοι-νωνικές μεταρρυθμίσεις του τέλουςτου 19ου και των αρχών του 20ού αιώ να, οφείλονταν στο νέο αυτό με-ταρρυθμισμένο φιλελευθερισμό. Ακο-λούθησε η εμπειρία δύο παγκόσμιωνπολέμων και του μεσοπολεμικού δια-στήματος για να αναδιατυπωθεί ο φιλε-λευθερισμός στην οικονομική θεωρία,στην πολιτική φιλοσοφία και στην πο-λιτική πρακτική. Πρόσφατα αναβίωσετο ενδιαφέρον για τα πρωτότυπα κεί-μενα φιλελεύθερων συγγραφέων, ενώκάτω από τις νέες ιστορικές συνθήκεςπαρουσιάστηκαν νέες συμβολές στηνπολιτική και οικονομική θεωρία του.Έτσι, σήμερα προέκυψαν ποικίλοι επι-θετικοί προσδιορισμοί, ώστε να διαθέ-τουμε, μεταξύ άλλων, κλασικούς φιλε-λεύθερους, κοινωνικούς φιλελεύθε-ρους, νεοφιλελεύθερους κ.λπ.Ο κλασικός φιλελευθερισμός του18ου αιώνα είναι αρκετά απλός στησύλληψή του: ελευθερία κάτω από τηνισχύ νόμων και ισότητα όλων υπό τονόμο. Μιλάμε για μία εποχή που από-λυτοι μονάρχες έπρεπε να εξαναγκα-στούν να δώσουν δικαιώματα στουςπολίτες και την ελευθερία να αναπαρά-γουν τη ζωή τους, χωρίς να υπόκεινταισε αυθαιρεσίες και καταναγκασμό. Σ’αυτή την εποχή ο φιλελευθερισμόςήταν γνήσια ανατρεπτικός και η κλα-σική πολιτική οικονομία –η έκφρασήτου σε οικονομικό πεδίο– μία ύποπτη,επαναστατική, επιστήμη. Ο φιλελευθε-ρισμός είχε συνέπειες για την οικονο-μική, κοινωνική και πολιτική σκέψη.

Στην οικονομική σκέψη ταυτίστηκε μετην οικονομία της αγοράς. Στο κοινω-νικό πεδίο ταυτίστηκε με την ανάγκηαποτίναξης ενός παραδοσιακού συ-στήματος κυριαρχίας και αντικατάστα-σής του από ένα νέο, στο οποίο τοκράτος θα περιοριζόταν σε ορισμένεςρυθμιστικές παρεμβάσεις, αφήνονταςελεύθερα και ακώλυτα τα άτομα ναπροωθήσουν το καθένα τους σκοπούςτου και να εκφράζουν τις απόψειςτους. Με τον τρόπο αυτό, ο κλασικόςφιλελευθερισμός πιστώνεται, πέραντης οικονομίας της αγοράς και της κοι-νωνικής συμμετοχής, την προάσπισητης δημοκρατίας ως πολιτεύματος.Όπως προαναφέραμε, οι ιδέες αυτέςπροκάλεσαν ποικίλους πολιτικο-οικο-νομικούς μετασχηματισμούς και υπο-χώρησαν, προσωρινά όπως αποδεί-χθηκε, στο πρώτο μισό του 20ού αιώ -να, όταν η αντίληψη περί ουδετερότη-τας του συστήματος της αγοράς υπέ-στη κριτική, επισημάνθηκαν ατέλειεςκαι αποτυχίες της αγοράς, όπως, γιαπαράδειγμα, η παροχή των λεγόμενων«καθαρών δημόσιων αγαθών», αμφι-βολίες για τη μακροχρόνια τάση του οι-κονομικού συστήματος προς την ισορ-ροπία, ενώ παράλληλα και η ανάγκηεπίλυσης του «εργατικού ζητήματος»διαμόρφωσε νέες κοινωνικές πλειοψη-φίες που τάσσονταν υπέρ της διεύρυν-σης του ρόλου του Δημοσίου. Η συρ-ρίκνωση της επιρροής των φιλελεύθε-ρων κομμάτων στην Ευρώπη του με-σοπόλεμου (με εξαίρεση την Ελλάδα)μιλάει από μόνη της.Την εποχή αυτή όμως, δύο σημαντικοίδιανοούμενοι του μεσοπολέμου συμ-

• ΙΣΤΟΡIΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚH • • • • • •

ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 09 115

βάλλουν στην ανανέωση του οικονο-μικού φιλελευθερισμού. Ο J. M.Keynes επεξεργάστηκε μέσα από επί-πονες θεωρητικές αναζητήσεις το σύ-στημα κρατικού παρεμβατισμού για τησταθεροποίηση της οικονομίας, πουέμελλε να γίνει εξαιρετικά δημοφιλέςμεταπολεμικά. Ο W. Beveridge συνέ-βαλε στη δημιουργία του κράτους πρό-νοιας μετά το 1944, διαμορφώνονταςένα σύστημα ευρύτατων μεταβιβαστι-κών πληρωμών προς τις λιγότερο εύ-πορες εισοδηματικές τάξεις. Και οιδύο αυτοπροσδιορίζονταν ως «ΝέοιΦιλελεύθεροι», κάτι που στην πορείατου χρόνου ξεχάστηκε, με αποτέλεσμανα διεκδικηθούν μεταπολεμικά απόάλλα ιδεολογικά στρατόπεδα.Η φιλελεύθερη απάντηση στην άνοδοτου φασισμού, του εθνικοσοσιαλισμούκαι του κομουνισμού της εποχής τουμεσοπολέμου συνδέεται με συγγρα-φείς, όπως οι F.A. von Hayek και K.Popper. Παρά την κυριαρχία –λίγο ωςπολύ– συστημάτων «κοινωνικής οικο-νομίας της αγοράς» στον ευρωπαϊκόχώρο ως το 1980 περίπου, το έργοτων δύο αυτών διανοουμένων στά-θηκε αφετηριακό για τoν αποκληθέντανεο-φιλελευθερισμό που άνθησε τιςτελευταίες δεκαετίες του 20ού αιώναστις Η.Π.Α. και μεταφέρθηκε από εκείπαγκοσμίως. Αμερικανοί πανεπιστη-μιακοί, όπως οι M. Friedman, J.Buchanan, R. Nozick, R. Posner καιάλλοι, έδωσαν επιχειρήματα υπέρ τουπεριορισμού του ρόλου του Δημοσίουστην οικονομία. Μάλιστα, η απονομήτου Νόμπελ της Οικονομικής Επιστή-μης σε μερικούς από αυτούς συντέ-

λεσε στην ένδυση των επιχειρημάτωνυπέρ του ελάχιστου κράτους στην οι-κονομία με το μανδύα της αυθεντίαςκαι βοήθησε στην εξάπλωση και πρό-σληψή τους διεθνώς.Τυπικό παράδειγμα της πολυμορφίας«φιλελευθερισμών» στην ελληνική βι-βλιογραφία αποτελεί το βιβλίο Περί Φι-λελευθερισμού, επιμέλειας Χ. Ζαχό-πουλου, που εκδόθηκε από τις εκδό-σεις Σιδέρη το 2005, και περιλαμβάνει30 κείμενα Ελλήνων διανοουμένων,πολιτικών και πανεπιστημιακών. Σχε-δόν όλοι οι συγγραφείς δηλώνουνπνευματικά τέκνα του φιλελευθερι-σμού αλλά, καθώς προέρχονται απόδιαφορετικά ρεύματα της φιλελεύθε-ρης παράδοσης, έχει κανείς την αί-σθηση ότι, αν ανέπτυσσαν τα θέματάτους στο ίδιο πάνελ, ίσως και να δια-πληκτίζονταν έντονα. Είναι χαρακτηρι-στικό ότι κανείς, ούτε καν ο επιμελητήςτης έκδοσης, δεν επιχείρησε μία σύν-θεση, ή έστω αναφορά, στη διαφορε-τικότητα της έννοιας του φιλελευθερι-σμού από τους συγγραφείς του βι-βλίου.Αυτό όμως που λείπει, όχι μόνο στηνπαραπάνω έκδοση αλλά και σε όλεςτις σχετικές συζητήσεις, είναι η σύν-δεση της διεθνούς συζήτησης με τηνελληνική φιλελεύθερη παράδοση, καιαυτό ίσως επειδή στην Ελλάδα το φι-λελεύθερο στρατόπεδο πάντα στεγα-ζόταν σε περισσότερα του ενός πολι-τικά κόμματα. Αν κοιτάξουμε πίσωστην ελληνική ιστορία, θα δούμε ότι τοσημαντικότερο ίσως ρεύμα οικονομι-κής σκέψης στην Ελλάδα του 19ουαιώ να ήταν ο οικονομικός φιλελευθε-



ρισμός που, παρά την απήχησή τουστην κοινωνία, βρισκόταν πάντα αντι-μέτωπος με μια κρατική μηχανή πουδεν ακολουθούσε, ως προς τη διαχεί-ριση των δημόσιων οικονομικών, πο-λιτικές σε αντιστοιχία με τη διδασκαλίατης κλασικής πολιτικής οικονομίας.1

Πρώιμοι φιλελεύθεροι ήταν οι Δ. Ν.Δάρβαρις, Κ. Κοκκινάκης, Ν. Παπαδό-πουλος και μετέπειτα οι Γ. Χρυσίδηςκαι Α. Πολυζωίδης. Δυστυχώς, όμως,η δεσποτική διαχείριση της οικονομίαςτου νεοελληνικού κράτους στα πρό-τυπα της τσαρικής διοίκησης από τονΚαποδίστρια με το στυγνό συγκεντρω-τισμό της, αλλά και η απολυταρχική εκ-δοχή του πιο στενόμυαλου καμεραλι-σμού επί Αντιβασιλείας και επί Όθωναδεν οδήγησε στην υιοθέτηση μέτρωνπου σίγουρα θα επικροτούσαν οι φιλε-λεύθεροι αυτοί στοχαστές. Το σημαντι-

κότερο μέτρο που δεν υλοποιήθηκεήταν αναμφίβολα η αναγνώριση δικαι-ω μάτων ιδιοκτησίας στους ακτήμονεςχωρικούς, ενώ η γεωργική φορολογίαεπί της ακαθαρίστου προσόδου και ηενοικίαση των φόρων κρατούσε τηναγροτική οικονομία σε προνεωτερικήκατάσταση. Υπό αυτές τις συνθήκες, ημεταπολίτευση του 1862 αναγέννησετις ελπίδες των φιλελεύθερων για δρα-στικές αλλαγές στο θεσμικό πλαίσιολειτουργίας της οικονομίας, ελπίδεςπου, όπως θα δούμε στη συνέχεια, δενεπιβεβαιώθηκαν στην έκταση που οιίδιοι ανέμεναν.Ο Καθηγητής Πολιτικής Οικονομίαςστο Πανεπιστήμιο Αθηνών Ι. Σούτσοςάδραξε τη συγκυρία για να υποδείξειποια βήματα θα έπρεπε να πάρει ηΕθνοσυνέλευση του 1862-64 και ηνέα δυναστεία για να διαμορφωθούν



H πτώχευση της Ελλάδας το 1893 και η επιβολή στη χώρα ∆ιεθνούς ΟικονοµικούΕλέγχου εξυγίανε τους οικονοµικούς δείκτες ως το 1909, µε µεγάλο όµως κόστος για την ελληνική κοινωνία. (Στη φωτογραφία ο Χαρίλαος Τρικούπης στο βήµα τηςΒουλής, ελαιογραφία του Ν. Ορλώφ, τέλη 19ου αιώνα)

ευνοϊκότερες συνθήκες στην οικονο-μία σε τρεις σημαντικούς τομείς: στηφορολογία, στη γεωργία και στα δημό-σια δάνεια.Η φορολογία της ακαθαρίστου προσό-δου ήταν, κατά τον Σούτσο, αντισυ-νταγματική, ενώ η ενοικίαση των φό-ρων αναχρονισμός, που έκανε το φο-ρολογούμενο «ύλη κερδοσκοπίας». ΟΣούτσος πρότεινε την υιοθέτηση φο-

ρολογίας καθαρής προσόδου και τηνπαράλληλη κατάρτιση κτηματολογίου,που θα αντικειμενοποιούσε την υπολο-γιζόμενη φορολογική πρόσοδο. Τοανώτερο, κατ’ αυτόν, σύστημα που είχετο πλεονέκτημα να ικανοποιεί το κριτή-ριο της οικονομικότητας του Smith,ήταν το «σύστημα των διανεμητώνφόρων». Σύμφωνα με αυτό, ένας χρη-ματικός ανά στρέμμα φόρος θα μπο-

ρούσε να επιβάλεται σε μία κοινότηταή δήμο και να εισπράττεται από τις το-πικές αρχές ανάλογα με τα ιδιοκτη-σιακά μερίδια των κατοίκων της κοινό-τητας. Το δημοσιονομικό πακέτοέκλεινε με μεταρρυθμίσεις στη φορο-λογία οικοδομών και στη φορολογίαεπιτηδευμάτων.Όσον αφορά στη γεωργία, ο Σούτσοςπρότεινε τη διανομή εθνικών γαιών σεακτήμονες, τονίζοντας εμφατικά ταπλεονεκτήματα της ατομικής ιδιοκτη-σίας: «το ιδιωτικόν συμφέρον είναι τοζωοποιόν στοιχείον της ανθρωπίνηςβιομηχανίας», έλεγε. Η γη έπρεπε ναδιανεμηθεί δωρεάν ή έστω μέσω πω-λητηρίων. Στη δεύτερη περίπτωση οιγεωργοί θα μπορούσαν να αγοράσουνγαίες με μακροχρόνια δάνεια, που θατους χορηγούσε μία Αγροτική Τράπεζα,για την οποία ο Σούτσος υπολόγισειδρυτικά κεφάλαια και όρους δανει-σμού, που εγγυώνταν, κατά την άποψήτου, την επιτυχία του σχεδίου. Τέλος, τα δημόσια οικονομικά θα ισορ-ροπούσαν, κατά τον Σούτσο, μέσωενός δανείου κεφαλαιοποίησης, πουθα αποκαθιστούσε τη διεθνή πίστη τηςχώρας. Έμφαση έπρεπε, όμως, να δο-θεί σε οικονομίες στα έξοδα, ώστε ναμην προκαλέσει η σύναψη του δανείουευφορία στην κυβέρνηση και ασυλλό-γιστες δαπάνες. Αντίθετα, δαπάνες σευποδομές, ειδικά σε συγκοινωνίες,ήταν, κατά τον Σούτσο, υψηλή προτε-ραιότητα, προκειμένου να αυξηθούν ταεισοδήματα, να πέσει το κόστος ζωήςκαι να διευρυνθεί η αγορά.Στο ίδιο πνεύμα, ο υφηγητής πολιτικήςοικονομίας Σ. Τρικαλιώτης ζητούσε



Ο φιλελευθερισµός στηνοικονοµική σκέψη ταυτίστηκε µετην οικονοµία της αγοράς. Στο κοινωνικό πεδίο ταυτίστηκε µε την ανάγκη αποτίναξης ενόςπαραδοσιακού συστήµατοςκυριαρχίας και αντικατάστασής τουαπό ένα νέο, στο οποίο το κράτοςθα περιοριζόταν σε ορισµένεςρυθµιστικές παρεµβάσεις,αφήνοντας ελεύθερα και ακώλυτατα άτοµα να προωθήσουν τοκαθένα τους σκοπούς του και ναεκφράζουν τις απόψεις τους

«την διαρρύθμισιν πάντων όσα δύνα-νται να συντείνωσιν εις την ανάπτυξιντων εσωτερικών πόρων και την ευημε-ρίαν του λαού». Αναφερόμενος στον J.S. Mill και στην από αυτόν απαρίθμησηπεριπτώσεων επωφελούς για το σύ-νολο δημόσιας δράσης, ζητούσε θε-σμικές μεταρρυθμίσεις υπέρ της γεωρ-γίας, πρωτοβουλίες για την πάταξη τηςτοκογλυφίας και τη μείωση των τόκων,καθώς και έργα οδοποιίας και προα-γωγής των συγκοινωνιών. Στη Σύρο, φιλελεύθεροι διανοούμενοισυνέπτυξαν την «Εταιρεία των Ελευθε-ριών του Εμπορίου» (1865-1867)και με ηγέτη τον Λ. Ευμορφόπουλοεπιδίωξαν την κατάργηση των τελω -νεια κών δασμών στην Ελλάδα. Παράτην αρχική πληθώρα μελών –που στηνακμή των εργασιών της περιλάμβαναν430 εμπόρους, διανοούμενους καιπολιτικούς– η Εταιρεία δεν μπόρεσενα πετύχει το σκοπό της. Όταν βρέ-θηκε αντιμέτωπη με την άρνηση τηςπολιτείας να στέρξει στο αίτημά της, η πλειο ψηφία της γενικής συνέλευσηςτης εταιρείας, αντί να καταφύγει σεελιγμούς και αναδιπλώσεις, επέμεινεσε ένα αδιέξοδο ριζοσπαστισμό –στο«ή όλα ή τίποτα»– και σύντομα έχασεσε αίγλη και επιρροή.Από τις αρχές της δεκαετίας του ’70,σημαντικό μερίδιο στην υπεράσπισητων φιλελεύθερων ιδεών στην οικονο-μία είχε ο Α. Οικονόμος, που όχι μόνοαντιπαρατέθηκε άμεσα με τις προστα-τευτικές ιδέες, αλλά δίδαξε και ωςυφηγητής στο Πανεπιστήμιο, ενώ απότο 1873 άρχισε να εκδίδει την Οικονο-μική Επιθεώρηση. Στις παραδόσεις του

Οικονόμου βρίσκουμε μία έμφαση στημόρφωση ως καθήκον της πολιτείαςπρος το λαό και στην έξαρση της ση-μασίας της εργασίας και της διαπαιδα-γωγικής της σημασίας για την οικονο-μία, η οποία αντιδιαστέλλεται προς τηνανατολίτικη σχόλη. Με διαρκείς αναφορές προς Βρετα-νούς κλασικούς (Smith, Mill, McCul -loch, Bentham), ο Οικονόμος τόνιζεότι η οικειοποίηση λειτουργιών των πο-λιτών από την εκάστοτε κυβέρνησηήταν λανθασμένη πολιτική, μία πολιτικήπου στηριζόταν στην –παράλογη γιατον Οικονόμο– πεποίθηση ότι με τηνκρατική επέμβαση θα επιτυγχάνοντανκαλύτερα κάποιοι σκοποί της πολι-τείας. Η Ελλάδα κατ’ αυτόν στερούντανασφάλειας και κτηματολογίου, η οδο-ποιία και οι συγκοινωνίες παραμελού-νταν, ενώ η ενοικίαση των φόρωναποτελούσε για μια πολιτισμένη χώρααπαξιωτική πρακτική. Από την άλλη,αποδεχόταν την προστασία νηπιακώνπαραγωγικών κλάδων, αν οι δασμολο-γική προστασία αποσκοπούσε στη δια-παιδαγώγηση στην εργασία και όχι για«την πλήρωσιν του εθνικού ταμείου».Ήταν όμως ατυχές για τον Οικονόμο,τον Σούτσο και άλλους φιλελεύθερουςτης εποχής ότι το ανατολικό ζήτημαέμπαινε την εποχή εκείνη σε καινούρ-για τροχιά. Η Μεγάλη Ιδέα, της οποίαςόλοι οι φιλελεύθεροι ήταν πιστοί θια-σώτες, επέβαλε μία ισχυρή σε προσό-δους κυβέρνηση. Πέραν τούτου, τοπλέγμα εξουσίας που σχημάτιζαν οθρόνος, η τάξη των πολιτικών, καθώςκαι μεγάλα και μικρότερα οικονομικάσυμφέροντα εξυπηρετούνταν καλύ-



τερα από μία αντίληψη διαχείρισης τηςοικονομίας, παρά από φιλελεύθερεςοικονομικές αρχές διοίκησης.2 Η επα-νέναρξη του δημόσιου δανεισμού το1879 και η ενσωμάτωση της Θεσσα-λίας το 1882 έδωσαν νέες δυνατότη-τες στην κρατική πρωτοβουλία.Μάταια ο Σούτσος επανερχόταν στοζήτημα των αναγκαίων πρωτοβουλιώνγια τη μεταβολή των δημοσιονομικώνθεσμών προς φιλελεύθερες αρχές ισό-τητας και φορολογικής δικαιοσύνης,μιλώντας για οικονομική κατάπτωσητης χώρας, αποτέλεσμα «πολυχρο-νίου οικονομικής αταξίας» στα δημόσιαοικονομικά της. Ο Σούτσος δεν αμφι-σβητούσε την αναγκαιότητα των στρα-τιωτικών δαπανών, θεωρούσε μάλιστατην εθνική άμυνα από τις σημαντικότε-ρες λειτουργίες του κράτους. Είχεόμως αντιρρήσεις για την απερίσκεπτησπατάλη δημόσιων πόρων, ιδίωςεπειδή οι καιροί ήταν πολιτικά δύσκο-λοι. Για να επιτύχει η Ελλάδα τους εθνι-κούς της στόχους χρειαζόταν μία εύ-ρωστη, αναπτυσσόμενη οικονομία,που θα αύξανε αυτόματα τα φορολο-γικά έσοδα. Θεσμικές μεταρρυθμίσειςκαι έργα υποδομής προς αυτή την κα-τεύθυνση ήταν, κατά τη γνώμη του,απαραίτητα, αλλά μόνο αν χρηματοδο-τούνταν με υγιείς, φορολογικούς, πό-ρους και όχι με δανειακή κραιπάλη.Το βάρος της φιλελεύθερης κριτικήςπρος τον Τρικούπη ανέλαβε στις σύ-ντομες θητείες του στο Κοινοβούλιοως ανεξάρτητος βουλευτής ο Α. Οικο-νόμος. Ο συνεχής δανεισμός υπό κα-θεστώς μονίμως ελλειμματικού προϋ-πολογισμού έσκαβε, κατ’ αυτόν, το

λάκκο στις εθνικές διεκδικήσεις και πα-ρέπεμπε στις καλένδες τη μετατρεψιμό-τητα του νομίσματος. Ειδικότερα,όμως, αυτή η κυβερνητική πολυπραγ-μοσύνη στην οικονομία εκτόπιζε τηνιδιωτική πρωτοβουλία και δεν επέτρεπετη διαμόρφωση ευνοϊκότερων συνθη-κών για ανάπτυξη και πρόοδο. Η κρι-τική του Οικονόμου, ωστόσο, δεν εισα-κούστηκε, καθώς οι παρεμβατικέςαπόψεις κέρδιζαν σε έδαφος. Συνέπειατων παραπάνω ήταν, μετά το θάνατοτων Σούτσου και Οικονόμου το 1890,η πτώχευση της Ελλάδας το 1893 καιη επιβολή στη χώρα Διεθνούς Οικονο-μικού Ελέγχου που εξυγίανε μεν τουςοικονομικούς δείκτες ως το 1909, μεμεγάλο δε κόστος για την ελληνική κοι-νωνία.Το κόμμα των Φιλελεύθερων αναδεί-χθηκε σε κυρίαρχο στην Ελλάδα απότο 1909 ως το τέλος του μεσοπολέ-μου και με ποικίλες κοινωνικοπολιτικέςπαρεμβάσεις επιδίωξε τον εκσυγχρονι-σμό και την ανάπτυξη της χώρας. Η οι-κονομική πολιτική των Φιλελεύθερωνοδήγησε σε περισσότερο παρεμβατι-σμό στην οικονομία (η χώρα άλλωστεβρισκόταν σε πόλεμο μία δεκαετία),τον οποίο οι ίδιοι δικαιολογούσαν απότις μεταρρυθμίσεις που ήθελε να υλο-ποιήσει ο Βενιζέλος στην ελληνικήκοινωνία. Τη σκυτάλη της φιλελεύθε-ρης κριτικής στην οικονομική πολιτικήπήρε ήδη από τα τέλη του 19ου αιώναο Ανδρέας Ανδρεάδης που κατέκρινετην κρατική πολυπραγμοσύνη, τηνυπέρμετρα υψηλή φορολογία και τηνεκτόπιση της ιδιωτικής πρωτοβουλίας.Σύμμαχο στην κριτική αυτή είχε το



νεο εκλεγμένο κατά το μεσοπόλεμοκαθηγητή Ξενοφώντα Ζολώτα. Ο Ζο-λώτας ήταν αυτός που επέκρινε δριμύ-τατα τον Βενιζέλο για τα λεγόμενα «πα-ραγωγικά έργα» του 1928-32 και γιατη δανειακή πολιτική των κυβερνή-σεών του. Για άλλη μία φορά, όμως, ηφιλελεύθερη κριτική δεν μπορούσε νααποτρέψει τον έντονο κρατικο-πολιτικόπαρεμβατισμό, που οφειλόταν, εκτόςάλλων, στην ανάγκη αποκατάστασηςτων προσφύγων και στην αντιμετώπισητων συνεπειών της μικρασιατικής κατα-στροφής του 1922, στην ανάγκη αντι-μετώπισης της μαχητικότητας – διεκδι-κητικότητας του νεοσύστατου εργατι-κού κινήματος και στην ανάγκη, αργό-τερα, αντιμετώπισης της κρίσης του1929 και της πτώχευσης του 1932.Μεταπολεμικά, και ύστερα από τις κυ-

βερνήσεις Κέντρου και Παπάγου, τομεγαλύτερο μέρος του φιλελεύθερουχώρου εκφράζεται πολιτικά μέσα απότην ΕΡΕ του Κωνσταντίνου Καραμανλήκαι ασκεί εξουσία.Η χώρα κατά την πρώτη οκταετία Κα-ραμανλή χαρακτηρίζεται από την κυ-ριαρχία φιλελεύθερων ιδεών για την οι-κονομική δραστηριότητα, που συμπλη-ρώνεται από μία πατερναλιστική μέρι-μνα υπέρ των οικονομικά ασθενέστε-ρων, όπου κάτι τέτοιο είναι εφικτό. Ηστάση αυτή μπορεί να κατανοηθεί ωςεκλεκτική συναίρεση φιλελεύθερωνκαι ιστοριστικών στοιχείων, ένα ιδιό-μορφο πάντρεμα γαλλικού τύπουέξαρσης του επιχειρηματικού πνεύμα-τος, μιας γερμανικής προέλευσης υπο-γράμμιση της αναγκαιότητας του κρα-τικού παρεμβατισμού και μιας αμερικα-



Οι κυριαρχούσες φιλελεύθερες ιδέες της δεκαετίας του ’50 είχαν δύο κύριους εκφραστές, έναν πανεπιστηµιακό και έναν πολιτικό: τους Ξενοφώντα Ζολώτα (αριστερά)και Παναγή Παπαληγούρα (δεξιά).

νικού τύπου απομίμησης του ΝιούΝτιλ. Η συναίρεση αυτή έχει δύο κοι-νούς τόπους, την εξύμνηση της ιδιωτι-κής πρωτοβουλίας και την παράλληληυπενθύμιση του ρόλου του κράτουςστην οικονομία. Αποτελεί κατάληξητων εμπειριών της δεκαετίας του ’30και του ’40, όταν η ελεγχόμενη και ηπολεμική οικονομία έδιναν την από-δειξη ότι η διοίκηση της οικονομικήςζωής απ’ το κράτος ωφελούσε κοινω-νία και οικονομία. Είναι, επίσης, στοι-χείο που συμφωνεί, παρά τις τομές καιασυνέχειες, με την παράδοση άσκησηςοικονομικής πολιτικής στην Ελλάδααπό το 19ο αιώνα.Οι παρεμβατικές ιδέες, που ήταν, όπωςείδαμε, περισσότερο κυρίαρχες κατά τομεσοπόλεμο, διέφεραν από τη φιλε-λεύθερη αντίληψη που αναφέραμε ει-σαγωγικά στο ζήτημα του μεριδίου τουκράτους στην οικονομική ζωή. Οι πα-ρεμβατιστές οικονομολόγοι γνώριζανότι στην Ελλάδα το κράτος ήταν αυτόπου μπορούσε να προκαλέσει γοργούςρυθμούς μεγέθυνσης. Η ιδιωτική πρω-τοβουλία κατ’ αυτούς πάντοτε εκκολα-πτόταν υπό την κρατική προστασία, πά-ντοτε επιζητούσε το προνόμιο και τηναποκλειστικότητα, τη δυνατότηταάντλησης προσόδων. Κατά συνέπεια,το κράτος όφειλε να είναι και ο κυρίωςδρων στην οικονομία. Τα όρια αυτήςτης δράσης δεν ήταν σαφή. Η ιδιωτικήπρωτοβουλία ήταν κατά τους παρεμ-βατιστές σεβαστή και δεν έμπαινε θέμαπεριορισμού της. Απλά δεν ήταν επαρ-κής για την ευημερία του συνόλου τηςκοινωνίας. Οι κυριαρχούσες φιλελεύθερες ιδέες

της δεκαετίας του ’50 είχαν δύο κύρι-ους εκφραστές, έναν πανεπιστημιακόκαι έναν πολιτικό: τους Ξ. Ζολώτα καιΠ. Παπαληγούρα αντίστοιχα. Ο Ξ. Ζολώτας ήταν ο μεγάλος εκλεκτι-κός του ελληνικού φιλελευθερισμού.Πανεπιστημιακός δάσκαλος, εκδότηςεπιστημονικών περιοδικών, κριτής δια-τριβών και υφηγεσιών, συντέλεσε ταμέγιστα στην αναπαραγωγή της οικο-νομικής επιστήμης στην Ελλάδα κατάτην πρώτη μεταπολεμική περίοδο. Το1955 κατέλαβε και τη διοίκηση τηςΤραπέζας της Ελλάδος. Με τον τρόποαυτό εξελίχθηκε σε προνομιακό συ-νεργάτη και συνομιλητή του Κ. Καρα-μανλή. Χάρη μάλιστα στην υπερκομμα-τική του ιδιότητα είχε μία μονιμότερηκαι βαθύτερη σχέση με την εξουσία καιτην οικονομική πολιτική, σε σύγκρισημε ερχόμενους και παρερχόμενουςυπουργούς.Η οικονομική σκέψη του Ζολώτα χα-ρακτηριζόταν από ένα μη δογματικό,«πρακτικό» φιλελευθερισμό. Το 1932,το 1936, το 1942 και το 1947 είχεεκφραστεί εγκωμιαστικά για τον κρα-τικό παρεμβατισμό και το σοσιαλισμό,επηρεασμένος από τις συνθήκες καιτους προβληματισμούς Ελλήνων καιξένων διανοουμένων της εποχής. Στηδεκαετία του 1950, ωστόσο, η βασικήπαράμετρος της σκέψης του ήταν η νο-μισματική σταθερότητα. Το επίτευγματης τιθάσευσης μιας 14χρονης έκπτω-σης της αξίας του νομίσματος, και μά-λιστα υπό συνθήκες οικονομικής μεγέ-θυνσης, ο Ζολώτας το θεωρητικοποίη -σε και το ανήγαγε σε μείζον διακύ-βευμα, ειδικά για τη μέχρι το 1967 πε-



ρίοδο.3 Είναι χαρακτηριστικό ότι ο Ζο-λώτας, αν και γνώστης του έργου τωνμελών της αυστριακής σχολής, και τουHayek ειδικότερα, δεν συμμεριζόταν τασυμπεράσματά τους και δεν τους ακο-λουθούσε επιστημονικά.Ο Π. Παπαληγούρας ήταν ο ΥπουργόςΣυντονισμού του Κ. Καραμανλή και οσημαντικότερος πολιτικός εκφραστήςτης οικονομικής πολιτικής των κυβερνή-σεων ΕΡΕ / Ν.Δ. Λάτρης του αρχαίουελληνικού πνεύματος, πρωτοπόρος τηςθεωρίας της διεθνούς κοινωνίας, καισυνεργάτης του Π. Κανελλόπουλου,προσχώρησε στον «Ελληνικό Συνα-γερμό», και αργότερα στην ΕΡΕ, για νασυν-διαμορφώσει την πολιτική, αντί ναεκφράζει κριτική σ’ αυτήν εκ των έξω.Ο Παπαληγούρας ήταν ο εμπνευστήςτου «ρεαλιστικού φιλελευθερισμού»,ενός φιλελευθερισμού με ισχυρό κρά-τος.4 Η έννοια του ρεαλιστικού φιλε-λευθερισμού εκφράζει εύστοχα τηνπολιτική που ακολουθήθηκε κατά τηνπρώτη οκταετία Καραμανλή. Όριο τηςκρατικής παρέμβασης στην οικονομίααποτελούσαν τα φορολογικά έσοδακαι οι άνοδοι της παραγωγικότητας τηςεργασίας. Η νομισματική σταθερότηταήταν υπέρτατο αγαθό χάρη στο οποίοενθαρρύνεται το ξένο κεφάλαιο να έρ-θει στην χώρα. Η ξένη επιχειρηματικήπρωτοβουλία ήταν ευπρόσδεκτη καιαπαραίτητη για να «εκπαιδεύσει» τηναδύναμη εγχώρια επιχειρηματικότητα.Η οικονομία λοιπόν έπρεπε να ανα-πτύσσεται εξωστρεφώς. Το κράτοςδεν έπρεπε να είναι κοινωνικά ουδέ-τερο, όπως το 19ο αιώνα. Η κοινωνικήπολιτική ήταν σημαντική, ώστε να μην

παρασύρονται σε ανατρεπτικές θεω-ρίες τα φτωχά στρώματα και οι τάξειςτου πληθυσμού.Ο Κ. Καραμανλής, σύμφωνα με ταυπάρχοντα τεκμήρια σχετικά με τις οι-κονομικές του αντιλήψεις, προκύπτειότι συμφωνούσε με τα παραπάνω:ιδιωτική πρωτοβουλία, ισχυρό κράτος,νομισματική σταθερότητα, ανοικτήκατά το δυνατό οικονομία στο διεθνέςεμπόριο και άσκηση κοινωνικής πολι-τικής. Ο ίδιος απέρριπτε αξιωματικέςαπόψεις περί πρωτοκαθεδρίας τηςιδιωτικής πρωτοβουλίας στην οικονο-

μία. Συμπερασματικά, η οικονομικήτου σκέψη ήταν προσανατολισμένηστον ελληνικό φιλελευθερισμό της δε-καετίας του ’30. Η ιδιωτική πρωτοβου-λία γινόταν δεκτή, αλλά δεν υπήρχεαπεριόριστη εκτίμηση στις αρετές της



Η παρούσα οικονοµική συγκυρία µε τη διεθνή χρηµατοοικονοµική

κρίση σε εξέλιξη είναι φυσικό να µετατοπίζει το κέντρο βάρους

των θεωρητικών αναζητήσεων των οικονοµολόγων και

των αυτοπροσδιοριζόµενων ως φιλελεύθερων προς

νέες ερµηνείες και συνθέσεις. Πολιτικές ελέγχου και ρύθµισης

πτυχών της οικονοµικής ζωής, µεπαράλληλη διαφύλαξη της

προσωπικής ελευθερίαςαποτελούν το ζητούµενο αυτών των αναζητήσεων

ελεύθερης αγοράς. Η κυβέρνηση άλ-λοτε συμπλήρωνε, άλλοτε υποκαθι-στούσε τον ιδιωτικό τομέα, αν το επέ-βαλε το συλλογικό συμφέρον, οδηγώ-ντας εργασία και κεφάλαιο προς τηνιδανική συνισταμένη της ανάπτυξης καιτης προόδου. Όλα αυτά βρίσκονταν ωςπρακτική σχετικά κοντά στην αντίληψηπερί «κοινωνικής οικονομίας της αγο-ράς» που πρωτοδιατυπώθηκε από τονW. Eucken και επηρέασε τη γερμανικήοικονομική πολιτική μεταπολεμικά.5

Μετά τη δικτατορία, η κυβέρνηση τηςΝ.Δ. βρέθηκε αντιμέτωπη με κρίσιμαδιλήμματα οικονομικής πολιτικής σεεποχή οικονομικών ανακατατάξεων.Το μεγαλύτερο πρόβλημα του αντιμε-τώπιζε ήταν η άμβλυνση των συνε-πειών των πετρελαϊκών κρίσεων σεσυνθήκες κατάργησης του συστήματοςσταθερών ισοτιμιών. Στη συγκυρίααυτή ο Α. Ωνάσης ζήτησε από το Δη-μόσιο να αγοράσει την Ολυμπιακή Αε-ροπορία που δεν ήταν πια κερδο-φόρα. Ο Σ. Νιάρχος δεν προχωρούσεσε συμπληρωματικές επενδύσεις σταναυπηγεία Σκαραμαγκά, όπως είχε νο-μική υποχρέωση. Τέλος, ο Σ. Ανδρεά -δης παραβίαζε, όπως αποδείχθηκε, τηντραπεζική νομοθεσία, προωθώντας ταεπιχειρηματικά του συμφέροντα. Έτσι,οι επιχειρήσεις αυτές κρατικοποιήθη-καν και η τότε κυβέρνηση κατηγορή-θηκε για «σοσιαλμανία», ενώ στην ου-σία ενήργησε σύμφωνα με την οικονο-μική φιλοσοφία των κυριότερων με-λών της, δηλαδή του Καραμανλή, τουΠαπαληγούρα και του Ζολώτα, πουβαφτίστηκε «ριζοσπαστικός φιλελευθε-ρισμός».6

Στις αρχές της δεκαετίας του 1980 μετον πρώτο στην Προεδρία της Δημο-κρατίας, το δεύτερο παροπλισμένο γιαλόγους υγείας και τον τρίτο εκτός Τρά-πεζας Ελλάδος η σκυτάλη αντιπροσώ-πευσης της Ν.Δ. σε ζητήματα οικονο-μίας πέρασε σε νεότερης γενιάς πολι-τικούς, διανοούμενους και πανεπιστη-μιακούς περί το Κέντρο ΠολιτικήςΈρευνας και Επιμόρφωσης. Το άμεσοπαρελθόν ως πηγή προβληματισμώνκαι έμπνευσης αποσιωπήθηκε, το δεαπώτατο αγνοήθηκε και εξακολουθείνα αγνοείται. Το παράδειγμα τηςThatcher και του Reagan, τουFriedman και του Hayek προπαγανδί-στηκε έντονα ως αντίδοτο στην πολι-τική του ΠΑΣΟΚ και κατέληξε να ταυ-τίζεται με τον όρο «φιλελεύθερος»μόνο εκείνος που ακολουθούσε θεω-ρητικά τους παραπάνω πολιτικούς καισυγγραφείς. Η Ν.Δ. κέρδισε ως «Φιλε-λεύθερη Νέα Δημοκρατία» τις εκλογέςτου 1990, αλλά τις ξαναέχασε το1993, χωρίς να έχει δώσει στο μεταξύδείγματα μίας διαφορετικής οικονομι-κής διαχείρισης από αυτές του παρελ-θόντος. Ανήμπορη να προσηλυτίσειπερισσότερους οπαδούς η ομάδα τωνΦιλελεύθερων ή, για καλύτερη συνεν-νόηση, η ομάδα των Νεοφιλελεύθε-ρων αποστασιοποιήθηκε σταδιακά απότη Ν.Δ., ζητώντας πάντα λιγότερο κρά-τος και καλύτερη λειτουργία των αγο-ρών.Η παρούσα οικονομική συγκυρία με τηδιεθνή χρηματοοικονομική κρίση σεεξέλιξη είναι φυσικό να μετατοπίζει τοκέντρο βάρους των θεωρητικών ανα-ζητήσεων των οικονομολόγων και των



αυτοπροσδιοριζόμενων ως φιλελεύθε-ρων προς νέες ερμηνείες και συνθέ-σεις. Πολιτικές ελέγχου και ρύθμισηςπτυχών της οικονομικής ζωής, με πα-ράλληλη διαφύλαξη της προσωπικήςελευθερίας αποτελούν το ζητούμενοαυτών των αναζητήσεων.Δεν είναι συνεπώς τυχαίο που μετά τηνκρίση του 2008, ο «κοινωνικός φιλε-λευθερισμός» ως έννοια ακούγεταιόλο και πιο συχνά και στην Ελλάδα.

Καλό θα ήταν, και σε μια χώρα όπωςη δική μας, να συζητηθεί η συγκεκρι-μένη μορφή που αυτός μπορεί να πά-ρει, σε μία οικονομία υπηρεσιών, αυτό-απασχόλησης και χαμηλής ανταγωνι-στικότητας. Από αυτό άλλωστε θα κρι-θεί αν θα κατακτήσει την κοινωνία καιαν θα έχει την πιθανότητα να υλοποιή-σει το πρόγραμμα που θα έχει τελικάδιαμορφώσει στο μεσοπρόθεσμο μέλ-λον.



Σημειώσεις

1 Για το λόγο αυτό είναι ιστορικώς αβάσιµος ο ισχυρισµός του Α. Χατζή (Φιλελεύ-

θερη Έµφαση, τχ. 39, σελ. 100) ότι στην Ελλάδα τάχα απέτυχε ο φιλελευθερισµός

«λόγω παντελούς απουσίας φιλελεύθερης παράδοσης».2 Ζητώντας προκαταβολικά συγγνώµη, ας µου επιτραπεί να παραπέµψω για περισ-

σότερες πληροφορίες στo άρθρο µου «Οικονοµική σκέψη και πολιτικές», στο Κ.

Κωστής – Σ. Πετµεζάς (επιµ.), Η ανάπτυξη της ελληνικής οικονοµίας το 19ο

αιώνα, εκδ. Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 2005.3 Ψαλιδόπουλος, Μ., Ο Ξ. Ζολώτας και η ελληνική οικονοµία, Μεταµεσονύκτιες

Εκδόσεις, Αθήνα, 2008.4 Παπαληγούρας, Π., Οµιλίες – Άρθρα –Μελέτες, εκδ. Αίολος, Αθήνα, 1996. Η

αντίληψη αυτή βρισκόταν κοντά στην «κοινωνική οικονοµία της αγοράς» του W.

Eucken.5 Grosekettler, H., «On designing an economic order. The contributions of the

Freiburg School», στο D. Walker (Ed.), Perspectives on the History of Economic

Thought, Vol. II, Aldershot, 1989, Elgar, Βλ., επίσης, και τα δοκίµια στους δύο τό-

µους που επιµελήθηκαν οι A. Peacock και H. Willgerodt, German Neo-Liberals and

the Social Market Economy και Germany’s Social Market Economy. Origins and

Evolution που εξέδωσε το St. Martin’s Press στη Ν. Υόρκη το 1989. Βλ., επίσης,

W. Eucken, Grundsatze der Wirtschaftspolitik, Tubingen, 1960, Mohr, ιδίως σελ.

312 κ.ε. και του ιδίου, Die Grundlagen der Nationalοkonomie, Berlin, 1950,

Springer.6 Βλ. τις παρεµβάσεις του Π. Παπαληγούρα στο βιβλίο του, Οµιλίες – Άρθρα –Με-

λέτες, σελ. 562-604.

Ο κ. Μιχάλης Ψαλιδόπουλος είναι Καθηγητής στο Πανεπιστήµιο Αθηνών.



Θεοδόσης Καρβουναράκης

Annus Mirabilis ή το τέλος μιας εποχής

εξουσία και επέβαλαν με ζήλο στιςχώρες τους τα πολιτικά, κοινωνικάκαι οικονομικά πρότυπα του αδίστα-κτου μέντορά τους. Με το θάνατο του Στάλιν, η λαϊκήαντίδραση βγήκε στην επιφάνεια.Απλοί, καθημερινοί πολίτες καιεργαζόμενοι αψήφησαν τις συνέπει-ες και ξεσηκώθηκαν ενάντια στηνκαταπίεση και στην αποτυχία τουκαθεστώτος να υλοποιήσει τις βασι-κές του εξαγγελίες, τη δημιουργίαδηλαδή μιας δίκαιης κοινωνίας καιμιας σύγχρονης οικονομίας. Ούτε,όμως, μπορούσε να γίνει ανεκτή ηκαθοριστική επικυριαρχία των Σοβιε-τικών2 σε μία περιοχή που είχε υπο-φέρει από τις επεκτατικές διαθέσειςτης τσαρικής Ρωσίας και τις ανηλεείςτακτικές του Στάλιν στα χρόνια τουΒ’ Παγκοσμίου Πολέμου.3

Οι μεγάλες, αν και όχι οι μόνες, εξε-γέρσεις ξεκίνησαν το 1953 από τηνΑνατολική Γερμανία, όπου απεργίεςκαι διαδηλώσεις σε όλη τη χώρα

Φέτος συμπληρώνονται 20χρόνια από τα δραματικάγεγονότα που άλλαξαν το

ρου της ιστορίας στην Ευρώπη: τηνκατάρρευση του «υπαρκτού σοσιαλι-σμού» στις χώρες-δορυφόρους τηςσοβιετικής αυτοκρατορίας. Μία πο -λιτική και εθνική ομηρία 45 περίπουετών, από το τέλος του Β’ Πα γκο -σμίου Πολέμου, τερματίστηκε μεαπί στευτη ταχύτητα στους τελευταί-ους μήνες του 1989. Ο ρυθμός τωναλλαγών εξέπληξε τους πάντες,ακόμη κι αυτούς στους οποίουςοφειλόταν άμεσα. Μέχρι το 1948 και με την καθοριστι-κή βοήθεια της Μόσχας, οι κομουνι-στές είχαν κυριαρχήσει σε όλα τακράτη της ανατολικής Ευρώπης.1 Οπλήρης έλεγχος των καθεστώτωναπό τη Σοβιετική Ένωση, ολοκλη-ρώθηκε στα αμέσως επόμενα χρό-νια. Ηγέτες που έπεισαν τον Στάλινγια την ιδεολογική τους ορθοδοξία–και έτσι επιβίωσαν– κατέλαβαν την

αντιμετωπίστηκαν βάναυσα από τιςδυνάμεις ασφαλείας και τα σοβιετικάστρατεύματα. Ακολούθησε η εξέγερ-ση στην Ουγγαρία το 1956 με χιλιά-δες Ούγγρους νεκρούς, θύματα τηςεπέμβασης του Κόκκινου Στρατού.Το καλοκαίρι του 1968 στην Πράγα,η προσπάθεια για έναν υπαρκτόσοσιαλισμό «με ανθρώπινο πρόσω-πο» κατεστάλη με λιγότερη βία, αλλάμε την ίδια αποφασιστικότητα απόστρατεύματα του Συμφώνου τηςΒαρσοβίας. Ισχυρό πλήγμα στηναξιοπιστία του υπαρκτού σοσιαλι-σμού αποτέλεσε το Κίνημα τηςΑλληλεγγύης στην Πολωνία, εργατι-κό συνδικάτο με τεράστια λαϊκή απή-

χηση, που με τις απεργίες του αμφι-σβήτησε και απείλησε σοβαρά τοκαθεστώς, οδηγώντας το στην επι-βολή στρατιωτικού νόμου το Δεκέμ-βριο του 1981. Το κυρίαρχο δηλαδήκομουνιστικό κόμμα φάνηκε ναστρέφεται το ίδιο κατά της βιομηχα-νικής εργατικής τάξης, της οποίας τασυμφέροντα υποτίθεται πως εκπρο-σωπούσε.4

Πώς όμως από τις συνεχείς, αλλάανεπιτυχείς, αμφισβητήσεις του συ -στήματος φτάσαμε στην ολοκληρω-τική του κατάρρευση; Βασικός βέ -βαια λόγος ήταν η πλήρης απαξίωσητου συστήματος στα μάτια των υπο-κείμενων σε αυτό,5 η βεβαιότητα ότι



Ανατολικογερµανοί στρατιώτες χτίζουν το Τείχος του Βερολίνου (13/08/1961)που για 28 ολόκληρα χρόνια θα χώριζε την Γερµανία και την Ευρώπη.

δεν μπορούσε να πραγματοποιήσειτις υποσχέσεις του, αλλά και η απο-δοχή της αποτυχίας του από τουςίδιους τους αξιωματούχους του.Συντέλεσε, επίσης, η υπογραφή απότη Σοβιετική Ένωση και το σύνολοσχεδόν των κρατών του ανατολικούμπλοκ της Τελικής Πράξης τουΕλσίνκι το 1975, με την οποία ανα-λάμβαναν την υποχρέωση να σεβα-στούν τα ανθρώπινα δικαιώματα καιτις ατομικές ελευθερίες των πολιτώντους. Η δέσμευση αυτή, παρά τηγενική και αόριστη διατύπωσή τηςκαι την έλλειψη κυρώσεων σε περί-

πτωση αθέτησής της, έδωσε στουςαντιφρονούντες τη δυνατότητα ναεντείνουν τη δράση τους, να προβά-λουν τις ιδέες τους, να οργανώσουντο κίνημα διαμαρτυρίας και να ανα-λάβουν τελικά μείζονα ρόλο τηνώρα των μεγάλων εξελίξεων.Καταλυτικός, όμως, υπήρξε ο ρόλοςτου Μιχαήλ Γκορμπατσόφ. Ο σοβιε-

τικός ηγέτης είχε καταλήξει στοσυμπέρασμα ότι η ασφάλεια τηςχώρας του δεν κινδύνευε από τοδυτικό συνασπισμό. Δεν υπήρχε έτσιανάγκη διατήρησης άμεσου ελέγχουτης ανατολικής Ευρώπης ως ζώνηπροστασίας από πιθανή εκ δυσμώνστρατιωτική εισβολή. Απεναντίας, ηαποχώρηση των σοβιετικών θααύξανε το γόητρο και την αξιοπιστίατου Γκορμπατσόφ στη Δύση, διευκο-λύνοντας τόσο τη διαδικασία συν-διαλλαγής όσο και την παροχήπολύτιμης οικονομικής βοήθειας τηνοποία η χώρα του είχε ανάγκη. Τοοικονομικό βάρος, τέλος, της συνέ-χισης της σοβιετικής ηγεμονίας είχεγίνει δυσβάσταχτο. Η Μόσχα που-λούσε στους Ανατολικοευρωπαίουςεταίρους της πετρέλαιο σε τιμέςσημαντικά χαμηλότερες εκείνων τηςπαγκόσμιας αγοράς, με αντάλλαγμακακής ποιότητας βιομηχανικά προϊό-ντα. Στη Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ,το Δεκέμβριο του 1988, και μετά τηναναγγελία μονομερούς περιορισμούτων σοβιετικών στρατιωτικών δυνά-μεων στην Ευρώπη, ο Γκορμπατσόφδιακήρυξε πως η ελευθερία επιλο-γής ήταν μία παγκόσμια αρχή. Δενμπορούσε να γίνει καμιά εξαίρεση.Τον Ιούλιο του 1989, σε λόγους τουστο Συμβούλιο της Ευρώπης και σεσύνοδο των ηγετών του ανατολικούμπλοκ, ο Γκορμπατσόφ ξεκαθάρισεπως οι πολιτικές επιλογές τωνχωρών της ανατολικής Ευρώπηςήταν αποκλειστικό δικαίωμα τωνλαών της. Το Δόγμα Μπρέζνιεφ, τοδικαίωμα, δηλαδή, παρέμβασης της



Με το θάνατο του Στάλιν, η λα.κήαντίδραση βγήκε στην επιφάνεια.Απλοί, καθηµερινοί πολίτες καιεργαζόµενοι αψήφησαν τιςσυνέπειες και ξεσηκώθηκανενάντια στην καταπίεση και στηναποτυχία των καθεστώτων ναυλοποιήσουν τις βασικές τουςεξαγγελίες, τη δηµιουργία δηλαδήµιας δίκαιης κοινωνίας και µιαςσύγχρονης οικονοµίας

Σοβιετικής Ένωσης προςπροστασία της σοσιαλιστικήςορθοδοξίας, είχε πανηγυρικάεγκαταλειφθεί. Οι ηγέτες τηςανατολικής Ευρώπης δεν θαμπορούσαν πλέον να υπολο-γίζουν στη βοήθεια της Μό -σχας για να διατηρήσουν τηνεξουσία τους.6

Η κατάρρευση των καθεστώ-των άρχισε από την Πολωνία,όταν σε εν μέρει ελεύθερεςεκλογές που η κυβέρνησηείχε αναγκαστεί να αποδεχτείυπό το βάρος της οικο -νομικής δυσπραγίας και τωνλαϊκών κινητοποιήσεων, οιυποψήφιοι της Αλληλεγγύηςθριάμβευσαν, ενώ οι κο -μουνιστές καταποντίστηκαν.Τον Αύ γουστο του ίδιουέτους, ο πρώτος μη κομουνι-στής πρωθυπουργός του ανα-τολικού μπλοκ ανέλαβεκαθήκοντα. Στη διάρκεια τουΟκτωβρίου, το κομουνιστικόκόμμα της Ουγγαρίας που είχεήδη αποδεχτεί τον τερματισμότου πολιτικού του μονοπωλίουκατέρρευσε, με αποκορύφωμα τηνκατάργηση του όρου «Λαϊκή Δημο-κρατία» ως προσδιορισμό του πολι-τεύματος της χώρας. Η αποκήρυξητου κομουνισμού ήταν σαφής καιαδιαμφισβήτητη. Στην ΑνατολικήΓερμανία μαζικές και συνεχείς δια-δηλώσεις, αλλά και η κριτική τουΓκορμπατσόφ κατά τη διάρκεια επί-σημης επίσκεψης, οδήγησαν στηναντικατάσταση τού από το 1971

ηγέτη της χώρας Έριχ Χόνεκερ. Οισυνεχιζόμενες διαδηλώσεις και ησύγχυση της νέας κυβέρνησης έφε-ραν το αδιανόητο μέχρι πριν λίγουςμήνες αποτέλεσμα. Την πτώση τουΤείχους του Βερολίνου στις 9 Νοεμ-βρίου 1989. Ακολούθησε η αποδό-μηση του μονοκομματικού κράτουςκαι μία πολυσυλλεκτική πολιτικήδιαδικασία που οδήγησε σε ελεύθε-ρες εκλογές το Μάιο του 1990.Την επομένη της πτώσης του Τεί-


Το κίνηµα του εργατικού συνδικάτου Αλληλεγγύη στην Πολωνία αµφισβήτησε ανοιχτά, τη δεκαετία του ‘80, την εξουσία

των κοµουνιστών στην Πολωνία.

χους στο Βερολίνο, ο από το 1954ηγέτης της Βουλγαρίας Τόντορ Ζίβ-κοφ, καθαιρέθηκε από τους συντρό-φους του στην κεντρική επιτροπήτου κομουνιστικού κόμματος. Ημυστική αστυνομία διαλύθηκε, τα μηκομουνιστικά πολιτικά κόμματα νομι-μο ποιή θηκαν και αποφασίστηκε ναδιεξαχθούν ελεύθερες εκλογές τον

επόμενο χρόνο. Τον ίδιο μήνα και σεδιάστημα μόλις δέκα ημερών, τοκομουνιστικό κόμμα της Τσεχοσλο-βακίας κατέρρευσε. Αρχής γενομέ-νης από τη βίαιη καταστολή μιαςαντικυβερνητικής διαδήλωσης στις17 Νοεμβρίου, η αντικαθεστωτικήαντίδραση εξελίχθηκε σε μία αναίμα-κτη, ειρηνική, ενθουσιώδη «βελού-δινη επανάσταση» που οδήγησε σεμία νέα κυβέρνηση με μη κομουνι-στική πλειοψηφία και την εκλογή στοτέλος Δεκεμβρίου του διάσημου

αντικαθεστωτικού συγγραφέα Βάτσ -λαβ Χάβελ ως Προέδρου της χώ -ρας.7 Αντίθετα, αιματηρό ήταν το τέ -λος του κομουνιστικού πολιτικούμονοπωλίου στη Ρουμανία. Οι δια-δηλώσεις εκεί αντιμετωπίστηκαν μεβίαιο τρόπο και μεγάλη αιματοχυσία.Η συμπαράταξη του στρατού με τονεξεγερμένο λαό είχε τραγικές συνέ-πειες για τον από το 1965 επικεφα-λής της χώρας, Νικολάε Τσαουσέ-σκου, που μέσα σε τρεις μόνο μέρεςσυνελήφθη, δικάστηκε και εκτελέ-στηκε μαζί με τη σύζυγό του ανήμερατων Χριστουγέννων του 1989.8

Η αλλαγή καθεστώτος και ο εναγκα-λισμός του δημοκρατικού καπιταλι-σμού δεν έλυσε ως διά μαγείας ταπροβλήματα των χωρών της ανατο-λικής Ευρώπης. Απεναντίας, ήδηυπάρχοντα προβλήματα, όπως ηδιαφθορά και το χαμηλό κατά κεφα-λήν εισόδημα, αρχικά τουλάχιστονεπιδεινώθηκαν, ενώ νέα, όπως ηανεργία, η υψηλή εγκληματικότητα,η ανασφάλεια που προέκυψε απότην αναθεώρηση του μοντέλου υψη-λής κοινωνικής προστασίας τωνπολιτών, έκαναν για πρώτη φοράτην εμφάνισή τους.9 Η προσαρμογήστις νέες οικονομικοπολιτικές συν-θήκες δυσκόλεψε και δυσκολεύειτους λαούς της περιοχής. Δεν αμφι-σβητούν, όμως, την αναγκαιότητατων κοσμοϊστορικών εξελίξεων πουπριν 20 χρόνια έκαναν πραγματικό-τητα την προσωπική και την εθνικήτους ελευθερία αλλά και άνοιξαν τοδρόμο για μια καλύτερη ζωή.



Η προσαρµογή στις νέεςοικονοµικοπολιτικές συνθήκεςδυσκόλεψε και δυσκολεύει τουςλαούς της ανατολικής Ευρώπης.∆εν αµφισβητούν, όµως, τηναναγκαιότητα των κοσµο.στορικώνεξελίξεων που πριν 20 χρόνιαέκαναν πραγµατικότητα τηνπροσωπική και την εθνική τουςελευθερία αλλά και άνοιξαν τοδρόµο για µια καλύτερη ζωή




1 Η περίοδος του «υπαρκτού σοσιαλισµού» στην ανατολική Ευρώπη και το τι ακο-

λούθησε, αποδίδονται στις βασικές τους παραµέτρους µε επιτυχία στο βιβλίο

του Young, John W., Cold War Europe, 1945-1991, Arnold, London, 1996, σελ.

234-277, ελληνική έκδοση Η Ευρώπη του Ψυχρού Πολέµου, εκδ. Πατάκη, Αθήνα,

2001. Πιο αναλυτικό, εξίσου προσιτό και χρήσιµο για βαθύτερη κατανόηση του

θέµατος είναι το βιβλίο του Crampton, R. J., Eastern Europe in the 20th Century,

Routledge, New York, 1997. Για τις σχέσεις ανάµεσα στη Σοβιετική Ένωση και

στα άλλα κράτη του ανατολικού µπλοκ, βλ. Gati, Charles, The Bloc that Failed,

Tauris, London, 1990. Το χρονικό της κατάρρευσης των κοµουνιστικών καθεστώ-

των αφηγούνται µε ενάργεια δηµοσιογράφοι – αυτόπτες µάρτυρες στο Hawkes,

Nigel (ed.), Tearing down the Curtain. The People’s Revolution in Eastern Europe,

Hodder and Stoughton, London, 1990. 2 Για παράδειγµα, το 1955 ο Ούγγρος Πρωθυπουργός υπέγραψε την ιδρυτική

συνθήκη του Συµφώνου της Βαρσοβίας, χωρίς να την έχει προηγουµένως δει,

πολύ δε περισσότερο συζητήσει µε τα άλλα µέλη του υπουργικού συµβουλίου,

Gati, 1990, σελ. 89. 3 Ακραίο αλλά χαρακτηριστικό παράδειγµα αποτελεί ο βιασµός µέχρι και δύο

εκατ. Γερµανίδων από τα σοβιετικά στρατεύµατα στο υπό τον έλεγχό τους τµήµα

της χώρας, κατά τα έτη 1945-46, µε την ανοχή συνήθως των ανωτέρων τους,

όταν µάλιστα ο Στάλιν επιδίωκε να κερδίσει την καλή διάθεση των Γερµανών,

έχοντας κατά νου τη δηµιουργία µίας ενιαίας, ουδέτερης και φιλικής προς την

Σοβιετική Ένωση Γερµανίας. Βλ. Gaddis, John Lewis, We Now Know. Rethinking

Cold War History, Oxford University Press, Oxford, 1997, σελ. 286-287. 4 Εκτός από φραστικές επιθέσεις, οι Η.Π.Α. απέφυγαν οποιαδήποτε εµπλοκή σχετι-

κά µε τη διατήρηση της σοβιετικής ηγεµονίας επί των χωρών της ανατολικής

Ευρώπης. Έτσι, παρά τις εξαγγελίες του Αµερικανού Υπουργού Εξωτερικών, John

Foster Dulles, περί «απώθησης» (rollback) του κοµουνισµού, καµία βοήθεια δεν

προσφέρθηκε από τις Ηνωµένες Πολιτείες προς τους εξεγερµένους κατά των

Σοβιετικών Ούγγρους τον Οκτώβριο-Νοέµβριο του 1956. Κατά τον ίδιο τρόπο,

ο Πρόεδρος Κένεντυ δεν αντέδρασε, αν και µπορούσε, εκ των προτέρων στην

ανέγερση του Τείχους του Βερολίνου, τον Αύγουστο του 1961. Οι Αµερικανοί

αναγνώριζαν πως ο έλεγχος των χωρών του ανατολικού µπλοκ αποτελούσε

ζωτικό εθνικό συµφέρον για τους Σοβιετικούς. Η αµφισβήτησή του, έτσι, εκ

µέρους των Αµερικανών θα µπορούσε να θέσει σε κίνδυνο την παγκόσµια ειρή-

νη, µία κατάσταση που οι Αµερικανοί δεν ήταν διατεθειµένοι να αντιµετωπίσουν,

τη στιγµή µάλιστα που γι’ αυτούς η ανατολική Ευρώπη δεν είχε την ίδια ζωτική

αξία. 5 Η δίκαιη, αταξική κοινωνία που οι κοµουνιστικές αρχές προέβαλαν ως επίτευγ-

µά τους διαψευδόταν καθηµερινά από τα προνόµια της νοµενκλατούρας, των



εκλεκτών δηλαδή του καθεστώτος που κατείχαν θέσεις-κλειδιά στις χώρες του

υπαρκτού σοσιαλισµού, και των µελών του κόµµατος. Έτσι, στην Ουγγαρία, στο

τέλος της δεκαετίας του ’40, οι πολύ µεγάλες ελλείψεις καταναλωτικών αγαθών,

αλλά και ευρύτερα οι στερήσεις που υφίστατο ο λαός της χώρας για χάρη του

σοσιαλιστικού µετασχηµατισµού, ερχόταν σε πλήρη αντίθεση µε τις προσωπικές

συνθήκες του αρχηγού του στρατού, που αρνούνταν να παραλάβει το καινούργιο

του σπίτι αν η πισίνα του δεν διέθετε υποβρύχιο φωτισµό. Βλ. Crampton, 1997,

σελ. 246. Η οικονοµική αποτυχία του συστήµατος ήταν επίσης αδιαµφισβήτητη.

Χαρακτηριστικό παράδειγµα των αδυναµιών του ήταν η παραγωγή –αναξιόπι-

στων– ηλεκτρονικών υπολογιστών στην Ανατολική Γερµανία, που είχε επιλεγεί

µάλιστα ως η πιο κατάλληλη γι’ αυτόν το σκοπό ανάµεσα στις χώρες της

COMECON (Οργανισµός Οικονοµικής Συνεργασίας του Ανατολικού Μπλοκ). Το

1989, η Ανατολική Γερµανία µε πληθυσµό 16 εκατ. είχε µόλις το ένα πεντηκο-

στό της αντίστοιχης παραγωγής της Αυστρίας, µίας χώρας 7,5 εκατ., που µε τη

σειρά της είχε έναν ασήµαντο ρόλο στην παγκόσµια αγορά. Βλ. Judt, Tony,

Postwar. A History of Europe since 1945, Penguin, New York, 2005, σελ. 578.

Στη Ρουµανία, η οικονοµική πολιτική του ισχυρού άνδρα της χώρας Νικολάε

Τσαουσέσκου, οδήγησε κατά τη δεκαετία του 1980 σε πρωτοφανή, ακόµη και

για το ανατολικό µπλοκ, µέτρα λιτότητας, όπως δραστικοί περιορισµοί σε βασι-

κά είδη διατροφής και ακραίες µέθοδοι εξοικονόµησης ενέργειας (µεταξύ

άλλων, µέγιστη θερµοκρασία 14 βαθµών το χειµώνα στα γραφεία). Βλ. Sword,

Keith, (ed.), The Times Guide to Eastern Europe, Times Books, London, 1990, σελ.

129-130. 6 Όπως µάλιστα δήλωσε αστειευόµενος σε εµφάνισή του στην αµερικανική τηλεό-

ραση στις 25 Οκτωβρίου 1989 ο εκπρόσωπος τύπου του σοβιετικού Υπουργείου

Εξωτερικών, το ∆όγµα Μπρέζνιεφ είχε δώσει τη θέση του στο ∆όγµα Σινάτρα,

ότι, δηλαδή, όπως και στο γνωστό τραγούδι του διάσηµου τραγουδιστή, I did it

my way (Το έκανα µε τον τρόπο µου), έτσι και τα κράτη της ανατολικής Ευρώ-

πης ήταν το καθένα ελεύθερο να επιλέξει το δικό του πολιτικό µέλλον. Βλ.

Roberts, Geoffrey, The Soviet Union in World Politics, Routledge, London, 1999,

χάρτης υπ. αρ. 4. Βλέπε, επίσης, Sinatra Doctrine, Wikipedia the Free

Encyclopedia, κείµενο της 9ης Μαρτίου 2009. 7

Η ταχύτητα κατάρρευσης του υπαρκτού σοσιαλισµού και η αίσθηση που προκάλε-

σε αποδίδεται από το ευφυολόγηµα του αυτόπτη µάρτυρα, πολιτικού σχολιαστή,

Timothy Garton Ash.: «Στην Πολωνία χρειάστηκαν δέκα χρόνια, στην Ουγγαρία

δέκα µήνες, στην Α. Γερµανία δέκα εβδοµάδες και στην Τσεχοσλοβακία... δέκα

µέρες». Αναφέρεται στο βιβλίο του Davies, Norman, Europe. A History, Pimlico,

London, 1997, σελ. 1123. 8 Οι Ηνωµένες Πολιτείες απέφυγαν να αναµειχθούν στα γεγονότα, φοβούµενες

ότι η ενεργή από µέρους τους υποστήριξη των αντικαθεστωτικών θα οδηγούσε

σε παρέµβαση τη σοβιετική ηγεσία. Πίστευαν πως οι µεταρρυθµίσεις εξαρτώ-



Ο κ. Θεοδόσης Καρβουναράκης είναι Αναπληρωτής Καθηγητήςστο Πανεπιστήµιο Μακεδονίας.

νταν από τη θετική στάση, τόσο των σοβιετικών, όσο και των κατά χώρα κοµου-

νιστικών ηγεσιών. Επικρότησαν έτσι και ενθάρρυναν τις µεταρρυθµίσεις, αλλά

παρέµειναν δύσπιστοι ως προς τις δυνατότητες της επανάστασης. Αντίθετα,

ενεργός και κρίσιµος ήταν ο ρόλος των Ηνωµένων Πολιτειών στη διαδικασία

ενοποίησης της Γερµανίας που ακολούθησε. Βλ. Herring, George, From Colony

to Superpower. US Foreign Relations since 1776, Oxford University Press, New

York, 2008, σελ. 904-907. 9 Μερικά παραδείγµατα: Η έκθεση της UNICEF του 1999 που συνδέει την υποβάθ-

µιση του κράτους πρόνοιας µε σοβαρά προβλήµατα υγείας, ανάπτυξης και

παραβατικής συµπεριφοράς των παιδιών και των εφήβων των πρώην κοµουνι-

στικών χωρών. Η οικονοµική ανισότητα στη Σλοβακία, όπου το κατά κεφαλήν

εισόδηµα στην περιοχή της Μπρατισλάβα (πρωτεύουσας) ήταν το 2006 το

115,9% του µέσου αντίστοιχου της Ευρωπα~κής Ένωσης, ενώ στη φτωχότερη

περιφέρεια της χώρας µόλις το 38,8%. Η εγκληµατικότητα στη Βουλγαρία, όπου

στα τρία προηγούµενα του Ιουνίου 2007 χρόνια έγιναν εκατό δολοφονίες µεγά-

λης δηµοσιότητας από πληρωµένους εκτελεστές, βλ. Webb, Adrian, The

Routledge Companion to Central and Eastern Europe since 1919, Routledge, New

York, 2008. 4.4. «The Impact of the EU, NATO and Russia since 1990», 5.1.5.

«The Economy: recent developments». Επιπλέον, αξίζει να αναφερθεί η πρωτοφα-

νής απόφαση της Επιτροπής της Ευρωπα~κής Ένωσης τον Ιούλιο του 2008 να

αναστείλει την καταβολή οικονοµικής βοήθειας προς τη νεοενταχθείσα (2007)

Βουλγαρία, λόγω της ανεπάρκειάς της στην καταπολέµηση της γιγαντωµένης

διαφθοράς και του οργανωµένου εγκλήµατος. Βλ. «EU Censures Bulgaria By

Freezing Aid», The Guardian, 24 Ιουλίου 2008.

Αντώνης Κλάψης

Η ιστορική σημασία του κινήματος στο Γουδή


λόγο τη δράση της κοινοβουλευτικής«ομάδας των Ιαπώνων»,2 θα παρέμε-ναν τελικά ημιτελείς, υπογραμμίζο-ντας περαιτέρω τον αποσπασματικόχαρακτήρα των εν λόγω πρωτοβου-λιών. Σε αυτό το πλαίσιο, η αδυναμίατων κομμάτων να δώσουν ικανοποιη -τικές απαντήσεις στα προβλήματαπου απασχολούσαν την ελληνική κοι-νωνία προκαλούσε, όπως ήταν φυ-σικό, ένα γενικευμένο κλίμα δυσαρέ-σκειας, η οποία μοιραία στρεφότανεναντίον του πολιτικού συστήματοςεν γένει. Η σύμπτωση, εξάλλου, τηςοικονομικής κρίσης στα τέλη τηςπρώτης δεκαετίας του 20ού αιώνα, ηοποία έπληξε την Ελλάδα πρωτίστωςεξαιτίας της πτώσης της διεθνούς τι-μής της σταφίδας, του βασικότερουδηλαδή εξαγώγιμου προϊόντος τηςχώρας, δημιουργούσε τις προϋποθέ-σεις για τη δυναμικότερη εκδήλωσητου ολοένα διευρυνόμενου κύματοςαμφισβήτησης.Η συνύπαρξη αυτών των παραγόντων

Στα χρόνια που ακολούθησαντον ελληνοτουρκικό πόλεμοτου 1897, οι παραδοσιακές

πολιτικές δυνάμεις της Ελλάδας,παρά τις προσπάθειες για την αντιμε-τώπιση της βαριάς κληρονομιάς τηςήττας, δεν φάνηκαν ικανές να αντα-ποκριθούν στις προσδοκίες της ελλη-νικής κοινής γνώμης. Παραμένοντας κατά κανόνα προσω-ποπαγή, τα παλαιά πολιτικά κόμματαδεν συγκροτούνταν πάνω στη βάσητης σύμπλευσης των ιδεολογικώναντιλήψεων των μελών τους. Αντί-θετα, αποτελούσαν χαλαρούς σχημα-τισμούς, συσπειρωμένους γύρω απότο πρόσωπο του εκάστοτε αρχηγού,ο οποίος με τη σειρά του επιχειρούσενα εξυπηρετήσει τα –ατομικά ή στενάτοπικά– συμφέροντα της εκλογικήςτου πελατείας.1 Έτσι, ακόμα και οιαπόπειρες για την αναδιάταξη του ελ-ληνικού πολιτικού σκηνικού μέσωτης δημιουργίας ενός ριζοσπαστικούσχηματισμού, με άξονα κατά κύριο




λειτουργούσε αποσταθεροποιητικάστη λειτουργία του πολιτικού συστή-ματος. Η τάση αυτή ενισχυόταν ωςαποτέλεσμα της διάχυτης αμφιβο-λίας της κοινής γνώμης σχετικά μετην αποδοτικότητα των υφιστάμενωνπολιτικών κομμάτων συνολικά. Κάτωαπό αυτές τις συνθήκες, η διάδοσηαπόψεων που δεν στρέφονταν ενα-ντίον αποκλειστικά του ενός ή τουάλλου κομματικού σχηματισμού,αλλά αμφισβητούσαν ανοιχτά το ίδιοτο κοινοβουλευτικό πολίτευμα (ή –σεπιο ακραίες περιπτώσεις– ακόμα καιτην ιδέα του συνταγματικού κράτους)έβρισκαν πρόσφορο έδαφος, υπο-γραμμίζοντας έτσι περαιτέρω το αδιέ-ξοδο στο οποίο είχε σταδιακά περιέλ-θει η ελληνική πολιτική ζωή. Η ουσια-στική χρεοκοπία των «παλαιών» κομ-

μάτων επέτεινε την εμπέδωση τηςεντύπωσης ότι η κύρια αιτία της ανα-ποτελεσματικότητας των διαδοχικώνκυβερνήσεων δεν ήταν άλλη από τηνανικανότητα του υπάρχοντος πολιτι-κού δυναμικού.3 Η χρονική σύ-μπτωση, εξάλλου, στα τέλη της πρώ-της δεκαετίας του 20ού αιώνα, μίαςσειράς σημαντικών διεθνών γεγονό-των στον ευρύτερο βαλκανικό περί-γυρο της Ελλάδας (με κορυφαία πα-ραδείγματα την επικράτηση της κινή-ματος των Νεοτούρκων στην Οθω-μανική Αυτοκρατορία, την προσάρ-τηση της Βοσνίας και της Ερζεγοβί-νης από την Αυστροουγγαρία, καθώςκαι την ανακήρυξη της βουλγαρικήςανεξαρτησίας), ενίσχυε ακόμα περισ-σότερο τις ανησυχίες της ελληνικήςκοινής γνώμης ότι η κρίση του ελλη-

Γκραβούρα εποχής για την αναγέννηση που έφερε το κίνηµα του 1909 στη χώρα.

νικού πολιτικού συστήματος ήτανπολύ πιθανό να έβλαπτε τα ελληνικάεθνικά συμφέροντα σε μία περίοδοεξαιρετικής ρευστότητας και αναδιά-ταξης των ισορροπιών στη χερσό-νησο του Αίμου. Η αναταραχή δεν άφηνε ανεπηρέα-στους τους αξιωματικούς του στρα-τού, πολλοί από τους οποίους φιλο-δοξούσαν να διαδραματίσουν πρω-ταγωνιστικό ρόλο στην πολιτική ζωήτης χώρας. Η ίδρυση του Στρατιωτι-κού Συνδέσμου το 1908 από κατώ-τερα στελέχη των ελληνικών ενό-πλων δυνάμεων επιβεβαίωνε την

τάση ενεργότερης ανάμειξης τωνστρατιωτικών στη διαμόρφωση τωνπολιτικών ισορροπιών, η οποία κατέ-τεινε επιπλέον στην υποστήριξη τωνσυντεχνιακών τους συμφερόντων,καθώς τα τελευταία θα μπορούσαννα ικανοποιηθούν αποτελεσματικό-τερα μέσω της εφαρμογής ενός τα-

χύρρυθμου εξοπλιστικού προγράμμα-τος.4 Η εντυπωσιακή πύ κ νωση τωνμελών του Συνδέσμου, σε συνδυα-σμό με τη σταδιακή προσέλκυση στιςτάξεις του ικανού αριθμού ανώτερωναξιωματικών, διεύρυνε αποφασιστικάτην εμβέλεια του εγχειρήματος, συμ-βάλλοντας ταυτόχρονα στην άμ-βλυνση των περισσοτέρων από τιςακραίες θέσεις που ευαγγελίζονταν οιιδρυτές του.5 Από αυτή την άποψη,εξάλλου, η ανάληψη της ηγεσίας τουΣτρατιωτικού Συνδέσμου από το συ-νταγματάρχη Νικόλαο Ζορμπά υπο-γράμμιζε την τάση επικράτησης τωνμετριοπαθέστερων στοιχείων σε βά-ρος των αδιάλλακτων.Η συνεχιζόμενη κοινωνική ανατα-ραχή, η οποία επιβεβαιωνόταν από τιςεπαναλαμβανόμενες αντικυβερνητι-κές διαδηλώσεις που συγκλόνιζαντην Αθήνα την άνοιξη του 1909, ευ-νοούσε την εφαρμογή των συνωμο-τικών σχεδίων του Στρατιωτικού Συν-δέσμου. Το κίνημα εκδηλώθηκε τε-λικά τα ξημερώματα της 14ης / 27ηςπρος τη 15η / 28η Αυγούστου, ότανη φρουρά της πρωτεύουσας στα-σίασε και κινήθηκε προς το Γουδή,όπου ενώθηκε με ένα σύνταγμα πε-ζικού, το οποίο είχε έρθει από την Κη-φισιά. Έχοντας εξασφαλίσει την πρω-τοβουλία των κινήσεων, οι ενωμένεςδυνάμεις των επαναστατών, υπό τηνηγεσία του Ζορμπά, απείλησαν ότι θαβάδιζαν εναντίον της Αθήνας σε πε-ρίπτωση που τα –γενικόλογα και μάλ-λον ασαφώς διατυπωμένα– αιτήματάτους (μεταρρυθμίσεις στους τομείςτης δημόσιας διοίκησης, της δικαιο-



Η εµφάνιση –και η συνακόλουθηεπικράτηση– του Βενιζέλου στο ελληνικό πολιτικό προσκήνιοαποτελούσε αναµφίβολα τη σηµαντικότερη συνέπεια του κινήµατος στο Γουδή, η οποία έµελλε να προσδιορίσειγια αρκετές δεκαετίες τις εξελίξεις στο εσωτερικό της χώρας

σύνης και της εκπαίδευσης, ανόρ-θωση των δημόσιων οικονομικώνμέσω της χρηστής και διαφανούςδιαχείρισης των κρατικών εσόδων καιεξόδων, μείωση των φόρων, αύξησητων δαπανών για τους εξοπλισμούςκαι αναδιοργάνωση των ενόπλωνδυνάμεων της χώρας)6 δεν γίνοντανάμεσα αποδεκτά από την κυβέρνησητου Δημήτριου Ράλλη, ο οποίος είχεαναλάβει την πρωθυπουργία μόλιςένα μήνα νωρίτερα. Αρνούμενος ναυποκύψει στον ωμό εκβιασμό, ο Ράλ-λης υπέβαλε την παραίτησή του καιαντικαταστάθηκε από τον Κυρια-κούλη Μαυρομιχάλη, ο οποίοςέσπευσε να ικανοποιήσει όλες τιςαπαιτήσεις των κινηματιών. Μολονότι οι κινηματίες προέρχονταναποκλειστικά από τις τάξεις των ενό-πλων δυνάμεων, δεν φιλοδοξούσαννα επιβάλουν μία στρατιωτική δικτα-τορία, αλλά αντίθετα προτιμούσαν τοσχηματισμό μίας κυβέρνησης απόπολιτικά πρόσωπα, η οποία θα ανα-λάμβανε –κάτω από την εποπτεία τουΣτρατιωτικού Συνδέσμου– την ευ-θύνη να εφαρμόσει στην πράξη τοεξαιρετικά μετριοπαθές και συντηρη-τικό πρόγραμμα που εισηγούνταν.Επιβεβαιώνοντας αυτές τους τις δια-θέσεις, οι ηγέτες του κινήματοςέσπευσαν να διακηρύξουν τη νομιμο-φροσύνη τους προς τη δυναστεία,ενώ ο Ζορμπάς αρνήθηκε την πρό-ταση του Μαυρομιχάλη να αναλάβειτο Υπουργείο Στρατιωτικών. Εκτιμώ-ντας, εξάλλου, ότι η συμπαράταξητης κοινής γνώμης θα διευκόλυνεαποφασιστικά την επιτυχία των σχε-

δίων τους, οι κινηματίες ενθάρρυνανστα μέσα Σεπτεμβρίου του 1909 τηδιεξαγωγή συλλαλητηρίου στηνΑθήνα, με σκοπό την υποστήριξητων πρωτοβουλιών του ΣτρατιωτικούΣυνδέσμου.Η τακτική που υιοθέτησαν οι πρωτα-γωνιστές του κινήματος στο Γουδήπολύ σύντομα θα αποδεικνυόταν αρ-κετά αποτελεσματική. Μένοντας πι-στός στις δεσμεύσεις που είχε αναλά-βει την επαύριον της εκδήλωσης τουκινήματος, ο Μαυρομιχάλης προχώ-ρησε στην ψήφιση σειράς νόμων πουικανοποιούσαν πολλές από τις αξιώ-σεις του Συνδέσμου,7 εξέλιξη,ωστόσο, που δεν στάθηκε ικανή νακατευνάσει τις αντιδράσεις των κατώ-τερων αξιωματικών, οι οποίοι αφενόςθεωρούσαν ότι οι κοινοβουλευτικέςδιαδικασίες ήταν εξαιρετικά χρονοβό-ρες και αφετέρου εμφανίζονταν δυ-σαρεστημένοι από το γεγονός ότι ηκυβέρνηση δεν είχε ενδώσει στιςαπαιτήσεις τους για άμεσες προαγω-γές.8 Η διάσταση απόψεων που δια-πιστωνόταν μέσα στους κόλπους τουΣτρατιωτικού Συνδέσμου θα εκδηλω-νόταν ανοιχτά όταν τον Οκτώβριο του1909 ξέσπασε ανταρσία στο πολε-μικό ναυτικό. Ο Σύνδεσμος κατόρ-θωσε να καταστείλει με αρκετή ευκο-λία –αν και όχι αναίμακτα– την εξέ-γερση,9 ήταν όμως σαφές ότι το διχα-στικό κλίμα λειτουργούσε ως τροχο-πέδη στην προσπάθεια εφαρμογήςτων μεταρρυθμίσεων που ευαγγελί-ζονταν οι πρωτεργάτες του κινήματοςστο Γουδή.Επιχειρώντας να βρει διέξοδο από



την κρίση, η ηγεσία του Συνδέσμουέστρεψε το βλέμμα της εκτός τωνσυμβατικών ορίων της ελληνικής επι-κράτειας, στην Κρήτη, και αποτάθηκεστον Ελευθέριο Βενιζέλο, από τονοποίο ζήτησε να αναλάβει την πρω-θυπουργία.10 Ο Κρητικός πολιτικός,ωστόσο, μολονότι ήδη από τις πρώ-τες ημέρες της εκδήλωσης του κινή-ματος είχε δημόσια –με σειρά άρ-θρων του στην εφημερίδα Κήρυξ τωνΧανίων–11 υποστηρίξει τους στόχουςτων κινηματιών, αρνήθηκε την πρό-ταση,12 επιλέγοντας τον ιδιότυπορόλο του διαμεσολαβητή στις συζη-τήσεις που στο μεταξύ διεξάγοντανανάμεσα στο Σύνδεσμο, στα κόμματακαι στο παλάτι. Εκτιμώντας ότι η κα-τάσταση επέβαλε τη σύμπλευσηόλων των πολιτικών δυνάμεων τηςχώρας, ο Βενιζέλος εισηγήθηκε τονάμεσο σχηματισμό υπηρεσιακής κυ -βέρνησης: η τελευταία, σε συμφωνίαμε το Βασιλιά Γεώργιο Α’, θα διεξή-γαγε το συντομότερο δυνατόν εκλο-γές για την ανάδειξη ΑναθεωρητικήςΕθνοσυνέλευσης, αμέσως μετά τησύγκληση της οποίας ο ΣτρατιωτικόςΣύνδεσμος δεσμευόταν να αυτοδια-λυθεί. Παρά, εξάλλου, τους αρχικούςδισταγμούς, οι οποίοι αποτελούσανκατά κύριο λόγο απόρροια του γεγο-νότος ότι η προτεινόμενη διαδικασίασυνιστούσε στην ουσία νομική ακρο-βασία που παραβίαζε κατάφωρα τοΣύνταγμα, οι αρχηγοί των κομμάτωνκαι ο Βασιλιάς αποδέχθηκαν το συμ-βιβασμό.13 Πράγματι, ο Γεώργιος Α’ανέθεσε τον Ιανουάριο του 1910 τηνπρωθυπουργία στο ηγετικό στέλεχος

της «ομάδας των Ιαπώνων», Στέ-φανο Δραγούμη, ανοίγοντας έτσι ορι-στικά το δρόμο για την ομαλοποίησητης πολιτικής ζωής της χώρας14 και τηδιεξαγωγή των εκλογών, οι οποίεςπραγματοποιήθηκαν τελικά τον Αύ-γουστο του ίδιου έτους.Το αποτέλεσμα των εκλογών της8ης / 21ης Αυγούστου 1910 αποτε-λούσε σαφή ένδειξη για τις ανακατα-τάξεις που είχαν συντελεστεί στην ελ-ληνική κοινωνία τα προηγούμεναχρόνια. Έτσι, μολονότι ο συνασπι-σμός των «παλαιών» κομμάτων κα-τόρθωσε να εξασφαλίσει την από-λυτη πλειοψηφία των εδρών (211 επίσυνόλου 362), οι ανεξάρτητοι «ανα-νεωτές» κέρδισαν 122 έδρες, ενώεξελέγησαν και 29 ανεξάρτητοι «πα-λαιοκομματικοί».15 Ο ίδιος, εξάλλου,ο Βενιζέλος, ο οποίος, έχοντας επι-στρέψει από την άνοιξη του 1910στην Κρήτη προκειμένου να αναλάβειτην πρωθυπουργία της αυτόνομηςκρητικής πολιτείας, δεν είχε συμμετά-σχει στον προεκλογικό αγώνα, εξε-λέγη πανηγυρικά βουλευτής Αττικο-βοιωτίας. Κάτω από αυτές τις συνθή-κες, ο Κρητικός πολιτικός, ανταπο-κρινόμενος στην απαίτηση της κοινήςγνώμης, εγκατέλειψε το Σεπτέμβριοτου 1910 την ιδιαίτερη πατρίδα τουκαι έφθασε στην Αθήνα, όπου δημο-σιοποίησε τις βάσεις του πολιτικούτου προγράμματος: εφαρμογή ενόςευρύτατου σχεδίου μεταρρυθμίσεων,με παράλληλη αναθεώρηση του Συ-ντάγματος, χωρίς, ωστόσο, να θίγεταιη μορφή του πολιτεύματος της βασι-λευόμενης δημοκρατίας.16





Η χειρονομία καλής θέλησης τουΒενιζέλου απέναντι στο θρόνο απέρ-ρεε σε μεγάλο βαθμό από την εκτί-μηση ότι η εξασφάλιση της υποστήρι-ξης του Γεωργίου Α’ αποτελούσεαπαραίτητη προϋπόθεση για την επι-τυχία του ανανεωτικού εγχειρήματοςπου ευαγγελιζόταν ο Κρητικός πολι-τικός. Διακρίνοντας τη δυνατότητατερματισμού της πολιτικής κρίσηςπου ταλάνιζε την Ελλάδα για περισ-σότερο από ένα χρόνο, ο Βασιλιάςαποφάσισε να ανταποκριθεί σταανοίγματα του Βενιζέλου, στον οποίοανέθεσε τον Οκτώβριο του 1910 το

σχηματισμό κυβέρνησης, μολονότιήταν αμφίβολο εάν η τελευταία διέ-θετε την απαραίτητη κοινοβουλευτικήπλειοψηφία. Ο Κρητικός πολιτικός,ωστόσο, δεν ήταν διατεθειμένος ναασκήσει τα πρωθυπουργικά του κα-θήκοντα υπό καθεστώς ομηρίας, κιέτσι –παρά το γεγονός ότι εξασφά-λισε ψήφο εμπιστοσύνης– έπεισε τονΓεώργιο Α’ να διαλύσει τη Βουλή καινα προκηρύξει εκλογές.17

Η νέα εκλογική αναμέτρηση διεξά-χθηκε το Νοέμβριο του 1910 χωρίςτη συμμετοχή του συνόλου σχεδόντων «παλαιών» κομμάτων, τα οποία

Συλλαλητήριο στην Αθήνα για την υποστήριξη των πρωτοβουλιών του ΣτρατιωτικούΣυνδέσµου (Σεπτέµβριος 1909)

διαμαρτύρονταν για τη μεθόδευσηπου είχε οδηγήσει στη διάλυση τηςΒουλής. Έτσι, οι εκλογές εξελίχθη-καν σε θρίαμβο για τον Βενιζέλο, κα-θώς το νεοϊδρυθέν Κόμμα των Φιλε-λεύθερων, του οποίου ηγούνταν,κέρδισε 307 από τις συνολικά 362έδρες. Διαθέτοντας πλέον συντρι-πτική κοινοβουλευτική πλειοψηφία, οΒενιζέλος προχώρησε στην άμεσηεφαρμογή του μεταρρυθμιστικού τουπρογράμματος, με πρώτο άξονα τηναναθεώρηση του Συντάγματος του1864 και τη θέση σε ισχύ του νέουκαταστατικού χάρτη της χώρας (Ιού-νιος 1911).18 Η συνταγματική ανα -θεώ ρηση, εξάλλου, συμπληρωνόταναπό ένα εξαιρετικά εντυπωσιακό νο-μοθετικό έργο, το οποίο επιχειρούσενα δώσει ουσιαστικότερο περιεχό-μενο στο μεταρρυθμιστικό πρό-γραμμα που φιλοδοξούσε να εφαρ-μόσει ο Βενιζέλος, αλλά και από τηναναδιοργάνωση των ελληνικών ενό-πλων δυνάμεων, με απώτερο στόχοτην προώθηση στην πράξη των αλυ-τρωτικών επιδιώξεων της Αθήνας.Εξαργυρώνοντας στην κάλπη την ικα-νοποίηση της ελληνικής κοινής γνώ-μης από την ανορθωτική προσπάθειαπου είχε εγκαινιαστεί το Νοέμβριο του1910, το Κόμμα των Φιλελεύθερωνθριάμβευσε εκ νέου στις εκλογές της11ης / 24ης Μαρτίου 1912 –στιςοποίες συμμετείχαν και οι εκπρόσω-ποι των «παλαιών» κομμάτων– εξα-σφαλίζοντας 146 από τις συνολικά181 της Βουλής.19 Η ανανέωση τηςλαϊκής εντολής έδινε στον Βενιζέλοτη δυνατότητα να συνεχίσει απερί-

σπαστος το μεταρρυθμιστικό τουέργο, ενώ την ίδια στιγμή επιβεβαίωνεμε τον πλέον κατηγορηματικό τρόποτην πολιτική του ηγεμονία στο εσωτε-ρικό της χώρας. Κάτω από αυτές τιςσυνθήκες, ο Βενιζέλος έμελλε λίγουςμήνες αργότερα να ηγηθεί της εντυ-πωσιακότερης εθνικής εξόρμησηςαπό καταβολής του ελληνικού κρά-τους, η οποία θα μετουσίωνε σεπράξη σημαντικό τμήμα του ονείρουτης εδαφικής επέκτασης που ευαγγε-λιζόταν η Μεγάλη Ιδέα, δικαιώνονταςταυτόχρονα σχεδόν απόλυτα τις επι-λογές του Κρητικού πολιτικού. Η εμφάνιση –και η συνακόλουθηεπικράτηση– του Βενιζέλου στο ελ-ληνικό πολιτικό προσκήνιο αποτε-λούσε αναμφίβολα τη σημαντικότερησυνέπεια του κινήματος στο Γουδή, ηοποία έμελλε να προσδιορίσει για αρ-κετές δεκαετίες τις εξελίξεις στο εσω-τερικό της χώρας. Ο Βενιζέλος άδ -ραξε την ευκαιρία που του προσέ-φερε η εκδήλωση του κινήματος.Εκμεταλλευόμενος την απονομιμο-ποίηση του παραδοσιακού πολιτικούκατεστημένου, αναδείχθηκε σε εντυ-πωσιακά σύντομο χρονικό διάστημαως η πλέον εξέχουσα πολιτική φυ-σιογνωμία της εποχής του. Η ρήξη,εξάλλου, που συνιστούσε σε σχέσημε τον παλαιοκομματισμό η κυριαρχίατου Βενιζέλου και του Κόμματος τωνΦιλελεύθερων αποκτούσε ουσιαστι-κότερο περιεχόμενο, εξαιτίας του γε-γονότος ότι ο ίδιος και οι συνεργάτεςτου επιχειρούσαν να εκφράσουν πο-λιτικά όχι τις συνήθεις κρατικοδίαιτεςκοινωνικές ομάδες, αλλά αντίθετα το



περισσότερο δημιουργικό, εξω-στρεφές και προσανατολισμένοπρος την ελεύθερη αγορά τμήματου ελληνικού λαού.20

Η επιτυχία του Βενιζέλου οριο-θετούσε ταυτόχρονα την εμβέ-λεια του εγχειρήματος του κινή-ματος στο Γουδή. Τα ίδια ταμέλη του Στρατιωτικού Συνδέ-σμου δεν ήταν σε θέση να εφαρ-μόσουν στην πράξη καμία με-ταρρυθμιστική πολιτική, διότι δενδιέθεταν ένα σαφώς προσδιορι-σμένο πολιτικό πρόγραμμα μεσυνολικά επεξεργασμένους στό-χους.21 Εξαίρεση αποτελούσαντα ζητήματα που άπτονταν τουάμεσου συντεχνιακού τους εν-διαφέροντος, με πλέον χαρα-κτηριστικό το αίτημα για την αύ-ξηση των αμυντικών δαπανών.Σε αυτό το πλαίσιο, η θετικήαπήχηση του κινήματος σε με-γάλη μερίδα της κοινής γνώμηςαποτελούσε κατά κύριο λόγοσυνέπεια της έκδηλης απογοή-τευσης από την αναποτελεσμα-τικότητα της υφιστάμενης έωςεκείνη τη στιγμή πολιτικής ελίτ.Οι πρωτεργάτες του κινήματος,με άλλα λόγια, εξέφρασαν δυ-ναμικά το κοινωνικό αίτημα γιααλλαγή, η οποία ήταν δύσκολο–και οπωσδήποτε πολύ περισσότεροχρονοβόρο– να πραγματοποιηθείμέσα από τις ισχύουσες θεσμικέςδιαδικασίες, λειτουργώντας έτσι ωςκαταλύτης των ραγδαίων κατοπινώνπολιτικών εξελίξεων, έστω κι αν οιίδιοι δεν διέθεταν ούτε το ιδεολογικό

υπόβαθρο, ούτε την πολιτική ωριμό-τητα, προκειμένου να θέσουν σεεφαρμογή ένα γνήσια εκσυγχρονι-στικό πρόγραμμα. Αυτός, εξάλλου,ήταν και ο κυριότερος λόγος για τονοποίο η ηγεσία του Στρατιωτικού Συν-δέσμου προσανατολίστηκε άμεσα



Ο αρχηγός του Στρατιωτικού Συνδέσµου Νικόλαος Ζορµπάς



προς την εξεύρεση μίας πολιτικής λύ-σης, την οποία αναζήτησε στο πρό-σωπο του, δοκιμασμένου στην πολι-τική κονίστρα της Κρήτης αλλάάφθαρτου σε εκείνη της Αθήνας, Βε-νιζέλου.Ανεξάρτητα, πάντως, από τις αιτίεςπου την προκάλεσαν και τους στό-χους που επιχειρούσε να επιτύχει, ηπραξικοπηματική επέμβαση του Στρα-τιωτικού Συνδέσμου, η οποία έφθασεμέχρι του σημείου της ανατροπής τηςνόμιμης κυβέρνησης της χώρας,έμελλε να έχει μία ακόμη μακροπρό-θεσμη συνέπεια: την ενίσχυση της πα-ρεμβατικής τάσης των ενόπλων δυ-νάμεων στην ελληνική πολιτική ζωή.Φέροντας τις δάφνες της επιτυχημέ-νης «εκσυγχρονιστικής επανάστα-σης» που ανταποκρινόταν στις κοινω-νικές απαιτήσεις της εποχής, το κί-νημα στο Γουδή θα λειτουργούσε ωςσταθερό σημείο αναφοράς και ωςπαράδειγμα προς μίμηση στη σκέψηαρκετών αξιωματικών, οι οποίοι–ιδίως κατά τη διάρκεια του μεσοπο-λέμου– θεωρούσαν ότι μπορούσαννα μεθερμηνεύσουν αυθεντικά τηλαϊκή βούληση. Από αυτή την άποψη,το κίνημα συνέτεινε αποφασιστικάστη ριζοσπαστικοποίηση της συμπερι-φοράς των ενόπλων δυνάμεων, ταστελέχη των οποίων σε πολλές περι-πτώσεις διεκδικούσαν για τους εαυ-τούς τους τη θέση των υπερασπιστώντων συμφερόντων και των γνήσιωνεκφραστών της θέλησης του έθνους. Συνολικά ιδωμένο, το κίνημα στο

Γουδή αποτέλεσε αναμφίβολα ση-μείο καμπής στην ελληνική πολιτικήιστορία. Έστω κι αν οι πρωτεργάτεςτου δεν υπήρξαν οι ίδιοι φορείς επα-ναστατικών ιδεών, το κίνημα αναδεί-χθηκε σε σύμβολο της πολιτικής ανα-γέννησης,22 δεδομένου ότι δρομολό-γησε διαδικασίες που –μολονότι δενσηματοδότησαν την ολοκληρωτικήανατροπή της υφιστάμενης κατάστα-σης– εκ των πραγμάτων εμπόδιζαντον πλήρη συμβιβασμό με το παρελ-θόν. Η ρήξη με τον παλαιοκομματι-σμό ανανέωσε ευρύτατα το πολιτικόπροσωπικό της χώρας και διευκό-λυνε τη μακροπρόθεσμη κυριαρχίαμεταρρυθμιστικών ιδεών. Η μεγάλητομή συνοψίστηκε και κορυφώθηκε,βέβαια, στην ανάδυση του πολιτικούάστρου του Ελευθέριου Βενιζέλουκαι στην εκλογική απήχηση του ίδιουκαι του Κόμματος των Φιλελεύθε-ρων. Αυτό το πλεονέκτημα του κινή-ματος συνοδεύτηκε, ωστόσο, μα-κροπρόθεσμα από την –έστω καιακούσια– ενθάρρυνση του παρεμβα-τισμού των ενόπλων δυνάμεων. Χω-ρίς, εξάλλου, να αποτελεί μία γνήσιααστική επανάσταση,23 το κίνημαέφερε δυναμικά στην επιφάνεια τιςαντιθέσεις ανάμεσα στο παραδο-σιακό και στο εκσυγχρονιστικό τμήματης ελληνικής κοινωνίας, δίνονταςέτσι την ευκαιρία στον Βενιζέλο όχιμόνο να εκφράσει πολιτικά το δεύ-τερο, αλλά και να πιστωθεί τα οφέλητης ανορθωτικής προσπάθειας που οίδιος εγκαινίασε.




1 Βλ., αναλυτικότερα, ∆ιαµαντόπουλος, Θανάσης, Η ελληνική πολιτική ζωή: ο εικο-

στός αιώνας, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα, 1997, σελ. 37-47.2 Η «οµάδα των Ιαπώνων» έλαβε το όνοµά της εξαιτίας της δυναµικής παρουσίας

των µελών της εντός του ελληνικού Κοινοβουλίου, η οποία προσοµοίαζε µε την

παράτολµη δράση των Ιαπώνων κατά τη διάρκεια του πολέµου εναντίον της

Ρωσίας. Στον αρχικό πυρήνα των µελών της οµάδας, η οποία πρωτοεµφανίστηκε

το 1906, συµπεριλαµβάνονταν οι βουλευτές ∆ηµήτριος Γούναρης, Στέφανος ∆ρα-

γούµης και Πέτρος Πρωτοπαπαδάκης. Σε αυτούς προστέθηκαν αργότερα οι Χαρά-

λαµπος Βοζίκης, Ανδρέας Παναγιωτόπουλος, Απόστολος Αλεξανδρής και Εµµα-

νουήλ Ρέπουλης. Η οµάδα διαλύθηκε τελικά τον Ιούνιο του 1908, όταν ο Γούνα-

ρης, ο οποίος στο µεταξύ είχε αναδειχθεί σε ηγετική φυσιογνωµία της, δέχθηκε

να γίνει Υπουργός Οικονοµικών στην κυβέρνηση Θεοτόκη, µε σκοπό να εφαρµό-

σει τα φιλόδοξα µεταρρυθµιστικά του σχέδια. 3 Για την κρίση των ελληνικών πολιτικών κοµµάτων κατά τη διάρκεια των πρώτων

ετών του 20ού αιώνα, βλ., διεξοδικότερα, Hering, Gunnar, Τα πολιτικά κόµµατα

στην Ελλάδα, 1821-1936, τόµος β’, Μορφωτικό Ίδρυµα Εθνικής Τραπέζης,

Αθήνα, 2006, σελ. 723-751.4 Βλ. Papacosma, Victor, The military in Greek politics: the 1909 coup d’ etat, Kent

State University Press, Kent, 1977, σελ. 49.5 Στα πρώτα στάδια της λειτουργίας του, για παράδειγµα, ο Στρατιωτικός Σύνδε-

σµος φλέρταρε µε την ιδέα της επιβολής –προσωρινής έστω– δικτατορίας, ενώ

η πλειοψηφία των αρχικών µελών του αντιµετώπιζε µε εχθρότητα και τη δυνα-

στεία. Βλ. Βερέµης, Θάνος, Οι επεµβάσεις του στρατού στην ελληνική πολιτική,

1916-1936, εκδ. Οδυσσέας, Αθήνα, 1983, σελ. 25.6 Βλ. Ζορµπάς, Νικόλαος, Αποµνηµονεύµατα ή πληροφορίαι περί των συµβάντων

κατά την διάρκειαν της Επαναστάσεως της 15ης Αυγούστου 1909, Λαµπρόπουλος,

Αθήνα, 1925, σελ. 17.7 Βλ. Dakin, Douglas, Η ενοποίηση της Ελλάδας, 1770-1923, Μορφωτικό Ίδρυµα

Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα, 2005, σελ. 274.8 Hering, ό.π., σελ. 763.9 Papacosma, ό.π., σελ. 92.

10 Η απόφαση για την ανάθεση της πρωθυπουργίας στον Βενιζέλο είχε ληφθεί ήδη

από την πρώτη συνεδρίαση του Στρατιωτικού Συνδέσµου τον Οκτώβριο του 1908.

Βλ. Πάγκαλος, Θεόδωρος, Τα αποµνηµονεύµατά µου, 1897-1947, τόµος Α’,

Αετός, Αθήνα, 1959, σελ. 47-48.11 Βλ. Στεφάνου, Στέφανος Ι., (επιµ.), Τα κείµενα του Ελευθερίου Βενιζέλου, τόµος Α’,

Λέσχη Φιλελευθέρων – Μνήµη Ελευθερίου Βενιζέλου, Αθήνα, 1981, σελ. 142-154.12 Βλ. ∆αφνής, Γρηγόριος, Τα ελληνικά πολιτικά κόµµατα, 1821-1961, εκδ. Γαλαξίας,

Αθήνα, 1961, σελ. 104.



13 Ζορµπάς, ό.π., σελ. 65-76. Πάγκαλος, ό.π., σελ. 113-120. 14 Το Μάρτιο του 1910 ο Στρατιωτικός Σύνδεσµος ανακοίνωσε την αυτοδιάλυσή του,

εκπληρώνοντας έτσι προκαταβολικά τη δέσµευση που είχε αναλάβει.15 Βλ. Νικολακόπουλος, Ηλίας – Οικονόµου, Νίκος «Το εκλογικό βάπτισµα του βενιζε-

λισµού. Εκλογές 1910-1912», Συµπόσιο για τον Ελευθέριο Βενιζέλο. Πρακτικά, Ελ λη -

νικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο – Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα, 1988, σελ. 70.16 Βλ., αναλυτικότερα, Στεφάνου, ό.π., σελ. 174-178.17 Hering, ό.π., σελ. 783-788.18 Για τη συµβολή του Βενιζέλου στη συνταγµατική αναθεώρηση του 1911, βλ. Αλιβι-

ζάτος, Νίκος, «Ο Ελευθέριος Βενιζέλος και ο συνταγµατικός εκσυγχρονισµός της

χώρας», Μαυρογορδάτος, Γιώργος Θ., – Χατζηιωσήφ, Χρήστος, (επιµ.), Βενιζελι-

σµός και αστικός εκσυγχρονισµός, Πανεπιστηµιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο,

1992, σελ. 33-43. Για το Σύνταγµα του 1911, βλ., αναλυτικότερα, ∆αβής, Μ., –Παπα~ωάννου, Γ., Το ιστορικόν της αναθεωρήσεως του Συντάγµατος και τα επίση-

µα κείµενα. Το νέον Σύνταγµα, Αθήνα, 1911. 19 Βλ. Σβολόπουλος, Κωνσταντίνος, «Η είσοδος του Ελευθερίου Βενιζέλου στην πολι-

τική ζωή της Ελλάδος και οι εσωτερικές εξελίξεις από το τέλος του 1909 ως το

1912», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόµος Ι∆’, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, 1977,

σελ. 278.20 Το 1912 ο Βενιζέλος παρατηρούσε σχετικά: «Προ της επαναστάσεως (στο Γουδή),

οι έχοντες σχέσιν µε την στήλην των εξόδων (= οι τρόφιµοι) του προπολογι-

σµού διηύθυνον κυρίως την Ελλάδα. Ήδη αι τύχαι αύτης διευθύνονται κυρίως παρ’

εκείνων οίτινες τροφοδοτούν την στήλην των εσόδων του προπολογισµού». Βλ.

Μαυρογορδάτος, Γ.Θ., Μελέτες και κείµενα για την περίοδο 1909-1940, εκδ.

Σάκκουλας, Αθήνα, 1982, σελ. 59.21 Την πραγµατικότητα αυτή αναγνώριζε δηµόσια ο Βενιζέλος το Σεπτέµβριο του

1910 κατά τη διάρκεια του πρώτου λόγου που εκφώνησε στην Αθήνα µετά την εκεί

άφιξή του από την Κρήτη: «Αλλ’ η επανάστασις αύτη (του Αυγούστου 1909) εστερεί-

το προγράµµατος, σαφώς διαγεγραµµένου, έλειπε δε απ’ αυτής και ο ιθύνων

πολιτικός νους. ∆ιά τούτο η Επανάστασις, αδυνατούσα να ίδη ενσαρκούµενον τον

αόριστον πόθον της γενικής ανορθώσεως του Κράτους, εφέρετο εις χρονιότητα, η

οποία, καθιστώσα οσήµεραι αισθητότερα τα κακά, τα οποία συµπαραµαρτούσιν εις

πάσαν έξοδον από της νοµιµότητος, εκινδύνευε να αγάγη αυτήν εις ναυάγιον». Βλ.

Στεφάνου, ό.π., σελ. 175. 22 Βλ. ∆ερτιλής, Γ. Β., Ιστορία του ελληνικού κράτους, 1830-1920, τόµος Β’, Βιβλιο-

πωλείον της Εστίας, Αθήνα, 2006, σελ. 867.23 Βλ. σχετικά την επιχειρηµατολογία των Hering, ό.π., σελ. 773-776, και ∆ιαµαντό-

πουλου, ό.π., σελ. 63-66.

Ο κ. Αντώνης Κλάψης είναι διδάκτορας ∆ιπλωµατικής Ιστορίας και ειδικός επιστήµονας στο Τµήµα Πολιτικής Επιστήµης και ∆ιεθνών Σχέσεων του Πανεπιστηµίου Πελοποννήσου.

Η ιστορική σημασία του κινήματος στο Γουδή

Documents

Transcript of Η ιστορική σημασία του κινήματος στο Γουδή