Η «παρουσία» μιας βυζαντινής δέσποινας της Ηπείρου...

ΚρυΣταλλω ΜαντζαναΚωνΣταντινοΣ τΣοδουλοΣ Η «ΠαρουΣια» ΜιαΣ ΒυζαντινΗΣ δΕΣΠοιναΣ τΗΣ ΗΠΕιρου ΣτΗ ΜονΗ του ΜΕΓαλου ΜΕτΕωρου

α. Η ΕΠοΧΗ τΗΣ ΣΕρΒοΚρατιαΣ ΣτΗ ΘΕΣΣαλια Και Η ι. Μ. ΜΕΓαλου ΜΕτΕωρου από τα μέσα του 14ου αιώνα και μετά, το Σερβικό στοιχείο κυριαρ-χεί στον κεντρικό και δυτικό ελλαδικό χώρο με αποκορύφωμα τηνκατάληψη της Θεσσαλίας1. Προκειμένου ο Σέρβος δεσπότης να ισχυ-ροποιήσει την παρουσία του, αποστέλλει έναν από τους πιο ισχυρούςστρατηγούς του, τον Γρηγόριο Preljub, ο οποίος κατέλαβε τη Θεσσα-λία, σχεδόν χωρίς καμία αντίσταση2. την ίδια εποχή στην Ήπειρο κυ-ριαρχεί ο ετεροθαλής αδελφός του Συμεών ούρεσης Παλαιολόγος3.Μετά το θάνατο του Γρηγορίου Preljub σε μια συμπλοκή των αλβα-νών και Σέρβων και μετά από μια σύντομη ανακατάληψη της Θεσσα-

1. Για την περίοδο της σερβοκρατίας στη Θεσσαλία, βλ. Σούλης, Η πρώτη πε-ρίοδος της σερβοκρατίας, σ. 56, Nicol, The rock monasteries of Thessaly, σ. 58-69.2. Βέης, Συμβολή εις την ιστορία των Μονών Μετεώρων, σ. 236-236α1, Βογια-τζίδης, Το Χρονικό των Μετεώρων, σ. 167-168, Σούλης, Η πρώτη περίοδος της σερ-βοκρατίας, σ. 59, Σοφιανός, Σέρβοι ηγεμόνες των Τρικάλων, σ. 182 κ.ε., Nicol, ΗΘεσσαλία κατά τον Μεσαίωνα, σ. 222, Θεοτέκνη, Ιερά ασκητήρια, σ. 60-62.3. Nicol, Η Θεσσαλία κατά τον Μεσαίωνα, σ. 223, Σκουβαράς, Μετέωρα, σ.1077-1078.

λίας από τον δεσπότη της Ηπείρου νικηφόρο Β΄ ορσίνι (1323-1335)4,η Θεσσαλία περνά στη δεύτερη φάση της σερβοκρατίας, με «καίσα-ρα»5 πλέον τον Συμεών ούρεση Παλαιολόγο6. ο Συμεών απέκτησετρία παιδιά: τον ιωάννη, μετέπειτα μοναχό ιωάσαφ, την Μαρία αγγε -λίνα και τον Στέφανο7.Γύρω στα 1370 ο Συμεών πεθαίνει και τον διαδέχεται στην εξουσίαο γιος του ιωάννης – ιωάσαφ ως ηγεμόνας των τρικάλων8. ωστόσο, ονεαρός ιωάννης, ο τε λευ ταί ος γό νος της έν δο ξης σερ βι κής δυ να στεί αςτων νεμα νι δών (Nemanija), σε ηλικία 22 ετών, α παρ νείται την κο σμι -κή ε ξου σί α, «αν ταλ λάσ σει την πο λυ τε λή βα σι λι κή πορ φύ ρα με τοφτω χι κό μο να χι κό τρι βώ νιο» και μονάζει, από τα 1372 και εξής, στηνι. Μ. Μεταμορφώσεως του Σωτήρος9. Όχι μόνο διέθεσε στη Μονή όλητου την περιουσία αλλά την οργάνωσε, τη διοίκησε με σύνεση και την

452 ΚρυΣταλλω Μαντζανα-ΚωνΣταντινοΣ τΣοδουλοΣ

4. Σοφιανός, Σέρβοι ηγεμόνες των Τρικάλων, σ. 186-187, Σοφιανός, Δύο προ-στάγματα ευεργετικά του Ιωάννη Ούρεση Παλαιολόγου, σ. 13. ο νικηφόροςσκοτώθηκε στη μάχη του αχελώου το 1359, βλ. Nicol, Η Θεσσαλία κατά τον Με-σαίωνα, σ. 225, πρβλ. Cantacuzenus, Eximperatoris Historiarum, v. III, 4.43.1-4.44.20, Gregoras, Historiae Byzantinae, v. III, 37.50.1 κ.ε.5. Σούλης, Η πρώτη περίοδος της σερβοκρατίας, σ. 60-69.6. Βογιατζίδης, Το Χρονικό των Μετεώρων, σ. 170-173.7. Nicol, Η Θεσσαλία κατά τον Μεσαίωνα, σ. 223.8. Βέης, Συμβολή εις την ιστορία των Μονών Μετεώρων, 205, Θεοτέκνη, Ιεράασκητήρια, σ. 63.9. Βογιατζίδης, Το Χρονικόν των Μετεώρων, σ. 175, διονύσιος, Τα Μετέω-ρα, σ. 111, Σοφιανός, Οδοιπορικό, σ. 34-35, του ιδίου, Δύο προστάγματα ευερ-γετικά του Ιωάννη Ούρεση Παλαιολόγου, σ. 15, Nicol, The rock monasteries ofThessaly, σ. 64, Βέης, Συμβολή εις την ιστορία των Μονών Μετεώρων, σ. 236γ,λάμπρος, Συμβολαί εις την ιστορίαν των Μονών των Μετεώρων, σ. 90, Leake,Ταξίδι στη Θεσσαλία του 1809-1810, σ. 167 (υποσημ. 169), του ιδίου, Travelsin northern Greece, σ. 538-539. απόδειξη, ότι ο ιωάσαφ εκάρη μοναχός, τουλά-χιστον πριν το 1373, αποτελεί ένα αφιερωτήριο γράμμα του ίδιου έτους της μο-ναχής Θεοδούλης προς τη Μονή του Μεγάλου Μετεώρου. Βλ. Βέης, Σερβικά καιΒυζαντιακά γράμματα, σ. 98-100, αρ. 24.

μεγάλωσε, καθώς έχτισε κελιά, στέρνα, νοσοκομείο και το επιβλητικόκαθολικό10.Όσον αφορά στις επαφές των κοσμικών αξιωματούχων με το μο-ναστηριακό συγκρότημα των Μετεώρων, αποδεικνύονται από το γε-γονός, ότι τα μοναστήρια αποτελούσαν ανέκαθεν ισχυρά κέντρα στή-ριξης της κοσμικής εξουσίας. οι κατά καιρούς ηγεμόνες τα ευεργετού-σαν με χρηματικές ενισχύσεις και παραχωρήσεις γαιών, τους εξασφά-λιζαν οικονομικά προνόμια και φορολογικές απαλλαγές11. την ίδιαπολιτική ακολουθεί αρχικά ο Σέρβος δεσπότης Συμεών ούρεσης Πα-λαιολόγος, ο οποίος θέλοντας να ισχυροποιήσει τη θέση του στην ευ-ρύτερη περιοχή, προσπαθούσε με κάθε τρόπο να αναπτύξει στενέςσχέσεις με τα μοναστήρια, τους μοναχούς και το λαό, αφού ασκούσανσημαντική επιρροή στις λαϊκές τάξεις12.Η Μονή Μεγάλου Μετεώρου αποτελεί την παλαιότερη, την επιση-μότερη και τη μεγαλύτερη από τις υπάρχουσες σήμερα μετεωρίτικεςμονές13. ιδρύθηκε λίγο πριν από τα μέσα του 14ου αιώνα από τον Όσιοαθανάσιο τον Μετεωρίτη (1303-1382), ο οποίος υπήρξε και ο πρώτοςκτήτοράς της και οργανωτής της συστηματικής μοναστικής κοινότη-

Η «ΠαρουΣια»ΜιαΣ ΒυζαντινΗΣ δΕΣΠοιναΣ τΗΣ ΗΠΕιρου 453

10. Παπαζήσης, Μονή Μεταμόρφωσης του Σωτήρος, σ. 173.11. Σοφιανός, Δύο προστάγματα ευεργετικά του Ιωάννη Ούρεση Παλαιολό-γου, σ. 13, πρβλ. Σούλης, Ο τσάρος Στέφανος Δουσάν και το Άγιον Όρος, σ. 82-96. 12. Σοφιανός, Δύο προστάγματα ευεργετικά του Ιωάννη Ούρεση Παλαιολό-γου, σ. 14 και Βέης, Σερβικά και Βυζαντιακά γράμματα, σ. 73-80, αρ. 19, 80-84,20, 89-96, 22, Nicol, Η Θεσσαλία κατά τον Μεσαίωνα, σ. 227, του ιδίου, Therock monasteries of Thessaly, σ. 63, Σούλης, Ο τσάρος Στέφανος Δουσάν και τοΆγιον Όρος, σ. 83.13. Σοφιανός, Οδοιπορικό, σ. 27. οι αρχές του μετεωρίτικου μοναχισμούανάγονται στον 14ο αιώνα, όταν ιδρύθηκαν οι πρώτες Μονές, πάνω στους δυ-σπρόσιτους βράχους. Βλ. λάμπρος, Συμβολαί εις την ιστορίαν των Μονών τωνΜετεώρων, σ. 51, Talbot – Cutler, Meteora, σ. 1353, Leake, Ταξίδι στη Θεσσαλίατου 1809-1810, σ. 166, Προβατάκης, Τα Μετέωρα μέσα από σχέδια και χαλκο-γραφίες, σ. 29-39, νικονάνος, Τα μοναστήρια και η ιστορία τους, σ. 21.

τας, κατά τα κοινοβιακά και αγιορείτικα πρότυπα14. δεύτερος κτήτο-ρας της μονής υπήρξε ο ιωάσαφ15, ο κατά κόσμον ιωάννης ούρεσηςδούκας Κομνηνός Παλαιολόγος (1376-1423), γιος του δεσπότη Συμε-ών (1359-1370)16 (εικ. 1α, β). Β. ΒιΒλιοΓραΦιΚο ΕρΓαΣτΗρι – ΚΕιΜΗλια – ΧΕιροΓραΦοΣΠλουτοΣτα Μετέωρα, η μεγαλύτερη μετά το Άγιο Όρος μοναστική πολι-τεία του ελλαδικού χώρου, αποτελούσε διαχρονικά πηγή έμπνευσηςκαι σημαντικό πεδίο έρευνας για τους μελετητές17. από τους σημαντι-


14. Provatakis, Meteora, σ. 28, διονύσιος, Τα Μετέωρα, σ. 105-110, νημάς,Τρίκαλα – Καλαμπάκα, σ. 189. Για τον βίο του, βλ. Βέης, Συμβολή εις την ιστο-ρία των Μονών Μετεώρων, σ. 220-229, Σοφιανός, Βίος του οσίου Αθανασίουτου Μετεωρίτη, σ. 37-55 και αναλυτικά του ιδίου, Ο όσιος Αθανάσιος ο Μετε-ωρίτης, 1990, πρβλ. Nicol, The rock monasteries of Thessaly, σ. 73-76, 88-107,λάμπρος, Συμβολαί εις την ιστορίαν των Μονών των Μετεώρων, σ. 61-87, Tal-bot – Cutler, Meteora, σ. 1353, Hild, Μετέωρον, σ. 76, Leake, Ταξίδι στη Θεσσα-λία του 1809-1810, σ. 166 (υποσημ. 168), Θεοτέκνη, Ιερά ασκητήρια, σ. 70, Σο-φιανός, Ο συντάκτης του Βίου του οσίου Αθανασίου, σ. 9, του ιδίου, Οι κτίτο-ρες του Μεγάλου Μετεώρου, σ. 146, Σωτηρίου, Αι Μοναί των Μετεώρων, σ. 48,Σκουβαράς, Μετέωρα, σ. 1079, Θεοτέκνη, Το πέτρινο δάσος, σ. 37, 140-153, νι-κονάνος, Τα μοναστήρια και η ιστορία τους, σ. 22.15. διονύσιος, Τα Μετέωρα, σ. 85, 110-112, Σοφιανός, Οδοιπορικό, σ. 32, Βέ-ης, Συμβολή εις την ιστορίαν των Μονών Μετεώρων, σ. 236 κσ, Nicol, The rockmonasteries of Thessaly, σ. 107-112, Talbot – Cutler, Meteora, σ. 1353, νικονάνος,Τα μοναστήρια και η ιστορία τους, σ. 23, νημάς, Τρίκαλα – Καλαμπάκα, σ. 191.16. λάμπρος, Συμβολαί εις την ιστορίαν των Μονών των Μετεώρων, σ. 88,Hild, Μετέωρον, σ. 77, Σωτηρίου, Αι Μοναί των Μετεώρων, σ. 50, Σκουβαράς,Μετέωρα, σ. 1083, ανώνυμος, Άγια Μετέωρα, σ. 28, Σοφιανός, Οι κτίτορες τουΜεγάλου Μετεώρου, σ. 154, Θεοτέκνη, Το πέτρινο δάσος, σ. 35, 38, 153-162.17. Επισημαίνεται ο Barskij στα 1734, ο Björnstahl στα 1779 (Björnstahl, ΤοΟδοιπορικό της Θεσσαλίας 1779, σ. 73-76, 80, 82-89, 95-97), ο Holland στα 1812-1813(Holland, Travels in the Ionian Isles, σ. 231), ο Curzon στα 1834 (Curzon, Επισκέψειςστα Μοναστήρια της ανατολής, σ. 99-107 και αναστασίου, Η επίσκεψη του λόρδου


Εικ. 1α. Όσιος Αθανάσιος ο Μετεωρίτης

Εικ. 1β. Όσιος Ιωάσαφ (Ιωάν -νης Άγγελος Κομνηνός ΔούκαςΠαλαιολόγος)

κότερους ερευνητές που ασχολήθηκαν με τη συστηματική καταγραφήτων κειμηλίων, χειρογράφων, κωδικών και του πάσης φύσεως πλού-του της μονής, είναι οι αείμνηστοι Βέης και Σοφιανός18. ο Σοφιανόςκατέγραψε συνολικά 1200 χειρόγραφα στη μοναστική κοινότητα τωνΜετεώρων, εκ των οποίων οι 639 ανήκουν στη Μονή Μεγάλου Μετε-ώρου19. τα Μετέωρα κατέχουν μετά τις αγιορείτικες βιβλιοθήκες, τηνπλουσιότερη μοναστηριακή συλλογή χειρογράφων20. το περιεχόμενοτων κωδίκων παρέχει πλούσιο ιστορικό υλικό, όχι μόνο για τη μονήαλλά και για την ευρύτερη περιοχή του θεσσαλικού χώρου21. το πε-ριεχόμενό τους αφορά σε κείμενα λει τουρ γι κά, πα τε ρι κά, υ μνο γρα φι -κά, α γι ο λο γι κά, δογ μα τι κά, ερ μη νευ τι κά, κατη χη τι κά και α σκη τι κά22.α ξι ό λο γη ε πί σης εί ναι η συλλο γή μου σι κών και νο μι κών χειρο γρά -φων, ενώ δεν εκλείπουν κώδικες της λε γό με νης «θύ ρα θεν» παι δεί ας23.τέλος, σπου δαί α κει μή λια και πο λύ τι μα ι στο ρι κά ντοκουμέντα απο-τελούν τα αυτοκρατορικά χρυσόβουλλα, τα μη τρο πο λι τι κά έγ γρα φα,


Robert Curzon στα Μετέωρα το 1834, σ. 207-218), ο Leake στα 1809-1810 (Leake,Travels in northern Greece, σ. 538-539, του ιδίου, Ταξίδι στη Θεσσαλία του 1809-1810, σ. 145-172), o Heuzey στα 1858 (Heuzey, Οδοιπορικό στην τουρκοκρατούμενηΘεσσαλία, σ. 186-217), Σοφιανός, Το άγνωστο αυτόγραφο σημειωματάριο του LéonHeuzey, σ. 157-191), ο ρώσος αρχιμανδρίτης Πορφύριος Uspenskij στα 1859 (Uspen-skij, Περιήγηση στις Μονές των Μετεώρων, τ. 57, σ. 225-240 & τ. 58, σ. 101-112), οΣπ. λάμπρος στα 1894 (λάμπρος, Συμβολαί εις την ιστορίαν των Μονών των Μετε-ώρων, σ. 49-156). Βλ. και Χειρόγραφοι Κώδικες, σ. 22-23.18. Βέης, Τα χειρόγραφα των Μετεώρων, σ. 9.19. Στο ίδιο, σ. 16, Σοφιανός, Τα χειρόγραφα των Μετεώρων, σ. 63-64, πρβλ.ανώνυμος, Άγια Μετέωρα, σ. 39.20. Σοφιανός, Τα χειρόγραφα των Μετεώρων, σ. 35, Χατζηδάκης – Σοφια-νός, Το Μεγάλο Μετέωρο, σ. 29-30.21. Περισσότερα για το περιεχόμενο των κωδίκων, βλ. Βέης, Τα χειρόγραφατων Μετεώρων, σ. 63-69.22. Για τη σημασία των αγιολογικών και εκκλησιαστικών κειμένων, βλ. Halkin,Etudes byzantines, σ. 344-366, πρβλ. Σοφιανός, Οδοιπορικό, σ. 83, του ιδίου, Ο συν-τάκτης του Βίου του οσίου Αθανασίου, σ. 7, Σκουβαράς, Μετέωρα, σ. 1091.23. Για τα αρχέτυπα και παλαίτυπα, βλ. Σοφιανός, Τα αρχέτυπα και παλαί-τυπα των αρχαίων ελλήνων συγγραφέων, σ. 299-304.

τα πα τρι αρ χι κά σι γγίλια κ.ά., που φυ λάσ σον ται στη Μονή24.Η πλούσια συλλογή χειρογράφων και κωδίκων είναι εύλογη, λαμ-βάνοντας υπόψιν το γεγονός, ότι κα τά τους 16ο και 17ο αι ώ νες, λει -τούρ γη σε στη Μο νή συ στημα τι κό βιβλιογραφικό εργαστήρι (scripto-rium) με έμ πει ρους καλ λι γρά φους και γρα φείς κω δί κων, επωνύμουςή ανωνύμους25. Στα χειρόγρα φα της μο νής α παν τούν συ νο λι κά 260πε ρί που ονό μα τα κω δι κο γρά φων, πολ λοί α πό τους ο ποί ους γίνον ταιγνω στοί μό νο α πό την ε δώ αν τι γρα φι κή τους ερ γα σί α26.Πα ρά τις ποι κί λες περιπέ τει ες έ ξι αι ώ νων και τις αν τί ξο ες, πολ λέςφο ρές, ι στο ρι κές συγκυρί ες, οι με τε ω ρί τες κα λό γε ροι διαφύλαξαν μεευ λά βεια και θρησκευ τι κό δέ ος τους ανεκτίμη τους θησαυρούς του μο -να στη ριού. αξίζει ωστόσο να επισημανθεί, ότι ένα μεγάλο μέρος τουχειρόγραφου πλούτου, μεταφέρθηκε με εντολή της ελληνικής κυβέρ-νησης στα 1882, στην εθνική βιβλιοθήκη των αθηνών27.Γ. το «δΕΣΠοτιΚο» ΣιΓΓιλιο τΗΣ ΜαριαΣ αΓΓΕλιναΣ δουΚαι-ναΣ ΠαλαιολοΓιναΣ ΠροΣ τον αδΕλΦο τΗΣ ιΕροΜοναΧοιωαΣαΦοι δεσμοί του Μεγάλου Μετεώρου με τους δεσπότες των ιωαννίνωνυπήρξαν διαχρονικά στενοί. Η «βυζαντινή Δέσποινα» της Ηπείρου Μα -ρί α αγ γε λί να Κο μνη νή δούκαι να Πα λαι ο λο γί να († 28 δεκεμβρίου 1394),σύζυγος του δεσπότη Θωμά Preljiubović και αδελφή του ιωάσαφ, ήταναπό τις μεγαλύτερες ευεργέτιδες και δωρήτριες προς τη Μο νή του Με τε -


24. Χειρόγραφοι Κώδικες, σ. 20-21, Σοφιανός, Οδοιπορικό, σ. 83, του ιδίου,Τα χειρόγραφα των Μετεώρων, σ. 35, 68, νικονάνος, Τα μοναστήρια και ηιστορία τους, σ. 36-37.25. Κολοβούρης, Ο χειρόγραφος πλούτος των Ι. Μ. Μετεώρων, σ. 177-181,Σοφιανός, Τα χειρόγραφα των Μετεώρων, σ. 65.26. Χειρόγραφοι Κώδικες, σ. 20, Σοφιανός, Οδοιπορικό, σ. 84, του ιδίου, Ταχειρόγραφα των Μετεώρων, σ. 65.27. Σοφιανός, Τα χειρόγραφα των Μετεώρων, σ. 54, Θεοτέκνη, Το πέτρινοδάσος, σ. 43.

ώ ρου28. το Μά ι ο του 1386, μετά τον δεύτερο γάμο της με τον Esaü, η αγ-γελίνα α πευ θύ νει δωρητήριο έγγραφο στον α δελ φό της ιω άν νη29 (εικ. 2). Πρόκειται για γράμμα σε χαρτί, διαστάσεων 44×30 εκ.. Η γραφήείναι μικρογράμματη και στο σώμα του κειμένου χρησιμοποιείται τοέντονο μαύρο μελάνι, ενώ η υπογραφή της αγγελίνας, στο τέλος τουχειρογράφου αποδίδεται με ερυθρό μελάνι, το οποίο όμως έχει ξεθω-ριάσει. από τις πολλές αναδιπλώσεις το χαρτί σε πολλά σημεία έχεισχιστεί. Προκειμένου να διατηρηθεί όσο το δυνατόν καλύτερα, το πε-ριέβαλαν σε ερυθρό ύφασμα, στο πίσω μέρος του οποίου διακρίνεταιτο όνομα του ηγουμένου του Μεγάλου Μετεώρου, Πολυκάρπου ραμ-μίδη.το «Δεσποτικό» σιγγίλιο επιστέφεται με τον τίτλο «Ἐκ δοτήριονκαί ἐξισαστικόν καί ἀποδεικτικόν ἔγγραφον / Μα ρίας βασιλίσσηςἈγ γε λίνης Κομνηνῆς Δουκαίνης / Παλαιολογίνης πρός τόν ἀδελ φόναὐτῆς Ἰωάννην / (καί ἐν μοναχοῖς Ἰωάσαφ) καί τούς λοιπούς πα-/ τέ-ρας τοῦ Μετεώρου περί τινός παρακαταθήκης». απευθύνεται «μετάπάσης …. τῆς ἀποδοχῆς καί ἀπλότητος» προς τον «γλυκύτατον αὐ -θέντην καί γνήσιον αδελφόν … κῦρ Ἰωάν νην τόν Δούκα, τόν διά τοῦθείου καί ἀγγελικοῦ σχήματος μετὄνομασθέντα Ἰωά σαφ μοναχόν καίπρός τούς εὑρι σκομένους ἱερομονάχους καί μοναχούς τούς κατοι -


28. διονύσιος, Τα Μετέωρα, σ. 112, Subotić, Δώρα και δωρεές του δεσπότη καιτης βασίλισσας Μαρίας Παλαιολογίνας, σ. 69-86, Σοφιανός, Ο Όσιος Αθανάσιοςο Μετεωρίτης, σ. 59, του ιδίου, Σέρβοι ηγεμόνες των Τρικάλων, σ. 194, Nicol, Therock monasteries of Thessaly, σ. 59, Heuzey, Οδοιπορικό στην τουρκοκρατούμενηΘεσσαλία, σ. 214. ο αδελφός της ιωάσαφ, αφού περιεβλήθη το μοναχικό τριβώνιο,ζητούσε συνεχώς από την αδελφή του τη δέσποινα των ιωαννίνων βοήθεια, προ-κειμένου να «αὐξήσει τόν ναόν τοῦ Πλατέος Λίθου». Εκτός από τα κειμήλια καιτα πολύτιμα σκεύη δώρισε πρόβατα και βουβάλια. Βλ. λάμπρος, Συμβολαί εις τηνιστορίαν των Μονών των Μετεώρων, σ. 89, Βέης, Μετεώρου πίναξ, σ. 184, βλ. καιSkouvaras, Meteora, σ. 42.29. Βέης, Συμβολή εις την ιστορίαν των Μονών Μετεώρων, σ. 236λ, λάμπρος,Συμβολαί εις την ιστορίαν των Μονών των Μετεώρων, σ. 89, Nicol, The rock mo -nasteries of Thessaly, σ. 107.


Εικ. 2. Το «Δεσποτικό» γράμμα της Μαρίας Αγγελίνας Κομνηνής Δού-καινας Παλαιολογίνας προς τον αδελφό της ιερομόναχο Ιωάσαφ

κοῦν τας ἐν τῷ Μετεώρῳ». Στον ιωάννη δούκα προσέβλεπαν και οιάρχοντες των ιωαννίνων, αφού μετά το θάνατο του οσίου αθανασί-ου, ανέλαβε το μετεωρίτικο συγκρότημα.το δεσποτικό γράμμα μπορεί νοηματικά να διαχωριστεί σε δύοτμήματα. Στο πρώτο τμήμα η Μαρία αγγελίνα ζητά από τον αδελφότης ιωάσαφ να της επιστρέψει τα κειμήλια «σῶα καί ἀνελλιπῆ», ταοποία είχε παραχωρήσει στη Μονή Μεγάλου Μετεώρου, «χάριν πα-ρακαταθήκης», πριν ακόμη δολοφονηθεί ο δεσπότης Θωμάς. Στο δεύ-τερο τμήμα του, η αγγελίνα δωρίζει προς φύλαξη και αποκλειστικήκυριότητα στον αδελφό της ιωάννη, μέρος από τα πολύτιμα οικογε-νειακά κειμήλια, όπως «τήν κρατητήραν μετά τοῦ ἁγίου δίσκου καίτόν δίσκον τῆς ἀναφοράς…….. καί τόν τίμιον….. σταυρόν». Επισημαί-νεται, ότι αυτός ανήκε στον θείο της δεσπότη νικηφόρο († 1359)30.τα κειμήλια παραχωρούνται από την αγγελίνα στον αδελφό της ιωά-σαφ, ο οποίος, αφού τα παραλαμβάνει, έχει το δικαίωμα να τα χρησι-μοποιεί, όπως ο ίδιος θέλει και κανείς από τους συγγενείς δεν μπορείποτέ να τα διεκδικήσει με οποιονδήποτε τρόπο. ιδιαίτερη σημασίααποδίδεται στον σταυρό του δεσπότη νικηφόρου, ο οποίος πρέπεινα διαφυλάσσεται «ψυχή τε καί σώματι». Χαρακτηριστικές είναι οιαρές στο τέλος του χειρογράφου, προκειμένου να διαφυλάξει τους μο-ναχούς από οποιαδήποτε διεκδίκηση που θα μπορούσε να προέρχεταιακόμη και από την ίδια της την οικογένεια. Έτσι, οποιοσδήποτε θατολμήσει να επιβουλευθεί με οποιονδήποτε τρόπο τα κειμήλια πουορίζονται στο παρόν γράμμα θα «ἀποδιώκεται…..κατησχυμένος ἀπόπαντός δικαστικοῦ προσώπου» θα κληρονομήσει «τὴν ἀρὰν τῶν ….ἐνΝικαίᾳ καί πάντων τῶν ἁγίων…τὴν λέπρα τοῦ Γιεζῆ (λεπρός διάδο-χος του προφήτη Ελισσαίου) καὶ τὴν ἀγχώνην τοῦ Ἰούδα…καὶ τὴν τοῦΚάιν ἐπτάπληγον τιμωρίαν». ακολουθεί η χρονολογία σύμφωνα μετο βυζαντινό χρονολογικό σύστημα της ινδικτιώνος, το έτος 6894 από


30. Sofianos, Το εκδοτήριο, εξισαστικό και αποδεικτικό γράμμα, σ. 271.Πρόκειται για τον τελευταίο δεσπότη της δυναστείας των ορσίνι, νικηφόρο Β΄ορίσνι (1335-1338 & 1356-1359).

κτήσεως κόσμου (1386), της 9ης ινδικτιώνος, το μήνα Μάιο (εικ. 3). τογράμμα κλείνει με την ιδιόχειρη υπογραφή της «βυζαντινής δέσποι-νας» της Ηπείρου.το «Δεσποτικό» γράμμα της αγγελίνας, ακολουθεί τη συνηθισμένηδομή των αυτοκρατορικών σιγγιλίων, αφού ακολουθείται ή ακόμη καιμιμείται τη δομή των αυτοκρατορικών χειρογράφων των «νομίμων» αυ-τοκρατόρων της νίκαιας και της Κωνσταντινούπολης. Η ανάλυση καιερμηνεία του γράμματος, αποκαλύπτει σημαντικές πληροφορίες τόσογια τον Θωμά όσο και για τη Μαρία. τα κειμήλια που παραλαμβάνει μετο παρόν γράμμα η Μαρία, μετά τη δολοφονία του Θωμά, τα είχε παρα-χωρήσει στη Μονή, όσο ήταν ακόμη εν ζωή ο δεσπότης των ιωαννίνων,ενώ μέρος των κειμηλίων τα δωρίζει, αφού έχει ήδη πραγματοποιηθεί ογάμος της με τον Esau. Άξιο προσοχής είναι το γεγονός, ότι τα κειμήλιαπου είχε παραχωρήσει νωρίτερα, δεν τα μνημονεύει, ενώ τα κειμήλιαπου δωρίζει μετέπειτα, τα απαριθμεί. ιδιαίτερο ενδιαφέρον προκαλεί ηπροσφώνηση των δύο δεσποτών των ιωαννίνων. τον Θωμά τον προ-σφωνεί απλά ως «αὐθέντη» και «μακαρίτη Θωμά», ενώ τον Esau τονπροσφωνεί ως «γλυκύ σύζυγο καί ὑψηλότατο Δεσπότη Ἱζαού». οι δύοπροσφωνήσεις είναι ενδεικτικές για τη σχέση της Μαρίας με τους δύοδεσπότες. λαμβάνοντας υπόψη τα παραπάνω, μπορούμε ίσως να υπο-θέσουμε και το λόγο για τον οποίο η Μαρία ζητά να της επιστραφούντα κειμήλια που είχαν παραχωρηθεί νωρίτερα. Πιθανότατα δεν ήθελενα υπάρχουν «τεκμήρια» για την «παρουσία» του Θωμά στον ιερό χώροτης Μονής Μεταμορφώσεως του Σωτήρος. Μόνο έτσι μπορεί να εξηγη-θεί το περιεχόμενο του παρόντος γράμματος, αφού από τη μια ζητά νατης επιστραφούν κειμήλια και από την άλλη δωρίζει μέρος αυτών.


Εικ. 3. Το «Δεσποτικό» γράμμα της Μαρίας Αγγελίνας (Λεπτομέρειαχρονολογίας)

δ. Η «αναΘΗΜατιΚΗ» ΠροΣ τΗν ι. Μ. ΜΕΓαλου ΜΕτΕωρου Ει-Κονα τΗΣ ΜαριαΣ αΓΓΕλιναΣ δουΚαιναΣ ΠαλαιολοΓιναΣ.το διΠτυΧο του ΚαΘΕδριΚου ναου τΗΣ CUENCAανάμεσα στα κειμήλια που διασώζονται στη μονή, ξεχωριστή σπου-δαιότητα κατέχουν οι φο ρη τές ει κό νες του μου σεί ου της. ι δι αί τε ρη ση -μα σί α για την ιστο ρί α του Με γά λου Με τε ώ ρου, έ χουν δύ ο ει κό νες πουδώ ρι σε στη μο νή η Μα ρί α Πα λαι ο λο γί να (με τά το 1372 και πριν α πότον δεκέμβριο του 1384)31. οι εικόνες αυτές αποδίδουν τις δύο γνωστέςπροσωπογραφίες της Μαρίας32. Η πρώτη εικόνα βρέθηκε από τον αεί-μνηστο νικόλαο Βέη σε μια κρύπτη της ι. Μ. Μεγάλου Μετεώρου33.Στη μί α ει κο νί ζε ται η Πα να γί α στο κέν τρο όρθια, ολό σω μη, μετωπική,στον τύπο της βρε φο κρα τού σας (εικ. 4). Φορά χιτώνα και μαφόριο, ενώέντονη είναι η χρήση του μπλε χρώματος. τα πρό σω πα, τό σο της Πα να -γί ας ό σο και του Χρι στού, εί ναι δυ στυ χώς κα τε στραμ μέ να (εικ. 5). Σταπό δια της Πα να γί ας, αποδοσμένη σε μικρότερη κλίμακα, σε γονυκλι-νής στάση, παριστάνεται η Μα ρί α, ενδεδυμένη με βα σι λι κά εν δύ μα τακαι με δι ά δη μα στην κεφαλή. Πά νω α πό το κε φά λι της, με κε φα λαί αγράμ μα τα υπάρχει η εξής ε πι γρα φή (εικ. 6):ΜεταγραφήΜαρία εὐσεβεστάτη βασίλισσα Ἀγγελίνα Κομνηνή Δούκαινα ἡ

ΠαλαιολογίναΗ Πα να γί α πλαι σι ώ νε ται α πό 14 στηθαίους α γίους34, οι οποίοι εί-ναι αγιογραφημένοι περιμετρικά της ει κό νας. Κά τω α πό κά θε προ το -


31. Σοφιανός, Οδοιπορικό, σ. 75, Παπαζήσης, Μονή Μεταμόρφωσης του Σω-τήρος, σ. 212.32. Ξυγγόπουλος, Νέαι προσωπογραφίαι, σ. 53.33. Βέης, Μετεώρου πίναξ, σ. 177.34. Πρόκειται για τους άγιο Θεόδωρο τον τήρωνα, τον άγιο Θεόδωρο τονΣτρατηλάτη, την αγία Άννα, τη Μήτηρ της Θεοτόκου, τον άγιο Προκόπιο, τονάγιο νικόλαο το νέο, τον άγιο Γουρία τον ομολογητή, τον άγιο Σαμωνά, τονάγιο Παντελεήμονα, τον άγιο δαμιανό, τον Άγιο Κοσμά, την αγία Πελαγία, τηναγία Βαρβάρα, τον άγιο Ευστράτιο, τον άγιο αρτέμιο.

μή α γί ου ή α γί ας υ πήρ χε και τμή μα λει ψά νου, το οποίο δυστυχώς σή-μερα δεν διασώζεται (εικ. 4). Σή με ρα υ πάρ χουν μό νο οι κοι λό τη τες,ό που ήταν το πο θε τη μέ να τα ά για λεί ψα να. Έχει διατυπωθεί από αρ-κετούς μελετητές η άποψη, ότι η εικόνα αυ τή αποτελεί ένα μόνο τμή-μα από το αρχικό δί πτυ χο που είχε δωριθεί στη μονή από τη δέσποινατων ιωαννίνων35. Στο δίπτυχο της Cuenca, στο τμήμα του διπτύχουπου εικονίζεται ο Χριστός, τα πρόσωπα ακολουθούν την ίδια διάτα-


35. Έχει προταθεί και η διάταξη των μορφών στο υποτιθέμενο χαμένο τμήματου διπτύχου, βασιζόμενο βεβαίως στο δίπτυχο της Cuenca.

Εικ. 4. Η αναθηματική προς τηνΙ. Μ. Μεγάλου Μετεώρου εικόνατης Παναγίας

Εικ. 5. Η αναθηματική προςτην Ι. Μ. Μεγάλου Μετεώρου ει-κόνα της Παναγίας (ΛεπτομέρειαΠαναγίας)

ξη με το αντίστοιχο τμήμα της Παναγίας (εικ. 7α, 9). ο Χρι στός απει-κονίζεται όρθιος, μετωπικός να κρατά ευαγγέλιο. Φορά χιτώνα καιιμάτιο, ενώ έντονη είναι η χρήση του μπλε χρώματος και του χρυσού.Σε χαμηλότερο επίπεδο και σε μικρότερη κλίμακα απεικονίζονταν ο


Εικ. 6. Η αναθηματική προς την Ι. Μ. Μεγάλου Μετεώρου εικόνα τηςΠαναγίας (Λεπτομέρεια Μαρίας Αγγελίνας)

σύ ζυ γος της Μαρί ας Πα λαι ο λο γί νας, ο Θω μάς Preljiubović36 (εικ. 7β).Η μορφή του Θωμά δεν διακρίνεται στο δίπτυχο της Cuenca και πιθα-νότατα έχει αποξεσθεί37. Είναι βέβαιο όμως, ότι επρόκειτο για τον δε-


36. Σοφιανός, Οδοιπορικό, σ. 76.37. Ξυγγόπουλος, Νέαι προσωπογραφίαι, σ. 53-54 (υποσημ. 2) και για τον τε-χνίτη σ. 63. Πιθανότατα η μορφή του σβήστηκε από τους αγανακτισμένους πολί-τες μετά τη δολοφονία του μισητού δεσπότη. αν ισχύει η παραπάνω υπόθεση, πι-

Εικ. 7α. Δεξί τμήμα του διπτύχου της Guenca

σπότη της Ηπείρου, όπως φανερώνει η επιγραφή πάνω από τη σε στά-ση γονυκλινής μορφή του Θωμά. Η επιγραφή έχει ως εξής:ΜεταγραφήΘωμάς Δεσπότης Κομνηνός ὁ Παλαιολόγος [ή Πρεάλιμπος]Στο δεύτερο αυτό τμήμα του διπτύχου, με την απεικόνιση του Χρι-στού, οι μορφές ακολουθούν την ίδια διάταξη με το πρώτο τμήμα τηςΘεοτόκου. Εντοπίζονται και εδώ 14 μορφές αγίων, τοποθετημένες πε-ριμετρικά του Χριστού38. Στο κάτω τμήμα της κάθε προτομής υπάρ-


Εικ. 7β. Δεξί τμήμα του διπτύχου της Guenca (Λεπτομέρεια της αποξε-θείσας μορφής του Θωμά)

θανότατα πρόκειται για έργο Γιαννιωτών αγιογράφων που φιλοτεχνήθηκε σταιωάννινα. Βλ. αχειμάστου – Ποταμιάνου, Η κτητορική παράσταση της μονήςΑγίας Παρασκευής, σ. 239-240 (υποσημ. 42), βλ. και Βρανούσης, Το Χρονικό τωνΙωαννίνων, 28, Matanov, The phenomenon Thomas Preljubović, σ. 63-68.38. Πρόκειται για τους αγίους αρέθα, τον άγιο λουκά, τον άγιο Θωμά, τονάγιο Βαρθολομαίο, τον άγιο Βλάσιο, τον άγιο αντύπα, τον άγιο Παύλο τον ομο-λογητή, τον άγιο Θεόδωρο τον Συκεώτη, τον άγιο Στέφανο το νέο, τον άγιο Στέ-φανο τον Πρωτομάρτυρα, τον άγιο λαυρέντιο, τον άγιο Ελευθέριο, τον άγιο Σπυ-ρίδωνα, και τον άγιο ιωάννη τον Ελεήμονα.

χουν τμήματα λειψάνων (εικ. 7α).Η σωζόμενη εικόνα στην ι. Μ. Μεγάλου Μετεώρου πιθανότατα δεναποτελεί τμήμα διπτύχου, καθώς στο πίσω μέρος της εικόνας δεν υπάρ-χουν ενδείξεις από τους μεντεσέδες που να αποκαλύπτουν την παρουσίαενός ακόμη φύλου, ούτε κάποιο πιθανό κόψιμο της εικόνας. Επιπλέον,δεν υπάρχουν ενδείξεις, οι οποίες θα αποκάλυπταν την παρουσία μεταλ-λικού πλαισίου στην εικόνα. Συνεπώς, πρόκειται για εικόνα που δωρί-θηκε από την δέσποινα των ιωαννίνων στη Μονή Μεγάλου Μετεώρουκαι όχι για τμήμα διπτύχου. αν οι παραπάνω υποθέσεις έχουν ισχύ καιδεδομένου, ότι μέχρι σήμερα, δεν έχει βρεθεί η αντίστοιχη εικόνα που θααπεικόνιζε το Θωμά, το δίπτυχο της Cuenca είναι προγενέστερο της εικό-νας του Μεγάλου Μετεώρου και δημιουργήθηκε όσο ήταν εν ζωή ο δε-σπότης των ιωαννίνων († 1384), αφού εκεί απεικονίζονταν. Η εικόνα τηςΜονής Μεταμορφώσεως του Σωτήρος, δωρίθηκε στη μονή μετά το θάνα-το του Θωμά, αφού αν ήταν εν ζωή, είναι βέβαιο, ότι θα διασώζονταν καιη αντίστοιχη δική του εικόνα. Έτσι λοιπόν διαπιστώνεται, ότι μετά τοθάνατο του Θωμά, η Μαρία έδωσε εντολή για τη φιλοτέχνηση της εικό-νας, η οποία είχε ως πρότυπο το αριστερό τμήμα του διπτύχου και ηοποία είναι μεταγενέστερη από αυτό. διαφορές υπάρχουν και ως προς τον τρόπο απόδοσης της εικόναςκαι του διπτύχου. Στην εικόνα της Μονής απουσιάζει το μεταλλικόπλαίσιο, τα μαργαριτάρια με τους πολύτιμους λίθους και τμήματατων λειψάνων των αγίων. Στο δίπτυχο της Cuenca από τα 939 μαργα-ριτάρια, τους 239 πολύτιμους λίθους και τους 73 μεγάλους λίθους, σώ-ζονται 939 μαργαριτάρια και 67 πολύτιμοι λίθοι39. Στο δίπτυχο δια-σώζονται επίσης, τμήματα λειψάνων των αγίων. Στην εικόνα της Μο-νής και στην επιγραφή υπάρχει το επίθετο «ΕυΣΕΒΕΣτατΗ» και τοόνομα «ΚοΜνΗνΗ», τα οποία όμως απουσιάζουν από το αριστερότμήμα του διπτύχου (εικ. 6, 8β). διαφορές υπάρχουν ακόμη, στη γρα-φή και στα συμπλέγματα των γραμμάτων που χρησιμοποιούν οι δύοτεχνίτες, όπως επίσης στον τρόπο απόδοσης της ενδυμασίας της βασί-λισσας και στις λεπτομέρειες απόδοσης του προσώπου της.


39. δεριζιώτης, Δίπτυχο – λειψανοθήκη, σ. 30.

τέλος, όσον αφορά στον τόπο φιλοτέχνησης της εικόνας και τουδιπτύχου υπάρχει επίσης μια βασική διαφορά. Έχουν κατά καιρούςδιατυπωθεί αρκετές υποθέσεις για τον τόπο παραγωγής των δύο έρ-γων40. οι έντονες διαφορές που επισημάνθηκαν παραπάνω, αποκαλύ-πτουν πιθανότατα δύο διαφορετικούς τεχνίτες και δύο διαφορετικά


Εικ. 8α. Αριστερό τμήμα του διπτύχου της Guenca

40. Στο ίδιο, σ. 30.

εργαστήρια. Είναι αναγκαία μια μελλοντική έρευνα, προκειμένου ναδιαλευκανθούν τα ζητήματα που εγείρονται. ωστόσο, θα μπορούσαμενα υποθέσουμε, ότι η εικόνα της Μονής πιθανότατα φιλοτεχνήθηκεστην πόλη των ιωαννίνων, ενώ το δίπτυχο της Cuenca σε κάποιο ερ-γαστήρι της Θεσσαλονίκης και ίσως του αγίου Όρους41. Η επισημό-τητα στην απόδοση των μορφών και το πλήθος των πολύτιμων λίθωνκαι των μαργαριταριών που χρησιμοποιούνται, αποκαλύπτουν ένανπλούσιο χορηγό. Ίσως οι Σέρβοι δεσπότες, οι οποίοι κυριαρχούν τηνεποχή αυτή στη Θεσσαλονίκη και λαμβάνοντας υπόψη τις σχέσειςτους με τις Μονές του αγίου Όρους, να ήταν αυτοί που ανέλαβαν τηνπληρωμή του τεχνίτη για τη φιλοτέχνηση του διπτύχου.Ε. Η ΨΗλαΦΗΣιΣ του ΘωΜαΣτο μουσείο της ι. Μ. Μεγάλου Μετεώρου φυλάσσεται επίσης, ηδεύτερη εικόνα που δώρισε στη Μονή η Μαρία αγγελίνα, αυτή της


Εικ. 8β. Αριστερό τμήμα του διπτύχου της Guenca (Λεπτομέρεια τηςΜαρίας Αγγελίνας)

41. Στο ίδιο, σ. 30.

Ψηλάφησις του Θωμά42 (εικ. 9α). Στο κέντρο της παράστασης δεσπό-ζει η μορφή του Χριστού, ο οποίος στρέφεται στα αριστερά και με τοδεξί χέρι ευλογεί43 (εικ. 9β). τον Χριστό πλαισιώνουν από αριστεράκαι δεξιά ανδρικές μορφές, ενώ το δεξί του χέρι καταλήγει στην κε-


Εικ. 9α. Η αναθηματική προς την Ι. Μ. Μεγάλου Μετεώρου εικόνα τηςΨηλάφησις του Θωμά

42. Σοφιανός, Οδοιπορικό, σ. 76, Παπαζήσης, Μονή Μεταμόρφωσης του Σω-τήρος, σ. 212-213.43. Ξυγγόπουλος, Νέαι προσωπογραφίαι, σ. 54.


Εικ. 9β. Η αναθηματική προς την Ι. Μ. Μεγάλου Μετεώρου εικόνα τηςΨηλάφησις του Θωμά (Λεπτομέρεια Μαρίας Αγγελίνας και Θωμά Πρε-λούμπου)

φαλή μιας γυναικείας μορφής, η οποία διακρίνεται από την έντονη εν-δυμασία της με το έντονο πορφυρό χρώμα και το διάδημα στην κεφα-λή της. Πρόκειται για μια βασιλική μορφή και πιθανότατα για την«Βυζαντινή δέσποινα» Μαρία αγγελίνα, η οποία ήταν και η δωρή-τρια της εικόνας44. Σε ένα επίπεδο πίσω, με έντονο βλέμμα και με τηνκεφαλή στραμμένη προς τον θεατή, πιθανότατα απεικονίζεται ο σύ-ζυγός της Σέρβος δεσπότης των ιωαννίνων, Θωμάς Πρελούμπος45(Εικ. 9γ). Η έντονη κίνηση του χεριού του Χριστού και η προστασίατων δύο προσώπων, εκτός από τον απόστολο Θωμά που στέκει μπρο-στά στο Χριστό, δεν αφήνει καμία αμφιβολία για την ταύτιση τωνδύο προσώπων. ωστόσο, θα μπορούσε κανείς να απορρίψει μια τέ-τοια άποψη, δεδομένης της εικονογραφικής απεικόνισης του Θωμά,χωρίς δηλαδή το «δεσποτικό» ένδυμα και το διάδημα. λαμβάνονταςόμως υπόψιν, σύμφωνα με το Χρονικό των Ιωαννίνων, ότι ο Θωμάςστέφθηκε δεσπότης μόλις το έτος 1383, ένα μόλις χρόνο πριν το θά-νατό του (23 δεκεμβρίου 1384)46, καθώς επίσης και από το γεγονός,ότι μνημονεύεται πάντα στο Χρονικό απλώς ως Θωμάς47, ενώ η Μα-


44. αν αντιπαραβάλλει κανείς τη μορφή της αγγελίνας στην παράσταση της«Ψηλάφησις», αφενός με την προσωπογραφία της στο φύλλο του διπτύχου, πουσώζεται στην ι. Μ. Μεγάλου Μετεώρου και αφετέρου με αυτή του αντιγράφουστην Cuenca της ισπανίας, δεν υπάρχει καμία αμφιβολία, ότι πρόκειται για το ίδιοκαι το αυτό πρόσωπο.45. Για τους λόγους ταύτισης του συγκεκριμένου προσώπου με τον Θωμά, βλ.Ξυγγόπουλος, Νέαι προσωπογραφίαι, σ. 55-56 και Sevčenko, The Representationof Donors and Holy Figures, σ. 162. Πρβλ. τσιγαρίδας, Σχετικά με την ονομασίατης παλαιάς μητροπόλεως της Έδεσσας, σ. 260. 46. «Τῷ αὐτῶ ἔτει ἀπεστάλη ὁ τιμιώτατος καθηγούμενος τοῦ Ἀρχιμαδρειοῦκῦρ Γαβριὴλ πρὸς βασιλέα κύριον Μανουὴλ τὸν Παλαιολόγον καὶ ἐλθὼν μετὰτοῦἄρχοντος Μαγκαβανοῦ εἰς τὰ Ἰωάννινα ἐνέδυσαν αὐτὸν (Θωμᾶ) τὰ δεσποτικὰἀξιώματα». Βρανούσης, Το Χρονικό των Ιωαννίνων, 26 και Βογιατζίδης, Το Χρο-νικόν των Μετεώρων, σ. 175.47. δεν πρέπει όμως να λησμονήσουμε το γεγονός, ότι ο Χρονικογράφος τουΧρονικού των Ιωαννίνων, καθ’ όλη την περιγραφή του, διάκειται αρνητικά απέ-ναντι στον «μισητό» δεσπότη Θωμά Πρελούμπο. αυτός είναι και ο λόγος που δεντου προσδίδει κανένα προσωνύμιο. αναφέρεται μόνο ως «αλβανιτοκτόνος».

ρία αγγελίνα ως βασίλισσα48 και ως «φυσική κυρία των Ιωαννίνων»,μπορούμε εύλογα να δικαιολογήσουμε την επιλογή του καλλιτέχνηγια τη συγκεκριμένη εικονογραφική απόδοση. λαμβάνοντας υπόψητα παραπάνω, καθώς επίσης και το γεγονός, ότι στο δίπτυχο τηςCuenca δεν διασώζεται η προσωπογραφία του Θωμά, αποδεικνύεταιη σπουδαιότητα της συγκεκριμένης εικόνας, αφού αποτελεί τη μονα-δική σωζόμενη προσωπογραφία του Σέρβου δεσπότη. το πίσω μέροςτης εικόνας κοσμείται με ζωγραφισμένο σταυρό, από τη βάση του


48. Βρανούσης, Το Χρονικό των Ιωαννίνων, 16.25-16.26, 21.36, 23.8, 26.15,28.4, 28.19, 30.13.

Εικ. 9γ. Η αναθηματική προς την Ι. Μ. Μεγάλου Μετεώρου εικόνα τηςΨηλάφησις του Θωμά (Λεπτομέρεια Μαρίας Αγγελίνας και Θωμά Πρε-λούμπου)

οποίου αναδύονται δύο βλαστοί49.Προκειμένου να χρονολογηθούν επακριβώς οι δύο εικόνες, πρέπεινα ληφθούν υπόψιν και τα παρακάτω. λαμβάνοντας υπόψιν τις σχέσειςπου ανέπτυξε η Μαρία αγγελίνα με την ι. Μ. Μεγάλου Μετεώρου, κυ-ρίως μετά την περιβολή του αδελφού της με το μοναχικό ένδυμα, πουπρέπει να έγινε μεταξύ των ετών 1372-138150, τα αφιερώματά της δενπρέπει να είναι παλαιότερα από το 1372 και πάντως πριν το θάνατοτου Θωμά. Στο χειρόγραφο εξάλλου αναφέρεται «καί γάρ ἐπειδή εἱςτόν θάνατον τοῦ αὐθέντου μου τοῦ ἀνδρός μου τοῦ μακαρίτου ἐκείνουκῦρ Θωμᾶ τοῦ Δεσπότου, ἀνέθεικα», που σημαίνει ότι δωρίθηκαν,όταν ο Θωμάς ήταν ακόμη εν ζωή.

Στ. ΣυΜΠΕραΣΜατατο Με γά λο Με τέ ω ρο, μέ σα α πό τις α τέ λει ω τες πε ρι πέ τει ες και τουςκα τα τρεγ μούς έ ξι αι ώ νων, συ νέ χι σε χω ρίς δι α κο πή τη μο να στι κή πα -ρου σί α και α κτι νο βο λί α του και δι α φύ λα ξε, κα τά το με γα λύ τε ρο μέ-ρος, τούς πο λύ τι μους θη σαυ ρούς και τα α νε κτί μη τα ε θνι κά και θρη -σκευ τι κά του κει μή λια. το «Δεσποτικό σιγγίλιο», καθώς και οι δύο ει-κόνες που διασώζονται στη Μονή, αποτελούν λίγα μόνο από τα πιο ση-μαντικά κειμήλια, που αποτυπώνουν τον Σέρβο δεσπότη των ιωαν -νίνων Θωμά και τη «βυζαντινή Δέσποινα». Πιθανότατα αποτελούν τιςδύο μοναδικές σωζόμενες προσωπογραφίες των δεσποτών, στοιχείο τοοποίο αποκαλύπτει και τη σπουδαιότητά τους.


49. Ξυγγόπουλος, Νέαι προσωπογραφίαι, σ. 55.50. Lascaris, Byzantinoserbica saeculi, σ. 294.

ΠΗΓΕΣ – ΒοΗΘΗΜατα Bees, Un manuscript des Météores Bees N., «Un manuscript des Météores del’ an 861/2 (avec une etude sur les manuscrits grecs dates du IXe siè-cle)», Revue des Études Grecques 26 (1913), σ. 53-74. Björnstahl, Το Οδοιπορικό της Θεσσαλίας 1779 Björnstahl J. J., Το Οδοι-

πορικό της Θεσσαλίας 1779, μετάφραση – προλεγόμενα – σημει-ώσεις Μεσεβρινός [τα τετράδια του ρήγα], Θεσσαλονίκη 1979.Curzon, Επισκέψεις στα Μοναστήρια της ανατολής. Curzon R., Επισκέ-ψεις στα Μοναστήρια της ανατολής, Τα Μοναστήρια των Μετε-ώρων (Το ταξίδι στην Ήπειρο – Θεσσαλία), μτφρ. Μυγδανάλευ-ρου Μ., [Φ.ι.λ.ο.Σ – Σειρά: Κείμενα και Μελέτες, αρ. 8], Θεσσα-λονίκη 1995. Estopanan, El legado de la basilissa Maria y de losde spotas Thomas y Esaú de Joannina.Estopanan C. S., El legado de la basilissa Maria y de los despotas Thomas yEsaú de Joannina, Barcelona 1934.Halkin, Etudes byzantines.Halkin Fr., «Etudes byzantines et hagiographic», Analecta Bollandiana 70(1952), σ. 344-366.Heuzey, Ο δοι πορικό στην τουρκοκρατούμενη Θεσσαλία Heuzey L., Οδοι-πορικό στην τουρκοκρατούμενη Θεσσαλία, Θεσ σαλονίκη 1991.Hild, Μετέωρον Hild Fr., «Μετέωρον», Θεσσαλικό Ημερολόγιο 12 (1987),σ. 76-78 .Holland, Travels in the Ionian Isles.Holland H., Travels in the Ionian Isles, Albania, Thessaly, Macedonia etc,during the years 1812-1813, London 1819.Lascaris, Byzantinoserbica saeculi. Lascaris M., «Byzantinoserbica saeculiXIV. Deux chartes de Jean Uroš, dernier Némanide», Byzantion 25-27 (1955-1957), σ. 277-323.Leake, Ταξίδι στη Θεσ σαλία του 1809-1810. Leake W. M., «ταξίδι στηΘεσσαλία του 1809-1810», Θεσσαλικό Ημερολόγιο 38 (2000), σ.145-172.Leake, Travels in northern Greece. Leake W. M., Travels in Northern Greece,v. IV, London 1835.


Matanov, The phenomenon Thomas Preljubović. Matanov Ch., «The Phe-nomenon Thomas Preljubović» στο Πρακτικά Διεθνούς Συμπο-σίου για το Δεσποτάτο της Ηπείρου, Άρτα 1992, σ. 63-68.Nicol, Η Θεσσαλία κατά τον Μεσαίωνα. Nicol D. M., «Η Θεσσαλία κατάτον Μεσαίωνα», Θεσσαλικό Ημερολόγιο 48 (2005), σ. 209-232.Nicol, The Rock Monasteries of Thessaly Nicol D. M., Meteora. The RockMonasteries of Thessaly, London 1975.Ostrogorsky – Schweinfurth, Das reliquary der Despoten von Epirus. Ostro-gorsky G. – Schweinfurth Ph., «Das reliquary der Despoten vonEpirus», Seminarium Kondakovianum 4 (1931), σ. 165-172.Sevčenko, The Representation of Donors and Holy Figures. Sevčenko P., «TheRepresentation of Donors and Holy Figures on four ByzantineIcons», ΔΧΑΕ 17 (1993-1994), περίοδος δ΄, σ. 157-164.Provatakis Th., Meteora, Athens 1983.Sofianos, Το εκδοτήριο, εξισαστικό και αποδεικτικό γράμμα. Sofianos Z.D., «το εκδοτήριο, εξισαστικό και αποδεικτικό γράμμα της Μα-ρίας αγγελίνας δούκαινας Παλαιολογίνας», στο Realia Byzanti-na, ed. Kotzabassi S. – Mavromatis G., Byzantinisches Archiv 22,Berlin – New York 2009, σ. 267-282 .Subotić G., «δώρα και δωρεές του δεσπότη και της βασίλισσας ΜαρίαςΠαλαιολογίνας», στο Πρακτικά Διεθνούς Συμποσίου για το Δε-σποτάτο της Ηπείρου [Άρτα, 27-31 Μαΐου 1990], σ. 69-74.Talbot M. Al., – Cutler An., «Meteora», ODB 2 (1991), σ. 1353-1354.Uspenskij, Περιήγηση στις Μονές των Μετεώρων. Uspenskij Porf., «Περιή-γηση στις Μονές των Μετεώρων (1859)», Θεσσαλικό Ημερολόγιο57 (2010), σ. 225-240.Uspenskij, Περιήγηση στις Μονές των Μετεώρων. Uspenskij Porf., «Περιή-γηση στις Μονές των Μετεώρων (1859)», Θεσσαλικό Ημερολόγιο58 (2010), σ. 101-112.αναστασίου, Η επίσκεψη του λόρδου Robert Curzon στα Μετέωρα το1834. αναστασίου ιω., «Η επίσκεψη του λόρδου Robert Curzonστα Μετέωρα το 1834», Θεσσαλικά Χρονικά 15 (1984), σ. 207-218.ανώνυμος, Άγια Μετέωρα. ανώνυμος, Άγια Μετέωρα – Τα άπαρτα κά-στρα της πίστης και της ρωμιοσύνης, Μετέωρα 1994.


αχειμάστου – Ποταμιάνου, Η κτητορική παράσταση της μονής Αγίας Πα-ρασκευής. αχειμάστου – Ποταμιάνου Μ., «Η κτητορική παρά-σταση της μονής αγίας Παρασκευής στο Μονοδέντρι της Ηπεί-ρου (1414)», ΔΧΑΕ 24 (2003), σ. 231-242.Βέης, Συμβολή εις την ιστορίαν των Μονών Μετεώρων. Βέης α. ν., «Συμ-βολή εις την ιστορίαν των Μονών των Μετεώρων», Βυζαντίς 1(1909), τεύχ. Β΄ – Γ΄, σ. 191-332.Βέης, Σερβικά και Βυζαντιακά γράμματα. Βέης α. ν., «Σερβικά και Βυ-ζαντιακά γράμματα Μετεώρου», Βυζαντίς 2 (1911-1912), σ. 1-100.Βέης, Τα χειρόγραφα των Μετεώρων. Βέης α. ν., Τα χειρόγραφα των Με-τεώρων: κατάλογος περιγραφικός των χειρογράφων κωδίκωντων αποκειμένων εις τας μονάς των Μετεώρων, τ.1, τα χειρόγρα-φα της Μονής Μεταμορφώσεως, αθήνα 1967-1993.Βέης, Μετεώρου πίναξ. Βέης α. ν., «Μετεώρου πίναξ αφιερωθείς υπό τηςβασιλίσσης Παλαιολογίνης», Αρχαιολογική Εφημερίς 50 (1911),σ. 177-185.Βογιατζίδης, Το Χρονικόν των Μετεώρων. Βογιατζίδης ι., «το Χρονικόντων Μετεώρων. ισ τορική ανάλυσις και ερμηνεία», ΕΕΒΣ 2(1924), σ. 139-175.Βρανούσης, Το Χρονικό των Ιωαννίνων. Βρανούσης ι. λ., «το Χρονικόντων ιωαννίνων κατ’ ανέκδοτον δημώδη επιτομήν», ΕΜΑ 12(1962), σ. 57-115.διονύσιος, Τα Μετέωρα. διονύσιος Χ. τρίκκης και Σταγών, Τα Με τέωρα,αθήνα 19764.Gregoras, Historiae Byzantinae. Gregoras Nicephorus, Historiae Byzanti-nae, CSHB, ed. Niebuhr B.G, v. III, Bonnae 1855.Θεοτέκνη, Ιερά ασκητήρια Θεοτέκνη Μοναχή, Το πέτρινο δάσος των Με-τεώρων – Ιερά ασκητήρια, τ. α΄, Μετέωρα 2010.Θεοτέκνη, Το πέτρινο δάσος. Θεοτέκνη Μοναχή, Το πέτρινο δάσος τωνΜετεώρων, αθήνα 1973.

Χειρόγραφοι Κώδικες ιερά μονή Μεγάλου Μετεώρου – Μεταμορφώσεωςτου Σωτήρος – Άγια Μετέωρα, Χειρόγραφοι Κώδικες, έκδ. ι. Μ.Μεγάλου Μετεώρου τ. 2, τρίκαλα – Καλαμπάκα 2007.Cantacuzenus, Eximperatoris Historiarum Cantacuzenus Johannes, Exim-


peratoris Historiarum, CSHB, ed. Niebuhr B. G., v. III, Bonnae1832.Κολοβούρης, Ο χειρόγραφος πλούτος των Ι. Μ. Μετεώρων. ΚολοβούρηςΣτ., «ο χειρόγραφος πλούτος των ι. Μ. Μετεώρων: Η τεχνική τηςβιβλιοδεσίας, συντήρησης και διάσωσης του ανεκτίμητου αυτούεθνικοθρησκευτικού θησαυρού», Η Καλαμπάκα μέσα από τηνιστορία της, Πρακτικά Γ΄ Ιστορικού Συνεδρίου Καλαμπάκας [7,8& 9 Σεπτεμβρίου 2007], τ. α΄, Καλαμπάκα 2009, σ. 177-181.λάμπρος, Συμβολαί εις την ιστορίαν των Μονών των Μετεώρων. λάμ-προς Σπ., «Συμβολαί εις την ιστορίαν των Μονών των Μετεώ-ρων» Νέος Ελληνομνήμων 2 (1905), σ. 49-156.νημάς, Τρίκαλα – Καλαμπάκα. νημάς α. Θ., Τρίκαλα – Καλαμπάκα –Μετέωρα – Πίνδος – Χάσια (Γεωγραφία – Μνημεία – Τουρι-σμός), έκδ. αφοί Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1987.νικονάνος, Τα μοναστήρια και η ιστορία τους. νικονάνος ν., Μετέωρα– Τα μοναστήρια και η ιστορία τους, αθήνα 1992.Παπαζήσης, Μονή Μεταμόρφωσης του Σωτήρος. Παπαζήσης δ. τρ., «Πο-λιτιστικός τουριστικός οδηγός Επαρχίας Καλαμπάκας – Η Μο-νή Μεταμορφώσεως του Σωτήρος», Τρικαλινό Ημερολόγιο 16(1997-1998), σ. 162-215.Ξυγγόπουλος, Νέαι προσωπογραφίαι. Ξυγγόπουλος α., «νέαι προσωπο-γραφίαι της Μαρίας Παλαιολογίνας και του Θωμά Πρελιούμπο-βιτς», ΔXAE 4 (1964-1965), περίοδος δ΄, σ. 53-70.Προβατάκης, Τα Μετέωρα μέσα από σχέδια και χαλκογραφίες. Προβα-τάκης Μ. Θ., «τα Μετέωρα μέσα από παλαιά σχέδια και χαλκο-γραφίες», Τρικαλινό Ημερολόγιο 4 (1980), σ. 29-56.Σκουβαράς, Μετέωρα. Σκουβαράς Β., «Μετέωρα», ΘΗΕ 8 (1966), σ. 1075-1093.Skouvaras, Meteora Skouvaras V., Meteora, Volos 1962.Σούλης, Η πρώ τη περίοδος της σερβοκρατίας. Σούλης Χρ. Γ., «Η πρώτη πε-ρίοδος της Σερβοκρατίας εν Θεσσαλία (1348-1356)», ΕΕΒΣ 20(1950), σ. 56-73.Σούλης, Ο τσάρος Στέφανος Δουσάν και το Άγιον Όρος. Σούλης Χρ. Γ.,«ο τσάρος Στέφανος δουσάν και το Άγιον Όρος», ΕΕΒΣ 22(1953), σ. 82-96.


Σοφιανός, Βίος του οσίου Αθανασίου του Μετεωρίτη. Σοφιανός ζ. δ.,«Βίος του οσίου αθανασίου του Μετεωρίτη», Τρικαλινά 16(1966), σ. 37-55.Σοφιανός, Δύο προστάγματα ευεργετικά του Ιωάννη Ούρεση Παλαιολό-γου. Σοφιανός ζ. δ., «δύο προστάγματα ευεργετικά του ιωάννηούρεση Παλαιολόγου», Τρικαλινά 27 (2007), σ. 7-34.Σοφιανός, Ο συντάκτης του Βίου του οσίου Αθανασίου. Σοφιανός ζ. δ.,«ο συντάκτης του Βίου του οσίου αθανασίου του Μετεωρίτη,γνωστός γραφέας μετεωρικών χειρογράφων (τέλη ιδ΄ – αρχές ιΕ΄αι.)», Τρικαλινά 16 (1966), σ. 7-36.Σοφιανός, Οι κτίτορες του Μεγάλου Μετεώρου. Σοφιανός ζ. δ., «οι κτί-τορες του Μεγάλου Μετεώρου όσιος αθανάσιος και όσιος ιωά-σαφ και οι μετακινήσεις τους από και προς το Άγιον Όρος ως συ-νέπεια των τουρκικών επιδρομών και κατακτήσεων (ιδ΄ αι.)»,Τρικαλινά 18 (1998), σ. 145-157.Σοφιανός, Σέρβοι ηγεμόνες των Τρικάλων. Σοφιανός ζ. δ., «οι Σέρβοι ηγε-μόνες των τρικάλων και οι μονές της περιοχής (ιδ΄ αιώνας)», στοΒυζάντιο και Σερβία κατά τον ΙΔ΄ αιώνα. ΕιΕ/ ιΒΕ, διεθνή Συμ-πόσια 3, αθήνα 1996, σ. 180-194.Σοφιανός, Τα αρχέτυπα και παλαίτυπα των αρχαίων ελλήνων συγγραφέ-ων. Σοφιανός ζ. δ., «τα αρχέτυπα και παλαίτυπα των αρχαίωνΕλλήνων συγγραφέων στις βιβλιοθήκες των Μετεωρικών Μονών.Η γενικότερη προσφορά της εκκλησίας στη συντήρηση και διά-σωση της αρχαιοελληνικής γραμματείας», Η Καλαμπάκα μέσααπό την ιστορία της, στο Πρακτικά Γ΄Ιστορικού Συνεδρίου Κα-λαμπάκας [7,8 & 9 Σεπτεμβρίου 2007], τ. α΄, Καλαμπάκα 2009, σ.299-304.Σοφιανός, Τα χειρόγραφα των Μετεώρων. Σοφιανός ζ. δ., «τα χειρόγρα-φα των Μετεώρων. ιστορική επισκόπηση - Γενική θεώρηση»,Τρικαλινά 8 (1988), σ. 35-71.Σοφιανός, Το άγνωστο αυτόγραφο σημειωματάριο του Léon Heuzey. Σο-φιανός ζ. δ., «το άγνωστο αυτόγραφο σημειωματάριο του LéonHeuzey από την επίσκεψη και παραμονή του στις Μονές δουσί-κου και Μετεώρων (ιούλιος – αύγουστος 1858)», Τρικαλινά 17(1997), σ. 157-191.


Σοφιανός, Ο όσιος Αθανάσιος ο Μετεωρίτης. Σοφιανός ζ. δ., Ο όσιοςΑθανάσιος ο Μετεωρίτης. Βίος, Ακολουθία, Συναξάρια, Προλε-γόμενα – Μετάφραση του Βίου – Κρι τική έκδοση των κειμένων,έκδ. ι. Μ. Μεγάλου Μετεώρου, Μετέωρα 1990.Σοφιανός, Οδοιπορικό. Σοφιανός, ζ. δ., Άγια Μετέωρα – Οδοιπορικό,20122 Μετώρα.Σωτηρίου, Αι Μοναί των Μετεώρων. Σωτηρίου, α. Γ., «αι Μοναί τωνΜετεώρων», Τρικαλινά 10 (1990), σ. 47-85.τσιγαρίδας, Σχετικά με την ονομασία της παλαιάς μητροπόλεως τηςΈδεσσας. τσιγαρίδας Ε. ν., «Σχετικά με την ονομασία της παλαι-άς μητροπόλεως της Έδεσσας», Μακεδονικά 24 (1984), σ. 257-260.Χατζηδάκης – Σοφιανός, Το Μεγάλο Μετέωρο. Χατζηδάκης Μ. – Σοφια-νός ζ. δ., Το Μεγάλο Μετέωρο. Ιστορία και Τέχνη, αθή να 1990.


Η «παρουσία» μιας βυζαντινής δέσποινας της Ηπείρου...

Documents

Transcript of Η «παρουσία» μιας βυζαντινής δέσποινας της Ηπείρου...