ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ

ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΚΑΙ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣΤΟΜΕΑΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣ

ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ

Κατεύθυνση: Κοινωνιολογία της ΕκπαίδευσηςΕπόπτης: Μιχάλης Κελπανίδης

Ιωάννα Καλλιόπη Καριώτου

Θεσσαλονίκη 2012

Πολιτική Κοινωνικοποίησηστη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση:

τα σχολικά εγχειρίδια Κοινωνική και Πολιτική Αγωγήκαι Πολιτική και Δίκαιο

Περιεχόμενα

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Ι. Θεωρητικό Μέρος1. ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΠΟΙΗΣΗ ..............................................................................................4

1.1. Η έννοια της ‘κοινωνικοποίησης’ ....................................................................41.1.1. Αξίες, Αντιλήψεις, Στάσεις ...........................................................................71.1.2. Κανόνες..........................................................................................................91.2. Κοινωνικοποίηση και Αγωγή ..........................................................................101.3. Σχέση κοινωνίας-σχολείου ..............................................................................111.4. Σχολική Κοινωνικοποίηση..............................................................................14

2. ΠΟΛΙΤΙΚΗ .....................................................................................................................182.1. Η έννοια της ‘πολιτικής’ ..................................................................................182.2. Πολιτικές στάσεις, αντιλήψεις και απόψεις.....................................................212.3. Πολιτική Κουλτούρα .......................................................................................24

2.3.1. Η περίπτωση της Ελληνικής πολιτικής κουλτούρας ....................28

3. ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΠΟΙΗΣΗ ......................................................................323.1. Πολιτική κοινωνικοποίηση και πολιτική αγωγή ............................................363.2. Ο ρόλος της ηλικίας στη διαδικασία της πολιτικήςκοινωνικοποίησης ....................................................................................................39

4.ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΑΓΩΓΗ: ΑΓΩΓΗ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ .......................................................444.1. Ορισμός της ιδιότητας του Πολίτη................................................................444.2. Η αγωγή του πολίτη στην εκπαίδευση ...........................................................474.3. Διδακτική της Πολιτικής Αγωγής ..................................................................48

ΙΙ. Ερευνητικό Μέρος5. ΣΚΟΠΟΣ ΤΗΣ ΈΡΕΥΝΑΣ ........................................................................................54

6. ΜΕΘΟΔΟΣ.....................................................................................................................566.1. Ανάλυση Περιεχομένου...................................................................................596.2. Ποιοτική Ανάλυση Περιεχομένου: η παρούσα έρευνα ................................63

7. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΥΛΙΚΟΥ ................................................................................................667.1. Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή .....................................................................667.2. Πολιτική και Δίκαιο.........................................................................................70

8. ΑΝΑΛΥΣΗ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟΥ.................................................................................741. Πολιτική Ιδεολογία.............................................................................................74

1.1. Φιλελευθερισμός/Καπιταλισμός ......................................................741.2. Σοσιαλισμός/Κομμουνισμός............................................................77

2. Αξίες .....................................................................................................................802.1. Πολιτικές αξίες/ιδεώδη .....................................................................80

2.1.1. Δημοκρατία........................................................................802.1.2. Έθνος-Κράτος ...................................................................842.1.3. Νόμοι-Σύνταγμα ...............................................................88

2.2. Κοινωνικές αξίες/ιδεώδη ...................................................................902.2.1. Ειρήνη.................................................................................902.2.2. Συλλογικότητα ...................................................................942.2.3. Πρόνοια..............................................................................992.2.4. Οικονομικός πλούτος........................................................105

3. Αντιλήψεις ............................................................................................................1073.1. Ανάδειξη Ελληνικού πολιτισμού.......................................................1073.2. Ανάδειξη Δυτικού πολιτισμού ...........................................................1163.3. Η Δύναμη των ΜΜΕ.........................................................................1253.4. Ιεραρχική Οργάνωση.........................................................................1293.5. Σύνδεση Δικτατορίας-Βίας ................................................................1333.6. Οικολογική συνείδηση .......................................................................1353.7. Ισότητα των φύλων .............................................................................1393.8. Αντιρατσιστική συνείδηση .................................................................143

4. Πρότυπα...............................................................................................................1494.1. Ενεργός Πολίτης ................................................................................1494.2. Εκσυγχρονισμός .................................................................................160

9. ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΕΥΡΗΜΑΤΩΝ ......................................................................................166

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ................................................................................................................184

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ.....................................................................................................................188

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Αφετηρία της παρούσας εργασίας αποτελεί ο προβληματισμός σχετικά μετο είδος και τον τρόπο πολιτικής κοινωνικοποίησης των νέων γενεών μέσω τηςεκπαίδευσης. Συγκεκριμένα, η πολιτική κοινωνικοποίηση αποτελεί ιδιαίτεροτμήμα του ευρύτερου όρου ‘κοινωνικοποίηση’ και αφορά τη διαδικασία, μέσωτης οποίας ο άνθρωπος μαθαίνει τους κανόνες της πολιτικής συμπεριφοράς.Ένας από τους κυριότερους φορείς πολιτικής κοινωνικοποίησης είναι και τοσχολείο, στο πλαίσιο του οποίου οργανώνεται η διάδοση πολιτικών ιδεών καιαξιών είτε με άμεσο είτε με έμμεσο τρόπο. Το εκπαιδευτικό σύστημα,επομένως και συγκεκριμένα ο τρόπος διάρθρωσής του και λειτουργίας του,συμβάλλει καταλυτικά στη διαμόρφωση των πολιτικών στάσεων τωνμελλοντικών πολιτών μιας χώρας.

Ο άμεσος τρόπος διάδοσης πολιτικών ιδεών και αξιών είναι μέσω τηςπολιτικής αγωγής των μαθητών, η οποία πραγματοποιείται με τη συμβολήσχετικού μαθήματος σε κάθε βαθμίδα της εκπαίδευσης και με τη χρήση τουαντίστοιχου εγχειριδίου που εγκρίνεται από το Υπουργείο Δια Βίου Μάθησηςκαι Θρησκευμάτων για τον σκοπό αυτό. Στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση ηπολιτική αγωγή ως μάθημα εντάσσεται και στα δύο επίπεδά της (Γυμνάσιο καιΛύκειο) και συγκεκριμένα στη Γ΄ τάξη του Γυμνασίου και στη Β΄ τάξη τουΛυκείου. Τα εγχειρίδια που χρησιμοποιούνται στη διδασκαλία αυτού τουμαθήματος είναι τα: Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή και Πολιτική και Δίκαιοαντίστοιχα, για κάθε τάξη.

Η παρούσα εργασία μελετά τον άμεσο τρόπο πολιτικής κοινωνικοποίησηςστη Δευτεροβάθμια εκπαίδευση και συγκεκριμένα τα δύο παραπάνωεγχειρίδια, με σκοπό να παρουσιάσει συστηματικά την πολιτική ιδεολογία, τιςαξίες, αντιλήψεις και τα πρότυπα που προβάλλονται μέσω των δύο αυτώνβιβλίων. Συνοπτικά, μελετάται η ταυτότητα του πολίτη που προωθείται στηΔευτεροβάθμια εκπαίδευση και διερευνώνται τα βασικότερα επιμέρουςστοιχεία που αυτή περιλαμβάνει.

1

2

Ι. Θεωρητικό Μέρος

3

4

1. ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΠΟΙΗΣΗ

1.1. Η έννοια της ‘κοινωνικοποίησης’

Ο άνθρωπος από τη στιγμή της γέννησής του και καθ’ όλη τη διάρκεια τηςζωής του μετέχει σ’ έναν διαρκώς μεταβαλλόμενο κόσμο. Ο κόσμος αυτός θαμπορούσαμε να πούμε ότι συγκροτείται από το φυσικό και το κοινωνικόπεριβάλλον του ανθρώπου, ενώ ο τελευταίος αλληλεπιδρά διαρκώς με αυτά ταπεριβάλλοντα και τα επιμέρους στοιχεία τους. Η αλληλεπίδραση αυτή έχει ωςαποτέλεσμα τη διαμόρφωση της ατομικής και της κοινωνικής ταυτότητας τουανθρώπου, την ανάπτυξή του δηλαδή ως άτομο και κοινωνικό υποκείμενο.

Για να ενταχθεί πλήρως ένα άτομο στην κοινωνία και να μπορεί νασυμμετέχει ενεργά στο κοινωνικό σύνολο, απαραίτητη προϋπόθεση είναι νακατανοήσει τον τρόπο, με τον οποίο δομείται το τελευταίο, τους κανόνεςοργάνωσής του, τον τρόπο με τον οποίο λειτουργεί, όπως και τον τρόπο με τονοποίο διατηρείται η συνοχή του. Παράλληλα, θα πρέπει να γνωρίσει και νασυνειδητοποιήσει τους παράγοντες που οδηγούν στη μεταβολή του κοινωνικούπλαισίου στο οποίο εντάσσεται, να κατανοήσει τη θέση τη δική του και τωνυπολοίπων ατόμων μέσα σ’ αυτό και, τέλος, να κατανοήσει τα είδη τωνσχέσεων που αναπτύσσονται μεταξύ των μελών μιας κοινωνίας. Όλες αυτές οιπροϋποθέσεις για να πληρωθούν απαιτείται μια διαδικασία μάθησης, στηνοποία ο άνθρωπος μετέχει από τη βρεφική του ηλικία και την οποία συνήθωςαναλαμβάνουν να θεσπίσουν τα ενήλικα άτομα του περιβάλλοντός του1.

Η εν λόγω διαδικασία μάθησης μπορεί να αποδοθεί με τον όροκοινωνικοποίηση, ο οποίος βέβαια είναι δύσκολο να οριστεί με ακρίβεια, καθώςη κοινωνικοποίηση δεν είναι μια διαχρονική ή διαπολιτισμική έννοια.Εξαρτάται, δηλαδή, από το εκάστοτε κοινωνικό πλαίσιο στο οποίο διεξάγεταικαι από την αντίστοιχη ιστορική στιγμή. Ένας γενικός ορισμός, λοιπόν, τηςκοινωνικοποίησης θα μπορούσε να την αποδίδει ως τη διαδικασίαδιαμόρφωσης της κοινωνικής προσωπικότητας ενός ατόμου, σε δεδομένηιστορική περίοδο και σε δεδομένο κοινωνικό πλαίσιο, κατά την οποίαδιαδικασία άτομο και κοινωνία αλληλεπιδρούν συνεχώς. Σημειώνεται δε πωςμε τον όρο αλληλεπίδραση τονίζεται η δράση του κοινωνικοποιούμενουατόμου, η ενεργητική του δηλαδή απάντηση στα κοινωνικο-πολιτικάερεθίσματα που δέχεται κατά την κοινωνικοποίησή του.

Άρα, ο όρος κοινωνικοποίηση αναφέρεται σε διαδικασίες κοινωνικήςμάθησης, δηλαδή στη μετάδοση προτύπων κοινωνικής συμπεριφοράς καιγνώσεων σχετικά με τις αξίες, τους κανόνες, τις παραδοχές, τις στάσεις και τιςπρακτικές που ισχύουν και εφαρμόζονται σε μια κοινωνία. Οι διαδικασίες αυτέςδεν είναι απαραίτητο να διέπονται πάντα από συγκεκριμένους κανόνες ούτε και

1 Του στενότερου ή του ευρύτερου, ανάλογα με την ηλικία του παιδιού. Όσο πιο μικρό είναιτο παιδί τόσο πιο άμεσο το περιβάλλον, από το οποίο προέρχονται τα άτομα πουαναλαμβάνουν τη διαδικασία μάθησής του (συνήθως είναι το οικογενειακό).

5

να επιδιώκουν συγκεκριμένο αποτέλεσμα κάθε φορά. Αυτό σημαίνει πως ηκοινωνικοποίηση των νεαρών μελών μιας κοινωνίας άλλοτε είναι το αποτέλεσμαοργανωμένης και συστηματικής προσπάθειας από την πλευρά των ατόμων πουτην αναλαμβάνουν, ενώ άλλοτε είναι το αποτέλεσμα που προκύπτει μέσω τηςεπικοινωνίας και της αλληλεπίδρασης του ατόμου με το περιβάλλον του, χωρίςη διαδικασία αυτή να είναι σκόπιμη ή ακόμα και συνειδητή (Νόβα-Καλτσούνη,2002: 11-17, Κωνσταντίνου, 1998: 36, 58, Τερλεξής, 1975: 16).

Εφόσον, λοιπόν, η κοινωνικοποίηση είναι μια διαδικασία αλληλεπίδρασηςατόμου-κοινωνίας, διαθέτει δύο διαστάσεις: Κοινωνιοκεντρική διάσταση: αφορά την κανονιστική λειτουργία της κοινωνίας,

δηλαδή τις επιδιώξεις της κάθε κοινωνίας να διατηρήσει την ομοιομορφίατης, τη συνοχή και τη συνέχειά της, ώστε να επιβιώνει και να εξελίσσεταιστο χρόνο. Αυτές τις επιδιώξεις οι κοινωνίες τις επιτυγχάνουν μέσω τηςμετάδοσης των κυρίαρχων πολιτισμικών τους στοιχείων και τηςεσωτερίκευσης εκ μέρους των μελών τους των κανόνων επιθυμητήςσυμπεριφοράς, με στόχο την ομαλή συμβίωση των ατόμων μεταξύ τους κιάρα την εύρυθμη λειτουργία του κοινωνικού συνόλου. Με αυτή την έννοια,η κοινωνικοποίηση θεωρείται αναγκαία διαδικασία, διότι μέσω αυτής τακοινωνικοποιούμενα άτομα αφομοιώνουν και υιοθετούν τις αξίες, τιςπεποιθήσεις και τις παραδοχές του κοινωνικού συστήματος.

Ατομοκεντρική διάσταση: αφορά τον τρόπο με τον οποίο το κάθε άτομοξεχωριστά αντιδρά στις παραπάνω κοινωνικοποιητικές διαδικασίες, καθώςόπως αναφέρθηκε δεν θεωρείται ότι τα άτομα αναλαμβάνουν έναν παθητικόρόλο στη διαδικασία της κοινωνικοποίησης. Η διάσταση αυτή, λοιπόν,αφορά τον τρόπο και τον βαθμό προσαρμογής του κάθε ατόμου στιςεπιταγές του κοινωνικού συστήματος, στο οποίο μετέχει. Μάλιστα, οβαθμός προσαρμογής καθορίζει και τον χαρακτηρισμό του κάθε ατόμου σεσχέση με την αξιολόγηση των αποτελεσμάτων της αλληλεπίδρασής του μετην κοινωνία. Συγκεκριμένα, το επαρκώς κοινωνικοποιούμενο άτομοχαρακτηρίζεται ως «προσαρμοσμένο», ενώ το ελλιπώς κοινωνικοποιούμενοάτομο χαρακτηρίζεται ως «απροσάρμοστο».

Γενικότερα, ωστόσο, η κοινωνικοποίηση ορίζεται ως μια αδιάλειπτηδιαδικασία που λαμβάνει χώρα καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής ενός ατόμου καικατά την οποία το τελευταίο λαμβάνει διαρκώς νέα ερεθίσματα και αποκτάκαινούριες εμπειρίες και βιώματα. Όλα αυτά τα δεδομένα επιδέχονταιεπεξεργασία εκ μέρους του ατόμου έτσι, ώστε να καταφέρει να τα αποδεχθείκαι να τα εντάξει στο προσωπικό του αξιακό σύστημα και να προσαρμόσει,επομένως, τη συμπεριφορά του σύμφωνα με αυτά. Μάλιστα, στις σημερινέςκοινωνίες, των οποίων οι εξελίξεις και οι μεταβολές ακολουθούν ταχύτατουςρυθμούς, τα άτομα έρχονται αντιμέτωπα με νέα δεδομένα σχεδόν καθημερινά,γι’ αυτό και η κοινωνικοποίησή τους θα πρέπει να τα καθιστά ευέλικτα καιικανά να προσαρμόζονται αποτελεσματικά στη νέα κοινωνική πραγματικότηταπου προκύπτει κάθε φορά.

6

Στο σημείο αυτό είναι σκόπιμο να αναφερθεί και η διαδικασία τηςανακοινωνικοποίησης, η οποία σχετίζεται άμεσα με την κοινωνικοποίηση. Θαέλεγε κανείς πως η ανακοινωνικοποίηση αποτελεί μια ιδιαίτερη πλευρά τηςκοινωνικοποίησης, καθώς στο πλαίσιό της ένα ήδη κοινωνικοποιημένο άτομοεπιδέχεται μεταβολές και αλλαγές στις στάσεις και τις αντιλήψεις που έχειδιαμορφώσει έως εκείνη τη χρονική στιγμή, υιοθετώντας νέες ιδέες και νέακανονιστικά πρότυπα συμπεριφοράς. Οι μεταβολές αυτές μπορεί να είναιακόμη και δραματικές, ανάλογα με το πόσο διαφορετικά είναι τα νέα δεδομένααπό αυτά της πρότερης κοινωνικοποίησης του ατόμου ή με τον βαθμόπροσαρμοστικότητας που διαθέτει κάθε άτομο ή, τέλος, ανάλογα με το πόσοδραματικά έχουν αλλάξει οι προτιμήσεις του.

Επιπροσθέτως, σημειώνεται πως επιλέγεται η χρήση του όρουανακοινωνικοποίηση έναντι του όρου επανακοινωνικοποίηση για την περιγραφήαυτής της επιμέρους κοινωνικοποιητικής διαδικασίας, λόγω του ότι ο πρώτοςόρος προσλαμβάνει το άτομο ως υποκείμενο που συμμετέχει ενεργητικά σ’αυτή τη διαδικασία. Αντίθετα, ο όρος επανακοινωνικοποιηση προσφέρει μιαεντελώς διαφορετική θεώρηση του ατόμου ως παθητικού υποκειμένου, τοοποίο αποδέχεται άκριτα τα δεδομένα της νέας πραγματικότητας, δίχως νααντιδράει απέναντι σ’ αυτές τις αλλαγές ή δίχως να επιλέγει την κατεύθυνση,προς την οποία θα στραφεί η μεταβολή των στάσεων και των αντιλήψεών του.

Συνοψίζοντας, η κοινωνικοποίηση είναι η διαδικασία μετασχηματισμού τουανθρώπου σε κοινωνικο-πολιτισμικό υποκείμενο∙ μια διαδικασία που λαμβάνειχώρα σε οποιαδήποτε κοινωνική περίσταση και σε οποιονδήποτε χρόνο,ακόμη και στις περιπτώσεις όπου δεν παρατηρείται συμμόρφωση του ατόμουστους κανόνες και τους προσανατολισμούς που επιχειρεί να του επιβάλλει ηκοινωνία. Η διαδικασία αυτή είναι συνεχής και ατέρμονη, χωρίς απαραίτητα ναεπιδιώκει μία αυστηρώς ορισμένη κατάληξη, αφού μπορεί να θεωρηθείταυτόχρονα η ίδια και ως αποτέλεσμα.

Επιπλέον, η κοινωνικοποίηση αποτελεί αμφίδρομη διαδικασία, με τηνέννοια ότι το άτομο και η κοινωνία διαρκώς αλληλεπιδρούν μεταξύ τους, ώστετο πρώτο εξελίσσεται σύμφωνα με τις επιρροές που δέχεται από τη δεύτερη,αναπτύσσοντας παράλληλα μηχανισμούς δράσης ως προς το κοινωνικόσύστημα στο οποίο εντάσσεται. Αλλά και η κοινωνία, από την άλλη, δέχεταιεπιρροές και εξελίσσεται ανάλογα με τις αντιδράσεις των μελών της απέναντίτης.

Θα πρέπει, επίσης, να σημειωθεί πως οι κοινωνίες είναι κοινωνικο-πολιτισμικά προσδιορισμένες, με συγκεκριμένες αξίες, πρακτικές, μορφέςσυμπεριφοράς και σκέψης και προσδοκίες σε δεδομένη ιστορική περίοδο. Οικοινωνικοί φορείς όλων αυτών των στοιχείων που αναλαμβάνουν τη μετάδοσητων αντίστοιχων κανονιστικών προτύπων στις νέες γενιές είναι η οικογένεια, τοσχολείο, οι κοινωνικές και επαγγελματικές ομάδες, η εκκλησία και τα ΜΜΕ.

7

Στις σύγχρονες κοινωνίες, μάλιστα, που χαρακτηρίζονται από ραγδαίεςεξελίξεις στον τεχνολογικό, επιστημονικό και κοινωνικο-πολιτισμικό τομέα2, ταάτομα δέχονται διαρκώς μεγάλο αριθμό επιρροών και ερεθισμάτων, τα οποίαείναι πολυδιάστατα και συχνά ακόμη κι αντιφατικά μεταξύ τους. Επομένως, σ’ένα τέτοιο πλαίσιο, η συμμόρφωση όλων των ατόμων στους ίδιους κανόνες καιπροσανατολισμούς είναι, πράγματι, εξαιρετικά δύσκολη. Έτσι, στις σύγχρονεςκοινωνίες απαιτείται πλέον ένας ελάχιστος βαθμός συναίνεσης για να θεωρηθείότι επιτυγχάνεται ο στόχος της συνοχής και της συνέχειας του κοινωνικούσυστήματος (Νόβα-Καλτσούνη, 2002: 17-18, 20-21, Κωνσταντίνου, 1998: 35-37).

Σύμφωνα με όλα τα παραπάνω, προκύπτει πως η κοινωνικοποίηση είναι μιαδιαδικασία που αφορά την ενσωμάτωση, εκ μέρους του ατόμου, των γνώσεων,των αξιών και των κανόνων του κοινωνικού συστήματος, το οποίο είναιιστορικά διαμορφωμένο βάσει κοινωνικο-οικονομικών και πολιτιστικώνπαραγόντων. Αυτό σημαίνει πως όλα αυτά τα στοιχεία προς μετάδοσηχαρακτηρίζονται από σχετικότητα και μεταβάλλονται με το πέρασμα τωνχρόνων. Στόχος αυτής της διαδικασίας είναι η σύνδεση και συμφωνία τωνατομικών με τις κοινωνικές δράσεις, μέσω της κατανόησης του τρόπου με τονοποίο προκύπτουν και λειτουργούν οι κοινωνικές σχέσεις και τα κανονιστικάπρότυπα. Για τον λόγο αυτό η κοινωνικοποίηση ορίζεται ως μια συνεχής,σύνθετη και δυναμική διαδικασία μάθησης που ενέχει την έννοια τηςαλληλεπίδρασης ατόμου-περιβάλλοντος και την έννοια της αλληλοσυσχέτισηςόλων των στοιχείων προς μετάδοση.

Βέβαια, η διαδικασία της κοινωνικοποίησης δεν είναι ίδια για όλα τα άτομαμιας κοινωνίας, αλλά καθένα από αυτά κοινωνικοποιείται σύμφωνα μεορισμένες μόνο πτυχές του γενικότερου πολιτισμού στον οποίο μετέχει. Τοκοινωνικό σύνολο διαιρείται σε επιμέρους κοινωνικές ομάδες, στο πλαίσιο τωνοποίων αναπτύσσονται και μεταδίδονται συγκεκριμένες αξίες, στάσεις καιαντιλήψεις, ανάλογα με τα αντίστοιχα πολιτισμικά πρότυπα. Έτσι, τα μέλη μιαςκοινωνίας ενδεχομένως να έρθουν σε επαφή και να λάβουν διαφορετικάμηνύματα, να αποκτήσουν δηλαδή διαφορετικά βιώματα και εμπειρίες.Ωστόσο, σε αυτό το φαινόμενο δεν συμβάλλει μόνο η κοινωνικήδιαφοροποίηση μεταξύ των ατόμων, αλλά και οι ατομικές διαφορές πουοφείλονται στην ιδιαίτερη προσωπικότητα και τις δυνατότητες του καθενός.

Τέλος, σημειώνεται πως οι κοινωνικοποιητικές διαδικασίες συμβάλλουνστην επίτευξη της ιστορικής συνέχειας μιας κοινωνίας, αφού οι αξίες και ταπρότυπα που μεταδίδονται διαθέτουν πλήθος παραδοσιακών στοιχείων πουμεταβιβάζονται στις επόμενες γενιές. Κατ’ αυτόν τον τρόπο το παρελθόν μιαςκοινωνίας μετατρέπεται σε παρόν και κατά συνέπεια σε μέλλον, καθώς οινεότερες γενιές θα διατηρήσουν αυτά τα παραδοσιακά πολιτισμικά στοιχεία κιαργότερα θα τα μεταβιβάσουν με τη σειρά τους στις επόμενες (Γκίβαλος,2005: 20-21, Τερλεξής, 1975: 19-20).

2Τα χαρακτηριστικά αυτά αφορούν κυρίως τις σύγχρονες Δυτικές κοινωνίες.

8

1.1.1. Αξίες, αντιλήψεις, στάσεις

Οι αξίες μιας κοινωνίας προκύπτουν και σχετίζονται άμεσα με τηνιδεολογία που τη διέπει, τη θρησκεία που ενδεχομένως να επικρατεί ωςκυρίαρχη και την ασπάζονται τα περισσότερα μέλη της και, γενικά, από τηνισχύουσα κοσμοαντίληψή της. Οι αξίες, λοιπόν, αποτελούν ουσιαστικάαντιλήψεις που προσδιορίζουν τη συμπεριφορά των ατόμων και αναφέρονται σεεπιθυμητές καταστάσεις, στην επίτευξη των οποίων στοχεύει ηκοινωνικοποίηση. Το σύνολο των αξιών μιας κοινωνίας ονομάζεται «σύστημααξιών» και προκύπτει από την ταξινόμηση ιδιαίτερων γνωρισμάτων ποιοτικούχαρακτήρα σε μια ιεραρχημένη σειρά, βάσει αξιολογικών κρίσεων πουαφορούν τη θέση προτεραιότητας που κατέχει το κάθε γνώρισμα ξεχωριστά.

Το σύστημα αξιών, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, προκύπτει από τιςανάγκες της κοινωνίας σε δεδομένη ιστορική στιγμή και δομείταισυμπεριλαμβάνοντας εκείνες τις αξίες που παράγει το ισχύον πολιτισμικόσύστημα της εποχής, ανάλογα με το στάδιο εξέλιξης της κοινωνίας και τηνανάπτυξη που αυτή σημειώνει στα διάφορα επίπεδα (π.χ. τεχνολογικό,εικαστικό, επιστημονικό κλπ). Ακριβώς γι’ αυτόν τον λόγο οι αξίες μιαςκοινωνίας δεν μπορούν να είναι διαχρονικές, καθώς μεταβάλλονται ήακυρώνονται σύμφωνα με τις ισχύουσες κοινωνικο-πολιτισμικές περιστάσειςκάθε εποχής. Έτσι, κάθε κοινωνική μεταβολή, που μπορεί να οφείλεται σεαλλαγή της παραγωγής και διάθεσης των υλικών αγαθών, σε αλλαγή τηςπαραγωγής και διάδοσης της γνώσης ή σε αλλαγές στην κοσμοαντίληψη καιτην ιδεολογία που διέπει την κοινωνία, επηρεάζει και μεταβάλλει το ισχύονσύστημα αξιών της και γι’ αυτό τα συστήματα αυτά θεωρείται ότι διαθέτουνυποκειμενική υπόσταση.

Παράλληλα με το σύστημα αξιών προκύπτουν και διάφορα επιμέρουςσυστήματα, υποσυστήματα δηλαδή αξιών, τα οποία δομούνται από τιςδιάφορες κοινωνικές ομάδες που σχηματίζονται στο πλαίσιο μιας κοινωνίας.Τα υποσυστήματα αξιών μπορεί να αποκλίνουν από το κυρίαρχο σύστημααξιών του ευρύτερου κοινωνικού συνόλου ή ακόμη και να διαφέρουν μεταξύτους σε μεγάλο βαθμό. Σε κάθε περίπτωση, πάντως, το εκάστοτε σύστημα ήυποσύστημα αξιών εξαρτάται άμεσα από τον τρόπο οργάνωσης της κοινωνίας ήτης αντίστοιχης κοινωνική ομάδας.

Σε πολλές σύγχρονες κοινωνίες το σύστημα αξιών τους διαμορφώνεταισυμπεριλαμβάνοντας αξίες όπως η ζωή, η ελευθερία, η ειρήνη, η δικαιοσύνη, ηαλήθεια, η αγάπη, η υγεία, η τιμή, η δόξα και η καλαισθησία. Αυτού του τύπουοι αξίες χαρακτηρίζονται ως θεμελιώδεις, ενώ από αυτό το σύστημα αξιώνπροκύπτουν δευτερογενείς αξίες, όπως η υπευθυνότητα, η αξιοπρέπεια, ηαξιοπιστία κλπ. Οι δευτερογενείς αξίες αφορούν περισσότερο τον τρόποσυμπεριφοράς ενός ατόμου και για τον λόγο αυτό ονομάζονται «στάσεις».Επομένως, οι στάσεις που διαμορφώνουν τα μέλη μιας κοινωνίας εξαρτώνταιουσιαστικά από τις αξίες-αντιλήψεις που επικρατούν στο κοινωνικό τους

9

περιβάλλον κι έχουν να κάνουν περισσότερο με τον τρόπο θεώρησης της ζωήςκαι την ιεράρχηση των προτεραιοτήτων της. Σήμερα, ειδικότερα, που οικοινωνίες χαρακτηρίζονται από πλουραλισμό απόψεων και πολυφωνία, οιστάσεις αυτές αποκτούν προσωπική χροιά, ώστε να εξισορροπούνται οιατομικές με τις κοινωνικές προσδοκίες και επιδιώξεις.

Σύμφωνα με όλα τα παραπάνω, λοιπόν, η κοινωνικοποίηση προσφέρει σταάτομα διαφόρων ειδών εμπειρίες (οικογενειακές, σχολικές, επαγγελματικέςκλπ), οι οποίες προσδιορίζονται από το σύστημα αξιών που διέπει την κοινωνίακαι παράλληλα το προάγουν (Κωνσταντίνου, 1998: 42-45). Κατ’ αυτόν τοντρόπο διαμορφώνονται οι αντίστοιχες αντιλήψεις και στάσεις ως προς τη ζωή,την ευημερία και την ομαλή λειτουργία του κοινωνικού συστήματος.

1.1.2. Κανόνες

Εκτός από τις αξίες, άλλοι παράγοντες που ρυθμίζουν τη συμπεριφορά τωνατόμων μιας κοινωνίας είναι και οι κανόνες, οι οποίοι συνήθως απορρέουν απότις πρώτες και τις υπηρετούν. Οι αξίες, δηλαδή, συνιστούν γενικές αρχές, ενώ οικανόνες έχουν ρυθμιστική λειτουργία και ορίζουν την προσδοκώμενη για τηνεκάστοτε περίσταση συμπεριφορά ή δράση των ατόμων, μέσω των αρνητικών ήτων θετικών κυρώσεων που ενδέχεται να επιβληθούν σε αυτά. Αποτελούν,δηλαδή, ρυθμιστικά πρότυπα συμπεριφοράς και μάλιστα εκτός από τουςτυπικούς ισχύουν και άτυποι κοινωνικοί κανόνες.

Αναλυτικότερα, οι κανόνες ρυθμίζουν τον τρόπο με τον οποίο θασυμπεριφερθεί το άτομο σε ένα συγκεκριμένο κοινωνικό πλαίσιο, καθώς έχουνχαρακτήρα δεσμευτικό κι αντικειμενικό. Προσδιορίζουν, δηλαδή, τιςπροσδοκίες που αναπτύσσει το κοινωνικό σύστημα έναντι της συμπεριφοράςτων μελών του. Παράλληλα, βέβαια, οι κανόνες λειτουργούν και ως ανάλογακριτήρια αξιολόγησης της συμπεριφοράς που εκδηλώνεται σε κάθε κοινωνικήπερίσταση. Έτσι, η μη υπακοή στους κανόνες που ισχύουν σε μια τέτοιαπερίσταση επιφέρει στο άτομο αρνητικές κυρώσεις, ενώ η συμμόρφωση με τουςαντίστοιχους κανόνες δημιουργεί την προσδοκία θετικών κυρώσεων. Με αυτόντον τρόπο, λοιπόν, οι κανόνες ασκούν πίεση στο κάθε άτομο και παράλληλα ηεπιβολή των αντίστοιχων κυρώσεων σε κάθε περίπτωση (είτε των θετικών είτετων αρνητικών) καθορίζει τον βαθμό ισχύος των κανόνων, αλλά και τηναποτελεσματικότητά τους.

Κατ’ αυτόν τον τρόπο, οι κανόνες εξυπηρετούν την ερμηνεία και τηναξιολόγηση, εκ μέρους των ατόμων, των συμπεριφορών που παρατηρούν,δέχονται ή εκδηλώνουν τα ίδια. Η αξιολόγηση μιας συμπεριφοράς με θετικούςή αρνητικούς ποιοτικούς όρους, όμως, εξαρτάται πάντα από το πλαίσιο τηςπερίστασης στο οποίο παρουσιάζεται, με την έννοια ότι προσδιορίζεται από ταπολιτισμικά πρότυπα που υιοθετεί και αποδέχεται η κοινωνία τη δεδομένηιστορική περίοδο, όπως ακριβώς συμβαίνει και με τις αξίες. Η χρονικήπερίοδος, λοιπόν και ο τόπος όπου διαμορφώνεται η εκάστοτε κοινωνική

10

περίσταση, όπως και η μορφή οργάνωσης της κοινωνίας καθορίζουν το νόημαπου θα λάβει η συμπεριφορά ενός ατόμου. Επομένως, όπως και οι αξίες, έτσικαι οι κανόνες αποτελούν κοινωνικά δημιουργήματα, τα οποία επίσηςσυμβάλλουν στην εύρυθμη λειτουργία του κοινωνικού συστήματος, στη συνοχήκαι στην επιβίωσή του (Κωνσταντίνου, 1998: 45-46, Κελπανίδης, 2002: 47).

11

1.2. Κοινωνικοποίηση και Αγωγή

Μελετώντας τη διαδικασία της κοινωνικοποίησης, προκύπτει το ερώτημα:ποια είναι η διαφορά της με τη διαδικασία της αγωγής. Η αλήθεια είναι πως οιδύο αυτοί όροι συμπίπτουν σε αρκετά σημεία και ο διαχωρισμός τους είναιιδιαιτέρως δύσκολος. Θα μπορούσε να ειπωθεί πως η κοινωνικοποίησηαποτελεί ευρύτερη έννοια από αυτή της αγωγής, καθώς συμπεριλαμβάνει καιφυσικές διαδικασίες, ενώ η αγωγή αναφέρεται περισσότερο σε σκόπιμεςδιαδικασίες διαπαιδαγώγησης, τις οποίες αναλαμβάνουν συνήθως κοινωνικοί ήκρατικοί θεσμοί, όπως είναι η οικογένεια και το σχολείο. Η αγωγή, λοιπόν,αποτελεί μια κοινωνική διαδικασία, όπως και η κοινωνικοποίηση, καθώς οιστόχοι που θέτει και τα μέσα που χρησιμοποιεί αφορούν τη σφαίρα τουκοινωνικού.

Για να γίνει περισσότερο κατανοητή η έννοια της αγωγής και νασκιαγραφηθεί επιπλέον η λεπτή διαφοροποίησή της από την κοινωνικοποίηση,μπορούν να παρατεθούν στο σημείο αυτό κάποιοι ορισμοί της έννοιας αυτής(Νόβα-Καλτσούνη, 2002: 18-20): Ο πρώτος ορισμός αποδίδει την αγωγή ως «το σύνολο των ενεργειών, με τις

οποίες άτομα-μέλη της κοινωνίας ή κοινωνικές ομάδες προσπαθούν ναεπηρεάσουν θετικά την ανάπτυξη της προσωπικότητας άλλων μελών τηςκοινωνίας αυτής». Σε αυτόν τον ορισμό, όμως, δίνεται η δυνατότητα νασυμπεριληφθεί και η διαπαιδαγώγηση μέσω της μίμησης και τουπαραδείγματος, η οποία δεν ενέχει την έννοια της σκόπιμης και συνειδητήςεπιρροής. Δηλαδή, τα άτομα που αναλαμβάνουν την αγωγή της νέας γενιάς(κυρίως γονείς και εκπαιδευτικοί), επηρεάζουν τα παιδιά και τους νέουςμέσω της συμπεριφοράς τους, ακόμη κι αν οι ίδιοι δεν το συνειδητοποιούνάμεσα και δεν το πράττουν σκόπιμα.

Ο δεύτερος ορισμός περιγράφει την αγωγή ως «μεθοδευμένηκοινωνικοποίηση, δηλαδή σκόπιμη και συστηματική επίδραση της παλαιάςστη νέα γενιά, με στόχο την εκμάθηση κανόνων, που διευκολύνουν τηνκοινωνική ένταξη».Όσον αφορά πάντως στις θεωρίες που έχουν αναπτυχθεί για την αγωγή και

τους σκοπούς της, γενικότερα παρατηρείται πως δεν υπάρχει μία κοινώςαποδεκτή κατεύθυνση, προς την οποία να συγκλίνουν όλες οι παραγόμενεςθεωρίες. Ωστόσο, το κοινό στοιχείο που τις συνδέει είναι το θεμελιώδεςχαρακτηριστικό που αποδίδεται στη διαδικασία της αγωγής και το οποίο είναιη σκοπιμότητα και συνειδητότητα των ενεργειών της. Συγκεκριμένα, η αγωγήπαίζει καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση και τη λειτουργία του κοινωνικούυποκειμένου, αφού μέσω αυτής ο άνθρωπος αποκτά τα απαραίτητα βιολογικά,συναισθηματικά, γνωστικά και διανοητικά εφόδια για την επιβίωσή του και τησυγκρότηση της πολύπλευρης υπόστασής του. Βέβαια, όπως και ηκοινωνικοποίηση, έτσι και η αγωγή είναι μια κοινωνικώς καθορισμένηδιαδικασία, οι σκοποί και οι μέθοδοι της οποίας ορίζονται και εξαρτώνται απότους κοινωνικούς, πολιτικούς, οικονομικούς, επιστημονικούς και ιστορικούς

12

παράγοντες που ισχύουν σε δεδομένη χρονική περίοδο. Έτσι, ο τρόποςδιαπαιδαγώγησης των ανήλικων ατόμων, με σκοπό την ένταξή τους στοκοινωνικό σύνολο και την εσωτερίκευση των αξιών, των κανόνων και τωνπροτύπων αυτού του συνόλου διαφέρει από εποχή σε εποχή, αφού και τα ίδιατα στοιχεία προς εσωτερίκευση μιας συγκεκριμένης κοινωνίας διαφέρουν κάθεφορά, λόγω της εξέλιξης και της μεταβολής που παρατηρείται στο εσωτερικότων ανθρώπινων κοινωνιών με το πέρασμα των χρόνων (Κωνσταντίνου, 1998:38).

Σύμφωνα με ό,τι προηγήθηκε στις παραπάνω σειρές, θα έλεγε κανείς πως ηαγωγή εντάσσεται στο παιδαγωγικό θεωρητικό πλαίσιο και αφοράσυγκεκριμένα τη σκόπιμη διαπαιδαγώγηση της νέας γενιάς, ενώ από την άλλη ηκοινωνικοποίηση –που χαρακτηρίζεται ως περισσότερο φυσική διαδικασία καιεκτυλίσσεται σε κάθε ηλικία– εντάσσεται στο κοινωνιολογικό θεωρητικόπλαίσιο.

1.3. Σχέση κοινωνίας-σχολείου

Η κοινωνία αποτελεί θεσμό, ο οποίος συγκροτήθηκε από τους ίδιους τουςανθρώπους με σκοπό τη ρύθμιση του τρόπου συμβίωσής τους, ώστε ναπρολαμβάνονται ορισμένα προβλήματα που ενδεχομένως να προκύψουν. Γιαπαράδειγμα, προβλήματα μπορούν να προκύψουν λόγω της διεκδίκησηςζωτικού χώρου, λόγω αναζήτησης και εύρεσης τροφής, λόγω ικανοποίησηςβιολογικών αναγκών και των ενδεχόμενων συνεπειών της, αλλά και λόγω τουανταγωνισμού στο πλαίσιο της διεκδίκησης της εξουσίας ή των συγκρούσεωνκατά την επιτέλεση ενεργειών με στόχο την εξέλιξη του υπάρχοντοςπολιτισμού. Έτσι, η ρύθμιση των σχέσεων και η αποφυγή των συγκρούσεωνμεταξύ των ατόμων, όπως και η οργάνωση συγκεκριμένων λειτουργιών (π.χ.διαπαιδαγώγηση των νέων και φροντίδα των γηραιότερων) συμβάλλουν στηνεπιβίωση και αρμονική συμβίωση όλων των μελών μιας κοινωνίας.

Στο πλαίσιο αυτού του ευρύτερου θεσμού οργανώθηκαν επιμέρους θεσμοί,οι κοινωνικοί θεσμοί, σε καθέναν από τους οποίους ανατίθεται η ευθύνη για τηνεπιτέλεση συγκεκριμένων κοινωνικών λειτουργιών. Κοινωνικοί θεσμοί, λοιπόν,είναι η οικογένεια, το σχολείο, η εκκλησία, η πολιτική, η διοίκηση, η οικονομίακλπ, οι οποίοι αφορούν σε ξεχωριστούς τομείς κοινωνικών λειτουργιών.Αρχικά, η οικογένεια και η εκκλησία ήταν οι δύο κύριοι θεσμοί που ανέλαβαντη διαπαιδαγώγηση της νέας γενιάς και τη μετάδοση προς αυτή τωνκατάλληλων γνώσεων, αξιών και κανόνων, με στόχο την ένταξη των νεαρώνατόμων στην κοινωνία και τη ρύθμιση της συμπεριφοράς τους. Από την εποχή,όμως, που λόγω της εξέλιξης της κοινωνίας και των οικονομικο-πολιτικώνσυνθηκών που άρχισαν να ισχύουν από κάποια ιστορική περίοδο κι έπειτα3,

3 Ανάπτυξη των επιστημών, εκβιομηχάνιση της παραγωγής και ανάδυση του καπιταλισμούως κυρίαρχο οικονομικό σύστημα στις Δυτικές κοινωνίες (Κωνσταντίνου,1998: 74).

13

διαμορφώθηκαν νέες ανάγκες στην αγορά εργασίας και νέοι κοινωνικοί ρόλοι,διαμορφώθηκαν και νέες απαιτήσεις σχετικά με τις γνώσεις και τα προσόνταπου θα έπρεπε να φέρει κάθε άτομο, ώστε να μπορεί να συμμετέχει, ναπροσφέρει και να επιβιώνει σύμφωνα με τα νέα δεδομένα (Κωνσταντίνου, 1998:73, Κελπανίδης, 2002: 55-56)

Η περίοδος αυτή ανάγεται στα τέλη του 18ου και στις αρχές του 19ου αιώνα,όπου στην Ευρώπη, παράλληλα με όλες τις παραπάνω εξελίξεις, κατοχυρώθηκετο δικαίωμα όλων των πολιτών να μετέχουν στην εκπαίδευση, κάτι που σήμαινεταυτόχρονα και την αντίστοιχη υποχρέωση της πολιτείας να παρέχει τηναπαραίτητη δομή και τα μέσα, ώστε κάθε πολίτης να έχει τη δυνατότητα ναασκεί αυτό του το δικαίωμα. Έτσι, επιτελέστηκε η θεσμοθέτηση του σχολείου,δηλαδή το σχολείο καθιερώθηκε ως κρατικός οργανισμός, την ευθύνη τουοποίου ως προς την οργάνωση και τη λειτουργία του ανέλαβε αποκλειστικά ηπολιτεία. Ανάλογα, λοιπόν, με την ιδεολογία που υιοθετεί και υποστηρίζει ηπολιτεία (δηλαδή το κράτος) τίθενται και οργανώνονται οι σκοποί τηςεκπαίδευσης και, κατ’ επέκταση, οι προτεραιότητες και οι προσανατολισμοίτης. Ακριβώς γι’ αυτόν τον λόγο το σχολείο δεν θεωρείται μόνον κρατικόςοργανισμός, αλλά και ιδεολογικός μηχανισμός, μέσω του οποίου το κράτοςεκφράζει και μεταδίδει (έως επιβάλλει) την ιδεολογία του.

Με τη σύσταση του σχολείου ως κρατικού οργανισμού, η εκπαίδευσηαπέκτησε οργανωμένη δομή και λειτουργία με ελεγχόμενες προδιαγραφές καικαθορίστηκαν διαφοροποιημένοι ρόλοι στο πλαίσιό της, οι οποίοι είναιδιακριτοί και διαθέτουν σαφή όρια. Πιο συγκεκριμένα, η λειτουργία τουσχολείου είναι να μεταδίδει τη γνώση και την κοινωνικο-πολιτισμικήκληρονομιά της κάθε εποχής στα νέα μέλη μιας κοινωνίας, μέσω μεθοδευμένηςκαι προγραμματισμένης αγωγής. Σκοπός της λειτουργίας του σχολείου είναι ηαποτελεσματική προετοιμασία της νέας γενιάς, ώστε να ανταπεξέρχεται στιςαπαιτήσεις και τις συνθήκες του κοινωνικού συστήματος, στο οποίο μετέχει.Όμως, αυτές οι απαιτήσεις και οι συνθήκες μεταβάλλονται με την πάροδο τωνχρόνων, λόγω των ιστορικών παραγόντων που καθορίζουν την εξέλιξη της κάθεκοινωνίας, επομένως το σχολείο ως κοινωνική κατασκευή διαθέτειχαρακτηριστικά που προσδιορίζονται από τις ισχύουσες κοινωνικές,πολιτισμικές, οικονομικές και πολιτικές συνθήκες της κάθε εποχής(Κωνσταντίνου, 1998: 70, 73-74, Ξωχέλλης, 1997: 11-12).

Στις σύγχρονες κοινωνίες αυτοί οι παράγοντες οδήγησαν στην καθιέρωσητης εκπαίδευσης ως υποχρεωτικής για κάθε πολίτη, με αποτέλεσμα όλα ταάτομα κατά την παιδική και εφηβική τους ηλικία να εντάσσονται στο σχολικόπεριβάλλον και να διαπαιδαγωγούνται σ’ αυτό. Η μεγαλύτερη ευθύνη τηςδιαπαιδαγώγησή τους, δηλαδή, μεταφέρεται από την οικογένεια στο σχολείο,ήδη από τη νηπιακή ηλικία και λαμβάνει επίσημο χαρακτήρα. Αυτό σημαίνειπως συντελείται στο συγκεκριμένο χώρο της σχολικής μονάδας, από άτομαπου έχουν εκπαιδευτεί για να αναλάβουν τον ρόλο του παιδαγωγού και τηντέλεση συγκεκριμένων λειτουργιών σε επαγγελματικό επίπεδο. Επιπλέον, ηγενικότερη λειτουργία του σχολείου ρυθμίζεται και προγραμματίζεται από

14

ομάδες που ανήκουν σε ανώτερες κρατικές δομές διοίκησης και οργάνωσης,ενώ η συμμετοχή και η περαίωση της σχολικής θητείας πιστοποιείται με τηναπονομή επίσημων τίτλων σπουδών.

Το σχολείο, λοιπόν, αποτελεί έναν οργανισμό με κοινωνικό χαρακτήρα, γιατη λειτουργία του οποίου αλληλεπιδρούν διάφορα πρόσωπα, αναλαμβάνονταςέναν διακριτό ρόλο και η οποία λειτουργία διαθέτει τρία επίπεδα. Στο πρώτοεπίπεδο συγκαταλέγονται οι λειτουργίες της σχολικής κοινωνικοποίησης, τηςαγωγής και της μάθησης. Στο δεύτερο επίπεδο απαντώνται οι λειτουργίες πουαφορούν την οργάνωση των σχολικών διαδικασιών και στο τρίτο επίπεδοκατατάσσονται οι λειτουργίες που επιτελούν όλα τα άτομα που μετέχουν σ’αυτές τις διαδικασίες.

Αναλυτικότερα, το σχολείο αναλαμβάνει την επιτέλεση συγκεκριμένωνδιαδικασιών και ειδικότερα της διδασκαλίας, της αγωγής, της αξιολόγησης καιτης κοινωνικοποίησης (σχολική κοινωνικοποίηση) και χάρη σ’ αυτές αποκτάτον παιδαγωγικό του χαρακτήρα ως οργανισμός. Οι διαδικασίες που επιτελείτο σχολείο είναι τόσο ατομοκεντρικές όσο και κοινωνιοκεντρικές, εφόσονεκκινούν από και αφορούν όχι μόνο το κάθε άτομο-μαθητή μεμονωμένα και τηδιαμόρφωση της προσωπικότητάς του, αλλά και το σύνολο της κοινωνίας.

Ως παιδαγωγικός, λοιπόν, οργανισμός το σχολείο απευθύνεται σε νεαράάτομα, των οποίων η διαμόρφωση της προσωπικότητας δεν έχει ολοκληρωθεί,όπως και η ανάπτυξη των ικανοτήτων που χρειάζονται, ώστε να αντεπεξέλθουνστις απαιτήσεις της κοινωνικής ζωής. Βασική υποχρέωση του σχολείου για ναπετύχει αυτούς τους στόχους (την ολοκλήρωση της προσωπικότητας και τηςανάπτυξης των ατομικών ικανοτήτων) είναι να διαπαιδαγωγεί τους μαθητέςσύμφωνα με τα ατομικά χαρακτηριστικά που παρουσιάζει ο καθένας. Ναλαμβάνει, δηλαδή, υπόψη του τις βιολογικές, διανοητικές, συναισθηματικές καικοινωνικο-πολιτισμικές ιδιαιτερότητες των παιδιών και των εφήβων, στουςοποίους απευθύνονται οι διαδικασίες του σχολείου.

Παράλληλα, οι διαδικασίες αυτές καθορίζονται και εξαρτώνται από τοαξιακό και πολιτισμικό σύστημα, βάσει του οποίου λειτουργεί η κοινωνία, αλλάκαι από τις προσδοκίες σχετικά με τις ικανότητες και δεξιότητες που θα πρέπεινα κατέχει το κάθε μέλος αυτής της κοινωνίας και οι οποίες προκύπτουν από τοισχύον πολιτικο-οικονομικό της σύστημα και την τεχνολογική ανάπτυξη πουσημειώνεται σε κάθε εποχή. Έτσι, η διαδικασία της αξιολόγησης, γιαπαράδειγμα, έχει ως αποτέλεσμα την ταξινόμηση των μαθητών σε αντίστοιχεςκατηγορίες προσόντων και τους οδηγεί σε συγκεκριμένες επαγγελματικές και,κατ’ επέκταση, κοινωνικές θέσεις. Επομένως, σχολείο και κοινωνία συνδέονταιάμεσα και αλληλοεπηρεάζονται, καθώς η κοινωνία καθορίζει την οργάνωση καιλειτουργία του σχολείου, ενώ κι αυτό με τη σειρά του παρέχει στα νέα μέλητης κοινωνίας τα κατάλληλα εφόδια, ώστε να διατηρείται η συνοχή και ησυνέχεια αυτής (Κωνσταντίνου, 1998: 69-70, 74-76).

15

1.4. Σχολική κοινωνικοποίηση

Όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, μία από τις λειτουργίες και τιςδιαδικασίες που αναλαμβάνει να επιτελέσει το σχολείο ως κρατικός οργανισμόςείναι η κοινωνικοποίηση των μαθητών. Συγκεκριμένα, το σχολείο επιχειρεί ναμεταδώσει αντιλήψεις, στάσεις και κανονιστικά πρότυπα συμπεριφοράς πουαφορούν τόσο τον ρόλο των ίδιων των μαθητών όσο και τη δράση του κάθεατόμου (είτε είναι μαθητής είτε όχι) σε επίπεδο καθημερινότητας. Τοπεριεχόμενο της σχολικής κοινωνικοποίησης συγκροτείται μέσω του τρόπουοργάνωσης και λειτουργίας του σχολείου, δηλαδή μέσω της εκπαιδευτικήςπολιτικής που ασκείται από την πολιτεία (αναλυτικά προγράμματα, διδακτικέςμέθοδοι, υλικοτεχνική υποδομή, εκπαίδευση και κατάρτιση εκπαιδευτικώνκλπ), αλλά και μέσω των παιδαγωγικών σχέσεων που αναπτύσσονται στοπλαίσιό του. Βέβαια και η παιδαγωγική σχέση καθορίζεται από τη δομή καιτην οργάνωση του εκπαιδευτικού συστήματος, αφού τα ποιοτικάχαρακτηριστικά της εξαρτώνται από τον τρόπο κατανομής της εξουσίας, απότον καθορισμό της έννοιας της επίδοσης, από την ανάπτυξη ανταγωνιστικού ήσυνεργατικού κλίματος εργασίας και μάθησης και από την εφαρμογή ή όχιταξινομικών πρακτικών που διαφοροποιούν αξιολογικά τους μαθητές και τουςκατατάσσουν σε μια ιεραρχική σειρά (όπ.π.: 47, 53).

Σήμερα, οι στόχοι της σχολικής κοινωνικοποίησης παρατηρείται πωςπεριορίζονται κυρίως στην παροχή γνώσεων και πληροφοριών με απόλυτααντικειμενικό τρόπο. Δηλαδή η διδακτική λειτουργία του σχολείου υπερτερείέναντι της κοινωνικοποιητικής και μάλιστα σε τέτοιο βαθμό, ώστε η απώτερηλειτουργία του σχολείου να είναι η ‘επιλογή’4 των μαθητών, με στόχο τηνένταξή τους σε διαφορετικές κοινωνικές και επαγγελματικές θέσεις και ρόλους.Αυτό σημαίνει πως την αρμοδιότητα διανομής των ατόμων στα διάφοραεπαγγέλματα και κατ’ επέκταση στις αντίστοιχες κοινωνικές θέσεις, τηναναλαμβάνει πλέον το σχολείο, σε αντίθεση με παλαιότερες εποχές, όπου ταάτομα εντάσσονταν στην κοινωνικο-οικονομική θέση που ‘κληρονομούσαν’από την οικογένειά τους (Ξωχέλλης, 1997: 19-20).

Ειδικότερα, μέσω των εμπειρικών ερευνών που έχουν πραγματοποιηθείσχετικά με τη σχολική κοινωνικοποίηση, έχουν εξαχθεί ορισμένα πορίσματα5.Σε γενικές γραμμές, σύμφωνα με αυτά, προκύπτει πως το σχολείο ευνοεί τουςμαθητές που προέρχονται από τα μεσαία ή ανώτερα κοινωνικά στρώματα,μέσω των διαδικασιών κοινωνικοποίησης που εφαρμόζει. Άλλωστε, η σχολικήκοινωνικοποίηση εξαρτάται από τον τρόπο κατανομής της εξουσίας και στασύγχρονα κοινωνικά συστήματα τα μεσαία και ανώτερα στρώματα διαθέτουν

4 Σχετικά με το θέμα βλ. αναλυτική συζήτηση στο: Blackledge & Hunt, 1995: 109-136.5 Ο Ξωχέλλης αναφέρεται στην «εμπειρική έρευνα γύρω από τη σχολική κοινωνικοποίηση»παραπέμποντας στις σημειώσεις του: «Πρβλ. κυρίως D. A. Goslin (Ed.), Handbook ofSocialisation. K. Hurrelmann / D. Ulich (Hrsg.), Handbuch der Sozialisationsforschung.K. Mühlbauer, ο.π. [K. R. Mühlbauer, Κοινωνικοποίηση (με τη σπουδαιότερη σχετικήβιβλιογραφία)], σελ. 203-319 (με σχετική βιβλιογραφία) (1997: 16, 79).

16

περισσότερη δύναμη και εξουσία σε σχέση με τα κατώτερα. Είναιαναμενόμενο, επομένως, το σχολείο να αναπαράγει την ιδεολογία αυτών τωνκοινωνικών στρωμάτων κι έτσι οι μαθητές που προέρχονται από αυτά ναβρίσκονται σε πλεονεκτικότερη θέση όσον αφορά την εκπαίδευσή τους.

Το φαινόμενο αυτό επιβεβαιώνεται από την παρατήρηση πως όσουψηλότερη ιεραρχικά είναι η εκπαιδευτική βαθμίδα τόσο υψηλότερο και τοποσοστό των μαθητών που προέρχονται από μεσαία ή ανώτερα κοινωνικάστρώματα, σε σχέση με το ποσοστό των μαθητών που προέρχονται απόκατώτερα κοινωνικά στρώματα, διαπίστωση που επιβεβαιώνει και τηνεπιλεκτική λειτουργία του σχολείου που αναφέρθηκε παραπάνω. Παράλληλα,το γεγονός πως το εκπαιδευτικό σύστημα είναι ένα συγκεντρωτικό σύστημα, μειεραρχικές δομές και εκπαιδευτικές βαθμίδες που δεν περιλαμβάνουν πλήθοςεναλλακτικών επιλογών (δηλαδή δεν υπάρχει οριζόντια διάρθρωση), αλλάσυνήθως αποτελούν μονόδρομο στη σχολική σταδιοδρομία των μαθητών(κάθετη διάρθρωση), ενισχύει την παραπάνω διαπίστωση. Επίσης, τοπαραπάνω φαινόμενο οφείλεται και στο ότι η σχολική επίδοση αξιολογείται όχιμόνο με αντικειμενικά αλλά και με κοινωνικά κριτήρια, σε συνδυασμό με τογεγονός πως οι μαθητές καλούνται από πολύ νωρίς να προβούν σε επιλογές πουκαθορίζουν τη σχολική τους σταδιοδρομία (ακριβώς λόγω της κάθετηςδιάρθρωσης του εκπαιδευτικού συστήματος).

Με την παραπάνω διαπίστωση σχετίζεται και η παρατήρηση πως ηκοινωνικοποίηση που δέχονται οι μαθητές στο οικογενειακό τους περιβάλλον,ανάλογα με το κοινωνικό στρώμα στο οποίο ανήκουν, καθορίζει και τησυμπεριφορά τους κατά τη σχολική φοίτηση. Συγκεκριμένα, οι μαθητές πουπροέρχονται από κατώτερα κοινωνικά στρώματα παρουσιάζουν αυξημένεςτάσεις κομφορμισμού και συμμόρφωσης, καθώς οι οικογένειές τους δίνουνσυνήθως μεγάλη έμφαση στην πειθαρχία και την προσαρμογή. Αντίθετα, οιμαθητές που προέρχονται από μεσαία ή ανώτερα κοινωνικά στρώματαπαρουσιάζουν μεγαλύτερο αυτοέλεγχο και υψηλού βαθμού αυτοεκτίμηση,αφού οι οικογένειές τους δίνουν έμφαση στην ανάπτυξη της ατομικήςπρωτοβουλίας του παιδιού. Ως συνέπεια αυτών των διαφορών προκύπτει ηδιαφοροποίηση της συμπεριφοράς των αντίστοιχων μαθητών (αποκλίνουσα ήμη συμπεριφορά) εντός του σχολικού περιβάλλοντος και, κατ’ επέκταση, τηςσχολικής τους επίδοσης, σε συνάρτηση όμως και με τον τύπο και τη βαθμίδατου σχολείου, όπου φοιτούν. Παράλληλα, σε σχέση με τα παραπάνωδιαφοροποιείται και το σχολικό κλίμα που αναπτύσσεται στο εκάστοτε σχολικόπεριβάλλον, στο οποίο κλίμα συγκαταλέγεται το είδος των κοινωνικών σχέσεωνπου συνάπτουν οι μαθητές και ο βαθμός του σχολικού άγχους που βιώνει οκαθένας τους.

Άλλο ένα ποιοτικό χαρακτηριστικό των μαθητών που συσχετίζεται με τηνκοινωνικοποίηση και τη σχολική τους επίδοση είναι η ανάπτυξη των νοητικώντους ικανοτήτων. Τα ερεθίσματα που λαμβάνουν οι μαθητές από το κοινωνικότους περιβάλλον συμβάλλουν σημαντικά στη νοητική τους ανάπτυξη, ενώ και ημέτρηση των νοητικών τους ικανοτήτων είναι συνάρτηση του κοινωνικο-

17

πολιτισμικού τους υπόβαθρου, καθώς τα αντίστοιχα τεστ δεν μπορούν να είναιαντικειμενικά, αφού κατά τον σχεδιασμό τους υπεισέρχονται και κοινωνικοίπαράγοντες. Για παράδειγμα, η μέτρηση της σχολικής επίδοσης είναι στενάσυνδεδεμένη με τη λεκτική ικανότητα του μαθητή, η οποία ικανότητα όμωςεξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από το κοινωνικό περιβάλλον στο οποίομεγαλώνει και κοινωνικοποιείται ο κάθε μαθητής, αφού τα περισσότερα λεκτικάερεθίσματα που δέχεται προέρχονται από αυτό.

Παράλληλα με τα παραπάνω, άλλοι παράγοντες που διαμορφώνουν τησχολική κοινωνικοποίηση είναι και η συμπεριφορά των εκπαιδευτικών (λεκτικήκαι μη) ως προς τους μαθητές, η οποία προσδιορίζεται από τηνκοινωνικοποίηση που δέχτηκαν οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί τόσο στο οικογενειακόόσο και στο σχολικό και κοινωνικό περιβάλλον τους. Συνδέοντας τη λεκτικήσυμπεριφορά των εκπαιδευτικών, αλλά και τη γενικότερη, με τις συμπεριφορέςπου έχουν μάθει να δέχονται οι μαθητές ανάλογα με το οικογενειακό καικοινωνικό τους περιβάλλον, προκύπτει πως η κοινωνική προέλευση τωνεκπαιδευτικών καθορίζει τον γλωσσικό κώδικα που χρησιμοποιούν, ο οποίοςθα διευκολύνει ορισμένους μαθητές, αυτούς δηλαδή που θα έχουνκοινωνικοποιηθεί σε αντίστοιχο περιβάλλον. Αυτός ο παράγοντας, λοιπόν,επηρεάζει εμφανώς και τη σχολική επίδοση των μαθητών.

Σε ένα γενικότερο επίπεδο, η κοινωνική προέλευση των εκπαιδευτικώνεπηρεάζει τη σχολική κοινωνικοποίηση των μαθητών, αφού οι πρώτοιμεταφέρουν σ’ αυτούς τις αντιλήψεις, τις στάσεις, τις αξίες και τους κανόνες πουέχουν εσωτερικεύσει μέσω της κοινωνικοποίησής τους στο αντίστοιχοκοινωνικό περιβάλλον, όπου μεγάλωσαν. Μέσω της εκπαιδευτικής διαδικασίας,λοιπόν, οι εκπαιδευτικοί μεταδίδουν στους μαθητές την ιδεολογία που έχουνδιαμορφώσει σχετικά με το κοινωνικό σύνολο και, κατ’ επέκταση, αντίστοιχαπρότυπα συμπεριφοράς και σκέψης. Επιπλέον, σ’ αυτό το πλαίσιο μπορεί ναενταχθεί και το φαινόμενο της «αυτοεκπληρούμενης προφητείας», σύμφωνα μετο οποίο οι προσδοκίες που εκφράζουν οι εκπαιδευτικοί είτε ρητά είτε άρρηταπρος τους μαθητές τους επηρεάζουν κι ως ένα βαθμό καθορίζουν σημαντικά τησχολική επίδοση των τελευταίων (Ξωχέλλης, 1997: 17-19).

Από τα παραπάνω, λοιπόν, διαφαίνεται πως η σχολική επίδοση ενόςμαθητή, εκτός του ότι καθορίζεται σε μεγάλο βαθμό από την κοινωνικο-οικονομική του προέλευση, παράλληλα καθορίζει τόσο τη σχολική καιεπαγγελματική του σταδιοδρομία όσο και την αυτοαντίληψη και τηνπροσωπικότητά του, επιφέροντας συχνά αρνητικές συνέπειες. Με άλλα λόγια,το σχολείο επιφορτίζει τους μαθητές με υπέρμετρες υποχρεώσεις, στερώνταςτους πολύτιμο ελεύθερο χρόνο, ενώ δεν λαμβάνει υπόψη του τις ατομικέςιδιαιτερότητες και την προσωπικότητα του κάθε μαθητή. Κάθε γνωστικό,διανοητικό και συναισθηματικό αποτέλεσμα της διδασκαλίας και τωνδιαδικασιών σχολικής κοινωνικοποίησης μετράται με όρους σχολικήςεπίδοσης, μετατρέποντας το σχολείο σε γραφειοκρατικό οργανισμό. Αυτό έχειως αποτέλεσμα οι μαθητές να εσωτερικεύουν αξίες και πρακτικές όπως ηεπιθυμία για κυριαρχία, η επιμονή σε ιεραρχικούς τρόπους αξιολόγησης, ο

18

ανταγωνισμός, η υποτέλεια, ο ατομικισμός, ο φορμαλισμός, η τυπολατρία, ηλογοκοπία κλπ. Άλλωστε, πολλά από αυτά τα χαρακτηριστικά προκύπτουν απότον αυταρχισμό που επιδεικνύει το σχολείο όσον αφορά τη δομή και τηνοργάνωσή του, αλλά κυρίως όσον αφορά τον τρόπο άσκησης ελέγχου καιεξουσίας (Κωνσταντίνου, 1998: 79-80). Επομένως, οι μαθητές μέσω τέτοιωνδιαδικασιών σχολικής κοινωνικοποίησης αναπτύσσουν αντίστοιχες αντιλήψειςκαι στάσεις, τις οποίες διατηρούν όχι μόνο κατά τη σχολική τους θητεία, αλλάκαι κατά την ενήλικη ζωή τους.

19

2. ΠΟΛΙΤΙΚΗ

2.1. Η έννοια της ‘πολιτικής’

Στο πλαίσιο της λειτουργίας μιας κοινωνίας παρατηρούνται διάφοραφαινόμενα, δραστηριότητες και αναπτύσσονται διαφόρων ειδών σχέσεις, εκ τωνοποίων ορισμένα διαθέτουν πολιτικό χαρακτήρα. Εντάσσονται, δηλαδή, στοπολιτικό σύστημα της κοινωνίας, καθώς παρουσιάζουν συγκεκριμέναχαρακτηριστικά ή ιδιότητες που νοούνται ως πολιτικές. Σε γενικές γραμμές, ταφαινόμενα και οι σχέσεις που λαμβάνουν χώρα στο εσωτερικό μιας κοινωνίαςκαι προσδιορίζονται ως ‘πολιτικά’ είναι εκείνα που ενέχουν την έννοια τηςδύναμης και της εξουσίας (Σεραφετινίδου, 2006: 25).

Θα πρέπει βέβαια να σημειωθεί εδώ πως ένας και μόνο γενικός ορισμός τηςέννοιας της πολιτικής που να εξαντλεί όλες τις παραμέτρους και νασυμπεριλαμβάνει όλες τις σημασίες του πολιτικού δεν είναι δυνατόν ναπαραχθεί. Ακριβώς επειδή η συγκεκριμένη έννοια διαθέτει και φαντασιακάστοιχεία, πράγμα που σημαίνει πως ο ορισμός της είναι υποκειμενικός, με τηνέννοια ότι τα κοινωνικά υποκείμενα είναι εκείνα που διαμορφώνουν τοπεριεχόμενο της πολιτικής, ανάλογα με τις τρέχουσες (ή δυνάμει τρέχουσες)κοινωνικές ανάγκες της κάθε εποχής. Ο ορισμός του πολιτικού, λοιπόν,εξαρτάται από τις εκάστοτε εξουσιαστικές σχέσεις, τις στρατηγικές πουακολουθούνται και από τις ιδεολογίες που ισχύουν, βάσει των οποίωνκαθορίζονται οι παραδοχές και οι προσδοκίες μιας κοινωνίας σε κάθε ιστορικήπερίοδο.

Έτσι, παρακάτω θα παρατεθούν συνοπτικά οι απόψεις που περιγράφουν τοτι αφορά η πολιτική και οι οποίες στο σύνολό τους επιβεβαιώνουν τις αλλαγέςπου επιδέχεται η ερμηνεία της έννοιας αυτής στον χρόνο και τον χώρο(Δεμερτζής, 1989: 317).

Υπάρχουν, λοιπόν, πολλές απόψεις σχετικά με το τι είναι η πολιτική,απόψεις που κυμαίνονται ανάμεσα σε ένα παρα-επιστημονικό επίπεδο και στοεπίπεδο της πολιτικής επιστήμης. Όσον αφορά στο πρώτο, η άποψη πουεπικρατεί στη συνείδηση της κοινής γνώμης είναι αρκετά απλουστευτική καιυποστηρίζει πως παρ’ όλο που τα ιδανικά πρότυπα πολιτικής δράσης καισκέψης θα όφειλαν να ακολουθούν τους νόμους της λογικής, στο πεδίο τηςπολιτικής λαμβάνουν χώρα φαινόμενα αντινομίας, συμβιβασμού καιαυθαιρεσίας. Έτσι, οι προσδοκίες που διαμορφώνονται βάσει αυτής τηςάποψης δεν εκπληρώνονται, με αποτέλεσμα τα άτομα να απογοητεύονται, ναεκφράζουν τη δυσαρέσκειά τους, ακόμη και να αδιαφορούν για την πολιτικήπραγματικότητα. Με άλλα λόγια, ένα μεγάλο μέρος της κοινωνίας αναπτύσσειμια αντιπολιτευτική νοοτροπία, με συνέπεια την απομάκρυνση τουενδιαφέροντος από τον δημόσιο βίο και την εστίασή του στον ιδιωτικό.

Μια δεύτερη άποψη διαμορφώνεται μέσω της αντίληψης πως η πολιτικήέχει άμεσες συνέπειες στην προσωπική ζωή των ατόμων, οπότε ανάλογα μεαυτές θεωρείται είτε ως ωφέλιμη είτε ως επιβλαβής έννοια και πρακτική. Η

20

άποψη αυτή, σε συνδυασμό με την απαισιόδοξη πλέον στάση απέναντι στηνπρόοδο που πρόκειται να συνεχίσει να σημειώνει η ανθρωπότητα, οδηγεί καιπάλι στην ιδιωτικοποίηση της ζωής και στον περιορισμό της πολιτικής σκέψηςκαι πράξης. Κάθε προσπάθεια συμβιβασμού και λύσης των κοινωνικώναντιφάσεων αντιμετωπίζεται ως μάταιη, αφού οι προσδοκίες για το μέλλονμειώνονται συστηματικά, οπότε ελαττώνονται και τα κίνητρα βελτίωσης τουπαρόντος.

Εν συνεχεία, υπάρχει και η άποψη που συνδέει την πολιτική με την εξουσία,η οποία εξουσία μεταφράζεται ως δυνατότητα χρήσης της βίας. Η άποψη αυτήενέχει μια δαρβινιστική θεώρηση των πραγμάτων, αφού ουσιαστικάυποστηρίζει πως οι κανόνες της πολιτικής ζωής απορρέουν από τους κανόνεςεπιβίωσης που ισχύουν στο ζωικό βασίλειο. Έτσι και στο πολιτικό πεδίο, η βίαθεωρείται αντίστοιχη της ισχύος και της βιολογικής υπεροχής. Ωστόσο, ηαδυναμία αυτής της άποψης είναι πως συγχέει τη χρήση της βίας με τη χρήσητης απειλής της βίας, η οποία αποτελεί πράγματι το βασικότερο μέσο για τηνεπίτευξη πολιτικών σκοπών και την επίλυση των συγκρούσεων, χωρίς αυτό νασημαίνει πως η έννοια της βίας ορίζεται εδώ αποκλειστικά ως φυσική βία. Αυτόπου επιδιώκεται να τονιστεί είναι πως κάθε πολιτική πράξη αποσκοπεί σε ένααποτέλεσμα και ο τρόπος για να επιτευχθεί το επιθυμητό αποτέλεσμα είναι ηδημιουργία ενός αισθήματος φόβου, μέσω της απειλής των συνεπειών που θαπροκύψουν σε αντίθετη περίπτωση.

Περνώντας στο πεδίο της πολιτικής επιστήμης, ο Max Weberαντιλαμβάνεται της έννοια της πολιτικής ως την επιδίωξη μιας κοινωνικήςομάδας ή ακόμη κι ενός ατόμου να συμμετέχει στην άσκηση εξουσίας ή ναεπηρεάσει την κατανομή της. Εδώ η πολιτική συνδέεται ξεκάθαρα με τηνεξουσία, ενώ θα πρέπει να προστεθεί πως ο Weber εντάσσει στο πλαίσιο κάθεπολιτικής πράξης τόσο τα μέσα επίτευξης των πολιτικών στόχων όσο και τιςσυνέπειές της. Επιπλέον, για να αξιολογηθεί μια πολιτική πράξη ως αποδοτικήχρειάζεται να επιτυγχάνει τον σκοπό της χωρίς μεγάλο κόστος, δηλαδή οσχεδιασμός και η οργάνωσή της να ακολουθούν ορθολογικούς κανόνες (Lenk,1982: 22-25, Σεραφετινίδου, 2006: 25).

Πολλοί πολιτικοί κοινωνιολόγοι βασιζόμενοι στη θεωρία του Weberορίζουν ως πολιτικό φαινόμενο εκείνο, στο πλαίσιο του οποίου εντοπίζονταισχέσεις δύναμης και εξουσίας μεταξύ των ατόμων-μελών μιας κοινωνίας. Εν τωμεταξύ, οι σχέσεις αυτές αναπτύσσονται καθώς η κοινωνία αναλαμβάνει ναεπιτελέσει μία από τις βασικές της λειτουργίες, δηλαδή όταν κατανέμει τουςπόρους και τα αγαθά στα μέλη της6, οπότε οι σχέσεις εξουσίας εκκινούν απότον ανταγωνισμό που γεννιέται μεταξύ των ατόμων ή των κοινωνικών ομάδων.

6 Σύμφωνα με το πρότυπο του Parsons, κάθε σύστημα περιλαμβάνει τέσσερις βασικέςλειτουργίες για την εξυπηρέτηση των αναγκών του. Οι λειτουργίες αυτές είναι 1) ηπροσαρμογή, 2) η επιδίωξη σκοπών και στόχων, 3) η ολοκλήρωση και 4) η διατήρηση τωνπροτύπων. Η κοινωνία ως σύστημα διαθέτει τις αντίστοιχες λειτουργίες και, συγκεκριμένα, ηεπιδίωξη των σκοπών συντελείται μέσω της κινητοποίησης δραστών (ατόμων που θααναλάβουν δράσεις) και πόρων, ώστε να επιτευχθούν συλλογικοί στόχοι∙ δηλαδή

21

Παράλληλα, ο Karl Marx ναι μεν θεωρεί πως η πολιτική σχετίζεται άμεσαμε εξουσιαστικές δομές και με σχέσεις δύναμης, αλλά αντιλαμβάνεται τουςφορείς αυτών των σχέσεων και δομών ως μέλη κοινωνικών τάξεων κι όχι απλώςως άτομα ή πολίτες. Η διαφορά έγκειται στο γεγονός πως ο Marx θέτει ωςβάση, πάνω στην οποία αναπτύσσονται οι σχέσεις εξουσίας, την κοινωνική τάξηη οποία καθορίζει την κοινωνική συμπεριφορά του ατόμου. Υπό αυτή τηνέννοια, η πολιτική στη μαρξιστική θεωρία προσδιορίζεται με ταξικούς όρουςκαι αφορά τις σχέσεις εξουσίας-αντίδρασης (στην εξουσία) που αναπτύσσονταιμεταξύ των κοινωνικών τάξεων και των μελών τους.

Και στους δύο σημαντικούς θεωρητικούς της πολιτικής κοινωνιολογίας ηέννοια της πολιτικής γίνεται αντιληπτή ως οι δράσεις, οι σχέσεις και οι θεσμοίπου καθορίζουν την κατανομή της δύναμης και της εξουσίας και πουεπηρεάζουν τον τρόπο άσκησής τους, όπως και τους σκοπούς και τις συνέπειεςπου αυτή η άσκηση εξουσίας επιφέρει. Έτσι, το πολιτικό στοιχείο νοείται ωςενυπάρχον σε κάθε κοινωνικό φαινόμενο και επηρεάζει τον τρόπο ζωής τωνμελών μιας κοινωνίας, αφού μέσω των σχέσεων δύναμης και εξουσίας πουαναπτύσσονται, τα άτομα διαμορφώνουν και αποκτούν συγκεκριμένο τρόποσκέψης και δράσης.

Τέλος, έχει αναπτυχθεί κι άλλη μια άποψη, η οποία συνδέει την πολιτική μετο κράτος και την κρατική εξουσία ειδικότερα. Στο πλαίσιο αυτό ως πολιτικήνοούνται οι σχέσεις δύναμης και εξουσίας που αναπτύσσονται αποκλειστικάστον δημόσιο χώρο, ο οποίος διαχωρίζεται πλήρως από τον ιδιωτικό. Υπόαυτή την έννοια, το κράτος αποτελεί το κέντρο άσκησης εξουσίας, καθώς όλεςτου οι ενέργειες αφορούν το σύνολο της κοινωνίας και όλα τα μέλη της είναιυποχρεωμένα να υπακούν σε αυτές. Επομένως, ως πολιτικά φαινόμενα νοούνταιόλες οι διαδικασίες, οι ενέργειες, οι σχέσεις και οι θεσμοί που σχετίζονταιάμεσα με τον κρατικό μηχανισμό και τα πρόσωπα που εμπλέκονται σ’ αυτόν.Παράλληλα και σύμφωνα πάντα με τη συγκεκριμένη θεώρηση του πολιτικού, οιδραστηριότητες και οι σχέσεις δύναμης και εξουσίας που εντάσσονται στοπλαίσιο του ιδιωτικού χώρου αποπολιτικοποιούνται, εφόσον δεν σχετίζονται μετο κράτος και τις λειτουργίες του (Σεραφετινίδου, 2006: 24-28).

Από όλα τα παραπάνω προκύπτει το συμπέρασμα πως η έννοια τηςπολιτικής αποδίδεται είτε ως ο τρόπος οργάνωσης της κοινωνίας είτε ωςκαταμερισμός των αγαθών (υλικών και μη) στα μέλη της κοινωνίας είτε ωςαγώνας για την εξουσία είτε, με μια πιο στενή έννοια, ως το σύνολο τωνδραστηριοτήτων του κράτους. Είναι, λοιπόν, φανερό πως η έννοια αυτή δενμπορεί να αποδοθεί με έναν και μόνο καθολικό ορισμό. Σε γενικές γραμμές,ωστόσο, θα μπορούσε να ειπωθεί πως όλες οι δραστηριότητες που έχουν ωςστόχο να επηρεάσουν ή να αλλάξουν την κοινωνία και στηρίζονται σε ισχύοντεςσυσχετισμούς εξουσίας συνθέτουν την έννοια της πολιτικής. Οι δραστηριότητες

πραγματοποιούνται δράσεις όπως λήψη αποφάσεων, οργάνωση και κινητοποίηση των πόρωντου συστήματος. Για τον λόγο αυτό ο Parsons θεωρεί τη λειτουργία της επιδίωξης τωνσκοπών ως το πολιτικό στοιχείο μιας κοινωνίας, με την ευρεία του έννοια (Berg, 1987: 155-161).

22

αυτές δεν είναι απαραίτητο, βέβαια, να αφορούν μόνο την κρατική εξουσία γι’αυτό και οι δύο τελευταίες απόψεις που αναφέρθηκαν παραπάνω μπορούν ναειδωθούν ως συμπληρωματικές, καθώς η πρώτη εμπεριέχει τη δεύτερη κι έτσι ηδεύτερη αποτελεί εξειδικευμένο πεδίο της πρώτης.

Συνεπώς, η μία θεώρηση δεν αποκλείει την άλλη, οπότε συνοψίζοντας ωςπολιτικό φαινόμενο μπορεί να θεωρηθεί οποιαδήποτε περίσταση, στην οποίαπαρατηρείται προσπάθεια με οποιονδήποτε τρόπο να επιβληθούνσυγκεκριμένα πρότυπα και κανόνες κοινωνικής οργάνωσης και λειτουργίας,αλλά και οποιαδήποτε περίσταση στην οποία παρατηρείται αντίστοιχηπροσπάθεια με οποιονδήποτε τρόπο να ανατραπούν ανάλογα πρότυπα καικανόνες.

Ειδικότερα, η σταθεροποίηση ή η ανατροπή ενός συγκεκριμένου τρόπουοργάνωσης και λειτουργίας της κοινωνίας αποτελούν στόχους κάθε πολιτικήςδραστηριότητας, η οποία με τη σειρά της εξυπηρετεί και απορρέει από τασυμφέροντα, τα πρότυπα και τους κανόνες μιας συγκεκριμένης κοινωνικήςομάδας (ή τάξης). Επομένως, κάθε κοινωνική δραστηριότητα που αφορά τηνκατανομή της εξουσίας, που είναι συνειδητή και σχεδιασμένη, λαμβάνονταςυπόψη όλες τις συνέπειες που θα επιφέρει, που εντάσσεται στον δημόσιο χώροκαι επιδιώκει τη διατήρηση ή την ανατροπή μιας κοινωνικής κατάστασηςεντάσσεται στο πεδίο της πολιτικής και ορίζεται ως πολιτική δραστηριότητα(Lenk, 1982: 25-29, Σεραφετινίδου, 2006: 28-29).

2.2. Πολιτικές στάσεις, αντιλήψεις και απόψεις

Σύμφωνα με την Κοινωνική Ψυχολογία, οι στάσεις συνιστούν τον τρόπο μετον οποίο ένα άτομο αξιολογεί τα διάφορα αντικείμενα και καταστάσεις πουσυναντά στο περιβάλλον του, όπως πρόσωπα, ιδέες, συμπεριφορές, θεσμούςκλπ. Ωστόσο, ο ορισμός της έννοιας της στάσης παρουσιάζει διαφοροποιήσεις,ανάλογα με τις απόψεις των ερευνητών που έχουν μελετήσει το θέμα. Κάποιοιερευνητές, λοιπόν, συνδέουν την έννοια της στάσης με τα συναισθήματα, άλλοιμε τις γνώσεις κι άλλοι με τη διαδικασία της αξιολόγησης. Σε γενικές γραμμές,όμως, μπορεί να ειπωθεί πως οι στάσεις συνδέονται με όλα τα παραπάνω καικατ’ επέκταση επηρεάζουν τη συμπεριφορά των ατόμων, οπότε προκύπτει τοΤρισδιάστατο Μοντέλο των στάσεων, το οποίο διακρίνει τρία δομικά στοιχείαπου συγκροτούν τις στάσεις: το γνωστικό, το συναισθηματικό και τοσυμπεριφορικό. Το πρώτο αφορά τις πληροφορίες και τις αντιλήψεις πουσχετίζονται με το αντικείμενο που τίθεται υπό αξιολόγηση, το δεύτερο αφοράτα συναισθήματα που αναπτύσσει το άτομο ως προς το εν λόγω αντικείμενο καιτο τρίτο αφορά τις προθέσεις, αλλά και τις πράξεις σε σχέση πάλι με τοαντικείμενο αυτό (Κοκκινάκη, 2006: 92-94).

Οι στάσεις, επομένως, διαμορφώνουν προδιαθέσεις για μια πιθανήσυμπεριφορά, η οποία οργανώνεται βάσει των πρώτων. Μάλιστα οι στάσειςδημιουργούνται μέσω κοινωνικοποιητικών διαδικασιών, χωρίς όμως να

23

παραμένουν απαραιτήτως σταθερές, καθώς έχουν την ιδιότητα ναμεταβάλλονται στο χρόνο (υπό τις ανάλογες συνθήκες και προϋποθέσεις)(Παντελίδου-Μαλούτα, 1987: 77-79). Η σχέση, ωστόσο, μεταξύ στάσεων καισυμπεριφοράς είναι αρκετά περίπλοκη, αφού αρκετές φορές παρατηρείται οιπράξεις και οι δράσεις των ατόμων να μην αντιστοιχούν στις στάσεις που έχουναναπτύξει απέναντι σε ένα συγκεκριμένο αντικείμενο ή μια κατάσταση. Ησχέση, λοιπόν, μεταξύ των δύο εννοιών προσδιορίζεται από συγκεκριμένουςπαράγοντες και διαδικασίες, οι οποίες καθορίζουν τον βαθμό στον οποίο κάθεφορά οι στάσεις επηρεάζουν τη συμπεριφορά ενός ατόμου.

Οι παράγοντες αυτοί είναι ο τρόπος διαμόρφωσης μιας στάσης (αν δηλαδήπροέρχεται από την άμεση εμπειρία του ατόμου με το αντίστοιχο αντικείμενοή κατάσταση), η βεβαιότητα που έχει το άτομο σχετικά με την ορθότητα τηςστάσης και η ποσότητα των πληροφοριών για το αντικείμενο/κατάσταση, στιςοποίες στηρίζεται η διαμόρφωση της συγκεκριμένης στάσης. Επιπλέον, άλλοιπαράγοντες είναι η αμφιθυμία που μπορεί να προκληθεί στο άτομο σχετικά μετο αντικείμενο/κατάσταση, το πόσο ακραία μπορεί να είναι μια στάση, τοπόσο εύκολα μπορεί να ανασυρθεί από τη μνήμη του ατόμου και το κατάπόσον το αντικείμενο/κατάσταση είναι σημαντικό για το άτομο και το αφοράσε προσωπικό επίπεδο. Τέλος, άλλοι δύο παράγοντες που επηρεάζουν τησχέση στάσεων-συμπεριφοράς είναι η σταθερότητα των στάσεων στη διάρκειατου χρόνου, αλλά και η προσωπικότητα του ατόμου, δηλαδή η ύπαρξη ή όχιδιάθεσης και ικανότητας από το άτομο να αναλύει σε βάθος τις πληροφορίεςπου λαμβάνει, όπως και να επιτηρεί τον εαυτό του, ώστε η συμπεριφορά του ναείναι πάντοτε προσαρμοσμένη στις κοινωνικές απαιτήσεις.

Από την άλλη, οι διαδικασίες που επηρεάζουν τη σχέση στάσεων-συμπεριφοράς είναι δύο. Η πρώτη χαρακτηρίζεται ως αυτόματη, καθώς είναιμια ασυνείδητη διαδικασία που δεν απαιτεί γνωστική επεξεργασία τωνπληροφοριών και των δεδομένων που λαμβάνει το άτομο. Η στάση, δηλαδή,ενεργοποιείται αυτόματα και επηρεάζει τις αποφάσεις και τις πράξεις τουατόμου, δίχως το τελευταίο να έχει συνείδηση αυτής της διαδικασίας.Αντιθέτως, η δεύτερη χαρακτηρίζεται ως ελεγχόμενη, γιατί απαιτεί γνωστικήεπεξεργασία εκ μέρους του ατόμου, ενώ παράλληλα είναι συνειδητή, λογική καισκόπιμη. Σε αυτή την περίπτωση, το άτομο βασίζεται συνειδητά και σκόπιμασε μια στάση του κατά τη διαδικασία λήψης μιας απόφασης. Ωστόσο, θαπρέπει εδώ να αναφερθεί πως οι δύο αυτές διαδικασίες στην πραγματικότηταδεν μπορούν να διαχωριστούν απόλυτα μεταξύ τους (Κοκκινάκη, 2006: 119-126).

Περνώντας, τώρα, στην έννοια της άποψης, αυτή σχηματίζεται μέσω τηςπαραδοχής πως μια πρόταση έχει απόλυτη ισχύ. Η παραδοχή αυτή, όμως, έχειυποκειμενικό χαρακτήρα, αφού η ισχύς της συγκεκριμένης πρότασης μπορείνα μην είναι αποδεκτή από όλους. Επομένως, θεμελιώδες χαρακτηριστικό τηςάποψης είναι το γεγονός πως διαμορφώνεται σε ένα συγκεκριμένο κοινωνικόπεριβάλλον, ενώ η αντικειμενική της αλήθεια είναι δευτερεύουσας σημασίας.Γενικότερα, οι απόψεις βοηθούν τα άτομα που τις διαμορφώνουν να

24

ερμηνεύουν την πραγματικότητα του περιβάλλοντός τους και να ρυθμίζουν τησυμπεριφορά τους εντός του πλαισίου του. Μάλιστα, η συναισθηματική αξίακαι σημασία που έχουν οι απόψεις για τα άτομα είναι τόσο μεγάλη, ώστε σεπερίπτωση που παρουσιαστεί σύγκρουση απόψεων, τα άτομα υπερασπίζονταισθεναρά την υποκειμενική τους αλήθεια. Ωστόσο, υπάρχει δυνατότητααλλαγής των απόψεων ενός ατόμου, αφού αυτές διαμορφώνονται βάσει τωνιστορικο-πολιτισμικών συνθηκών που ισχύουν σε δεδομένη χρονική περίοδο(Lenk, 1982: 177-178).

Κατά αντιστοιχία με ό,τι αναφέρθηκε παραπάνω, μια πολιτική στάσηδιαθέτει επίσης γνωστικά, συναισθηματικά και αξιολογικά στοιχεία, ενώπαράλληλα αποτελεί κοινωνικά διαμορφωμένη προδιάθεση για πιθανή πολιτικήσυμπεριφορά, όχι μόνο με την έννοια της πράξης, αλλά και της αντίληψης καιτης άποψης. Η χρήση του προσδιορισμού «πιθανή» εκφράζει τη μηαναγκαστική εκδήλωση συγκεκριμένης πολιτικής συμπεριφοράς βάσει μιαςεπίσης συγκεκριμένης στάσης ως προς ένα πολιτικό αντικείμενο/κατάσταση,καθώς υπάρχει πληθώρα πηγών από τις οποίες μπορεί να προκύψει μιαπολιτική στάση και οι οποίες μπορεί να διαφέρουν σημαντικά μεταξύ τους. Ενσυνεχεία, η σύνδεση των στάσεων, των αντιλήψεων και των απόψεων είναιεπίσης πολύπλοκη, όμως μπορεί να αποδοθεί σχηματικά ως εξής: από τιςστάσεις ενός ατόμου προκύπτουν άμεσα οι αντιλήψεις και έμμεσα οι απόψειςτου σχετικά με ένα πολιτικό αντικείμενο/κατάσταση, ενώ εξ αρχής οι στάσειςτου διαμορφώνονται και προκύπτουν από τη γενικότερη ιδεολογία που έχειυιοθετήσει και αναπτύξει το άτομο.

Η μεταβολή των πολιτικών στάσεων, τώρα, μπορεί να παρατηρηθεί είτε σεατομικό επίπεδο είτε σε συλλογικό, με την έννοια ότι κάθε γενιά μπορεί νααναπτύσσει διαφορετικές πολιτικές στάσεις από την προηγούμενη ή τηνεπόμενη. Ωστόσο, για να αλλάξουν οι πολιτικές στάσεις ενός ατόμου ή μιαςγενιάς απαιτείται μεγάλο χρονικό διάστημα, καθώς οι στάσεις αυτές εξαρτώνταικαι διαμορφώνονται μέσω της γενικότερης πολιτικής κουλτούρας τηςκοινωνίας, ενώ η αλλαγή τους προκαλείται από την πρόσληψη νέωνπληροφοριών που παρέχει το κοινωνικό περιβάλλον. Για παράδειγμα, ένασημαντικό γεγονός μπορεί να επιδράσει καταλυτικά και να επιφέρει αλλαγέςστις στάσεις ενός ατόμου, πολύ περισσότερο αν το άτομο αυτό διανύει τηνευαίσθητη εκείνη περίοδο της ζωής του, κατά την οποία διαμορφώνεται ηπροσωπικότητά του. Σε μια τέτοια περίπτωση, το γεγονός αυτό μπορεί ναεπηρεάσει σε σημαντικό βαθμό τους κύριους προσανατολισμούς του ατόμου(Παντελίδου-Μαλούτα, 1987: 77-80, 82,89)

Βέβαια, τα άτομα συχνά έχουν την τάση να αποφεύγουν πληροφορίες πουπιθανόν να έρχονται σε αντίθεση με τις πεποιθήσεις τους ή συνηθίζουν νασυναναστρέφονται με άλλα άτομα που κατά πάσα πιθανότητα θα διαθέτουνπαρόμοιες αντιλήψεις και στάσεις. Άλλωστε, ο τρόπος που τα άτομααντιλαμβάνονται και ερμηνεύουν την κοινωνική πραγματικότητα είναι εντελώςυποκειμενικός, αφού ο καθένας δίνει έμφαση στα στοιχεία εκείνα που

25

συμφωνούν και ενισχύουν τις ήδη διαμορφωμένες αντιλήψεις του και αγνοείεκείνα που αντιτίθενται σε αυτές.

Λόγω, λοιπόν, όλων αυτών των παραγόντων η μεταβολή των πολιτικώνστάσεων καθίσταται δύσκολη και χρονοβόρα, ενώ όσο πιο απλοποιημένη καιαπόλυτη είναι η διχοτόμηση της κοινωνικής πραγματικότητας στην αντίληψητων ατόμων τόσο οι πολιτικές τους στάσεις τείνουν να εξελιχθούν σεστερεότυπα. Αντίστοιχα, οι απόψεις που σχετίζονται με τις στάσεις αυτές καιδιαθέτουν κάποια σταθερότητα, μπορούν να μετατραπούν σε προκαταλήψεις,όταν δεν τίθενται υπό κριτική επεξεργασία και δεν επιδέχονται διορθώσεις.

Συγκεκριμένα, οι προκαταλήψεις προκύπτουν μέσω στερεότυπωναντιλήψεων οι οποίες διαμορφώνονται ή ενεργοποιούνται εξ αιτίας της ανάγκηςτων ατόμων να διαχειριστούν κρίσιμες καταστάσεις. Οι στερεότυπες αυτέςαντιλήψεις προσφέρουν συγκεκριμένες ερμηνείες για συγκεκριμένααντικείμενα/καταστάσεις (συνήθως με αρνητικό πρόσημο) και κατ’ επέκταση ηπροκατάληψη γίνεται αντιληπτή ως μια αρνητική στάση, η οποία εξυπηρετείτην ευκολότερη λύση εσωτερικών συγκρούσεων. Επιπλέον, καθώς οι απόψειςκαι οι αντιλήψεις διαμορφώνονται μέσω της διαδικασίας μάθησης, μπορεί ναειπωθεί πως οι προκαταλήψεις απορρέουν από παλαιότερες πεποιθήσεις πουμπορεί ακόμη και να μην ισχύουν πια. Αυτό συμβαίνει διότι οι απόψεις πουλαμβάνουν τη μορφή προκαταλήψεων είναι απόλυτες, διαθέτουν συγκεκριμένοκύρος που δεν επιτρέπει την αμφισβήτησή τους κι έτσι αποκτούνανθεκτικότητα στο χρόνο, αφού δεν υπόκεινται σε διαδικασίες ανάλυσης,εξέτασης και σύγκρισης με ανάλογες εμπειρίες του ατόμου που τις αποδέχεται.

Αντίστοιχα, οι στερεότυπες πολιτικές στάσεις προέρχονται από την επίμονηδιατήρηση στοιχείων του παρελθόντος στις αντιλήψεις ενός ατόμου, τα οποίακαταφέρνουν να επιβιώνουν μέσω της καταστολής του μηχανισμού κριτικήςεπεξεργασίας των εμπειριών του. Συχνά, τέτοιου τύπου αντιλήψεις και στάσειςαιτιολογούνται και επεξηγούνται βάσει της κοινής λογικής, οπότε γίνονταιαντιληπτές ως φυσικές και αυτονόητες. Επιπλέον, τα πλαίσια στα οποίααναπαράγονται, όπως είναι η οικογένεια και το σχολείο κυρίως, προσφέρουντην απαραίτητη νομιμοποίηση των στερεοτύπων, η οποία ενισχύεται και απότη συνεισφορά των Μ.Μ.Ε. Έτσι, οι στερεότυπες πολιτικές στάσεις καιαντιλήψεις συνιστούν αδιαμφισβήτητες γενικεύσεις που παγιώνονται στησυνείδηση ενός τμήματος της κοινωνίας. Για παράδειγμα, κάποια από ταστερεότυπα που αφορούν την πολιτική και αναπαράγονται στο πλαίσιο τηςελληνικής κοινωνίας είναι η αρνητική στάση απέναντι στην πολιτική γενικότερακαι στους πολιτικούς, όπως και η πεποίθηση πως οι πολίτες δεν έχουν τηδυνατότητα να επηρεάζουν αποτελεσματικά την εξουσία, άρα και νασυμμετέχουν ενεργά στο πολιτικό σύστημα (όπ.π: 83-87, Lenk, 1982: 178-182,187-188).

2.3. Πολιτική Κουλτούρα

26

Ο όρος πολιτική κουλτούρα είναι επίσης ένας όρος που το νόημά του έχειυποστεί διαφοροποιήσεις από την εποχή που πρωτοεμφανίστηκε μέχρισήμερα. Συγκεκριμένα, στα τέλη του 18ου αιώνα, όπου πρωτοσυναντάται οόρος πολιτική κουλτούρα, χρησιμοποιούνταν με την έννοια της πολιτικήςπαιδείας. Από τις αρχές του 20ου αιώνα λαμβάνει την έννοια της πολιτικήςδιαφώτισης ή διαπαιδαγώγησης, ενώ από τις αρχές της δεκαετίας του ’50αποτελεί πλέον όρο της σύγχρονης πολιτικής επιστήμης και χρησιμοποιείταιμε την έννοια της πολιτικής φρόνησης, η οποία απορρέει από την αριστοτελικήπολιτική φιλοσοφία (Δεμερτζής, 1989: 259).

Ειδικότερα, όσον αφορά στην περίοδο της δεκαετίας του ’60, η πολιτικήκουλτούρα δέχθηκε επεξεργασία ως έννοια από τους Almond και Verba, οιοποίοι κατάφεραν με το έργο τους να συνενώσουν το μακρο- με το μικρο-επίπεδο της πολιτικής ανάλυσης. Σύμφωνα με τους προαναφερθέντες, ηπολιτική κουλτούρα συνίσταται στους «ψυχολογικούς προσανατολισμούς σεπολιτικά αντικείμενα» (άτομα/υποκείμενα), δηλαδή στους γνωστικούς,θυμικούς και αξιακούς προσανατολισμούς των μελών μιας κοινωνίας απέναντιστο πολιτικό σύστημα (στις εισροές και τις εκροές του7), αλλά και στο ίδιο τοάτομο8 (όπ.π.: 264, Almond & Verba, 1989: 13). Με άλλα λόγια, η πολιτικήκουλτούρα αφορά τις γνώσεις, τα συναισθήματα και τις αξιολογήσεις τωνατόμων σχετικά με το πολιτικό σύστημα στο οποίο μετέχουν (Παντελίδου-Μαλούτα, 1987: 32). Οι προσανατολισμοί αυτοί εσωτερικεύονται από ταπολιτικά υποκείμενα μέσω της διαδικασίας της πολιτικής κοινωνικοποίησης καιδιαμορφώνουν τρεις αντίστοιχους τύπους πολιτικής κουλτούρας.

Ο πρώτος τύπος είναι η ‘κοινοτική και αντιστοιχεί στους θυμικούς-συναισθηματικούς προσανατολισμούς. Αφορά συνήθως κοινωνίες που δενέχουν ακόμη περιέλθει σε κατάσταση εθνικής ολοκλήρωσης, οπότε τα άτομαδεν αναγνωρίζουν το κράτος ως μοναδική αρχή και πηγή εξουσίας, δεν

7 Σύμφωνα με το πρότυπο του Easton, το πολιτικό σύστημα τροφοδοτείται με στοιχεία(εισροές-inputs) και αντίστοιχα παράγει στοιχεία (εκροές-outputs), όπως συμβαίνει και μεμια μηχανή. Οι εισροές του πολιτικού συστήματος είναι οι απαιτήσεις και η υποστήριξη τωνμελών του, ενώ οι εκροές είναι οι αποφάσεις και οι πράξεις της πολιτείας, οι οποίες έρχονταινα ικανοποιήσουν τις απαιτήσεις των πολιτών και να δικαιώσουν την υποστήριξη που χαίρειτο πολιτικό σύστημα. Επιπλέον, οι εισροές και οι εκροές του πολιτικού συστήματοςβρίσκονται σε μια σχέση ανάδρασης, με την έννοια ότι οι μεν επιδρούν και διαμορφώνουντις δε (Berg, 1987: 168-178).8 Η έρευνα των Almond και Verba ακολούθησε μια ψυχολογικο-πολιτισμική (psychocul-tural) προσέγγιση για τη μελέτη πολιτικών φαινομένων. Χρησιμοποιούν τον όρο ‘πολιτικήκουλτούρα’ για να περιγράψουν συγκεκριμένους πολιτικούς προσανατολισμούς και στάσειςως προς το πολιτικό σύστημα και τα επιμέρους στοιχεία του, αλλά και στάσεις ως προς τονρόλο που αναλαμβάνει κάποιος στο πλαίσιο αυτού του συστήματος. Με άλλα λόγια, η‘πολιτική κουλτούρα’ αποτελεί ένα σύνολο προσανατολισμών (εσωτερικευμένες πτυχές τωνυποκειμένων και των σχέσεων που αναπτύσσουν μεταξύ τους), εστιάζοντας σε έναεξειδικευμένο σύνολο κοινωνικών υποκειμένων (objects) και διαδικασιών. Επιπλέον, ο όροςαυτός προσφέρει δυνατότητες συσχέτισης συγκεκριμένων πολιτικών στάσεων και τάσεωνσυμπεριφοράς των ενηλίκων με τις έκδηλες, αλλά και τις λανθάνουσες, εμπειρίες τηςπολιτικής κοινωνικοποίησης των ατόμων κατά την παιδική τους ηλικία (1989: 11-14).

27

γνωρίζουν δηλαδή την έννοια του πολιτικού συστήματος. Ο δεύτερος τύποςείναι η ‘υποτακτική’ πολιτική κουλτούρα που αντιστοιχεί στους αξιακούςπροσανατολισμούς. Αφορά κοινωνίες όπου έχει διαμορφωθεί το έθνος-κράτος,οπότε τα άτομα αναγνωρίζουν και αξιολογούν τον κρατικό μηχανισμό ως μόνηπηγή εξουσίας, χωρίς όμως να εκφράζουν αιτήματα (παθητική στάση). Τέλος,παρατίθεται ο τύπος της ‘συμμετοχικής’ πολιτικής κουλτούρας που αντιστοιχείστους γνωστικούς προσανατολισμούς. Οι πολίτες που διαθέτουν αυτόν τοντύπο πολιτικής κουλτούρας διατηρούν μια ενεργητική στάση, πληροφορούνταιδηλαδή και συμμετέχουν στο πολιτικό σύστημα, εκφράζοντας τις απαιτήσειςτους και επηρεάζοντας τις αποφάσεις που θα ληφθούν από αυτό.

Οι τρεις αυτοί τύποι πολιτικής κουλτούρας στην πραγματικότητααπαντώνται σε συνδυασμό μεταξύ τους, ενώ δεν είναι απαραίτητο νααντιστοιχούν πάντα στον τρόπο λειτουργίας που ακολουθεί (ή επιδιώκει ναακολουθεί) το πολιτικό σύστημα (πολιτική δομή) της αντίστοιχης κοινωνίας.Για τον λόγο αυτό οι Almond και Verba αναφέρουν και τον όρο πολιτικέςυπο-κουλτούρες, οι οποίες επίσης κατηγοριοποιούνται σε αντίστοιχους με τουςπαραπάνω τύπους9.

Η θεώρηση αυτή της πολιτικής κουλτούρας δέχτηκε κριτική που βασίστηκεστο επιστημονικό παράδειγμα, από το οποίο προέκυψε. Συγκεκριμένα,αμφισβητήθηκαν τα συμπεράσματα που προέκυψαν από τον συνδυασμό τουδομολειτουργισμού και της θεωρίας της κοινωνικής δράσης του Parsons με τομοντέλο και τη συστημική ανάλυση του Easton, αλλά και τη θεωρία τουσυμπεριφορισμού. Η θεωρία που παρήχθη από αυτά τα παραδείγματαθεωρείται πως χαρακτηρίζεται από συστημισμό, ατομικισμό, ψυχολογισμό καιδυτικισμό (Δεμερτζής, 1989: 264-269). Με άλλα λόγια, η θεωρία αυτήπροσφέρει μια ατομοκεντρική θεώρηση της κουλτούρας, συσχετίζοντάς την μετη συμπεριφορά (όπως αυτή ορίζεται από την επιστήμη της ψυχολογίας και τονσυμπεριφορισμό) και μάλιστα υποστηρίζοντας πως η πρώτη προκύπτει από τηδεύτερη, κάτι που τελικά καταλήγει σε ταυτολογία με τη χρήση ποσοτικώνμεθόδων έρευνας και τη θέση των δύο εννοιών ως διαφορετικές μεταβλητές.Παράλληλα, το ίδιο συμβαίνει και με τον συστημικό διαχωρισμό της πολιτικήςκουλτούρας από την πολιτική δομή, πάλι ως ανεξάρτητη μεταβλητή που εξηγείτη λειτουργία του πολιτικού συστήματος (Δεμερτζής, 2000γ: 9-12, Δεμερτζής,1989: 309-311, Παντελίδου-Μαλούτα, 1987: 33-35).

Από τα μέσα περίπου της δεκαετίας του ’70, αρχίζει να αναπτύσσεται μιακάπως διαφορετική άποψη για την έννοια της πολιτικής κουλτούρας, η οποίαπροέρχεται από το πεδίο των κομμουνιστικών σπουδών. Μάλιστα, η εν λόγωεπιστημονική κοινότητα διαχωρίζεται σε δύο ρεύματα που προσεγγίζουν τηνέννοια της πολιτικής κουλτούρας διαφορετικά. Το πρώτο ρεύμα είναι αυτό των«υποκειμενιστών», οι οποίοι επηρεασμένοι από το επιστημονικό παράδειγματων Almond και Verba διαχωρίζουν την πολιτική κουλτούρα από τησυμπεριφορά και αποδίδουν την πρώτη ως «το ιστορικά διαμορφωμένο σύνολο

9 Βλ. όπ.π.: 17-29.

28

στάσεων, αξιών και αντιλήψεων που χαρακτηρίζουν ένα πολιτικό σύστημα»(Δεμερτζής, 1989: 304). Από την άλλη, το ρεύμα των «αντικειμενιστών»υποστηρίζει πως η πολιτική κουλτούρα και η πολιτική συμπεριφοράσυνδέονται, οπότε εκτός από τις αντιλήψεις, τις στάσεις και τις αξίες,λαμβάνουν υπόψη τους και την πολιτική συμπεριφορά, θεωρώντας πως όλααυτά τα στοιχεία συσχετίζονται και αποτελούν ένα ενιαίο σύνολο, δηλαδή τηνπολιτική κουλτούρα.

Η αντίστοιχη κριτική που δέχτηκε το έργο των μελετητών τωνκομμουνιστικών σπουδών αφορά τρία σημεία: πρώτον, παρατηρήθηκε πωςτόσο η θεωρία των υποκειμενιστών όσο και αυτή των αντικειμενιστών απορρέεικυρίως από την επιστήμη της ανθρωπολογίας. Οι νεότεροι αναλυτέςυποστηρίζουν πως η μελέτη της πολιτικής κουλτούρας θα πρέπει νααποσπασθεί από την ανθρωπολογία και την πολιτική ψυχολογία και να ενταχθείστο πεδίο της κοινωνικής θεωρίας. Δεύτερον, όσον αφορά τους υποκειμενιστές,ενώ εξ αρχής διαχωρίζουν την έννοια της πολιτικής κουλτούρας από αυτή τηςπολιτικής συμπεριφοράς και επικεντρώνονται μόνο στις πολιτικές αντιλήψειςκαι στάσεις των ατόμων, ωστόσο καταλήγουν στην πολιτική συμπεριφορά,καθώς μόνον έτσι καταφέρνουν τελικά να εξηγήσουν τις πολιτικές στάσεις.Παρόμοια αδυναμία παρατηρείται και στους αντικειμενιστές, οι οποίοι παρ’όλο που υιοθετούν μια ολική προσέγγιση των στάσεων, αντιλήψεων καισυμπεριφορών, δεν καταφέρνουν ουσιαστικά να ερμηνεύσουν την έννοια τηςσυμπεριφοράς, διότι παγιδεύονται στη θεωρία του συμπεριφορισμού.Επιμένουν, δηλαδή, στην ποσοτική μέτρηση της συμπεριφοράς, ως μεταβλητήπου η τιμή της εξαρτάται από τον βαθμό, στον οποίο ανταποκρίνεται το κάθεερευνητικό υποκείμενο στο πολιτικό σύστημα (όπ.π.: 304-310).

Σε αντίθεση με τις παραπάνω θεωρήσεις, η σύγχρονη κοινωνική θεωρίαεντάσσει τη μελέτη της πολιτικής κουλτούρας στο θεωρητικό πλαίσιο τηςπολιτικής κοινωνιολογίας και αντιλαμβάνεται τη συμπεριφορά ως δράση,δραστηριότητα και πρακτική. Ειδικότερα, υποστηρίζει τη συσχέτιση τηςπολιτικής κουλτούρας με την πολιτική δομή του κοινωνικού συστήματος,δίνοντας έμφαση στις προθέσεις, την εμπειρία και τις δράσεις των πολιτικώνυποκειμένων, οι οποίες καθορίζονται από το εκάστοτε ιστορικό πλαίσιο τηςεποχής. Παράλληλα, βέβαια, εκφράζεται και η παραδοχή πως μεταξύιστορικών συνθηκών και πολιτικών υποκειμένων ισχύει μια σχέσηαλληλεπίδρασης, με την έννοια ότι και το ιστορικό αυτό πλαίσιο επηρεάζει τηδιαμόρφωση των πολιτικών υποκειμένων, αλλά και η δική του διαμόρφωσηεπηρεάζεται από αυτά. Επιπλέον, θεωρείται πως η πολιτική κουλτούρακαθορίζει και επηρεάζει, αλλά και καθορίζεται και επηρεάζεται από τηνπρακτική και ηθική δραστηριότητα των πολιτικών υποκειμένων, ενώ ητελευταία εκφράζει τον βαθμό χειραφέτησης των πολιτικών υποκειμένων απότις εξουσιαστικές δομές.

Γενικότερα, η σύγχρονη μεταπαρσονική θεώρηση της πολιτικήςκουλτούρας αναγνωρίζει την αλληλεξάρτηση αυτής με το πολιτικό σύστημα καιυποστηρίζει πως η πολιτική κουλτούρα όχι μόνο αντανακλά τα χαρακτηριστικά

29

του πολιτικού συστήματος αλλά συμβάλλει αποφασιστικά και στη διαμόρφωσητης πολιτικής πραγματικότητας. Με άλλα λόγια, η έννοια της πολιτικήςκουλτούρας συνενώνει το πολιτικό ήθος με την πολιτική πρακτική καισυμμετέχει στη διαδικασία γένεσής τους10. Αυτό σημαίνει πως η ίδια η έννοιατης πολιτικής νοηματοδοτείται κάθε φορά από την αντίστοιχη πολιτικήκουλτούρα που αναπτύσσεται στην εκάστοτε ιστορική περίοδο, αλλά και ηδιαμόρφωση των πολιτικών υποκειμένων καθορίζεται επίσης από αυτή.

Έτσι, λοιπόν, προκύπτει μια εναλλακτική θεώρηση της πολιτικήςκουλτούρας, σύμφωνα με την οποία η έννοια του πολιτικού περιλαμβάνει καιόλα εκείνα τα στοιχεία και φαινόμενα, όλες τις όψεις της κοινωνικής συμβίωσηςπου όχι μόνο διαθέτουν, αλλά και θα μπορούσαν να λάβουν πολιτικόχαρακτήρα. Κατ’ επέκταση, οι πολιτικές δομές δομούν και δομούνται από τιςπολιτικές πρακτικές των υποκειμένων κι από την πολιτική τους συμμετοχή. Ητελευταία, μάλιστα, νοείται ως το σύνολο των δεξιοτήτων και των ενεργειών τωνπολιτικών υποκειμένων, τα οποία λαμβάνουν πλέον έναν ενεργητικό ρόλο πουτα οδηγεί στη χειραφέτηση και στην αυτοσυνείδηση, δηλαδή στην πολιτικήαυτο-πραγμάτωση (σε αντίθεση με την πολιτική αλλοτρίωση, η οποίαεκφράζεται μέσω της ερμηνείας της πολιτικής συμπεριφοράς από τηνκατεστημένη δυτική πολιτική επιστήμη). Σ’ ένα τέτοιο πλαίσιο και η πολιτικήεξουσία λαμβάνει πρακτικό χαρακτήρα, με την έννοια ότι παύει νανομιμοποιείται ως αναγκαιότητα κι άρα μπορεί ευκολότερα να αμφισβητηθεί,ενώ και η πολιτική δράση λαμβάνει νέο νόημα κι αφορά το σύνολο τωνατομικών, αλλά και συλλογικών αυτοκατευθυνόμενων πολιτικών πρακτικών,εμπειριών και δυνατοτήτων (όπ.π.: 311-316, 318-320, Παντελίδου-Μαλούτα,1987: 36-39).

2.3.1. Η περίπτωση της Ελληνικής πολιτικής κουλτούρας

Τα χαρακτηριστικά που συνθέτουν τη σύγχρονη ελληνική πολιτικήκουλτούρα προέρχονται και προκύπτουν από τις επιρροές που ασκεί μέχρι καισήμερα η ελληνική επιλεκτική παράδοση11, σε συνδυασμό με ορισμένανεοτερικά στοιχεία. Όσον αφορά την επιλεκτική παράδοση, αυτή συντίθεταικυρίως από στοιχεία που αντλούνται από τη Βυζαντινή αυτοκρατορία, τηνΟθωμανική κυριαρχία και τον Διαφωτισμό. Σε γενικές γραμμές τα

10 Ως «πολιτικό ήθος» ορίζονται οι πολιτικές διαθέσεις, τα κίνητρα, οι αξίες και γενικά ηπολιτική ιδεολογία που διέπει τα πολιτικά υποκείμενα, ενώ ως «πολιτική πρακτική»ορίζονται οι δραστηριότητες που νομιμοποιούν ή απο-νομιμοποιούν την πολιτική εξουσία(Δεμερτζής, 1989: 313).11 Η έννοια της παράδοσης αντλεί το νόημά της από μια συνεχή διαδικασία επιλογήςερμηνειών του παρελθόντος και σύνδεσής τους με το παρόν. Οι ερμηνείες αυτέςκαθορίζονται από το εκάστοτε πολιτισμικό πλαίσιο και τις σχέσεις εξουσίας πουαναπτύσσονται σε αυτό. Κατ’ αυτόν τον τρόπο η παράδοση νοείται πάντοτε ως επιλεκτική,αφού διαμορφώνεται από ορισμένα μόνο στοιχεία του παρελθόντος (τα οποία μπορείκάποτε να αποσυρθούν, αλλά και να ξαναεμφανιστούν) ανάλογα με τις συσχετίσεις τωνκοινωνικών και πολιτικών δυνάμεων μιας κοινωνίας (Δεμερτζής, 2000γ: 49-50).

30

χαρακτηριστικά που κληροδότησαν αυτές οι περίοδοι στη σημερινή ελληνικήπολιτική κουλτούρα είναι η διαπλοκή της Εκκλησίας στην κρατική εξουσία, ηπεριορισμένη αντίληψη των ατομικών δικαιωμάτων, ο προσωποπαγήςχαρακτήρας των θεσμών και η απόλυτη αντίληψη της εξουσίας, ηοικογενειοκρατία και ο ατομοκεντρισμός (Δεμερτζής, 2000γ: 42).

Συγκεκριμένα, σε ό,τι αφορά τη βυζαντινή κυρίως παράδοση, οι επιδράσειςτης εντοπίζονται τόσο στη θεσμική οργάνωση της κοινωνίας όσο και στηδιαμόρφωση της πολιτικής συμπεριφοράς των μελών της. Αναλυτικότερα,παρατηρείται πως, παρ’ όλες τις προσπάθειες εκκοσμίκευσης των κοινωνικώνθεσμών σύμφωνα με τις απαιτήσεις της νεοτερικότητας, ο διαχωρισμός τηςΕκκλησίας από το κράτος στην Ελλάδα δεν έχει επιτευχθεί ολοκληρωτικά.Παραδείγματος χάριν, η παρουσία της εντοπίζεται στην κρατική διοίκηση (βλ.‘Υπουργείο Διά Βίου Μάθησης και Θρησκευμάτων’), οι αμοιβές των ιερέωνπροέρχονται από το κράτος, οι θεολόγοι σπουδάζουν σε κρατικάπανεπιστήμια, αλλά και οι ορκωμοσίες των κυβερνήσεων (και όχι μόνο)τελούνται μέσω θρησκευτικών πρακτικών. Επομένως διαπιστώνεται πως οιεδραιωμένες από και για πολλούς αιώνες πριν (δεκαπέντε στο σύνολο,υπολογίζοντας και την Οθωμανική αυτοκρατορία, όπου ίσχυε η ίδιακατάσταση) σχέσεις κοσμικής και θρησκευτικής εξουσίας διατηρούνται μέχρικαι σήμερα, παρ’ όλο που οι κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες έχουν αλλάξειεξ ολοκλήρου από τότε (όπ.π.: 51-60).

Σχετικά με τη πολιτική συμπεριφορά των μελών της σύγχρονης ελληνικήςκοινωνίας, παρατηρείται πως στη διαμόρφωσή της έχει συμβάλλει, εκτός τωνάλλων στοιχείων (όπως η διαμόρφωση ενός πελατειακού συστήματος και οαναδιανεμητικός ρόλος του κράτους) και ο πατριμονιαλιστικός12 χαρακτήραςτης βυζαντινής γραφειοκρατίας. Η ατομοκεντρική προσέγγιση της πολιτικής, ηπεριορισμένη αντίληψη των ατομικών δικαιωμάτων και η έλλειψη ενόςκοινωνικού συμβολαίου, γενικώς η αδυναμία εκσυγχρονισμού της ελληνικήςκοινωνίας έχουν τις ρίζες τους στη μοιρολατρία, την παθητικότητα και τηδυσπιστία απέναντι στην πολιτική αρχή που ανέπτυσσαν οι βυζαντινοί υπήκοοι,λόγω των οικογενειοκρατικών, ευνοιοκρατικών και μεροληπτικών τακτικών πουεφαρμόζονταν από τη διοίκηση των κοινοτήτων του Βυζαντίου.

Ως κατάλοιπα αυτών των χαρακτηριστικών στη σύγχρονη ελληνικήπολιτική κουλτούρα μπορούν να θεωρηθούν οι προσωποπαγείς κοινωνικέςσχέσεις, η σύλληψη της έννοιας του δημοσίου με ατομοκεντρικούς όρους, ηερμηνεία των δικαιωμάτων ως προνομίων και η ανάπτυξη του πολιτικούκυνισμού. Παράλληλα, θα πρέπει να σημειωθεί πως η ανάπτυξη της ξενοφοβίαςκαι της αντιδυτικής στάσης που παρατηρείται στην ελληνική κοινωνία οφείλεται

12 Με τον όρο ‘πατριμονιαλισμός’ ο Weber περιγράφει τον τύπο κυριαρχίας που απαντάταισε κράτη, τα οποία αντιλαμβάνονται την επικράτειά τους ως «πατρώον κτήμα». Σύμφωνα μετον εν λόγω τύπο εξουσίας, οι λειτουργίες του διοικητικού προσωπικού του κοινωνικού καιπολιτικού συστήματος καθορίζονται από τη βούληση του ανώτατου άρχοντα, δίχως όμωςαυτή η πολιτική οργάνωση να ταυτίζεται με την απολυταρχία, καθώς λαμβάνει υποστήριξηκι από άλλους κοινωνικούς εξουσιαστικούς φορείς (Δεμερτζής, 2000γ: 42, 58, 61).

31

ως ένα βαθμό στην αντιλατινική και αντιφραγκική στάση της ορθόδοξηςΕκκλησίας, στάση που μεταδόθηκε στους υπηκόους της αυτοκρατορίας,διατηρήθηκε ανά τους αιώνες και σήμερα εμφανίζεται με τη μορφή τουνεοελληνικού εθνικισμού. Διαπιστώνεται, λοιπόν, πως η ελληνική πολιτικήκουλτούρα διαμορφώνεται από στοιχεία παράδοσης που συνδυάζονταιαναγκαστικά με νεοτεριστικές τάσεις (που επιβάλλονται λόγω ιστορικο-πολιτισμικών συνθηκών). Ωστόσο, στο τελικό αποτέλεσμα που προκύπτειυπερισχύουν τα παραδοσιακά στοιχεία, φαινόμενο που ορίζεται ως«ανεστραμμένος συγκρητισμός13» (Δεμερτζής, 2000γ: 60-69).

Μιλώντας, όμως, για τη σύγχρονη ελληνική πολιτική κουλτούρα, θα πρέπεινα τονισθεί πως γίνεται αναφορά στην κυρίαρχη ελληνική πολιτική κουλτούρα(καθώς στο πλαίσιο μιας πολιτικής κουλτούρας αναπτύσσονται διάφορες υπο-κουλτούρες), της οποίας κυριότεροι φορείς είναι το κράτος, ο στρατός και ταΔεξιά κόμματα, ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια των τελευταίων εβδομήντα περίπουχρόνων. Πιο συγκεκριμένα, από τα μέσα της δεκαετίας του ’30 έως το 1950κύριος φορέας της πολιτικής κουλτούρας ήταν το κράτος. Τα στοιχεία, δε, πουχαρακτήριζαν την πολιτική κουλτούρα εκείνης της εποχής ήταν οαυταρχισμός, ο διοικητικός συγκεντρωτισμός, ο αντικομμουνισμός και οσυντηρητισμός που προωθούσε η ελληνορθόδοξη Εκκλησία. Από τη δεκαετίατου ’50 έως το 1967 η σκυτάλη περνάει στα Δεξιά κόμματα, αλλά και σταΚεντρώα ως ένα βαθμό και παρατηρείται μια τάση εκσυγχρονισμού τηςκοινωνίας, με την ανάπτυξη του κοινοβουλευτισμού, αλλά με τη διατήρησηωστόσο των αντιλήψεων περί του χαρισματικού χαρακτήρα της εκάστοτεηγεσίας.

Από το 1967 έως το 1974 (περίοδος της Δικτατορίας τωνΣυνταγματαρχών) βασικός φορέας της κυρίαρχης πολιτικής κουλτούρας είναιπλέον ο στρατός, ενώ και πάλι χαρακτηριστικά αυτής της κουλτούραςαποτελούν ο αυταρχισμός σε συνδυασμό με εθνικο-θρησκευτικές αντιλήψεις.Κατά την περίοδο της μεταπολίτευσης (1974 και εξής) επανέρχονται τακόμματα της Δεξιάς στο προσκήνιο είτε αναλαμβάνοντας τη διακυβέρνηση τηςχώρας είτε όχι και παρατηρείται για άλλη μια φορά πως οι αντιλήψεις πουεκλαμβάνουν την εκάστοτε ηγεσία ως χαρισματική παραμένουν σε ισχύ.Παράλληλα, ενώ από αυτή την περίοδο ο κρατικός κορπορατισμός14 σημειώνει

13 «Συγκρητισμός ο [siŋgritizmós] Ο171.ανάμειξη και συγχώνευση. α. (θρησκειολ.)συνένωση θρησκειών και τύπων λατρείας, ειδικότερα στην ελληνιστική και ρωμαϊκή περίοδο,με την αφομοίωση στοιχείων ανατολικών θρησκειών. β. (φιλοσ.) συνδυασμός ανόμοιων καιασυμβίβαστων διδασκαλιών ή ιδεών σε ένα φιλοσοφικό σύστημα· (πρβ. εκλεκτισμός). γ.(γλωσσ.) συγχώνευση κλιτικών καταλήξεων σε έναν τύπο που διατηρεί όλες τις λειτουργίεςτους. 2. η σφαιρική αντίληψη ενός όλου, το αδιαίρετο ενός φαινομένου στα πρώτα στάδιατης εξέλιξής του» (βλ. Τριανταφυλλίδης, χ.χ.).14 Ο κορπορατισμός αναφέρεται σ’ εκείνο το σύστημα, κατά το οποίο ορισμένες μικρέςκοινωνικές ομάδες αποκτούν εξουσία, μέσω του ελέγχου της οικονομίας, της κυβέρνησης καιγενικά του πολιτικού συστήματος. Οι ομάδες αυτές διαθέτουν άριστη οργάνωση καιλαμβάνουν κρατική χρηματοδότηση, ενώ χρησιμοποιούν τους πολιτικούς για τηνεξυπηρέτηση των οικονομικών τους (των ομάδων) συμφερόντων (βλ. Αβραντίνης, 2010).

32

ανάπτυξη, ωστόσο ενισχύεται σημαντικά και η κοινοβουλευτική και πολιτικήσυμμετοχή.

Με λίγα λόγια, η ελληνική κυρίαρχη πολιτική κουλτούρα διαμορφώνεταιαπό και περιλαμβάνει μια δύσμορφη αστική κοινοβουλευτική δημοκρατία, ένασύστημα κρατικού κορπορατισμού για την εκπροσώπευση των κοινωνικώνσυμφερόντων, πελατειακά συστήματα κυρίως σε ό,τι αφορά την πολιτικήαντιπροσώπευση και ένα αυταρχικό σύστημα διακυβέρνησης. Όλα αυτάσυνυπάρχουν με αντιλήψεις περί χαρισματικών ηγεσιών και εθνικιστικέςαντικομμουνιστικές αντιλήψεις, ενώ τέλος στις διαδικασίες της πολιτικήςκοινωνικοποίησης γενικότερα εντοπίζονται θρησκευτικο-πολιτικές επιρροές(Δεμερτζής, 1989: 329-331). Όλα αυτά επιβεβαιώνουν το γεγονός ότι, όπωςαναφέρθηκε και νωρίτερα, στην ελληνική πολιτική κουλτούρα υπερισχύει ηεπίδραση των παραδοσιακών στοιχείων έναντι των εκσυγχρονιστικών. Αυτόμάλιστα δηλώνεται για άλλη μια φορά και μέσω της σχεδόν ανύπαρκτηςκοινωνίας πολιτών, η οποία κατ’ αυτόν τον τρόπο μεταβιβάζει τονκοινωνικοποιητικό της ρόλο στην ελληνική οικογένεια (Παντελίδου-Μαλούτα,1987: 94).

33

3. ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΠΟΙΗΣΗ

Όπως αναφέρθηκε και στο πρώτο κεφάλαιο αυτής της εργασίας, κάθεκοινωνία μεταδίδει αξίες και κανονιστικά πρότυπα δράσεων και ρόλων σταμέλη της, τα οποία διαμορφώνονται βάσει ιστορικών, πολιτισμικών, κοινωνικώνκαι οικονομικών παραγόντων, μέσω της διαδικασίας της κοινωνικοποίησης, μεσκοπό τη διατήρηση της κοινωνικής συνοχής και την εύρυθμη λειτουργία τουκοινωνικού συστήματος. Στο πλαίσιο της κοινωνικοποίησής τους τα άτομαδέχονται ερεθίσματα και εσωτερικεύουν αξίες και πεποιθήσεις που σχετίζονταιμε πολιτικά φαινόμενα και τα οποία ερεθίσματα επηρεάζουν τη διαμόρφωσητης πολιτικής τους σκέψης και συμπεριφοράς. Με άλλα λόγια, υπάρχει μιαιδιαίτερη διαδικασία στο πλαίσιο της κοινωνικοποίησης των ατόμων, μέσω τηςοποίας τα τελευταία έρχονται σε επαφή και ασπάζονται την πολιτικήκουλτούρα της κοινωνίας, στην οποία μετέχουν. Η ιδιαίτερη αυτή διαδικασίαείναι η πολιτική κοινωνικοποίηση (Γκίβαλος, 2005: 20, 22, Τερλεξής, 1975: 16,21, Μεταξάς, 1976: 11-12).

Η πολιτική κοινωνικοποίηση, επομένως, αφορά τη διαμόρφωση πολιτικώνστάσεων και αντιλήψεων, τη διαμόρφωση πολιτικών υποκειμένων, μέσω κυρίωςτης μίμησης15 και της εκπαίδευσης (Γκίβαλος, 2005: 22, Μεταξάς, 1976: 13).Κατ’ επέκταση, η πολιτική συμπεριφορά των υποκειμένων εξαρτάται από τοπεριεχόμενο της διαδικασίας αυτής που με τη σειρά της επηρεάζει τηλειτουργία του όλου πολιτικού συστήματος. Από την άλλη, βέβαια, τοπεριεχόμενο της πολιτικής κοινωνικοποίησης που θα δεχθούν τα άτομαεξαρτάται κι αυτό αντίστοιχα από το πολιτικό σύστημα, στο πλαίσιο τουοποίου αναπτύσσεται, οπότε γίνεται αντιληπτό πως τα δύο αυτά μέρη είναιαλληλοεξαρτώμενα και αλληλεπιδρούν διαρκώς μεταξύ τους.

Αν ληφθεί μάλιστα υπόψη πως κάθε πολιτικό σύστημα διαμορφώνεται καικαθορίζεται από τα πολιτικά ήθη και έθιμα, τις πολιτικές αξίες και τις πολιτικέςσυνήθειες μιας κοινωνίας, στοιχεία που με τη σειρά τους καθορίζονται από τιςιστορικο-πολιτισμικές συνθήκες της κάθε εποχής σε κάθε κοινωνία, τότε όντωςη πολιτική κοινωνικοποίηση μπορεί να ορισθεί ως η διαδικασία διαμόρφωσηςπολιτικών υποκειμένων. Μια διαδικασία που συμβάλλει στη διαμόρφωση αλλάκαι μετάδοση της πολιτικής κουλτούρας από τη μια γενιά στην άλλη και ηοποία ξεκινάει ήδη από πολύ νωρίς στη ζωή ενός ανθρώπου, ενώ συνεχίζεταιέως και την ωριμότητά του. Με άλλα λόγια, το άτομο, ήδη από την παιδικήτου ηλικία, αρχίζει να διαμορφώνει την πολιτική του ταυτότητα, καθώςαποδέχεται την πολιτική κουλτούρα της ομάδας στην οποία ανήκει. Θα πρέπει,

15 Η διαδικασία της μάθησης συμπεριλαμβάνει ορισμένα πρότυπα, ένα εκ των οποίων είναικαι η «ταύτιση». Σύμφωνα με το συγκεκριμένο πρότυπο το παιδί μαθαίνει τρόπους σκέψηςκαι συμπεριφοράς μέσω της μίμησης. Παρακολουθώντας, δηλαδή, τα άτομα του άμεσουπεριβάλλοντός του (κυρίως του στενού οικογενειακού περιβάλλοντος) μιμείται τησυμπεριφορά τους, ταυτίζεται μαζί τους και εσωτερικεύει νόρμες, κανόνες και αξίες, δίχωςτο άτομο-πρότυπο να έχει συνειδητή γνώση αυτής της διαδικασίας τη στιγμή που συμβαίνει(Τερλεξής, 1975: 49-50).

34

βέβαια, να σημειωθεί πως παράλληλα συμβάλλει και στον ανασχηματισμό της(Γκίβαλος, 2005: 22-23, Τερλεξής, 1975:21-23, Κυρίτσης, 2010α: 132).

Αναλυτικότερα, ήδη από την παιδική, αλλά και την εφηβική, ηλικία τίθενταιοι βάσεις που συνθέτουν τις προδιαθέσεις για τη διαμόρφωση πολιτικώνστάσεων του κάθε ατόμου, οι οποίες στάσεις επηρεάζουν σε σημαντικό βαθμότην πολιτική συμπεριφορά του ενηλίκου αργότερα. Σε αυτές τις ηλικίες, λόγωτης περιορισμένης δυνατότητας για κριτική επεξεργασία των μηνυμάτων πουλαμβάνει το άτομο, δημιουργούνται οι πρώτες συναισθηματικές δεσμεύσεις μετο πολιτικό σύστημα. Τα μηνύματα που δέχονται τα παιδιά γίνονται αντιληπτάσυνήθως ως αδιαμφισβήτητες αλήθειες κι έτσι αποκτούν σημαντική βαρύτητακαι σταθερότητα. Όσο, όμως, το άτομο μεγαλώνει αποκτά τη δυνατότητα ναεπεξεργάζεται βαθύτερα τα μηνύματα που προσλαμβάνει, οπότε τα ερμηνεύεικαι τα αντιλαμβάνεται με διαφορετικό, πιο κριτικό τρόπο. Έτσι, αρχίζει μιαανακοινωνικοποιητική διαδικασία, στην οποία συμβάλλουν επίσης πολλοίφορείς (Παντελίδου-Μαλούτα, 1987:57-59), όπως είναι η οικογένεια, τοσχολείο, οι ομάδες των συνομηλίκων, οι εργασιακοί χώροι και τα ΜΜΕ.

Όσον αφορά τους φορείς της πολιτικής κοινωνικοποίησης γενικότερα, αυτοίδιακρίνονται σε πρωτογενείς και δευτερογενείς. Ως κύριοι ή πρωτογενείςθεωρούνται η οικογένεια, το σχολείο και οι ομάδες συνομηλίκων, στο πλαίσιοτων οποίων αναπτύσσονται άμεσες και κατ’ εξοχήν προσωπικές σχέσεις μεταξύτων ατόμων που συμμετέχουν σε αυτούς. Αντίθετα, ως δευτερογενείς φορείςπολιτικής κοινωνικοποίησης θεωρούνται οι εργασιακοί χώροι, τα ΜΜΕ, οισυνδικαλιστικοί ή κομματικοί φορείς, οι θρησκευτικές οργανώσεις και οιπολιτιστικοί σύλλογοι, όπου οι σχέσεις που αναπτύσσουν τα άτομαχαρακτηρίζονται περισσότερο ως απρόσωπες και τυπικές. Μια τέτοιου τύπουιεράρχηση των φορέων αφορά περισσότερο τη χρονική προτεραιότητά τους,αφού η σπουδαιότητα των επιδράσεων που ασκούν δεν είναι πάντα σταθερή.Ωστόσο, είναι σκόπιμο να σημειωθεί πως τα μηνύματα που μεταδίδουν οιφορείς πολιτικής κοινωνικοποίησης συχνά συσχετίζονται μεταξύ τους, αλλάπολλές φορές μπορεί να συγκρούονται και να αλληλοαναιρούνται.

Αυτό συμβαίνει καθώς ο κάθε φορέας χρησιμοποιεί ξεχωριστό κώδικα γιατη μετάδοση των μηνυμάτων του. Συγκεκριμένα, η κοινωνικοποίηση των μελώνμιας οικογένειας στηρίζεται στο συναίσθημα (αγάπη, φροντίδα), το σχολείοκοινωνικοποιεί τους μαθητές του μεταδίδοντας τη γνώση και την πειθαρχία, οιεργασιακοί χώροι βασίζονται σε κριτήρια παραγωγικότητας και οι εργαζόμενοικοινωνικοποιούνται εσωτερικεύοντας ως αξίες το κέρδος και την αμοιβή, ενώτα ΜΜΕ χρησιμοποιούν ως κώδικα την εικόνα για να μεταδώσουνπληροφορίες, αλλά και να καθιερώσουν πρότυπα. Ωστόσο, τακοινωνικοποιούμενα άτομα κατέχουν πολλαπλούς ρόλους και έρχονται σεεπαφή με περισσότερους από έναν φορείς σε κάθε περίοδο της ζωής τους.Επομένως, τα μηνύματα, οι αξίες και τα πρότυπα που προσλαμβάνουν από τονκάθε φορέα πολλές φορές είναι αντικρουόμενα. Η σύγκρουση αυτή λύεταιμέσω της επεξεργασίας, εκ μέρους του ατόμου, των μηνυμάτων που δέχεταιαπό τον κάθε φορέα. Σύμφωνα, λοιπόν, με το είδος των σχέσεων που κατά

35

κανόνα αναπτύσσονται στο πλαίσιο του εκάστοτε φορέα, προκύπτει η τελικήδιαμόρφωση των πολιτικών στάσεων και αντιλήψεων που θα αναπτύξει τοάτομο (Γκίβαλος, 2005: 29-31, Τερλεξής, 1975: 35-37).

Ως παράδειγμα αντικρουόμενων μηνυμάτων μεταξύ δύο φορέων μπορεί νααναφερθεί η περίπτωση της εισόδου ενός παιδιού στο εκπαιδευτικό σύστημα.Πριν από αυτό το χρονικό σημείο, ο κυριότερος κοινωνικοποιητικός φορέαςγια το παιδί ήταν η οικογένεια. Από τη στιγμή που θα εισέλθει στο σχολείο,όμως, μία σύγκρουση που θα αρχίσει να βιώνει είναι αυτή μεταξύεξατομικευμένων και καθολικών κριτηρίων αξιολόγησης (φροντίδα-πειθαρχία).Πιο συγκεκριμένα, το παιδί πριν εισέλθει στο κοινωνικοποιητικό πλαίσιο τουσχολείου, μέσω των οικογενειακών του εμπειριών αντιλαμβάνεται πως ο τρόποςπου το αντιμετωπίζουν οι γονείς του βασίζεται σε κριτήρια μοναδικά πουαφορούν τις ιδιαιτερότητες της προσωπικότητάς του. Όταν, όμως, κληθεί νασυμμετάσχει στο μικροσύστημα της σχολικής τάξης, θα αρχίσει νααντιλαμβάνεται πως η αξιολόγησή του βασίζεται περισσότερο σε γενικά καιενιαία κριτήρια που ισχύουν για όλους τους μαθητές ανεξαιρέτως. Αυτή ηεμπειρία, ενώ αρχικά θα εκληφθεί από το παιδί ως αρνητική, συμβάλλει στηδιαπίστωση εκ μέρους του πως σε ορισμένες κοινωνικές περιστάσεις δεν είναιθεμιτό να γίνονται διακρίσεις, οι οποίες στηρίζονται σε ιδιαίτερα κριτήρια,όπως είναι η συγγένεια, η καταγωγή ή η κοινωνική προέλευση (Κελπανίδης,2002: 224-226).

Σύμφωνα με τα παραπάνω, η αρχική κατάταξη των κοινωνικοποιητικώνφορέων σε πρωτογενείς και δευτερογενείς εξαρτάται από το είδος των σχέσεωνπου αναπτύσσονται μεταξύ των συμμετεχόντων σε αυτούς. Οι πρωτογενείς,δηλαδή, φορείς χαρακτηρίζονται από στενές προσωπικές σχέσεις (όσον αφοράστο σχολείο, η πρωτοβάθμια εκπαίδευση είναι αυτή που κυρίως περιλαμβάνειτέτοιου είδους σχέσεις), οι οποίες βασίζονται σε ισχυρούς συναισθηματικούςκαι ηθικούς δεσμούς και αποτελούν τον σκοπό των εν λόγω φορέων. Αντιθέτως,οι δευτερογενείς χαρακτηρίζονται από απρόσωπες και χαλαρές σχέσεις πουχαρακτηρίζονται από ορθολογικότητα και αποτελούν το μέσον για τηνεπίτευξη των σκοπών του εκάστοτε φορέα (ικανοποίηση ατομικών ήσυλλογικών συμφερόντων) (Γκίβαλος, όπ.π.: 31, Τερλεξής, όπ.π.: 36).

Παράλληλα, η ίδια η διαδικασία της πολιτικής κοινωνικοποίησηςδιακρίνεται σε πρώιμη και δευτερεύουσα, δίχως κατ’ αυτόν τον τρόπο ναεπιδιώκεται η απόδοση διαφορετικής βαρύτητας στις δύο αυτές κατηγορίες ήφάσεις. Συγκεκριμένα, η πρώιμη πολιτική κοινωνικοποίηση αναφέρεται στηναντίστοιχη φάση της διαδικασίας που αφορά άτομα παιδικής και προεφηβικήςηλικίας (έως δεκατριών ετών). Η φάση αυτή θεωρείται λανθάνουσα, με τηνέννοια ότι τα ερεθίσματα και οι εμπειρίες που δέχονται και αποκτούν τα παιδιάαυτής της ηλικίας χαρακτηρίζονται ως προπολιτικά. Ωστόσο, ο ρόλος της είναικρίσιμος για τη διαμόρφωση των πολιτικών στάσεων και της πολιτικήςσυμπεριφοράς των ατόμων αργότερα, καθώς μέσω αυτής δημιουργούνται οιβασικές πολιτικές προδιαθέσεις, βάσει των οποίων αργότερα το άτομο θαεπεξεργάζεται τα νέα μηνύματα και πολλές φορές ενδεχομένως θα αντιστέκεται

36

στις τροποποιητικές τους επιδράσεις (Παντελίδου-Μαλούτα, 1987: 65,Μεταξάς, 1976: 30).

Εν συνεχεία, η δευτερεύουσα πολιτική κοινωνικοποίηση θεωρείται ότιλαμβάνει χώρα από το δέκατο έκτο έτος της ηλικίας έως και την ωριμότηταενός ατόμου. Περιλαμβάνει τις εμπειρίες που μπορεί να βιώσει ένας ενήλικαςείτε σε ατομικό είτε σε κοινωνικό επίπεδο, οι οποίες έχουν τη δυνατότητα ναμεταβάλλουν τις πολιτικές στάσεις και αντιλήψεις που είχε διαμορφώσει το ίδιοτο άτομο κατά την πρώιμη πολιτική του κοινωνικοποίηση. Σε αυτή τη φάσητης αντίστοιχης διαδικασίας συνήθως τα άτομα έχουν την ικανότητα ναεπεξεργάζονται κριτικά τα μηνύματα που λαμβάνουν και να αναγνωρίσουν τονπολιτικό τους χαρακτήρα, αυτό όμως δεν σημαίνει πως και εδώ η διαδικασίαδεν είναι κάποιες φορές επίσης λανθάνουσα. Η συνείδηση εκ μέρους τουατόμου ότι δέχεται πολιτικά ερεθίσματα, αλλά και ο τρόπος με τον οποίο θατα επεξεργαστεί δεν εξαρτάται αποκλειστικά από την ηλικία, αλλά κυρίως απότην καλλιέργεια που έχει δεχτεί ως άνθρωπος (Παντελίδου-Μαλούτα, 1987: 65,Μεταξάς, 1976: 30-31).

Έτσι, λοιπόν, η πολιτική κοινωνικοποίηση αποτελεί μια διαδικασία, τααποτελέσματα της οποίας διαμορφώνονται και εξαρτώνται όχι μόνο απόκοινωνικούς και πολιτισμικούς παράγοντες, αλλά και από την πορεία του κάθεατόμου προσωπικά (Παντελίδου-Μαλούτα, 1987: 66). Τα άτομα, επομένως,μέσω της συμμετοχής τους σε κοινωνικές σχέσεις και θεσμούς, τυπικούς ήάτυπους, όπως είναι οι φιλικές ή επαγγελματικές συναναστροφές, το σχολείο ήη οικογένεια, μετέχουν στη διαδικασία της πολιτικής κοινωνικοποίησης καιδιαμορφώνουν τις πολιτικές τους προδιαθέσεις (Τερλεξής, 1975: 23, Κυρίτσης,2010β: 67-69). Καθώς, όμως, τα άτομα, αλλά και οι θεσμοί, αλληλεπιδρούνμεταξύ τους συμβάλλουν σημαντικά στον καθορισμό των κατευθύνσεων πουακολουθεί η πολιτική κοινωνικοποίηση (Μεταξάς, 1976: 21). Επιπλέον, οιανάγκες και οι προσανατολισμοί της κάθε γενιάς ακολουθούν τις τρέχουσεςσυνθήκες, οπότε οι πολιτικές προδιαθέσεις όπως και η πολιτική κουλτούρα πουδιαμορφώνει κάθε νέα γενιά παρουσιάζουν διαφοροποιήσεις σε σχέση με αυτέςτων παλαιότερων. Έτσι, ενώ η πολιτική κοινωνικοποίηση τείνει να μεταδίδειπολιτικές αξίες και στάσεις που εξυπηρετούν τη διατήρηση του πολιτικούσυστήματος ως έχει, όταν αυτό έρχεται αντιμέτωπο με κρίσιμα και σημαντικάπροβλήματα που δεν μπορεί να διαχειριστεί, τότε οι πολιτικές αξίες καιστάσεις αλλάζουν ή προκύπτουν άλλες εκ νέου (Γκίβαλος: 2005:24-25,Κυρίτσης, 2010α: 132-133).

Στο σημείο αυτό έγκειται και η διαφορά της πολιτικής κοινωνικοποίησηςαπό την πολιτικοποίηση, καθώς η πρώτη έννοια είναι ευρύτερη και αφορά τηνομιμοποίηση των λειτουργιών του πολιτικού συστήματος γενικότερα (θεσμοί,εξουσιαστικές δομές και κοινωνικές σχέσεις). Αυτό σημαίνει πως στηδιαδικασία της πολιτικής κοινωνικοποίησης συμμετέχουν όλα τα μέλη μιαςκοινωνίας, ενώ τα αποτελέσματά της δεν είναι απολύτως προκαθορισμένα καιμπορεί να διαφέρουν από άτομο σε άτομο. Αντιθέτως, η πολιτικοποίηση είναιμια διαδικασία με πολύ συγκεκριμένες πολιτικές σκοπιμότητες που εξυπηρετεί

37

επίσης συγκεκριμένα κοινωνικο-οικονομικά συμφέροντα. Συνήθως συνδέεταιμε την ένταξη του ατόμου σε κάποια πολιτική οργάνωση, με κύριο σκοπό τηνκινητοποίησή του και την ενεργή συμμετοχή του στο πολιτικό σύστημα, μέσωτων πολιτικών του δράσεων. Έτσι, θα μπορούσε να ειπωθεί πως η πολιτικήκοινωνικοποίηση μπορεί ενδεχομένως να συμβάλλει στην πολιτικοποίηση τωνατόμων, όμως αυτή η δεύτερη διαδικασία είναι περισσότερο εξειδικευμένη καιαφορά μόνο τα άτομα που αναπτύσσουν ενδιαφέρον και κίνητρα, ώστε νασυμμετέχουν στο πολιτικό γίγνεσθαι (Γκίβαλος, 2005: 23-24, Παντελίδου-Μαλούτα: 1987: 60).

Συνεχίζοντας σχετικά με τις πολιτικές αξίες και τα πολιτικά πρότυπα πουμεταδίδονται στο πλαίσιο της πολιτικής κοινωνικοποίησης, παρατηρείται πωςέχουν την τάση να αλλάζουν, ακολουθώντας τις κοινωνικο-οικονομικές καιπολιτισμικές εξελίξεις που λαμβάνουν χώρα στο κοινωνικό περιβάλλον, όπουαναπτύσσονται εξ αρχής. Επομένως, η κατεύθυνση της πολιτικήςκοινωνικοποίησης σε κάθε εποχή καθορίζεται από τους παραπάνω παράγοντεςκαι μπορεί να μεταβληθεί. Η πιθανότητα αυτή αλλαγής της κατεύθυνσης τηςπολιτικής κοινωνικοποίησης οφείλεται στο γεγονός ότι ο κύριος σκοπός της δενείναι μόνο η μετάδοση και διατήρηση της πολιτικής κουλτούρας στις επόμενεςγενιές, αλλά και η προσαρμογή αυτής στις νέες κοινωνικο-πολιτικές συνθήκες,ώστε να καλύπτει και να εξυπηρετεί τις ανάγκες του κοινωνικού συνόλου.Επομένως, το αποτέλεσμα της πολιτικής κοινωνικοποίησης μπορεί νασυμβάλλει στη διατήρηση ή στην αλλαγή του πολιτικού συστήματος. Οσκοπός αυτός ενισχύεται και με τη συμβολή όλων των κοινωνικών φορέων στηδιαδικασία της πολιτικής κοινωνικοποίησης είτε αυτοί χαρακτηρίζονται ωςπολιτικοί είτε όχι, ακόμη κι αν συγκαταλέγονται στους άτυπους φορείς, καθώςόλοι αυτοί επίσης οργανώνουν τις λειτουργίες τους σύμφωνα με τιςδιαμορφούμενες, κάθε φορά, ανάγκες της κοινωνίας (Γκίβαλος: 2005:24-25,Τερλεξής, 1975: 24-26, Μεταξάς, 1976: 22-24, Κυρίτσης, 2010α: 132-133).

3.1. Πολιτική κοινωνικοποίηση και πολιτική αγωγή

Όσον αφορά στον προσδιορισμό των δύο εννοιών, της πολιτικήςκοινωνικοποίησης και της πολιτικής αγωγής, προκύπτει μια ουσιαστικήδιαφορά μεταξύ τους. Σε αντιστοιχία με ό,τι αναφέρθηκε στο πρώτο κεφάλαιοτης παρούσας εργασίας, η πολιτική κοινωνικοποίηση αποτελεί ευρύτερη έννοιατης πολιτικής αγωγής που μπορεί μεν να συμπεριλαμβάνει και την τελευταία,ωστόσο οι διαδικασίες που λαμβάνουν χώρα στο πλαίσιο της δεν περιορίζονταιστα στενά όρια της πολιτικής αγωγής.

Αναλυτικότερα, η έννοια της πολιτικής αγωγής αναφέρεται κυρίως στοπλαίσιο της εκπαίδευσης και σε διαδικασίες που στοχεύουν κυρίως στηναπευθείας μετάδοση γνώσεων και ιδεών σχετικά με τη λειτουργία τηςκοινωνίας, τις σχέσεις εξουσίας που αναπτύσσονται εντός της, τα πολιτικάφαινόμενα και τους κανόνες βάσει των οποίων λειτουργεί το πολιτικό σύστημα.

38

Η πολιτική αγωγή, δηλαδή, επιχειρεί μέσω της εκπαίδευσης να αναπαράγει τηνκυρίαρχη πολιτική ιδεολογία και να προωθήσει τον κομφορμισμό και τηνυπακοή σε κανονιστικά πρότυπα πολιτικής συμπεριφοράς, μεταβιβάζονταςστους μαθητές ένα σύνολο γνώσεων και κανόνων που αφορούν το πολιτικόσύστημα. Επιπλέον, το σχολείο ως φορέας πολιτικής αγωγής ελέγχεται σεμεγάλο βαθμό από την κρατική εξουσία, ενώ ο έλεγχος αυτός έχει ως στόχο τηδιατήρηση της κυρίαρχης πολιτικής ιδεολογίας και τη νομιμοποίηση τωνπολιτικών φορέων, αντιλήψεων και αξιών. Μέσω αυτών των διαδικασιών τοσχολείο επιτυγχάνει να επηρεάσει σε σημαντικό βαθμό τη διαμόρφωση τηςμελλοντικής πολιτικής, αλλά και κοινωνικής συμπεριφοράς των μαθητών(Τερλεξής, 1975: 26-27, 31, Γκίβαλος, 2005: 25).

Σημειώνεται, δε, πως τα μέσα πολιτικής κοινωνικοποίησης πουχρησιμοποιεί το σχολείο είναι, βεβαίως, το πρόγραμμα σπουδών του και τασχετικά γνωστικά αντικείμενα (π.χ. μαθήματα πολιτικής αγωγής), τα οποίαπεριορίζονται στη μετάδοση αντίστοιχων γνώσεων. Πέρα από αυτά, όμως,άλλοι σημαντικοί παράγοντες είναι οι διδακτικές μέθοδοι που ακολουθούν οιεκπαιδευτικοί, όπως και η επεξεργασία πολιτικών ζητημάτων γενικώς κατά τηδιδακτική διαδικασία οποιουδήποτε μαθήματος, μέσω της ανάπτυξης σχετικώνσυζητήσεων μεταξύ μαθητών και εκπαιδευτικών. Επιπλέον, το κλίμα στο οποίοθα διεξάγονται αυτές οι συζητήσεις παίζει επίσης σημαντικό ρόλο στηδιαμόρφωση της πολιτικής ταυτότητας των μαθητών, όπως και η ενεργητικήσυμμετοχή των μαθητών στις διάφορες σχολικές δραστηριότητες (στις οποίεςσυγκαταλέγονται και τα μαθητικά συμβούλια), μέσω της οποίας θααναλαμβάνουν πρωτοβουλίες και θα αποκτούν κάποιον βαθμό εξουσίας,στοιχεία που συνήθως εντάσσονται στο κρυφό αναλυτικό πρόγραμμα τουσχολείου (Κυρίτσης, 2010β: 67-68, Torney-Purta, 2004: 9).

Από τα παραπάνω, λοιπόν, προκύπτει πως δεν επαρκεί η απευθείαςμετάδοση πολιτικών γνώσεων, ώστε οι μαθητές να εσωτερικεύσουν τουςκανόνες και τις αξίες που ισχύουν χωροχρονικά στη συγκεκριμένη κοινωνία,στην οποία εντάσσονται. Άλλωστε, η διδασκαλία των αντίστοιχων μαθημάτωνπου σχετίζονται με την κοινωνική και πολιτική αγωγή διαπιστώνεται πως δενσυνδέεται με την τρέχουσα κοινωνική και πολιτική πραγματικότητα. Έτσι, οιγνώσεις που παρέχει το σχολείο θεωρούνται στείρες, αφού οι πρακτικές μέσωτων οποίων μεταδίδονται δεν εξυπηρετούν τη σύνδεσή τους με αντίστοιχαγεγονότα και δράσεις. Ως αποτέλεσμα, προκύπτει η ανάπτυξη αδιαφορίας εκμέρους των μαθητών προς αυτά τα γνωστικά αντικείμενα, καθώς τα τελευταίααποκτούν τυπικό και κανονιστικό χαρακτήρα (Γκίβαλος, 2005: 26).

Από την άλλη, η έννοια της πολιτικής κοινωνικοποίησης είναι πιο πλατιάκαι συμπεριλαμβάνει διαδικασίες όχι μόνο συνειδητές (όπως είναι η απευθείαςμετάδοση γνώσεων), αλλά και ασυνείδητες, μέσω των οποίων μεταδίδονται στηνέα γενιά ιδέες, αντιλήψεις και αξίες όπως είναι η ελευθερία, η κοινωνικήδικαιοσύνη, η χειραφέτηση και η ουσιώδης πολιτική συμμετοχή. Επιπλέον, οιδιαδικασίες αυτές δεν αφορούν μόνο το σχολείο (και μάλιστα τον γενικότεροτρόπο λειτουργίας του) ως φορέα πολιτικής κοινωνικοποίησης, αλλά και

39

άλλους φορείς, θεσμούς, σύμβολα και πρότυπα, τα οποία σχετίζονται άμεσα ήέμμεσα με την εξουσία κι άρα με την πολιτική. Αυτό σημαίνει πως ηγενικότερη πολιτική εκπαίδευση επιτυγχάνεται όχι μόνο μέσω της άμεσης καισκόπιμης διδασκαλίας, αλλά και μέσω της αλληλεπίδρασης των ατόμων με όλατα παραπάνω κοινωνικο-πολιτικά στοιχεία και των εμπειριών που αποκτούνμέσω των σχέσεων που αναπτύσσουν με άλλα άτομα του περιβάλλοντός τους.

Πιο συγκεκριμένα, τα άτομα αναπτύσσουν εξωπολιτικές και εσωπολιτικές16

κοινωνικές σχέσεις, βιώνουν δηλαδή καθημερινά διάφορες εμπειρίες στοοικογενειακό και κοινωνικό τους περιβάλλον, οι οποίες προσφέρουν πλήθοςπληροφοριών σχετικά με τις πολιτικές διαδικασίες, αλλά και ειδικότερα με τονκρατικό μηχανισμό. Οι εμπειρίες αυτές συμβάλλουν είτε άμεσα είτε έμμεσαστη διαμόρφωση αντιλήψεων που θα μετεξελιχθούν στο μέλλον σε πολιτικέςπεποιθήσεις και στάσεις, οπότε συμβάλλουν σημαντικά στη διαμόρφωση τουπολιτικού χαρακτήρα των ατόμων. Η μετάδοση, δηλαδή, της πολιτικήςκουλτούρας δεν αποτελεί λειτουργία αποκλειστικά των πολιτικών φορέων, όπωςείναι για παράδειγμα τα πολιτικά κόμματα, αλλά και άλλων φορέωνγενικότερης κοινωνικοποίησης, όπως είναι η οικογένεια, η εκκλησία ή ταδιάφορα σωματεία. Μάλιστα, η δράση και ο βαθμός της επιρροής τουςεξαρτάται κάθε φορά από τον τρόπο οργάνωσης και λειτουργίας τουκοινωνικού συστήματος σε δεδομένη ιστορική περίοδο, ενώ τα αποτελέσματατης πολιτικής κοινωνικοποίησης που παρέχουν είναι δυνατόν να συμβάλλουνστη διαμόρφωση αντικομφορμιστικής πολιτικής συμπεριφοράς καιεπαναστατικής πολιτικής ιδεολογίας (Γκίβαλος, 2005: 25, 27, Τερλεξής, 1975:29-32).

Συνολικά, λοιπόν, η πολιτική κοινωνικοποίηση είναι μια δυναμικήδιαδικασία που παρέχεται από διάφορους φορείς, επίσημους ή ανεπίσημους καιεπηρεάζεται από πολλούς παράγοντες πολιτικούς αλλά και κοινωνικο-οικονομικούς∙ μια διαδικασία που ως στόχο της έχει την κριτική κατανόησητων πολιτικών φαινομένων εκ μέρους των κοινωνικοποιούμενων ατόμων. Αυτόσημαίνει πως τα άτομα δεν θα αντιμετωπίζουν τα πολιτικά φαινόμενα ωςαδιαμφισβήτητες νόρμες, αλλά θα καθίστανται ικανά να διακρίνουν τιςαντιφάσεις που ενδεχομένως να παρουσιάζουν και θα αντιλαμβάνονται το ρόλοπου παίζουν αυτές στον τρόπο οργάνωσης και λειτουργίας της κοινωνίας.Τέτοιου είδους αποτελέσματα, βέβαια, επιτυγχάνονται μέσω της σύνδεσης τωνπληροφοριών και των πολιτικών γνώσεων με την τρέχουσα κοινωνικο-πολιτικήπραγματικότητα.

Κατ’ αυτόν τον τρόπο, τα άτομα αποδέχονται τις αξίες και τους κανόνεςτου πολιτικού συστήματος, στο οποίο μετέχουν ή θέλουν να μετέχουν καιαποκτούν το ρόλο του ενεργού πολίτη που σκέφτεται και δρα κριτικά κι όχιτου υπηκόου που αποδέχεται παθητικά μια νομιμοποιημένη εξουσία. Έτσι, τα

16 Εξωπολιτικές σχέσεις χαρακτηρίζονται εκείνες που αναπτύσσονται στο πλαίσιο τηςοικογένειας, του σχολείου, της γειτονιάς, των επαγγελματικών και φιλικών συναναστροφών,ενώ εσωπολιτικές είναι οι σχέσεις που αναπτύσσει το άτομο στο πλαίσιο της επαφής του μετο κράτος, την κυβέρνηση και γενικά με τους φορείς εξουσίας (Τερλεξής, 1975: 30).

40

άτομα καταφέρνουν να αντιληφθούν την ιστορική κατασκευή των πολιτικώνιδεών, αξιών, προτύπων και κανόνων, η οποία εξαρτάται από και εκφράζει τιςκοινωνικές σχέσεις μιας συγκεκριμένης ιστορικής περιόδου. Η κριτική στάση,συνεπώς, απέναντι στα πολιτικά φαινόμενα και στα πολιτικά πρότυπα σκέψηςκαι δράσης οδηγεί στην παραγωγή νέων προτύπων, αλλά και στην ανάπτυξηνέων μορφών κοινωνικών σχέσεων, ενώ παράλληλα συμβάλλει στην ανάδειξητων ιστορικών και πολιτισμικών παραμέτρων που καθορίζουν ταχαρακτηριστικά μιας κοινωνίας. (Γκίβαλος, 2005: 28-29).

3.2. Ο ρόλος της ηλικίας στη διαδικασία της πολιτικής κοινωνικοποίησης

Έχει ήδη αναφερθεί πως οι διαδικασίες της πολιτικής κοινωνικοποίησης,όπως και της ευρύτερης κοινωνικοποίησης, ξεκινούν από τα πρώτα χρόνια τηςζωής του ανθρώπου. Ειδικότερα, το τρίτο έτος της ηλικίας ενός ατόμουθεωρείται ως το κρίσιμο σημείο έναρξης της πολιτικής κοινωνικοποίησης, ενώπαράλληλα καθ’ όλη την περίοδο μέχρι τα δεκατρία του χρόνια πιστεύεται πωςτα αποτελέσματα αυτής της διαδικασίας παίζουν σημαντικότατο ρόλο για τημετέπειτα διαμόρφωση της πολιτικής προσωπικότητας του ατόμου. Σ’ αυτό τοχρονικό πλαίσιο ο κόσμος του παιδιού διευρύνεται σταδιακά κι αρχίζει ναγίνεται αντιληπτό πως εκτός από το στενό οικογενειακό περιβάλλον υπάρχεικαι το ευρύτερο κοινωνικο-πολιτικό. Σιγά-σιγά, λοιπόν, το παιδί ήδη από πολύμικρή ηλικία αρχίζει να κατανοεί πως δεν συμμετέχει μόνο στο μικροσύστηματης οικογένειάς του, αλλά αποτελεί και μέλος του ευρύτερου κοινωνικούσυστήματος που διέπεται από διαφορετικούς κανόνες οργάνωσης καιλειτουργίας.

Η κατανόηση αυτή σημαίνει τη μετατόπιση του παιδιού από τον στενόοικογενειακό στον κοινωνικο-πολιτικό χώρο, η οποία πραγματοποιείται σε δύοστάδια. Το πρώτο στάδιο ξεκινάει ήδη από τη νηπιακή ηλικία, κατά την οποίατο παιδί αναπτύσσει σταδιακά τη σχέση του με τον πατέρα, μέσω της οποίαςέρχεται σε επαφή με τους πρώτους κανόνες συμπεριφοράς και τη διαδικασίαυπακοής σε αυτούς, με τα πρώτα στοιχεία δηλαδή του κοινωνικο-πολιτικούχώρου. Πιο πριν, το ίδιο παιδί ήταν απόλυτα εξαρτημένο από τη μητέρα τουκαι προσκολλημένο σε μια σχέση μαζί της, στην οποία αρχικά δεν τίθεταικαμία προϋπόθεση, ώστε το παιδί να εισπράξει αφοσίωση, ασφάλεια καιικανοποίηση. Ωστόσο, με τη σταδιακή εξασθένηση της εξάρτησης του παιδιούαπό τη μητέρα, η σχέση του με τον πατέρα αρχίζει να αποκτά ολοένα καιμεγαλύτερη σημασία κι έτσι αναδεικνύεται ο ρόλος του πατέρα ως προτύπουσυμπεριφοράς. Όταν, λοιπόν, το παιδί φτάσει περίπου στην ηλικία των έξι ετών,κατά την οποία αναπτύσσονται οι κοινωνικές του ανάγκες, μέσω αυτής τηςσχέσης εισέρχεται έστω κι ασυνείδητα στο πεδίο της έννοιας του ‘πολιτικού’.Αρχίζει, δηλαδή, να αντιλαμβάνεται την ύπαρξη της εξουσίας και πως ηανυπακοή προς αυτή τιμωρείται.

41

Γενικότερα, η οικογένεια παίζει βαρύνοντα ρόλο στην πολιτικήκοινωνικοποίηση17, ιδιαίτερα κατά τα πρώτα χρόνια ζωής του ατόμου. Οιδιάφορες αναφορές του οικογενειακού περιβάλλοντος σε πολιτικά ή κρατικάζητήματα, αλλά και οι εικόνες και τα μηνύματα που λαμβάνει το παιδί από ταΜΜΕ, τα οποία σχετίζονται με πολιτικά πρόσωπα και γεγονότα, αποτελούνμέρος της πολιτικής του κοινωνικοποίησης. Κατ’ αυτόν τον τρόποδιαμορφώνονται οι πρώτες στερεοτυπικές πολιτικές εικόνες και αντιλήψεις, οιοποίες όμως για να παγιωθούν θα πρέπει να υποστηρίζονται άμεσα ή έμμεσααπό το οικογενειακό περιβάλλον. Μάλιστα, οι στάσεις της οικογένειας απέναντιστην κυβέρνηση, τα πολιτικά πρόσωπα και το ίδιο το κράτος διαμορφώνουντην πρώτη αντίληψη του παιδιού για την έννοια και τον ρόλο της εξουσίας(Γκίβαλος, 2005: 34-35, Τερλεξής, 1975: 50-56).

Από αυτό το σημείο εκκινούν και οι δύο βασικές διαδικασίες αποδοχής καινομιμοποίησης της εξουσίας, οπότε αρχίζει να διαμορφώνεται η εθνική καιπολιτική ταυτότητα του παιδιού, ενώ παράλληλα αρχίζουν να διαχωρίζονται τακοινωνικά από τα πολιτικά φαινόμενα στη σκέψη και τη συνείδησή του. Οιδιαδικασίες αυτές εντάσσονται στο ηλικιακό επίπεδο των επτά έως δεκατριώνετών και σχετίζονται με την ανάπτυξη των πρώτων στοιχείων κριτικής σκέψηςστο παιδί, δηλαδή με μια αρχική επεξεργασία των κοινωνικο-πολιτικών αξιών,προτύπων και κανόνων.

Πιο αναλυτικά, τα πρώτα χαρακτηριστικά που συμβάλλουν στηδιαμόρφωση της εθνικής ταυτότητας του παιδιού προκύπτουν μέσωψυχολογικών διεργασιών και αφορούν την ταύτιση του ατόμου με τα σύμβολακαι γενικότερα τα πρότυπα που εκφράζουν την έννοια της πατρίδας.Συγκεκριμένα, οι ιδέες, οι αξίες και τα σύμβολα συνδέονται με τους νόμους καιτους κανόνες του πολιτικού συστήματος που έχει συγκροτήσει το έθνος-κράτος, στο οποίο εντάσσεται το παιδί. Έτσι, νομιμοποιείται η κρατικήεξουσία και το παιδί αναπτύσσει φιλικά αισθήματα ως προς το κράτος και τηνπολιτεία, ενώ αυτή η διαδικασία αποτελεί και την έναρξη διαμόρφωσης τηςπολιτικής ταυτότητας του ατόμου. Η τελευταία, συγκεκριμένα, περιλαμβάνειστοιχεία που σχετίζονται με τον κρατικό μηχανισμό, με τα πολιτικά κόμματακαι πρόσωπα, με κυβερνητικές πολιτικές, αλλά και με κοινωνικές λειτουργίεςκαι αντιπαραθέσεις.

Θα πρέπει, μάλιστα, να σημειωθεί ότι ένας πολύ σημαντικός παράγονταςπου επηρεάζει και καθορίζει αυτή τη διαδικασία νομιμοποίησης του έθνους καιτην ανάπτυξη θετικών αισθημάτων ως προς τα εθνικά και τα πολιτικά στοιχείαείναι και η θρησκεία, ιδιαίτερα σε περιπτώσεις κατά τις οποίες η τελευταίασυνέβαλε στη συγκρότηση του έθνους. Παρατηρείται, δηλαδή, συχνά μιααλληλοσυσχέτιση θρησκευτικών και εθνικών ιδεών και συμβόλων, με την έννοια

17 Για παράδειγμα, οι εμπειρίες και οι παραστάσεις που λαμβάνει το παιδί στο πλαίσιο τουοικογενειακού του περιβάλλοντος επηρεάζουν και σχεδόν καθορίζουν την πολιτική τουσυμπεριφορά, με την έννοια της παρακολούθησης πολιτικών ειδήσεων, των μορφωτικών τουφιλοδοξιών, των πολιτικών γνώσεων που κατέχει και της ανάπτυξης του πολιτικού τουενδιαφέροντος (Κυρίτσης, 2010β: 68)

42

ότι πολλά θρησκευτικά στοιχεία αποκτούν κοσμική και αδιαμφισβήτητηυπόσταση μέσω της εθνικής συνείδησης, αλλά και ανορθολογικές πολιτικέςεπιλογές γίνονται αποδεκτές βασισμένες σε θρησκευτικά επιχειρήματα.Παράλληλα, το φαινόμενο αυτό εμφανίζεται πιο έντονο όσο πιο παραδοσιακήείναι η κοινωνία. Βέβαια, όταν το παιδί εισέρχεται στην εφηβεία, αποκτά τηδυνατότητα να διαχωρίσει τη θρησκευτική από την κοσμική εξουσία, δηλαδήτη θεϊκή από την πολιτική εξουσία και τα οντολογικά από τα ιστορικά καιπολιτικο-οικονομικά στοιχεία (Γκίβαλος, 2005: 35-36, Τερλεξής, 1975: 57-61).

Τα παραπάνω αναφέρονται στο ένα από τα δύο μέρη του πρώτου σταδίουπολιτικής κοινωνικοποίησης. Στη συνέχεια, το δεύτερο αφορά τον διαχωρισμόστη συνείδηση του παιδιού των πολιτικών από τα κοινωνικάφαινόμενα/αντικείμενα. Το παιδί από τα δέκα περίπου χρόνια της ηλικίας τουαρχίζει να συνειδητοποιεί ότι ως πολιτικά φαινόμενα θεωρούνται οι διαδικασίεςκαι οι λειτουργίες των πολιτικών κομμάτων και προσώπων ή των διαφόρωνμηχανισμών ελέγχου των φορέων εξουσίας (π.χ. συνδικαλιστικές οργανώσεις).Παράλληλα και σιγά-σιγά αρχίζει να αντιλαμβάνεται πιο αφηρημένες έννοιεςπολιτικού περιεχομένου, όπως είναι οι έννοιες του σοσιαλισμού, τουφιλελευθερισμού και της δημοκρατίας. Από την άλλη, στην κατηγορίακοινωνικών φαινομένων κατατάσσει τις ομάδες πληθυσμού πουδιαμορφώνονται με κριτήρια όπως το επάγγελμα, η θρησκεία, η γλώσσα, ηκαταγωγή, η κοινωνική θέση και η οικονομική κατάσταση. Με άλλα λόγια, τοπαιδί μαθαίνει πως σε μια κοινωνία ισχύουν συγκεκριμένα κριτήρια πουκατατάσσουν τα μέλη της σε αντίστοιχες κοινωνικές κατηγορίες.

Έτσι, λοιπόν, μέχρι να φτάσει στο τέλος της παιδικής του ηλικίας βιώνειδιαδικασίες εξιδανίκευσης της πολιτειακής και πολιτικής εξουσίας, μέσω τηςπολιτικής του κοινωνικοποίησης, η οποία λαμβάνει χώρα κυρίως στο πλαίσιοτης οικογένειας, του σχολείου (όπου η διαδικασία αυτή αποκτά πιοσυστηματικό και επίσημο χαρακτήρα) και της ομάδας συνομηλίκωνπαράλληλα. Επιπλέον, η διαμόρφωση της εθνικής και κατ’ επέκταση τηςπολιτικής του ταυτότητας πραγματοποιείται μέσω της πρόκλησης θετικώνσυναισθημάτων ως προς ορισμένες αφηρημένες ακόμη έννοιες, όπως είναι ηέννοια της πατρίδας, του έθνους, της δημοκρατίας, του Συντάγματος και τουΠροέδρου της Δημοκρατίας. Οι έννοιες αυτές αποκτούν αδιαμφισβήτητοαξιακό περιεχόμενο, ενώ συνήθως ταυτίζονται με τα πρόσωπα που κατέχουντην αντίστοιχη θέση εξουσίας, όπως είναι ο Πρωθυπουργός ή ο Πρόεδρος τηςΔημοκρατίας. Αυτό συμβαίνει καθώς η σκέψη των παιδιών αυτής της ηλικίαςείναι ακόμη συγκεκριμένη και δεν μπορούν να κατανοήσουν απόλυτα τέτοιουτύπου έννοιες, αλλά και ιδέες όπως είναι η ελευθερία ή η δημοκρατία. Ηπαραπάνω ταύτιση, λοιπόν, τα διευκολύνει να δώσουν στις έννοιες αυτές πιοσυγκεκριμένη και κατανοητή μορφή.

Από την άλλη, επειδή ο διαχωρισμός των πολιτικών από τα κοινωνικάφαινόμενα δεν έχει ακόμη ολοκληρωθεί, το παιδί δεν μπορεί νασυνειδητοποιήσει πως οι επιλογές των προσώπων που φέρουν εξουσίαβασίζονται σε συγκεκριμένες κυβερνητικές πολιτικές κι επιφέρουν κοινωνικές

43

και οικονομικές συνέπειες. Επομένως, μέσω τέτοιων διαδικασιών, το παιδίαναπτύσσει μια θετική στάση αποδοχής και ανοχής όχι μόνο της πολιτικήςεξουσίας αλλά και των προσώπων που τη φέρουν, δηλαδή ολόκληρου τουκυβερνητικού συστήματος. Μάλιστα, οι θετικές αυτές αντιλήψεις πουσχηματίζουν τα παιδιά αφορούν κυρίως τον χαρακτήρα και τις αρετές τωνπολιτικών προσώπων, ενώ από την ηλικία των δέκα έως τα δεκατέσσερααρχίζουν να διαχωρίζουν τα πρόσωπα από τις θέσεις τους και νααντιλαμβάνονται τα πιο ουσιώδη θέματα άσκησης της πολιτικής εξουσίας, όπωςείναι τα φαινόμενα αυταρχισμού ή διαφθοράς και οι πολιτικές που στηρίζονταισε κριτήρια ταξικού τύπου. Έτσι, αρχίζουν να αποκτούν μια πιο κριτική στάσηως προς την πολιτική πραγματικότητα, οπότε είναι δυνατόν να εμφανιστούν καιτα πρώτα αισθήματα δυσπιστίας ή κυνισμού.

Με την είσοδο, λοιπόν, του παιδιού στην εφηβεία και κατά συνέπεια στηΔευτεροβάθμια εκπαίδευση, η σκέψη του αρχίζει να γίνεται όλο και πιοαφηρημένη λιγότερο συναισθηματική και προσωποποιημένη, ενώ παράλληλαεγκαταλείπεται η εγωκεντρική περίοδος της ‘απόλαυσης’, περνώντας στηνκοινωνιοκεντρική περίοδο της ‘πραγματικότητας’18. Έτσι, οι παραπάνωεξιδανικευτικές αντιλήψεις ως προς την πολιτική εξουσία αρχίζουν ναμεταβάλλονται και είναι πιθανόν να εμφανιστούν φαινόμενα όπως αυτά τουπολιτικού κυνισμού και της απόρριψης, λόγω των περιορισμών που αρχίζει ναβιώνει το άτομο, οι οποίοι παρεμποδίζουν την τάση του για απόλαυση. Ηπερίοδος αυτή αποτελεί την έναρξη του δεύτερου σταδίου της πολιτικήςκοινωνικοποίησης, κατά το οποίο πλέον παύουν να υπερισχύουν τα φιλικά καιαγαθά συναισθήματα, ενώ αρχίζουν να γίνονται αντιληπτές οι διάφορεςπροβληματικές καταστάσεις που χαρακτηρίζουν τα πολιτικά φαινόμενα και τηνκοινωνική πραγματικότητα. Σε αυτό το στάδιο ουσιαστικά ξεκινάει ηαποδόμηση της αρμονικής εικόνας της κοινωνίας, την οποία μέχρι τώραπροωθούσαν κυρίως η οικογένεια και το σχολείο (Γκίβαλος, 2005: 37-39,Τερλεξής, 1975: 61-70, 74-78, Παντελίδου-Μαλούτα, 1987: 69-72).

Αναλυτικότερα, ο έφηβος αρχίζει να έρχεται σε επαφή με τις παραπάνωπροβληματικές καταστάσεις όταν συνειδητοποιεί πως υπάρχουν παράγοντεςπου προκαλούν αντιφάσεις στα πολιτικά δρώμενα. Τέτοιοι παράγοντες μπορείνα είναι η κυριαρχία των ιδιωτικών συμφερόντων έναντι των συλλογικών, ηατομικιστική συμπεριφορά και η επιβολή της ισχύος έναντι του δικαίου.Ανακαλύπτει, λοιπόν, ότι επικρατεί δυσπιστία και μια κυνική στάση προς τουςφορείς πολιτικής εξουσίας κι ότι τα κανονιστικά πρότυπα συμπεριφοράς δεναντιστοιχούν πάντοτε στις πολιτικές αξίες της κοινωνίας, οπότε επιδέχονταιαμφισβήτηση, γεγονός που ενεργοποιεί την κριτική σκέψη του εφήβου και τονθέτει σε μια διαδικασία επιλογής πολιτικής στάσης.

Ανάλογα με τα προσωπικά του βιώματα, επομένως και τις άμεσες ήέμμεσες εμπειρίες που απέκτησε μέσω της οικογένειάς του ή από το άμεσο

18 Οι όροι αυτοί προέρχονται από τον Γάλλο καθηγητή πολιτικής κοινωνιολογίας Duverger,οι απόψεις του οποίου είναι βασισμένες στις θεωρίες του Freud (βλ. Τερλεξής, 1987: 76-78).

44

περιβάλλον του όλα τα προηγούμενα χρόνια, μπορεί να εξελιχθεί σε παθητικόπολίτη, οπότε θα αποδέχεται τις ανισότητες και την κοινωνική αδικία∙ ή μπορείνα αναπτύξει κριτική στάση, αν για παράδειγμα και οι γονείς τουαμφισβητούσαν ανέκαθεν τους φορείς της πολιτικής εξουσίας, οπότε θαεξελιχθεί σε έναν κριτικά σκεπτόμενο και κατά πάσα πιθανότητα ενεργόπολίτη. Στη δεύτερη περίπτωση ο έφηβος θα αναζητήσει τρόπους, ώστε ηκοινωνικο-πολιτική πραγματικότητα να έρθει όσο το δυνατόν περισσότερο σεσυμφωνία με τα πρότυπα και τα ιδανικά που γνώρισε κατά το πρώτο στάδιοτης πολιτικής του κοινωνικοποίησης. Πάντως, οποιαδήποτε πολιτική στάση κιαν αναπτύξει, αυτή θα προκύψει από τις πολιτικές αντιλήψεις που είχεδιαμορφώσει ως παιδί, οι οποίες πλέον ενεργοποιούνται. Μάλιστα, λόγω τουότι η οικογένεια θεωρείται ως ο πιο ισχυρός θεσμός κοινωνικοποίησης, ηενεργοποίηση αυτών των αντιλήψεων εξαρτάται άμεσα από τη σύμπτωσή τουςμε τις στάσεις και τις αντιλήψεις της οικογένειας του εφήβου (Γκίβαλος, 2005:39-40, Τερλεξής: 1975: 78-79, 81).

Μέσω, λοιπόν, αυτών των δύο σταδίων πολιτικής κοινωνικοποίησης οέφηβος ενσωματώνεται στο κοινωνικο-οικονομικό σύστημα και αναπτύσσει μιασυγκροτημένη πολιτική κουλτούρα. Αν μάλιστα οι διαφορές στα αξιακάπρότυπα μεταξύ πρώτου και δεύτερου σταδίου είναι μικρές, τότε ηενσωμάτωση του ατόμου θα είναι ομαλότερη, οπότε θα μπορεί ναανταποκριθεί καλύτερα στον κοινωνικό του ρόλο και στις προσδοκίες πουαναπτύσσει ως προς αυτόν το κοινωνικό σύνολο. Διαφορετικά, όσο μεγαλύτερηείναι η απόσταση των προτύπων και αξιών που αναπτύσσει το άτομο κατά τηδιάρκεια των δύο παραπάνω σταδίων τόσο δυσχεραίνεται η προσαρμογή τουστο κοινωνικό σύστημα, ματαιώνονται οι κοινωνικές προσδοκίες και αυξάνεταιη καταπίεση της προσωπικότητάς του.

Στις σύγχρονες κοινωνίες η δεύτερη περίπτωση ενσωμάτωσης είναι πιοπιθανή, καθώς πλέον τα κύρια χαρακτηριστικά τους είναι οι ραγδαίεςμεταβολές σε υπερεθνικό επίπεδο και το ασταθές κοινωνικο-πολιτικόπεριβάλλον, ενώ παράλληλα οι κοινωνικές και οι παραγωγικές σχέσειςαλλάζουν διαρκώς, λόγω της επικράτησης και της ταχύτατης εξέλιξης τηςτεχνολογίας. Ως αποτέλεσμα προκύπτει τα άτομα να μην μπορούν ναπροσδιορίσουν την πορεία της εξέλιξής τους και να ζουν με όρουςαβεβαιότητας, αφού η σταθερότητα που κάποτε εξασφάλιζε το κράτος-πρόνοιας (π.χ. συγκεκριμένη εκπαιδευτική σταδιοδρομία οδηγούσε στηνένταξη του ατόμου σε μια δια βίου επαγγελματική δομή) πλέον καταργείται.Σε αυτή την αβεβαιότητα συμβάλλει και η αναποτελεσματικότητα πλέον τωνφορέων κοινωνικοποίησης σχετικά με την αντιμετώπιση αυτής της κοινωνικήςπολυπλοκότητας. Ακριβώς επειδή δεν μπορούν να διατηρήσουν τον σταθερόκαι αδιαμφισβήτητο χαρακτήρα των αξιών και των προτύπων που προωθούνκαι υποστηρίζουν, ο ρόλος τους καθίσταται εφήμερος, χάνοντας έτσι τηνικανότητα γεφύρωσης διαδοχικών ιστορικών εποχών∙ ικανότητα, άλλωστε, πουεξυπηρετεί τους κύριους σκοπούς κάθε κοινωνικοποιητικής διαδικασίας(κοινωνική συνοχή και συνέχεια, ομαλή λειτουργία του κοινωνικού

45

συστήματος) κι ακριβώς για αυτόν τον λόγο οι φορείς αυτοί θεσμοθετήθηκανεξ αρχής ως κοινωνικοποιητικοί (Γκίβαλος: 2005: 40-41).

46

4. ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΑΓΩΓΗ: ΑΓΩΓΗ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ

4.1. Ορισμός της ιδιότητας του Πολίτη

Η αγωγή του πολίτη είναι μία άμεση εκπαιδευτική διαδικασία μέσω τηςοποίας επιχειρείται το νεαρό άτομο να διαμορφώσει μια ταυτότητα του πολίτη,ώστε να είναι προετοιμασμένο κατάλληλα όταν μελλοντικά θα αποκτήσει τηνιδιότητα του πολίτη (πρβλ: σσ. 36-37 της παρούσας εργασίας). Η ταυτότητατου πολίτη αποτελεί μια συλλογική ταυτότητα, η οποία περιλαμβάνει στοιχείαόπως ιδανικά και σύμβολα, ενώ όπως όλες οι ταυτότητες συντίθεται μέσω μιαςαφήγησης επιλεκτικού και αναδρομικού χαρακτήρα, με την έννοια ότι ταστοιχεία της αποτελούν επιλεκτικές ‘αναμνήσεις’ από το παρελθόν. Μεπαρόμοιο τρόπο συντίθεται, άλλωστε και η εθνική ταυτότητα, η οποίαεπιστεγάζει την κοινωνική και πολιτική ταυτότητα των ατόμων.

Η παραπάνω άποψη υποστηρίζεται από το γεγονός πως η ιδιότητα τουπολίτη που σχετίζεται άμεσα με την ταυτότητά του αναπτύχθηκε ιστορικά κατάτον 19ο και 20ο αιώνα, επομένως αποτελεί μια ιστορική κατασκευή. Ταατομικά, κοινωνικά και πολιτικά δικαιώματα του ανθρώπου συνθέτουν τηνιδιότητα του πολίτη, η οποία θεμελιώνεται στην αρχή της ισότητας. Έτσι,βάσει αυτής της αρχής, η ιδιότητα του πολίτη και κατ’ επέκταση ηδιαμορφούμενη ταυτότητά του παραπέμπουν στην ενεργητική του παρουσίαστα κοινά και στη συμμετοχή του στην κοινότητα (ουσιαστικά στην πολιτικήκυριαρχία), της οποίας αποτελεί μέλος. Μάλιστα, η συμμετοχή αυτή λαμβάνειχώρα στο πλαίσιο του έθνους και γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο η ιδιότητα τουπολίτη και το έθνος διαπλέκονται (Θεοδωρίδης, 2004: 117-125).

Αναλυτικότερα, όταν ένα άτομο αποκτά την ιδιότητα του πολίτη αυτόσημαίνει ότι ανήκει σε ένα κράτος, στο πλαίσιο του οποίου έχει νομικήυπόσταση και διαθέτει δικαιώματα, αλλά και υποχρεώσεις. Ωστόσο, οπροβληματισμός σχετικά με τον ορισμό της ιδιότητας του πολίτη αφορά στηνσχέση του ατόμου με την πολιτική εξουσία. Η διαμόρφωση της σχέσης αυτής,όμως, εξαρτάται από το αν ο πολίτης εντάσσεται σε μια κοινωνία, την οποίαεξουσιάζει το κράτος ή αν εντάσσεται σε ένα έθνος, ακολουθώντας ένανσυγκεκριμένο τρόπο ζωής, σκέψης και πίστης.

Στην πρώτη περίπτωση το κράτος τοποθετείται ‘έξω’ από την κοινωνία καιείναι αυτό που την εξουσιάζει, δηλαδή αποτελεί έναν μηχανισμό που ορίζει τιςκοινωνικές σχέσεις. Καθώς η σύγχρονη κοινωνία χαρακτηρίζεται κυρίως απόσχέσεις εργασίας, παραγωγής και συναλλαγής κι επειδή σύγχρονες κοινωνικέςαξίες αποτελούν κυρίως η εργασία, η αποδοτικότητα και η τεχνολογικήπρόοδος, αυτό σημαίνει ότι η ιδιότητα του πολίτη αντικαθίσταται από τηνιδιότητα του εργαζόμενου (ή του παραγωγού) και του καταναλωτή, ενώπαράλληλα ξεπερνιέται η παραδοσιακή έννοια του έθνους και αντικαθίσταταιαπό μια παγκόσμια αντίληψη, η οποία εστιάζει κυρίως στην οικονομία και τηναλληλεξάρτηση των εθνών σε αυτόν τον τομέα. Μπορεί, λοιπόν, η ιδιότητα τουπολίτη να εξαρτάται από την εθνικότητα, η οποία εξασφαλίζει στα άτομα

47

συγκεκριμένα δικαιώματα και καθήκοντα (π.χ. δικαίωμα ψήφου και καθήκονεθνικής ασφάλειας), ωστόσο οι πρακτικές της καθημερινής ζωής σχετίζονταιάμεσα και σχεδόν αποκλειστικά με την εργασία.

Στη δεύτερη περίπτωση, ο πολίτης θεωρείται κοινωνός μιας ιδιαίτερηςκουλτούρας, η οποία έχει διαμορφωθεί βάσει μιας κληρονομημένηςπαράδοσης, η οποία περιλαμβάνει στοιχεία και χαρακτηριστικά από το ένδοξοπαρελθόν. Με αυτόν τον τρόπο η κοινότητα αποκτά ιστορική φυσιογνωμία καιαναδεικνύεται η αξία του έθνους. Επομένως, τα μέλη της κοινωνίας αποκτούντην ιδιότητα του πολίτη λόγω καταγωγής, ουσιαστικά δηλαδή με τη γέννησήτους. Παράλληλα, το κράτος είναι στην ουσία η νομική μορφή αυτής τηςκοινότητας (θεσμική οργάνωση) και μέσω του Συντάγματος υποστηρίζει ένακοινό υπόβαθρο (εθνική ταυτότητα) για όλους τους πολίτες. Επιπλέον, οφείλεινα υπερασπίζεται την αξία του έθνους, η οποία συνίσταται στην εθνικήανεξαρτησία και συνέχεια (Canivez, 2000: 14-21).

Όποια κι αν είναι η περίπτωση, σε ένα σύγχρονο δημοκρατικό κράτος –κράτος δικαίου– η εξουσία ασκείται βάσει του Νόμου, ενώπιον του οποίουόλοι οι πολίτες είναι ίσοι. Έτσι, σε ένα τέτοιο κράτος η αγωγή του πολίτηοφείλει να αναπτύσσει τον σεβασμό προς τον Νόμο και τη δίχωςκαταναγκασμό υπακοή σε αυτόν, καθώς και την αντίληψη πως ο Νόμος με τησειρά του αντιμετωπίζει όλους του πολίτες ως ίσους. Με αυτόν τον τρόπο οιπολίτες εσωτερικεύουν την πίστη στους νόμους και τους κανόνες και θεωρούντην υπακοή προς αυτούς θεμιτή κι όχι εξαναγκαστική. Μάλιστα, οι νόμοι τουκράτους καθορίζουν τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις των πολιτών, ενώ ηεκτέλεση των καθηκόντων που απορρέουν από αυτές τις υποχρεώσειςαποτελούν εγγύηση των αντίστοιχων δικαιωμάτων κι αυτό ισχύει για όλους τουςπολίτες. Η εμπιστοσύνη και η αλληλεγγύη που αναπτύσσεται έτσι μεταξύκράτους και πολιτών αποτελεί θεμέλιο της συνοχής και της ευημερίας τηςκοινωνίας, με την προϋπόθεση βέβαια πως ο κάθε πολίτης γνωρίζει ταδικαιώματα και τις υποχρεώσεις του και δεν υπακούει ποτέ δίχως νακαταλαβαίνει ή/και να κρίνει.

Υπό αυτές τις συνθήκες, η αγωγή του πολίτη οφείλει εκτός από ό,τιαναφέρθηκε παραπάνω, να ενημερώνει και να εκπαιδεύει τα άτομα σχετικά μετα δικαιώματα και τα καθήκοντά τους στο πλαίσιο του κράτους και να προωθείτη συμμόρφωση ως προς αυτά, φυσικά κατόπιν κριτικής επεξεργασίας τηςσημασίας τους. Ωστόσο, επειδή η σύγχρονη δημοκρατία συνιστά ένα κράτος,στο οποίο κάθε πολίτης είναι ‘δυνάμει κυβερνών’, η αγωγή του πολίτη θαπρέπει παράλληλα να προετοιμάζει κατάλληλα τα άτομα και για αυτόν τονρόλο τους. Βέβαια, στις σύγχρονες δημοκρατίες παρατηρείται έντονο τοφαινόμενο της πολιτικής απάθειας και αδιαφορίας εκ μέρους των πολιτών, μετην έννοια ότι περιορίζονται στη στενή ιδιωτική σφαίρα, δεν αναπτύσσουνπολιτική δράση και θεωρούν πως η ενεργός συμμετοχή στα κοινά αποτελείενασχόληση των επαγγελματιών πολιτικών. Αυτό όμως δεν αναιρεί το γεγονόςπως οι πολίτες οφείλουν να επηρεάζουν με τη δράση τους την άσκησηπολιτικής εξουσίας (όπ.π: 27-36).

48

Με άλλα λόγια, εφόσον όπως προαναφέρθηκε, στη σύγχρονη κοινωνία οιπολίτες θεωρούνται πρωτίστως εργαζόμενοι, λόγω του ότι οι βασικές αρχές τηςείναι η εργασία και η παραγωγικότητα, η πολιτική δράση συνίσταται στονμετασχηματισμό της σε κοινωνία ελεύθερων και ισότιμων πολιτών. Όταν στησύγχρονη κοινωνία επικρατεί ανισότητα, λόγω του ότι οι πολίτες εμπλέκονταιπρωτίστως σε διαδικασίες παραγωγής και συναλλαγών, γεγονός που οδηγείστην ταύτισή τους με τη λειτουργία που επιτελούν (καθορίζονται από αυτή), τοκύριο πολιτικό πρόβλημα που ανακύπτει είναι αυτό της δικαιοσύνης. Έτσι, ηέννοια της πολιτικής συνίσταται στη δράση των πολιτών προς αυτή τηνκατεύθυνση, δηλαδή με σκοπό τη διαμόρφωση ενός προτύπου δικαιοσύνης καιισότητας, στο πλαίσιο των κοινωνικών ανισοτήτων που προκύπτουν από τηνεπιδίωξη της μέγιστης αποτελεσματικότητας στο επίπεδο της παραγωγής.Πολιτική, δηλαδή, είναι η δράση μέσω της οποίας τα άτομα ξεπερνούν τηνιδιότητα του ‘χρήσιμου εργαλείου’ και αναδεικνύονται σε ελεύθερα και ισότιμα‘υποκείμενα’, μέσω της καθυπόταξης της προόδου σε ηθικές αξίες. Το κράτος,λοιπόν, καθορίζεται από αυτού του είδους τη δράση και την οργάνωση τηςκοινωνίας.

Βάσει αυτής της οπτικής, το κύριο έργο του κράτους είναι όχι μόνο ναδιασφαλίζει τη διάρκεια της κοινωνίας και την υλική ευημερία της, αλλά ναδιασφαλίζει και τις ηθικές αξίες της, που αφορούν στις ανθρώπινες σχέσεις,δηλαδή τη δικαιοσύνη (κράτος δικαίου). Η δράση των πολιτών, επομένως,είναι αυτή που θα επιτρέψει στο κράτος να εξελιχθεί σε τέτοια μορφή(θεσμικής) οργάνωσης της κοινωνίας, η οποία θα προσανατολίζεται στηδιασφάλιση της ισότητας και της ελευθερίας του κάθε πολίτη, ώστε ο καθέναςνα έχει τη δυνατότητα να επιλέγει τον τρόπο ζωής που τον ικανοποιεί ωςάνθρωπο και να μην εγκλωβίζεται στο στενό πλαίσιο της εργασίας που τονοδηγεί στην ‘αλλοτρίωση’ (όπ.π.: 162-168).

Ο ρόλος των πολιτών, λοιπόν, που ανήκουν σε ένα κράτος είναι να ασκούνέλεγχο στην πολιτική εξουσία, δηλαδή στην κυβέρνηση, συμμετέχοντας στηδιεξαγωγή του πολιτικού διαλόγου για τη λήψη αποφάσεων. Ωστόσο, οιπολίτες διακρίνονται σε παθητικούς και ενεργητικούς, ανάλογα με τον τρόπομε τον οποίο συμμετέχουν σε αυτόν τον διάλογο. Ειδικότερα, οι πρώτοιθεωρείται ότι απλώς εκφράζουν τα προσωπικά τους συμφέροντα και τιςπροσωπικές τους αξίες, δίχως να προχωρούν στην παραγωγή κάποιου σχεδίουδράσης. Αντιθέτως, οι ενεργοί πολίτες είναι αυτοί που ενεργούν σκεπτόμενοι τοσύνολο της κοινωνίας, που ακολουθούν τον τρόπο σκέψης που θα ακολουθούσεκι ένας κυβερνών, αναλαμβάνοντας νοητά τον ρόλο του και που προσπαθούνμε τις προτάσεις τους να επιτύχουν τον μεγαλύτερο βαθμό απόδοσηςκοινωνικής δικαιοσύνης, συμβιβάζοντας τις επιδιώξεις της παραγωγής με τιςηθικές αξίες, στις οποίες οι περισσότεροι συναινούν.

Έτσι, λοιπόν, η δράση των πολιτών συνίσταται στην επιρροή τωνκυβερνητικών αποφάσεων, η οποία επιρροή παρουσιάζει κάποια κλιμάκωση,ανάλογα με τον βαθμό πολιτικής δραστηριότητας που παρουσιάζει ο κάθεπολίτης: όταν η κοινή γνώμη διαμορφώνεται από παθητικούς πολίτες, τότε

49

προκύπτει ο πρώτος (μηδενικός) βαθμός πολιτικής δραστηριότητας. Στονδεύτερο βαθμό συγκαταλέγεται η περίπτωση, κατά την οποία η κοινή γνώμηοργανώνεται από ομάδες συμφερόντων (π.χ. συνδικάτα, σύλλογοι κτλ), οιοποίες μεταθέτουν την πολιτική δραστηριότητα σε κάποιο πρόσωπο πουκατέχει μια υψηλή θέση στην πολιτική ιεραρχία. Στον τρίτο βαθμό πολιτικήςδραστηριότητας οι πολίτες αρχίζουν να ενεργοποιούνται, μέσω της οργάνωσήςτους, π.χ. στο πλαίσιο ενός πολιτικού κόμματος. Συμμετέχουν, έτσι στονπολιτικό διάλογο, ενώ η σκέψη τους προσανατολίζεται στη διαμόρφωσησχεδίων-προτάσεων πιθανών λύσεων στα διάφορα προβλήματα πουπροκύπτουν. Ο τέταρτος και υψηλότερος βαθμός πολιτικής δραστηριοποίησηςαντιστοιχεί στην περίπτωση, κατά την οποία οι πολίτες αναλαμβάνουν τιςευθύνες τους ως προς τον ρόλο τους και έρχονται πιο κοντά στα κέντρα λήψηςαποφάσεων, δηλαδή όταν ο ρόλος τους έχει καθοριστική σημασία για τηδιακυβέρνηση του κράτους (όπ.π.: 170-175).

4.2. Η αγωγή του πολίτη στην εκπαίδευση

Σύμφωνα με τα παραπάνω, ο ρόλος και η δράση του εκπαιδευτικούσυστήματος εντάσσεται στον τρίτο βαθμό πολιτικής δραστηριοποίησης,εφόσον ο σκοπός του δεν είναι φυσικά να μυήσει τα άτομα στην πολιτική ζωή,ούτε να καταρτίσει τα άτομα στην εκπόνηση πολιτικών σχεδίων και προτάσεων.Το σχολείο, ουσιαστικά, οφείλει να εκπαιδεύσει τα άτομα στον διάλογο, νατους προσφέρει δηλαδή τα κατάλληλα εφόδια και να τους αναπτύξει τιςαντίστοιχες δεξιότητες, ώστε να συμμετέχουν επιτυχώς στις δημόσιεςσυζητήσεις. Αυτό, βεβαίως, σημαίνει πως τα άτομα μέσω της εκπαίδευσης πουθα λάβουν, θα αποκτήσουν την ικανότητα να αντιλαμβάνονται τα προβλήματαπου προκύπτουν, τους τρόπους με τους οποίους μπορούν να τα αντιμετωπίσουνκαι να τα διαχειριστούν (πολιτική) και να ανταλλάσσουν τις απόψεις τουςσχετικά με αυτά τα θέματα. Ένας από τους στόχους του σχολείου είναι νααναπτύξει στους μαθητές και αυριανούς πολίτες τον ορθολογικό τρόπο σκέψης,δηλαδή ορθολογικά κριτήρια αξιολόγησης της πραγματικότητας, ώστε νααποδοκιμάζουν, να απορρίπτουν οποιαδήποτε βίαιη πολιτική. Παράλληλα, τοσχολείο οφείλει να εκπαιδεύσει τους αυριανούς πολίτες έτσι, ώστε νααναπτύξουν μια υπεύθυνη πολιτική λογική, με την έννοια της επίγνωσης τωνσυνεπειών οποιασδήποτε πολιτικής υποστηρίζουν και προωθούν, δηλαδή ανείναι αποτελεσματική κι αν διασφαλίζει την απόδοση της δικαιοσύνης.

Άλλωστε το σχολείο ως χώρος και ως θεσμός έχει καθαρά πολιτικόχαρακτήρα, αφού στο πλαίσιό του και ιδιαιτέρως μέσω της πολιτικής αγωγήςπου παρέχει, μεταδίδει γνώσεις που αφορούν το κράτος, το Σύνταγμα, τοδίκαιο, τους θεσμούς∙ μαθαίνει στα παιδιά την έννοια της ενημέρωσης, τηςεπικοινωνίας και της δικαιοσύνης, ενώ παράλληλα αναδεικνύει την πολιτική ζωήως μια συνεχή διεκδίκηση της εξουσίας μέσω του διαλόγου. Με αυτόν τοντρόπο προετοιμάζει τους αυριανούς πολίτες για τη συμμετοχή τους στα κοινά,

50

δίνοντάς τους τα κατάλληλα εφόδια για να λαμβάνουν μέρος στους δημόσιουςπολιτικούς διαλόγους, τηρώντας τις αρχές της ελευθερίας και της ισότητας(όπ.π.: 178, 181).

4.3. Διδακτική της Πολιτικής Αγωγής

Το μάθημα της πολιτικής αγωγής περιλαμβάνει και συνδυάζει γνώσεις απόπολλούς επιστημονικούς κλάδους, όπως αυτόν της κοινωνιολογίας, τωνπολιτικών επιστημών, της ιστορίας, της οικονομίας, της νομικής, τηςπαιδαγωγικής και της ψυχολογίας. Όπως αναφέρθηκε παραπάνω, στο τρίτοκεφάλαιο της εργασίας, η πολιτική αγωγή συνιστά την άμεση πολιτικήκοινωνικοποίηση του ατόμου, όμως θα πρέπει να σημειωθεί πως δεν αποτελείμόνο το μάθημα της πολιτική αγωγής μια τέτοια διαδικασία, καθώς η πολιτικήδιαπερνά λίγο ή πολύ όλα τα μαθήματα που διδάσκονται στο σχολείο.

Η διαπίστωση αυτή οδηγεί στον προβληματισμό για το αν η πολιτικήαγωγή θα πρέπει να αποτελεί μεμονωμένο μάθημα ή αν θα πρέπει να αποτελείαπαραίτητη προσέγγιση/κατεύθυνση στο πλαίσιο όλων των μαθημάτων. Σεοποιαδήποτε περίπτωση, πάντως, καταδεικνύεται η ανάγκη για μιαολοκληρωμένη και συστηματική διδακτική πρόταση που θα περιλαμβάνει τουςδιδακτικούς στόχους, το περιεχόμενο διδασκαλίας και τις μεθόδους μετάδοσηςτης γνώσης. Παράλληλα, απαιτούνται και κατάλληλα καταρτισμένοιεκπαιδευτικοί που θα υλοποιήσουν αυτή την διδακτική πρόταση, αφού ο ρόλοςτου εκπαιδευτικού έχει βαρύνουσα σημασία, ιδιαιτέρως σε αυτού του είδους ταθέματα, καθότι η συμπεριφορά του αποτελεί πρότυπο για τη διαμόρφωση τηςσυμπεριφοράς των μαθητών (Δαμανάκης, 1990: 132-136).

Όσον αφορά στη διδακτική του μαθήματος της πολιτικής αγωγής, πουαποτελεί μέχρι και σήμερα μεμονωμένο μάθημα στα προγράμματα σπουδώνκάθε βαθμίδας της εκπαίδευσης, αυτή οφείλει να διατυπώνει τέτοιουςδιδακτικούς στόχους και να επιλέγει εκείνα τα περιεχόμενα διδασκαλίας που θαείναι προσαρμοσμένα κάθε φορά στις ιδιαίτερες κοινωνικές και πολιτικέςσυνθήκες της εποχής. Η ανάγκη αυτή γίνεται πιο επιτακτική στη διδασκαλίατου συγκεκριμένου μαθήματος, καθώς είναι γεγονός πως η κοινωνική μεταβολήακολουθεί πλέον πολύ γοργούς ρυθμούς, λόγω της αυξανόμενης επιστημονικήςκαι τεχνολογικής εξέλιξης, αλλά και των αυξανόμενων απαιτήσεων γιαεπαγγελματική εξειδίκευση σε όλο και περισσότερους τομείς.

Έτσι, λοιπόν, οι στόχοι της πολιτικής αγωγής θα πρέπει να έχουν σημασίατόσο για το παρόν όσο και για το μέλλον της κοινωνίας, ενώ εκτός απόγνωστικοί θα πρέπει να είναι και κοινωνικοί, τα θέματα που θα επιλέγονταιοφείλουν να αποτελούν παραδείγματα-πρότυπα για την επίτευξη συγκεκριμένωνστόχων και η εσωτερική δομή τους θα πρέπει να λαμβάνει υπόψη την οπτικήαπό την οποία θα εξεταστεί το εκάστοτε θέμα, τα συνθετικά στοιχεία που θα τοαποτελούν, τη σχέση των στοιχείων αυτών μεταξύ τους και το ευρύτεροθεματικό πλαίσιο, στο οποίο θα ενταχθεί το συγκεκριμένο θέμα. Επιπλέον, θα

51

πρέπει να επιτρέπεται ο έλεγχος επίτευξης των στόχων που έχουν τεθεί, τόσοαπό τους εκπαιδευτικούς όσο κι από τους μαθητές, όπως επίσης θα πρέπει ναπροβλέπονται οι προϋποθέσεις και τα μέσα, με τα οποία θα πραγματοποιηθείη επεξεργασία ενός θέματος. Τέλος, η μέθοδος που θα ακολουθηθεί κατά τηδιδασκαλία του μαθήματος της πολιτικής αγωγής σίγουρα θα πρέπει να ανήκειστην κατηγορία των κοινωνικών μεθόδων (ατομικές και ομαδικές εργασίες,συζητήσεις κτλ) και να βασίζεται στην αλληλεπίδραση (Δαμανάκης, 1990: 143-152).

Ειδικότερα, τώρα και σχετικά με το περιεχόμενο του μαθήματος τηςπολιτικής αγωγής, προκύπτει ένα δίλημμα, το οποίο αφορά στον τρόπομετάδοσης των γνώσεων∙ αν δηλαδή οι γνώσεις θα μεταδίδονται ‘συστηματικά’ή ‘παραδειγματικά’. Στην πρώτη περίπτωση η διδασκαλία επικεντρώνεταικυρίως στους θεσμούς μιας κοινωνίας, οι οποίοι οργανώνουν καιπροσδιορίζουν την πολιτική, κοινωνική, οικονομική και πολιτιστική της ζωή. Ηδιδασκαλία εδώ ακολουθεί απαγωγική πορεία, ξεκινώντας από αφηρημένεςέννοιες και καταλήγοντας σε συγκεκριμένες αντίστοιχες περιπτώσεις, ενώ είναιπολύ δύσκολο οι μαθητές να αναγνωρίσουν προσωπικά τους βιώματα καιεμπειρίες σε αυτές. Επιπλέον ο τρόπος αυτός διδασκαλίας επικεντρώνεται μόνοστη μορφή της έννοιας της ‘πολιτικής’ (παρουσίαση του θεσμικού πλαισίου),δίχως να επεξεργάζεται το περιεχόμενό της και τις διαδικασίες που η έννοιααυτή περιλαμβάνει.

Αντιθέτως, στη δεύτερη περίπτωση, η διδασκαλία πραγματοποιείται μέσωτης μελέτης και επεξεργασίας ενός συνήθως σύγχρονου ή και επίκαιρουγεγονότος ή σύγκρουσης ή προβλήματος γενικότερα. Με άλλα λόγια, η πορείατης διδασκαλίας είναι επαγωγική, αφού από το συγκεκριμένο παράδειγμα πουεπιλέγεται καταλήγει στην επεξεργασία αφηρημένων αλλά σχετικών εννοιών.Επειδή μάλιστα το παράδειγμα συνήθως αναφέρεται στη σύγχρονηπραγματικότητα, είναι πολύ πιθανό να ανταποκρίνεται στα προσωπικάβιώματα, ακόμα και στα ενδιαφέροντα των μαθητών. Τέλος, η διδασκαλίαμέσω παραδείγματος δίνει την ευκαιρία οι μαθητές να επεξεργαστούν και τιςτρεις διαστάσεις της έννοιας της ‘πολιτικής’, δηλαδή όχι μόνο να γνωρίσουν τημορφή του θεσμικού πλαισίου (π.χ. το Σύνταγμα, τους νόμους, τους θεσμούς),αλλά και την αποστολή τους, τους στόχους τους, τα προβλήματα πουπροκύπτουν στο εσωτερικό αλλά και μεταξύ τους, τις αξίες που υποστηρίζουν(περιεχόμενο). Επίσης, γνωρίζουν και τον χαρακτήρα των πολιτικώνδιαδικασιών, οι οποίες σχετίζονται με τα συμφέροντα, τις συγκρούσειςσυμφερόντων και την πάλη για την εξουσία.

Όταν, λοιπόν, η πολιτική αγωγή αξιοποιεί τη μέθοδο της ‘παραδειγματικήςμάθησης’ και της ανάλυσης μια συγκεκριμένης περίπτωσης, τότε οι μαθητέςέχουν τη δυνατότητα να εξελιχθούν σε πολιτικά χειραφετημένα άτομα, ταοποία θα διαθέτουν κριτική και πολιτική συνείδηση. Μάλιστα ο στόχος αυτόςεπιτυγχάνεται ακόμα καλύτερα όταν η περίπτωση που αναλύεται αφοράκοινωνικοπολιτικές συγκρούσεις. Από την άλλη όμως, εκτός απόχειραφετημένους πολίτες, το μάθημα της πολιτικής αγωγής οφείλει να στοχεύει

52

και στην ανάπτυξη ιστορικής συνείδησης στους μαθητές, στην εξάσκησή τουςνα δέχονται και να επεξεργάζονται πληροφορίες (κριτική σκέψη), αλλά καιστην εξάσκηση της πολιτικής τους δράσης. Για τον λόγο αυτό, τα περιεχόμενατου μαθήματος και τα θέματα των περιπτώσεων που αναλύονται θα πρέπει ναεπιλέγονται με βάση και αυτά τα κριτήρια (όπ.π.: 159-165).

53

54

ΙΙ. Ερευνητικό Μέρος

55

56

5. ΣΚΟΠΟΣ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ

Ο σκοπός της έρευνας που προτείνεται στο παρόν πλαίσιο είναι η μελέτητων επίσημων προθέσεων της πολιτείας (μέσω του Υ.Π.Δ.Β.Μ.Θ.) όσον αφοράτην άμεση πολιτική κοινωνικοποίηση των μαθητών, μέσω των εγχειριδίων τωνμαθημάτων ‘πολιτικής αγωγής’ της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης (Κοινωνική καιΠολιτική Αγωγή στη Γ΄ Γυμνασίου και Πολιτική και Δίκαιο στη Β΄ Λυκείου).Στο σημείο αυτό θα πρέπει να σημειωθεί πως στην Ελλάδα οι έρευνες πουαφορούν την άμεση πολιτική κοινωνικοποίηση και συγκεκριμένα τα μαθήματα‘πολιτικής αγωγής’ τις τελευταίες δεκαετίες είναι ελάχιστες, όπωςπαρουσιάζεται στην ανακοίνωση των Μπονίδη και Χοντολίδου (1997: 223),αλλά κι όπως προκύπτει από την αναζήτηση αντίστοιχων ερευνών στηνΨηφιοθήκη του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (με λέξεις-κλειδιά: ‘Πολιτική αγωγή στο σχολείο’ και ‘Πολιτική κοινωνικοποίηση στοσχολείο’) και στο Σύστημα Βιβλιοθηκών Αριστοτελείου ΠανεπιστημίουΘεσσαλονίκης (με λέξεις-κλειδιά ‘πολιτική αγωγή’ και ‘πολιτικήκοινωνικοποίηση’).

Συγκεκριμένα, λοιπόν, προτείνεται να μελετηθεί το κείμενο και τοπερικείμενο των εν λόγω σχολικών εγχειριδίων, ώστε να διαπιστωθούν οι αξίες,οι αντιλήψεις, τα πρότυπα (στοιχεία τα οποία συμβάλλουν στη διαμόρφωσηπολιτικών απόψεων και στάσεων) και γενικότερα τα στοιχεία της πολιτικήςταυτότητας που επιδιώκεται να διαμορφώσουν οι μαθητές της αντίστοιχηςεκπαιδευτικής βαθμίδας.

Αναλυτικότερα, τα ερευνητικά ερωτήματα βάσει των οποίων θαπραγματοποιηθεί η διερεύνηση των παραπάνω προθέσεων είναι τα εξής: Ποια ιδεολογικά χαρακτηριστικά διέπουν το κείμενο και το περικείμενο

των σχολικών εγχειριδίων των δύο μαθημάτων ‘πολιτικής αγωγής’;(διερεύνηση των πολιτικών αξιών που επιδιώκεται να μεταδοθούν)

Τι είδους πολιτική σκέψη επιδιώκεται να αναπτύξουν οι μαθητές μέσωαυτών των μαθημάτων; (διερεύνηση πολιτικών αντιλήψεων και στάσεων πουεπιδιώκεται να διαμορφώσουν οι μαθητές)

Ποια χαρακτηριστικά επιδιώκεται να συμπεριληφθούν στην πολιτικήταυτότητα των μαθητών κατά τη διαμόρφωσή της; (σύζευξη των παραπάνωστοιχείων)

Με ποιο σκοπό επιδιώκεται να μεταβιβασθεί η πολιτική κουλτούρα στη νέαγενιά; (συντήρηση του πολιτικού συστήματος/κριτική στάση ως προς αυτό)

Όσον αφορά στην επιλογή διερεύνησης των παραπάνω ερευνητικώνερωτημάτων μέσω των σχολικών εγχειριδίων, αυτή αιτιολογείται καθώςυποστηρίζεται πως η παραγωγή τους (των σχολικών εγχειριδίων) γενικώς είναιαποτέλεσμα κοινωνικών διαδικασιών, αλλά και τα ίδια τα εγχειρίδια μέσω τηςχρήσης τους οδηγούν σε νέες κοινωνικές διαδικασίες. Άλλωστε, οι λειτουργίεςτους είναι πολλαπλές (ανάμεσά τους και η παρουσίαση της πραγματικότηταςστους μαθητές, η παροχή πληροφοριών και κυρίως η κοινωνικοποίηση), γι’

57

αυτό και ο σκοπός τους, εκτός από πληροφοριακός και παιδαγωγικός, είναι καιπολιτικός, κοινωνικός, οικονομικός, ηθικός και πολιτισμικός, με την έννοια ότιεπιχειρούν να προωθήσουν αντίστοιχες αξίες και στάσεις. Πιο συγκεκριμένα,μέσω της κοινωνικοποιητικής τους λειτουργίας, τα σχολικά εγχειρίδιααποβλέπουν στη διαμόρφωση συγκεκριμένων στάσεων και διαθέσεων εκμέρους των μαθητών. Ως εκ τούτου, έχουν διεξαχθεί πολλές έρευνες μεαντικείμενο ανάλυσης το ιδεολογικό περιεχόμενο των σχολικών εγχειριδίων, οιοποίες διερεύνησαν μεταξύ άλλων και τη σημασία συγκεκριμένων αξιών,προτύπων και θεσμών που συμπεριλαμβάνονται σε διάφορα εγχειρίδια(Μπονίδης & Χοντολίδου, 1997: 190-191, Wain, 1992: 38).

Όλα αυτά τα ιδεολογικά στοιχεία συχνά γίνονται αντιληπτά μέσω τουτρόπου παρουσίασης του περιεχομένου των εγχειριδίων, καθώς σε μιαδημοκρατική κοινωνία η ‘πολιτική κατήχηση’ (indoctrination) συνήθως δενπραγματοποιείται άμεσα και ξεκάθαρα, αλλά αποτελεί διαδικασία πουεντάσσεται στο κρυφό πρόγραμμα σπουδών. Έτσι, ένα σχολικό εγχειρίδιο δενείναι ποτέ ουδέτερο, αφού πάντοτε υποστηρίζεται από μια συγκεκριμένηπαιδαγωγική φιλοσοφία, της οποίας οι απαρχές έχουν πολιτικό και πολιτισμικόχαρακτήρα. Άλλωστε, κάθε παιδαγωγική διαδικασία είναι σε τελική ανάλυσηκαι πολιτική∙ η παραχώρηση ή όχι πρωτοβουλιών και επιλογών στους μαθητέςκαι ο καθορισμός των ορίων εξουσίας του καθηγητή, για παράδειγμα, θαεπηρεάσει τους μαθητές ως αυριανούς πολίτες στη μελλοντική ανάληψηπολιτικών πρωτοβουλιών και στη σχέση τους με την εξουσία.

Ειδικότερα όσον αφορά στα σχολικά εγχειρίδια των κοινωνικών επιστημών,αυτά οφείλουν να λειτουργούν ως ιδεολογικά εργαλεία, οπότε ως τέτοια θαπρέπει και να αξιολογούνται. Πιο αναλυτικά, το θέμα της αξιολόγησής τουςαφορά στη διερεύνηση των εκπαιδευτικών τους σκοπών, αν δηλαδή προωθούντην κριτική σκέψη και στάση απέναντι σε κοινωνικά (και πολιτικά) φαινόμενακαι γεγονότα ή αν εμπεριέχουν προκαταλήψεις και προωθούν στερεοτυπικάπρότυπα, όπως είναι οι σεξιστικές αντιλήψεις, ο ρατσισμός και η ξενοφοβία,αλλά και η ταξικές διακρίσεις (Wain, 1992: 38-40).

58

6. ΜΕΘΟΔΟΣ

Για τη διερεύνηση των παραπάνω στοιχείων μέσω των σχολικώνεγχειριδίων, λαμβάνοντας υπόψη το γνωστικό υπόβαθρο της ερευνήτριας,επιλέχθηκε ποιοτική μέθοδος έρευνας, καθώς εξυπηρετούναποτελεσματικότερα τη μελέτη και κατανόηση της εκπαιδευτικήςπραγματικότητας, η οποία αποτελεί μέρος της ευρύτερης κοινωνικήςπραγματικότητας και διέπεται από πλήθος περίπλοκων πρακτικών, όπως αυτήτης αλληλεπίδρασης. Με άλλα λόγια, η ποιοτική ερευνητική μέθοδος συντελείστην περιγραφή και ερμηνεία της πραγματικότητας, οπότε οδηγεί στηνπαραγωγή αναλυτικής γνώσης και στη διαμόρφωση προτάσεων σχετικά με τηνιδεολογική διάσταση της πραγματικότητας (Γκότοβος, 1983: 200, 202).

Οι ποιοτικές μέθοδοι προσφέρουν τη δυνατότητα μιας τέτοιαςπροσέγγισης, η οποία επιχειρεί να περιγράψει και να αναλύσει την κουλτούρακαι τη συμπεριφορά των μελών μιας κοινωνίας (ατόμων ή ομάδων ατόμων)μέσω της οπτικής των υποκειμένων που μελετώνται (Bryman, 1988: 46). Μιατέτοιου είδους μέθοδος χρησιμοποιεί ‘ανοιχτές τεχνικές’ έρευνας, οι οποίεςπαρέχουν τα μέσα για την καλύτερη αντίληψη του υποκειμενικού χαρακτήρατης πραγματικότητας, καθώς εξυπηρετούν τη συγκέντρωση του κατάλληλουερευνητικού υλικού, τη συστηματική επεξεργασία του (ανάλυση και ταξινόμησητων δεδομένων) και την ερμηνεία του, ώστε να προκύψει μια ‘αναπαράσταση’της πραγματικότητας σύμφωνη με τη συνείδηση των υποκειμένων πουσυμμετέχουν στην έρευνα (Γκότοβος, 1983: 222).

Γενικότερα, υποστηρίζεται πως μέσω των ποιοτικών μεθόδων έρευνας είναιευκολότερο να ειδωθεί η σύνδεση γεγονότων-ανθρώπινων δραστηριοτήτων καινα διερευνηθούν οι τρόποι με τους οποίους τα υποκείμενα ερμηνεύουν τουςπαράγοντες που συμβάλλουν στη σύνδεση αυτή. Η ποιοτική προσέγγιση τηςκοινωνικής πραγματικότητας υποστηρίζει πως η κοινωνία δεν μπορεί ναθεωρηθεί ως ένας προκαθορισμένος κόσμος φαινομένων κι επομένως δεν είναιδεδομένη η δυνατότητα διερεύνησής του ως τέτοιου. Υποστηρίζει, με άλλαλόγια, πως η κοινωνική έρευνα οφείλει να εξετάζει τις διαδικασίες, μέσω τωνοποίων δομείται η κοινωνία∙ ‘βλέπει’ δηλαδή την κοινωνική πραγματικότητα μεόρους διαδικασίας και ως κοινωνικώς κατασκευασμένη19. Έτσι, η θέση αυτήπροσφέρει στον ερευνητή περισσότερες ευκαιρίες να μελετήσει τις διαδικασίες

19 Ο ορισμός των εννοιών ‘γνώση’ και ‘γεγονός’ συντάσσεται βάσει κοινωνικών παραδοχών,δηλαδή σύμφωνα με ό,τι έχουν συμφωνήσει τα μέλη μιας κοινωνίας μεταξύ τους για το τιείναι ‘γνώση’ και τι ‘γεγονός’. Η γνώση, δηλαδή, δημιουργείται από τους ανθρώπους, καθώςαυτοί προσπαθούν να διαχειριστούν διάφορα προβλήματα, επομένως μεταβάλλεταισύμφωνα με τα νέα δεδομένα που προστίθενται στην εμπειρία των ανθρώπων. Έτσι, λοιπόν,στο πλαίσιο όλων των συστηματικών ερευνών το ερώτημα σχετικά με την αλήθεια μιαςδήλωσης, για παράδειγμα, μετατρέπεται στο ερώτημα: «συμφωνούμε πως είναι αλήθεια;» (δι-υποκειμενικότητα), ενώ η στάση ως προς την αξιοπιστία της γνώσης γενικώς υπαγορεύει τηναποδοχή της ως αληθούς έως αποδείξεως του αντιθέτου (Neuendorf, 2002: 11, Blackledge& Hunt, 1995: 391). Μια πιο φιλοσοφική προσέγγιση του θέματος της δι-υποκειμενικότητας της γνώσης στο: Λυδάκη, 2001: 43.

59

που λαμβάνουν χώρα στο πλαίσιο της κοινωνικής ζωής (Bryman, 1988: 102-103).

Πιο συγκεκριμένα, οι ποιοτικές μέθοδοι έρευνας εντάσσονται στο‘ερμηνευτικό παράδειγμα’ που προσφέρει η θεωρητική οπτική τηςφαινομενολογίας20 (Cohen & Manion, 19944: 62), η οποία μελετά τα κοινωνικάφαινόμενα περιγράφοντας αυτό που συμβαίνει κάθε φορά, παρατηρώντας τομέσω της οπτικής του υποκειμένου που βιώνει τη συγκεκριμένη εμπειρία(Λυδάκη, 2001: 44). Σύμφωνα με το ερμηνευτικό μοντέλο, λοιπόν, η εστίασητου ενδιαφέροντος προσανατολίζεται στη ‘δράση’, δηλαδή στη «συμπεριφορά-με-νόημα», η οποία θεωρείται εμπρόθετη. Αυτό σημαίνει πως στο πλαίσιοαυτού του μοντέλου οι πράξεις των υποκειμένων αποκτούν νόημα όταν είναιδυνατή η εξακρίβωση των προθέσεών τους.

Έτσι, οι αναλυτές που ακολουθούν το ερμηνευτικό παράδειγμα στοχεύουνστην κατανόηση των ερμηνειών που δίνουν τα ίδια τα άτομα για τον κόσμο πουτα περιβάλλει, δηλαδή στην κατανόηση του τρόπου κατασκευής νοημάτων απότα ίδια τα υποκείμενα. Ακριβώς γι’ αυτόν τον λόγο, η θεωρία που θα παραχθείοφείλει να μην είναι αυστηρά καθορισμένη εξ αρχής και να μην περιορίζει τημελέτη των παραπάνω διαδικασιών και σχέσεων. Αντιθέτως, θα πρέπει νααναδύεται από συγκεκριμένες καταστάσεις/γεγονότα και να βασίζεται σταδεδομένα της ερευνητικής διαδικασίας. Με δυο λόγια, η θεωρία θα πρέπει ναακολουθεί την έρευνα (Cohen & Manion, 19944: 62-66, Λυδάκη, 2001: 56, 58)καθώς η επιβολή ενός θεωρητικού πλαισίου εξ αρχής της έρευνας μπορεί ναδεσμεύσει τον ερευνητή και να τον οδηγήσει σε μια ερευνητική πορεία που θααποκλίνει από την οπτική των υποκειμένων της έρευνας (Bryman, 1988:68).

Κατ’ επέκταση, οι ερευνητές που ακολουθούν την ποιοτική προσέγγισηυποστηρίζουν πως η διαμόρφωση και ο έλεγχος των ερευνητικών θεωριών καιεννοιών (concepts) πραγματοποιείται παράλληλα με τη συλλογή τωνδεδομένων. Κοινώς, θεωρία και εμπειρική έρευνα θεωρούνται συνυφασμένες,ενώ η σκιαγράφηση των θεωρητικών ιδεών της έρευνας εκλαμβάνεται ωςδιαδικασία που λαμβάνει χώρα κατά τη διάρκεια ή στο τέλος της επεξεργασίαςτου υπό έρευνα υλικού, παρά ως προδρομικό στάδιο αυτής. Με αυτόν τοντρόπο αποφεύγεται ο κίνδυνος να οριστικοποιηθούν πρόωρα τα στοιχεία πουθα ερευνηθούν, όπως και ο κίνδυνος η δόμηση της θεωρίας να αποκλίνειυπερβολικά από τις απόψεις των υποκειμένων που εντάσσονται σε ένασυγκεκριμένο κοινωνικό περιβάλλον (όπ.π.:68-69, 81, 97).

Συνοψίζοντας, οι έρευνες που εντάσσονται στο ερμηνευτικό παράδειγμαείναι μικρής κλίμακας και ατομοκεντρικές, μελετούν δηλαδή τις ανθρώπινες

20 Η φαινομενολογία και η ερμηνευτική συναποτελούν μια προσέγγιση των κοινωνικώνφαινομένων, μέσω της οποίας οι κοινωνικές επιστήμες επιχειρούν να κατανοήσουν το άτομοκαι τον τρόπο που αυτό αντιλαμβάνεται την κοινωνική πραγματικότητα γύρω του ωςεμπειρία, αποκτώντας έτσι την απαραίτητη γνώση για τη συμμετοχή του στο κοινωνικόσύστημα. Σύμφωνα με τους Husserl και Heidegger η φαινομενολογία θεωρεί την‘υποκειμενικότητα’ ως έννοια-κλειδί στη διαδικασία αναζήτησης και επίτευξης της γνώσης(Λυδάκη, 2001: 40).

60

δράσεις, οι οποίες θεωρείται πως αναδημιουργούν διαρκώς την κοινωνική ζωή.Επιπλέον, δεν ακολουθούν το στατιστικό μοντέλο ανάλυσης, καθότι δενενδιαφέρονται να γενικεύσουν πορίσματα από το δείγμα σε ολόκληρο τονπληθυσμό, αλλά επιδιώκουν την ερμηνεία ενός συγκεκριμένου φαινομένου στοπλαίσιο που αυτό παρουσιάζεται και συμβαίνει∙ εστιάζουν στην‘υποκειμενικότητα’ των ερμηνειών και επιδέχονται την προσωπική κι ενεργόανάμειξη του ερευνητή σε αυτές, αφού στόχο τους αποτελεί η κατανόηση τωνδράσεων (οι οποίες, μάλιστα, συχνά θεωρούνται αυτονόητες) και των νοημάτωνπου τους αποδίδονται. Γενικώς, οι ποιοτικές μέθοδοι μελετούν μικρο-έννοιεςόπως είναι η ατομική οπτική, οι προσωπικές νοητικές κατασκευές, τα νοήματαπου τίθενται υπό διαπραγμάτευση και οι ορισμοί καταστάσεων (Cohen &Manion, 19944: 67).

Ένα από τα μειονεκτήματα, ωστόσο, που καταλογίζονται στις ποιοτικέςμεθόδους έρευνας είναι αυτό της εγκυρότητας, δηλαδή της ορθότηταςσυνάρτησης των φαινομένων της πραγματικότητας με τις επιστημονικέςπροτάσεις, καθώς υποστηρίζεται πως τέτοιου είδους μέθοδοι δεν παρέχουνδυνατότητα ελέγχου αυτής της ορθότητας Η εγκυρότητα, όμως, μιας ποιοτικήςέρευνας εξαρτάται από τον βαθμό πρόσβασης του ερευνητή στην υποκειμενικήαντίληψη της πραγματικότητας, το ύψος του οποίου εξασφαλίζεται ακριβώςαπό την επαφή του πρώτου με την πραγματικότητα που μελετάει. Αυτού τουείδους οι έρευνες, άλλωστε, ενδιαφέρονται για την έγκυρη καταγραφή και ορθήαντίληψη της ‘υποκειμενικής’ πραγματικότητας κι όχι για την ‘αντικειμενική’απεικόνισή της (Γκότοβος, 1983: 227).

Όπως ήδη αναφέρθηκε, στις ποιοτικές μεθόδους ο ερευνητής δεν εκκινείτην έρευνά του βασιζόμενος σε μια αυστηρώς προκαθορισμένη θεωρία πουπρέπει να επιβεβαιώσει, επομένως το θέμα της εγκυρότητας αυτών τωνμεθόδων τίθεται σε διαφορετική βάση. Συγκεκριμένα, ως βάση των κοινωνικώνερευνών τίθεται η ανάπτυξη της κριτικής στάσης του ερευνητή ως προς τακοινωνικά φαινόμενα και της ικανότητάς του για αναστοχασμό (αναγνώριση καιυπέρβαση των δικών του κοινωνικών γνωστικών κατασκευών). Έτσι, ο έλεγχοςτης εγκυρότητας και της αξιοπιστίας των πορισμάτων του ερευνητήπραγματοποιείται μέσω της αντιπαράθεσής τους με το ίδιο το αντικείμενο τηςέρευνας, ώστε να διαπιστωθεί αν τα πρώτα εκπορεύονται από αυτό κι επομένωςαν επιβεβαιώνεται η δι-υποκειμενικότητά τους (Λυδάκη, 2001: 63-74).

Παράλληλα, η ποιοτική έρευνα απαντά στο πρόβλημα της ουδετερότηταςτου ερευνητή υποστηρίζοντας πως είναι εκ των πραγμάτων ανέφικτη σεοποιαδήποτε έρευνα είτε ποιοτική είτε ποσοτική, αφού και η άρνησητοποθέτησης ως προς ένα θέμα αποτελεί τελικά θέση. Η θέση των ποιοτικώνμεθόδων έρευνας υποστηρίζει πως ο ερευνητής έχει δύο συστήματα αναφοράς:1) τα επιστημονικά του ενδιαφέροντα και τους προβληματισμούς που επιθυμείνα επιλύσει και τα οποία τον οδηγούν κάθε φορά στη μελέτη ενόςσυγκεκριμένου φαινομένου∙ 2) τους ιδεολογικούς του προσανατολισμούς καιτην ταύτισή του με το πλαίσιο του φαινομένου που ερευνά, τα οποία στοιχείαεπηρεάζουν και καθορίζουν την αντίληψη της κοινωνικής πραγματικότητας.

61

Βάσει αυτών των δύο συστημάτων ο ερευνητής οφείλει να αναγνωρίσει και ναδώσει έμφαση στην υποκειμενική διάσταση της πραγματικότητας, ώστε να τηναξιοποιήσει κατά την επιστημονική ερμηνεία του υπό μελέτη φαινομένου(Γκότοβος, 1983: 228-230, Μπονίδης & Χοντολίδου, 1997: 207-209).

Στην παρούσα έρευνα, λοιπόν, επιλέχθηκε συγκεκριμένα η μέθοδος τηςΠοιοτικής Ανάλυσης Περιεχομένου, πρώτον διότι έπειτα από την κριτική πουασκήθηκε στο θετικιστικό-ποσοτικό μοντέλο έρευνας, παρατηρείται μια όλοκαι πιο έντονη τάση προς την ποιοτική προσέγγιση αυτής της μεθόδου(Lindkvist, 1981: 40, Μπονίδης & Χοντολίδου, 1997: 197), αλλά και λόγω τουότι θεωρείται καταλληλότερη για την κατανόηση του υπό έρευνα φαινομένου.Ειδικότερα, επιχειρήθηκε να κατανοηθούν οι προθέσεις της εκπαιδευτικήςπολιτικής που ακολουθείται και οι προσδοκίες της πολιτείας μέσω των δύοπαραπάνω μαθημάτων ως προς την πολιτική κοινωνικοποίηση των μαθητών καιειδικότερα την πολιτική τους αγωγή. Έγινε προσπάθεια, δηλαδή, ναπαρουσιαστεί το ‘πολιτικό’ παράδειγμα που προτείνουν τα εγχειρίδια πουχρησιμοποιούνται στο πλαίσιο αυτών των μαθημάτων, μέσω μιας μεθοδικήςανάλυσης και ερμηνείας των κειμένων και του περικειμένου τους (Μπονίδης,2004: 82-83).

6.1. Ανάλυση Περιεχομένου

Η Ανάλυση Περιεχομένου είναι μία μέθοδος ανάλυσης του περιεχομένουτης ανθρώπινης επικοινωνίας. Το ‘περιεχόμενο’ αυτό αποτελείται από τοσύνολο των νοημάτων που επικοινωνούν τα άτομα μεταξύ τους, μέσω λεκτικών,μουσικών, εικονικών και άλλων συμβόλων, δηλαδή από τα μηνύματα πουπαράγονται ή/και λαμβάνονται στο πλαίσιο της επικοινωνίας (Berelson, 1952:13). Ένας συνοπτικός ορισμός που συγκεντρώνει και περιγράφει ταχαρακτηριστικά της μεθόδου, σύμφωνα με τον Berelson, είναι ο εξής: ηΑνάλυση Περιεχομένου είναι μια ερευνητική τεχνική που εφαρμόζεται κατάτην αντικειμενική, συστηματική και ποσοτική περιγραφή του έκδηλουπεριεχομένου της επικοινωνίας (όπ.π.: 18). Ωστόσο, έχουν παραχθεί διάφοροιορισμοί κατά καιρούς, μέσω των οποίων αναδεικνύεται η ανάπτυξη τωνδιαφόρων τεχνικών της μεθόδου και οι διαφορετικές εφαρμογές της σε νέαερευνητικά προβλήματα και σε διαφορετικού τύπου υλικό. Σε γενικές γραμμές,η Ανάλυση Περιεχομένου αποτελεί ένα βασικό ερευνητικό εργαλείο, το οποίοχρησιμεύει σε ποικίλα κανονιστικά πλαίσια (disciplines) και επίπεδαερευνητικών προβλημάτων (Holsti, 1969: 2-3) και, ειδικότερα, αναφέρεταιστην αντικειμενική, συστηματική και γενική περιγραφή του έκδηλουπεριεχομένου ενός κειμένου21 (Lindkvisti, 1981: 34).

21 Με τον όρο ‘κείμενο’ εννοείται οποιοδήποτε υλικό έχει κάποιο νόημα για κάποιον, έχειπαραχθεί από κάποιον με σκοπό να μεταδώσει κάποιο μήνυμα σε άλλο άτομο. Έτσι, ως‘κείμενο’ εννοούνται, πέρα από το γραπτό κείμενο, έργα τέχνης, εικόνες, χάρτες, ήχοι,

62

Οι μεταγενέστεροι ορισμοί έχουν ως εξής: α) η Ανάλυση Περιεχομένουείναι μια συνοπτική, ποσοτική ανάλυση μηνυμάτων, η οποία διεξάγεται μεκριτήρια επιστημονικής μεθόδου (δηλαδή είναι αντικειμενική ή δι-υποκειμενική, διαθέτει έναν ‘a priori’22 σχεδιασμό, είναι αξιόπιστη, έγκυρη,γενικεύσιμη, επαληθεύσιμη (replicability) και ελέγχει τις αρχικές υποθέσεις πουτέθηκαν πριν την εφαρμογή της στο προς έρευνα υλικό) και δεν επιβάλλειπεριορισμούς στα είδη των μεταβλητών που θα μπορούσαν να μετρηθούν ήστο ‘συγκείμενο’, στο πλαίσιο δηλαδή εντός του οποίου έχουν παραχθεί ήπαρουσιαστεί τα μηνύματα (Neuendorf, 2002: 10), β) η ΑνάλυσηΠεριεχομένου αποτελεί μια ερευνητική τεχνική που εφαρμόζεται σε κείμενα (ήοποιοδήποτε άλλο υλικό ενέχει κάποιο νόημα), πάντα λαμβάνοντας υπόψη τοσυγκείμενό τους, με την οποία τεχνική μπορούν να παραχθούν επαληθεύσιμα(replicable) και έγκυρα συμπεράσματα. Στον τελευταίο ορισμό η επαλήθευσηεπιτυγχάνεται μέσω της σαφούς διατύπωσης κανόνων που θα ισχύουν για κάθεμονάδα ανάλυσης, επομένως με αυτόν τον τρόπο ο ορισμός συμπεριλαμβάνεικαι την έννοια της συστηματικότητας, ενώ η εγκυρότητα συμπεριλαμβάνει καιτην αντικειμενικότητα, αφού στον συγκεκριμένο ορισμό η εγκυρότητααναφέρεται και στην ικανοποίηση εκ μέρους του ερευνητή εξωτερικώνκριτηρίων, μέσω της κατάλληλης διαδικασίας δειγματοληψίας, ανάγνωσης καιανάλυσης των μηνυμάτων που ερευνά (Krippendorff, 2004: 18, 19).

Επιπλέον, ο τελευταίος ορισμός παραβλέπει τον επίμονο χαρακτηρισμό τηςμεθόδου ως ποσοτικής, καθώς οι συντάκτες του αναγνωρίζουν πως και οιποιοτικές μέθοδοι έχουν αποδειχθεί το ίδιο επιτυχείς, ιδιαιτέρως στο πεδίο τηςανάλυσης της πολιτικής προπαγάνδας, της αποτίμησης της ψυχοθεραπείας, σεεθνογραφικές έρευνες, στην ανάλυση λόγου, αλλά και όλως περιέργως στηνανάλυση κειμένων μέσω ηλεκτρονικού υπολογιστή. Άλλωστε, η ΑνάλυσηΠεριεχομένου περιλαμβάνει και τη διαδικασία της ανάγνωσης, η οποία κατάβάση αποτελεί μία ποιοτική διαδικασία, ακόμη κι όταν αποβλέπει στηνπαραγωγή αριθμητικών περιγραφών (numerical accounts) (όπ.π.: 20).

Εν συνεχεία, οι συντάκτες του συγκεκριμένου ορισμού υποστηρίζουν πωςπέρα από το έκδηλο νόημα που φέρουν τα μηνύματα, υπάρχει και το λανθάνον(κρυφό), το οποίο μπορεί να αποκαλυφθεί μέσω της κριτικής ανάγνωσης ‘πέρααπό τις γραμμές’ και της εις βάθος ερμηνείας του μηνύματος. Ο κάθεπαραγωγός, παραλήπτης, αλλά και αναλυτής μηνυμάτων είναι φυσικό ναερμηνεύσει με διαφορετικό τρόπο ένα συγκεκριμένο μήνυμα, ενώ ο τελευταίοςειδικότερα καλείται να ενεργοποιήσει τη φαντασία και τη διαίσθησή του, ώστενα καταφέρει τελικά να εξάγει σημαντικά συμπεράσματα. Όταν, όμως, ηΑνάλυση Περιεχομένου ορίζεται ως τεχνική ανάλυσης του έκδηλου μόνονοήματος, τότε ένας τέτοιος ορισμός αποκλείει την παραπάνω περίπτωση

σύμβολα, ακόμη και αριθμητικά αρχεία, τα οποία μεταδίδουν μηνύματα και μπορούν ναπροσφέρουν δεδομένα (Krippendorff, 2004: 19).22 Δηλαδή, ο σχεδιασμός της ανάλυσης (ο οποίος αφορά όλες τις αποφάσεις σχετικά με τιςμεταβλητές, τη μέτρηση και την κωδικοποίησή τους) έχει καταγραφεί πριν τη μελέτη τουπρος έρευνα υλικού (των μηνυμάτων) (Neuendorf, 2002: 11).

63

διαφοροποιημένης ερμηνείας του μηνύματος ανάλογα με την οπτική τουατόμου που το ερμηνεύει, δηλαδή ανάλογα με το συγκείμενο-πλαίσιο χρήσηςτου. Με άλλα λόγια, αποκλείεται με αυτόν τον τρόπο η πραγματολογικήανάλυση του περιεχομένου, η οποία αφορά στη σχέση των συμβόλων πουεμπεριέχονται στο κείμενο με τον παραγωγό ή τον παραλήπτη αυτού τουκειμένου (αιτίες και επιπτώσεις του κειμένου) (όπ.π.: 20, Holsti, 1969: 12-14).

Τον αποκλεισμό αυτό έρχεται να αναιρέσει η εθνογραφική23 ανάλυσηπεριεχομένου, η οποία αναγνωρίζει τη θεμελιώδη συμβολή του αναλυτή στοντρόπο ανάγνωσης του κάθε κειμένου. Η προσέγγιση αυτή αντιτίθεται στηνπαραδοσιακή αντίληψη της Ανάλυσης Περιεχομένου προτείνοντας πως ο κάθεαναλυτής οφείλει να λαμβάνει υπόψη του κάθε νέα σκέψη που προκύπτει κατάτην εμπλοκή του με τα προς ανάλυση κείμενα. Βέβαια, η προσέγγιση αυτήαναγνωρίζει την εξάρτηση της Ανάλυσης Περιεχομένου από την αντίστοιχηθεωρία, η οποία στηρίζει την έρευνα, ωστόσο απαιτεί η διαδικασία τηςανάλυσης να συνδέεται στενά και με τα άτομα που συμμετέχουν στηνεπικοινωνία που μελετάται. Αυτό σημαίνει πως η εθνογραφική ΑνάλυσηΠεριεχομένου βασίζεται περισσότερο στις ενδογενείς αρχές που διέπουν τηνεπικοινωνία κάθε φορά (συμπεριλαμβανομένου και του αναστοχασμού τουαναλυτή σχετικά και με τη δική του εμπλοκή στη διαδικασία της ανάλυσης),παρά στις αρχές που διετύπωσε ο αναλυτής βάσει της θεωρίας του(Krippendorff, όπ.π.: 21).

Στο σημείο αυτό εμφανίζεται στο προσκήνιο η συζήτηση σχετικά με τησύγκριση μεταξύ ποσοτικών και ποιοτικών μεθόδων έρευνας. Ουσιαστικά, ησυζήτηση αυτή δεν αφορά απλώς στις τεχνικές συλλογής δεδομένων, αλλά στιςσχετικές με την κοινωνική πραγματικότητα υποθέσεις (assumptions), οι οποίεςσυσχετίζονται μεταξύ τους και εκφράζουν προβληματισμούς φιλοσοφικού,ιδεολογικού και επιστημολογικού χαρακτήρα. Με λίγα λόγια, αφορά στονπροβληματισμό σχετικά με τον ορθό τρόπο μελέτης της κοινωνικής ζωής.Έτσι, οι δύο ερευνητικές προσεγγίσεις διαφέρουν ως προς τις διανοητικές τουςαρχές (commitments) και για αυτόν τον λόγο παρουσιάζουν έντονες διαφορέςστο επιστημολογικό τους υπόβαθρο∙ οι παραδοχές της κάθε προσέγγισηςσχετικά με τον ορισμό και την παραγωγή γνώσης για την κοινωνικήπραγματικότητα παρουσιάζουν σημαντική απόκλιση (Bryman, 1988: 50).

Ωστόσο, όσον αφορά στην εφαρμογή της κάθε μεθοδολογικήςπροσέγγισης, ο διαχωρισμός τους δεν είναι απόλυτος (Berelson, 1952: 116,Krippendorff, 2004: 16), αφού εκτός από διαφορές παρατηρούνται καιορισμένες ομοιότητες. Κατ’ αρχήν, πολλές έρευνες που ακολουθούν την

23 Η εθνομεθοδολογία γενικότερα ενδιαφέρεται για τα κοινωνικά επιτεύγματα και επιδιώκειτην εις βάθος μελέτη και κατανόησή τους με τους δικούς της όρους. Βασικές έννοιες πουχρησιμοποιεί είναι η «ενδεικτικότητα» και η «ανακλαστικότητα». Η πρώτη αναφέρεται στονσυσχετισμό μεταξύ της δράσης των υποκειμένων και του κοινωνικού πλαισίου στο οποίοαυτή εμφανίζεται∙ η δεύτερη έννοια αναφέρεται στην αλληλεξάρτηση που διέπει τη σχέσημεταξύ κοινωνικών περιγραφών, αναλύσεων κτλ και των κοινωνικών πλαισίων που τιςπαράγουν (Cohen & Manion, 19944: 55).

64

ποιοτική προσέγγιση της Ανάλυσης Περιεχομένου είναι κατά το ήμισυποσοτικές, αφού συχνά περιλαμβάνουν δηλώσεις ποσοτικού σε αδρές γραμμέςχαρακτήρα (π.χ. ‘κατ’ επανάληψη’, ‘σπάνια’, ‘συνήθως’, ‘συχνά’, ‘δίνεταιέμφαση’ κτλ). Δεύτερον, η ποιοτική ανάλυση συχνά βασίζεται στην παρουσία ήαπουσία ενός συγκεκριμένου περιεχομένου, στοιχείο που εντάσσεται στηνποσοτική προσέγγιση, ωστόσο η ποιοτική ανάλυση εφαρμόζεται σε μικρόαριθμό κειμένων, που αποτελούν το δείγμα της έρευνας. Επιπλέον, στιςποιοτικές αναλύσεις απαντάται συνήθως υψηλότερη αναλογία μεταξύ τωνδηλώσεων που δεν αφορούν το ουσιαστικό περιεχόμενο και αυτών που τοαφορούν, σε σχέση με τις ποσοτικές, με την έννοια ότι οι ποιοτικές αναλύσειςεστιάζουν πιο συχνά στις προθέσεις του επικοινωνούντος ή στις επιδράσεις πουη επικοινωνία έχει προς το ακροατήριο, οπότε χρησιμοποιεί το περιεχόμενοτης επικοινωνίας ως σημείο αναφοράς.

Ως εκ τούτου, άλλο ένα χαρακτηριστικό των ποιοτικών αναλύσεων είναι καιτο γεγονός πως συνήθως μελετούν το εκάστοτε περιεχόμενο ως ανάκλασηβαθύτερων φαινομένων, χωρίς όμως να λείπουν και οι αντίστοιχες αναλύσειςπου ενδιαφέρονται για το ίδιο το περιεχόμενο αυτό καθαυτό. Επίσης, οιποιοτικές αναλύσεις χρησιμοποιούν λιγότερο τυποποιημένες κατηγορίες σεσχέση με τις ποσοτικές, καθώς σε αυτές τις περιπτώσεις η επεξεργασία τωνεναλλακτικών υποθέσεων πραγματοποιείται κατά τη διάρκεια της ανάλυσης καιδιαφέρει από σημείο σε σημείο, λόγω του ότι εξαρτάται από το ίδιο τοπεριεχόμενο κάθε φορά. Αυτό κανονικά καταδεικνύει λιγότερο συστηματικήκαι ακριβή ανάλυση, ωστόσο παράλληλα σηματοδοτεί και μια πιο έξυπνη ήκατάλληλη ανάλυση, λόγω του ότι δεν περιορίζεται από ένα αυστηρό σύστημακατηγοριοποίησης, γεγονός που της επιτρέπει να προβεί σε περισσότεροοξυδερκείς (subtle) και εξατομικευμένες ερμηνείες. Γενικότερα, στις ποιοτικέςαναλύσεις οι ερευνητικές κατηγορίες διαμορφώνονται έτσι όπως προκύπτουνμέσω του περιεχομένου, δηλαδή δεν συστηματοποιούνται ή καθορίζονταιαυστηρά, ώστε να επιτρέπουν αντίστοιχο έλεγχο.

Τέλος, η ποιοτική ανάλυση αξιοποιεί περισσότερο περίπλοκα θέματα απόό,τι η ποσοτική, η οποία χάριν της αξιοπιστίας περιορίζει την πολυπλοκότητατων μονάδων ανάλυσης (τις διασπά σε απλούστερες μονάδες). Αντιθέτως, ηποιοτική ανάλυση επεξεργάζεται περίπλοκες μονάδες, βασισμένη στην άποψηότι τα κυρίαρχα μηνύματα προκύπτουν μέσω της συνολικής διαμορφούμενηςιδέας κι όχι μέσω του συνδυασμού εξατομικευμένων (atomistic) καιμετρήσιμων μονάδων ανάλυσης (βλ. επίσης: Silverman, 20002: 828). Σε τελικήανάλυση και σύμφωνα με όλα τα παραπάνω, η ποιοτική ανάλυση συνίσταταιείτε σε μια ‘ημι-ποσοτική’ ανάλυση, με την έννοια ότι είναι εν μέρειποσοτικοποιημένη, δίχως να περιλαμβάνει ακριβείς αριθμητικές μετρήσεις είτεσε μια απλή διαδικασία μελέτης ενός κειμένου, στην οποία προστίθενται ηπαραγωγή ερμηνειών και κρίσεων σχετικά με το νόημα του περιεχομένου(Berelson, 1952: 116-128).

Έτσι, πολλές φορές οι αναλύσεις που υιοθετούν την ποιοτική προσέγγισηχαρακτηρίζονται ως ‘ερμηνευτικές’ (interpretive), καθώς περιλαμβάνουν τα

65

εξής χαρακτηριστικά-προϋποθέσεις: 1) απαιτούν τη σε βάθος μελέτη μικρούδείγματος, δηλαδή μικρού συνόλου κειμενικού υλικού (βλ. επίσης: Silverman,20002: 826), 2) αναδιαρθρώνουν (ερμηνεύουν) τα υπό ανάλυση κείμενα,παράγοντας νέες αφηγήσεις (συνήθως αποδεκτές από τις ακαδημαϊκέςκοινότητες που είναι αντίθετες προς τη θετικιστική ερευνητική παράδοση) και3) αναγνωρίζουν πως οι κοινωνικές και πολιτισμικές αντιλήψεις των ίδιων τωναναλυτών υπεισέρχονται στη διαδικασία της ανάλυσης και ερμηνείας του υπόέρευνα υλικού (Krippendorff, 2004: 17).

Συνοψίζοντας, η Ποιοτική Ανάλυση Περιεχομένου είναι μία μέθοδος, μέσωτης οποίας ο ερευνητής μελετά τα υπό έρευνα κείμενα (με την ευρεία έννοιατου όρου) πολύ προσεκτικά, ενεργοποιώντας τα ‘αντανακλαστικά’ του ωςκοινωνικός επιστήμονας και λαμβάνοντας πάντοτε υπόψη το συγκείμενό τους.Κατ’ επέκταση, δεν επικεντρώνει την προσοχή του στη μέτρηση τηςσυχνότητας με την οποία εμφανίζονται οι αναφορές που αναζητά στα κείμενάτου, καθώς αυτές δεν έχουν την ίδια βαρύτητα κάθε φορά που εμφανίζονται,αλλά κι επειδή βαρύνουσα σημασία έχουν επίσης και οι αποσιωπήσεις τωνκειμένων (Μπονίδης & Χοντολίδου, 1997: 198).

Όσον αφορά συγκεκριμένα στην Ποιοτική Ανάλυση του Περιεχομένου τωνσχολικών εγχειριδίων, θα πρέπει να τονιστεί αρχικά πως το κάθε κείμενοοφείλει να προσεγγίζεται και να μελετάται λαμβάνοντας υπόψη το ιστορικό,πολιτιστικό και ιδεολογικό του πλαίσιο. Αυτό σημαίνει πως ο ερευνητής θαπρέπει να επιχειρεί την ανάλυση του κειμένου αποδίδοντας παράλληλα τηνανάλογη σημασία στο πλαίσιο και στις προϋποθέσεις συγγραφής του, στιςιδεολογικές του χρήσεις, αλλά και στη στάση/θέση, την οποία οι μαθητέςυιοθετούν ως προς το κείμενο κατά την ανάγνωσή του οδηγούμενοι από το ίδιοτο κείμενο (αναγνωστική θέση).

Επίσης σημαντικό κατά την ανάλυση ενός σχολικού εγχειριδίου θεωρείταικαι το γεγονός πως το βιβλίο αυτό, λόγω του ότι συνυπάρχει και λειτουργείπαράλληλα με τα υπόλοιπα σχολικά βιβλία, επιδέχεται περισσότερες από μίααναγνώσεις (π.χ. σε ‘συνομιλία’ με τα άλλα σχολικά εγχειρίδια, από την οποίαμπορεί να προκύπτουν αντιθέσεις ή αντιπαραθέσεις ή συμφωνία κ.ο.κ.). Κατ’επέκταση, ο ερευνητής οφείλει να αλληλεπιδρά με τα δεδομένα, τα οποίααντλεί από το κείμενο που επεξεργάζεται, ώστε οι κατηγορίες που θαδιαμορφώσει να προκύπτουν με βάση το κείμενο κατά την ανάγνωσή του κι όχιανεξάρτητα και πριν από αυτό (όπ.π.: 203-209).

6.2. Ποιοτική Ανάλυση Περιεχομένου: η παρούσα έρευνα

Για τη διεξαγωγή της παρούσας έρευνας, σύμφωνα με τον σκοπό της και ταεπιμέρους ερωτήματά της, επιλέχθηκε η μέθοδος της Ποιοτικής ΑνάλυσηςΠεριεχομένου, ώστε να εντοπιστούν τόσο οι έκδηλες όσο και οι λανθάνουσεςπροθέσεις της πολιτείας για την άμεση κοινωνικοποίηση των μαθητών τηςδευτεροβάθμιας εκπαίδευσης (Δραγώνα, 1997: 215). Ταυτόχρονα, ως

66

ερευνητικό υλικό ορίστηκαν, όπως ήδη έχει αναφερθεί, τα σχολικά βιβλία:Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή (Γ΄ Γυμνασίου) και Πολιτική και Δίκαιο (Β΄Λυκείου). Κατά την πορεία της ερευνητικής διαδικασίας παρουσιάζονταιαρχικά τα τυπικά χαρακτηριστικά των εγχειριδίων αυτών (Μπονίδης, 2004:100-101, 108), παράλληλα με τους γενικούς και ειδικούς σκοπούς τωναντίστοιχων μαθημάτων (βλ. κεφ. 3 που ακολουθεί), ώστε κατά τη συζήτησητων ευρημάτων της έρευνας να είναι δυνατή η σύγκριση αυτών με τιςαντίστοιχες προθέσεις που προκύπτουν από την ανάλυση των εν λόγωεγχειριδίων (Δραγώνα, 1997: 218).

Στη συνέχεια, αποφασίστηκε η κατεύθυνση της ανάλυσης να ακολουθήσειτην πορεία: «τι λέγεται» και «πώς λέγεται», ώστε να αναλυθεί το έκδηλο και τολανθάνον περιεχόμενο του κειμένου και του περικειμένου των δύο εγχειριδίων,λαμβάνοντας υπόψη το κοινωνικο-πολιτικό πλαίσιο στο οποίο αυτάσυνεγράφησαν, το γεγονός πως παραγωγός των εγχειριδίων αυτών ουσιαστικάείναι η επίσημη πολιτεία, μέσω του Υπουργείου Παιδείας Δια Βίου Μάθησηςκαι Θρησκευμάτων, αλλά και αναγνωρίζοντας τις επιρροές που ασκούνται στηνίδια την ερευνητική διαδικασία μέσω του κοινωνικο-συναισθηματικού καιγνωστικού υπόβαθρου της ερευνήτριας.

Έπειτα κι από τη σαφή διατύπωση των ερωτημάτων της έρευνας, τα οποίαπροέκυψαν βάσει του θεωρητικού πλαισίου της παρούσας εργασίας, αλλά καιτου συγκείμενου των σχολικών εγχειριδίων, καθορίστηκε ως μονάδα ανάλυσηςη ‘μονάδα αξιοποίησης’, σύμφωνα με την οποία ορίζονται ως κατάλληλα για νααξιοποιηθούν τα σχετικά με το θέμα της έρευνας τμήματα του κειμένου. Βάσειόλων των παραπάνω καθορίστηκε επίσης το σύστημα κατηγοριών καιυποκατηγοριών της ανάλυσης, η διαμόρφωση των οποίων χαρακτηρίζεται ως‘συμπερασματική’, καθώς πραγματοποιήθηκε κατόπιν ομαδοποίησης τωνπαραθεμάτων που επιλέχθηκαν σύμφωνα με την ‘μονάδα αξιοποίησης’(Μπονίδης, 2004: 112-117, Δραγώνα, 1997: 216). Έτσι, κατά τη νοηματικήεπεξεργασία των εγχειριδίων και βάσει των ερευνητικών ερωτημάτων, αλλά καιτου θεωρητικού πλαισίου της εργασίας προέκυψε το παρακάτω επαγωγικόσύστημα κατηγοριών και υποκατηγοριών:

Κατηγορίες και υποκατηγορίες24

1. Πολιτική Ιδεολογία1.1. Φιλελευθερισμός/Καπιταλισμός1.2. Σοσιαλισμός/Κομμουνισμός

2. Αξίες2.1. Πολιτικές αξίες/ιδεώδη

2.1.1. Δημοκρατία

24 Για πιο λεπτομερή παρουσίαση των κατηγοριών και των υποκατηγοριών τους βλ. στοΠαράρτημα που ακολουθεί μετά τη Βιβλιογραφία (σελ. 188).

67

2.1.2. Έθνος-Κράτος2.1.3. Νόμοι-Σύνταγμα

2.2. Κοινωνικές αξίες/ ιδεώδη2.2.1. Ειρήνη2.2.2. Συλλογικότητα2.2.3. Πρόνοια2.2.4. Οικονομικός πλούτος

3. Αντιλήψεις3.1. Ανάδειξη Ελληνικού πολιτισμού3.2. Ανάδειξη Δυτικού πολιτισμού3.3. Η δύναμη των ΜΜΕ3.4. Ιεραρχική Οργάνωση3.5. Δικτατορία-Βία3.6. Οικολογική Συνείδηση3.7. Ισότητα των Φύλων3.8. Αντιρατσιστική Συνείδηση

4. Πρότυπα4.1. Ενεργός Πολίτης4.2. Εκσυγχρονισμός

Τέλος, ως παράδειγμα ανάλυσης του περιεχομένου των εν λόγω σχολικώνεγχειριδίων (βάσει πάντα των κατηγοριών που διαμορφώθηκαν) επιλέχθηκεαυτό της δόμησης και συγκεκριμένα το ερευνητικό παράδειγμα της ‘πρότυπηςδόμησης’. Σύμφωνα με αυτό, εντοπίστηκαν και περιγράφηκαν με ακρίβεια οιχαρακτηριστικότερες αναφορές των σχολικών εγχειριδίων, εντάχθηκαν δηλαδήστις κατηγορίες παραθέματα του κειμένου και του περικειμένου των εν λόγωσχολικών εγχειριδίων που σχετίζονται με τις αντίστοιχες πολιτικές καικοινωνικές αξίες, αντιλήψεις και πρότυπα που προβάλλουν τα δύο βιβλία. Οιαναφορές που καταγράφηκαν χαρακτηρίστηκαν ως αξιοσημείωτες είτε βάσειτης συχνότητας με την οποία εμφανίζονταν στο κείμενο και το περικείμενο είτεβάσει του ιδιαίτερου θεωρητικού ενδιαφέροντος που παρουσίαζαν (Μπονίδης,2004: 128-129, 132-133). Την ολοκλήρωση της ανάλυσης ακολουθεί ηομαδοποίηση των παραγόμενων ερμηνειών και η συζήτηση των σχετικώνπορισμάτων, ώστε να σχηματιστεί μια γενική εικόνα των ιδεολογικώνχαρακτηριστικών που φέρουν τα συγκεκριμένα σχολικά βιβλία.

68

7. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΟΥ ΥΠΟ ΕΡΕΥΝΑ ΥΛΙΚΟΥ25

7.1. Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή

Το σχολικό εγχειρίδιο Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή, του οποίου η πρώτηέκδοση χρονολογείται το 2006 (Παιδαγωγικό Ινστιτούτο Βιβλιοθήκη(α)),απευθύνεται σε μαθητές της Γ΄ Γυμνασίου, οι οποίοι βρίσκονται περίπου στηνηλικία των 15 ετών και ολοκληρώνουν την υποχρεωτική τους εκπαίδευση. Ησυγγραφική ομάδα του βιβλίου αυτού αποτελείται από τις Στέλλα Σωτηρίου(Νομικός, Εκπαιδευτικός της Β΄βάθμιας Εκπαίδευσης), ΣτυλιανήΚορδονούρη (Νομικός, Εκπαιδευτικός Β΄βάθμιας Εκπαίδευσης) καιΑικατερίνη Ζαφρανίδου (Κοινωνιολόγος, Εκπαιδευτικός Β΄βάθμιαςΕκπαίδευσης), ενώ οι αξιολογητές του βιβλίου είναι οι ΑναστασίαΑθανασούλα-Ρέππα (Αναπληρώτρια Καθηγήτρια της Α.Σ.ΠΑΙ.ΤΕ.),Βασίλειος Μπούρμπουλας (Σχολικός Σύμβουλος) και Σοφία Ροδίτου(Νομικός, Εκπαιδευτικός Β΄βάθμιας Εκπαίδευσης).

Το βιβλίο αποτελείται από 151 σελίδες και η ύλη του κατανέμεται σε δύομέρη. Το πρώτο μέρος αποτελείται από την πρώτη ενότητα με τίτλο «Τοάτομο και η Κοινωνία», η οποία περιλαμβάνει τα πρώτα έξι κεφάλαια τουβιβλίου με τίτλους:

1. Εισαγωγικές έννοιες2. Κοινωνικές ομάδες3. Κοινωνική οργάνωση και μεταβολή4. Κοινωνικοί θεσμοί5. Κοινωνικοποίηση και κοινωνικός έλεγχος6. Κοινωνικά προβλήματα

Το δεύτερο μέρος αποτελείται από τη δεύτερη, τρίτη και τέταρτη ενότητα,με τίτλους: «Το άτομο και η Πολιτεία», «Το άτομο και η Ευρωπαϊκή Ένωση»και «Το άτομο και η Διεθνής κοινότητα» αντίστοιχα. Η πρώτη από αυτέςπεριλαμβάνει τα επόμενα έξι κεφάλαια του βιβλίου με τίτλους:

7. Το άτομο και η πολιτεία8. Τα πολιτεύματα και το Σύνταγμα9. Εκλογές, κόμματα, ΜΜΕ10. Οι λειτουργίες του κράτους11. Η Διοίκηση

25 Τα προς μελέτη εγχειρίδια και τα αναλυτικά προγράμματα σπουδών των αντίστοιχωνμαθημάτων αντλήθηκαν από τις ιστοσελίδες του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου και τουΥπουργείου Δια Βίου Μάθησης και Θρησκευμάτων (ψηφιακό σχολείο). Ωστόσο,επιβεβαιώθηκε πως τα εγχειρίδια διατηρούν επακριβώς την ίδια μορφή και σήμερα, μέσωσύγκρισης των ηλεκτρονικών αρχείων με τυπωμένα αντίτυπα που διανεμήθηκαν τη σχολικήχρονιά 2012-2013.

69

12. Δικαιώματα και υποχρεώσεις του πολίτηενώ η δύο τελευταίες ενότητες περιλαμβάνουν αντίστοιχα τα κεφάλαια:13 Ευρωπαϊκή Ένωση14 Η Διεθνής κοινότητα

Πριν την έναρξη του πρώτου μέρους, παρατίθενται «Δύο λόγια για τοβιβλίο» (προφανώς από τους συγγραφείς), όπου αρχικά περιγράφονται σύντομαοι επιθυμητές δεξιότητες και συμπεριφορές που αναμένεται να αναπτύξουν οιμαθητές με την ολοκλήρωση της μελέτης και επεξεργασίας του. Στη συνέχειαπεριγράφεται το υλικό με το οποίο θα έρθουν σε επαφή οι μαθητές, ενώσημειώνεται πως η σχετική βιβλιογραφία του γνωστικού αντικειμένουπαρατίθεται στο βιβλίο του καθηγητή. Το συγκεκριμένο κείμενο απευθύνεταιστον κάθε μαθητή με αμεσότητα, χρησιμοποιώντας δεύτερο ενικό πρόσωπο[π.χ. «Το βιβλίο που κρατάς στα χέρια σου…» (σελ. 6)]. Ακολουθεί η εισαγωγήτου βιβλίου, η οποία χρησιμοποιεί ως αφόρμηση το ζήτημα της καταστροφήςτου περιβάλλοντος και αναφέρεται στον μελλοντικό ρόλο του πολίτη που θααναλάβουν οι μαθητές με την ενηλικίωσή τους. Επιπλέον, παρουσιάζοντας τηνπολυπλοκότητα της σύγχρονης παγκόσμιας πραγματικότητας, συνδέει διάφοραεπιστημονικά πεδία και αναδεικνύει την αναγκαιότητα της διεπιστημονικήςπροσέγγισης της γνώσης. Η εισαγωγή αποτελείται από το κυρίως κείμενο καιτο περικείμενο, ακριβώς όπως συμβαίνει και με κάθε κεφάλαιο του βιβλίου (ηαναλυτική περιγραφή ακολουθεί παρακάτω).

Στην αρχή κάθε κεφαλαίου παρατίθενται οι τίτλοι των υποενοτήτων του,σύντομη περιγραφή του περιεχομένου του συνδέοντάς το με σχετικές ήαπαραίτητες έννοιες προηγούμενων κεφαλαίων, προτάσεις διεπιστημονικήςπροσέγγισης που περιλαμβάνουν τίτλους βιβλίων και ταινιών (ελλήνων καιξένων συγγραφέων και σκηνοθετών) σχετικών με το αντίστοιχο θέμα τουεκάστοτε κεφαλαίου, ενώ στο τέλος προωθείται η ηλεκτρονική πληροφόρησηκαι ενημέρωση των μαθητών για τα αντίστοιχα θέματα μέσω προτεινόμενωνιστοσελίδων του διαδικτύου. Σημειώνεται πάλι πως και σε αυτό το τμήμα τωνκεφαλαίων οι συγγραφείς απευθύνονται με αμεσότητα στον κάθε μαθητή,χρησιμοποιώντας το δεύτερο ενικό πρόσωπο [π.χ. «Στο πρώτο κεφάλαιο θαγνωρίσεις…» ή «Μπορείς να διαβάσεις…» (σελ. 11)].

Στο κύριο σώμα κάθε κεφαλαίου οι υποενότητές του είναι σύντομες και τοκείμενο καταλαμβάνει λίγο μεγαλύτερο μέρος από τη μισή έκταση του πλάτουςτης σελίδας, παραχωρώντας το υπόλοιπο στο περικείμενο, με αποτέλεσμαοπτικά να διευκολύνεται η ανάγνωση. Παράλληλα, οι σημαντικές έννοιες καιπληροφορίες αναγράφονται με έντονα γράμματα, ώστε να δίνεται έμφαση καινα διευκολύνεται η συνοπτική (‘διαγώνια’) ανάγνωση, ενώ στο τέλος κάθευποενότητας παρατίθεται πίνακας με τις βασικές έννοιες του μαθήματος σεσχεδιάγραμμα.

Το περικείμενο του κάθε κεφαλαίου βρίσκεται πάντοτε στη δεξιά πλευράτης σελίδας και περιλαμβάνει εικόνες (σκίτσα, φωτογραφίες), πίνακες

70

(συγκεντρωτικούς, στατιστικούς), διαγράμματα και κείμενα που αντιστοιχούν26

στο και συνδέονται με το περιεχόμενο του κυρίως κειμένου, παρέχουνπληροφορίες, απόψεις και ορισμένες φορές προκαλούν συναισθηματικήφόρτιση. Για κάθε στοιχείο του περικειμένου παρατίθεται η πηγή από όπουαντλήθηκε.

Το υλικό που επιλέγεται να συμπεριληφθεί στο περικείμενο αποτελείπαραγωγή ελλήνων και ξένων (κυρίως δυτικών) καλλιτεχνών (πίνακες,αποσπάσματα λογοτεχνικών έργων), αρκετές φορές συνδέεται με ταενδιαφέροντα και τις εμπειρίες των μαθητών (φωτογραφίες, σκίτσα) και συχνάσυνοδεύεται από προτάσεις για συζήτηση ή για δραστηριότητες. Οι προτάσειςαυτές ορισμένες φορές διαθέτουν διεπιστημονική προσέγγιση (σύνδεση μεάλλο επιστημονικό πεδίο-γνωστικό αντικείμενο, συνήθως την ιστορία), αλλάκαι διαπολιτισμική (προτροπή για γνωριμία με διαφορετικές πολιτισμικέςομάδες, μέσω αναζήτησης στοιχείων του πολιτισμού τους), συνήθως όμωςπροτείνουν την ανάπτυξη συζήτησης στην τάξη ή/και παρέχουν πηγές (τιςπερισσότερες φορές ηλεκτρονικές) από τις οποίες οι μαθητές μπορούν ναενημερωθούν και να λάβουν περισσότερες πληροφορίες σχετικά με τααντίστοιχα θέματα που αναφέρονται στο κείμενο και το περικείμενο.

Στο τέλος κάθε κεφαλαίου παρατίθενται προτάσεις για εργασίες καιδραστηριότητες, αλλά και κριτήριο αυτοαξιολόγησης του μαθητή. Οι εργασίεςή οι δραστηριότητες πολύ συχνά προωθούν την ανάπτυξη της κριτικής σκέψης,αντιστοιχούν σε σχέδια εργασίας (projects) ή παροτρύνουν τους μαθητές ναδιεξάγουν μια μικρή έρευνα, ενώ και σε αυτές τις δραστηριότητες απαντάταισυχνά η διεπιστημονική προσέγγιση. Βέβαια, υπάρχουν και εργασίες πουαφορούν την απλή ενημέρωση των μαθητών για κάποιο συγκεκριμένο θέμα, τησύγκριση ή/και αξιολόγηση των πληροφοριών και την παρουσίασή τους.Ωστόσο, στις περισσότερες εργασίες/δραστηριότητες επιχειρείται η σύνδεσητου θέματος με την καθημερινότητα, τις εμπειρίες, τα βιώματα και την τοπικήκοινότητα των μαθητών.

Όσον αφορά στο κριτήριο αυτοαξιολόγησης, σημειώνεται πως και εδώ οισυγγραφείς απευθύνονται με αμεσότητα στον κάθε μαθητή, χρησιμοποιώνταςδεύτερο ενικό πρόσωπο [π.χ. «…αφού κατανόησες τις έννοιες, θα πρέπει ναμπορείς να απαντήσεις…» (σελ. 19)]. Το κριτήριο αυτό συνήθως περιλαμβάνειερωτήσεις κατανόησης, ερωτήσεις πολλαπλής επιλογής και ασκήσειςαντιστοίχισης και ‘σωστού-λάθους’. Το αξιοσημείωτο, ωστόσο, είναι πως στηναρχή κάθε κριτηρίου προτείνεται στους μαθητές να συμβουλεύονται τηναντίστοιχη ενότητα του μαθήματος σε περίπτωση που δυσκολεύονται νααπαντήσουν στις ερωτήσεις ή τις ασκήσεις του κριτηρίου. Η πρακτική αυτήεξυπηρετεί την αποφυγή της αποστήθισης, μειώνει το άγχος των μαθητών καιδιευκολύνει την επιτυχή ολοκλήρωση της μαθησιακής διαδικασίας.

26 Η αντιστοίχιση εκτός από νοηματική είναι και ‘χωροταξική’, με την έννοια ότι κάθε τμήματου περικειμένου βρίσκεται δίπλα στο αντίστοιχο σημείο του κειμένου, με το οποίοσυνδέεται.

71

Μετά το τελευταίο κεφάλαιο και με την ολοκλήρωση της διδακτέας ύληςτου μαθήματος, παρατίθεται «Λεξικό Εννοιών-Όρων-Αρκτικόλεξων» και«Ευρετήριο Ηλεκτρονικών Διευθύνσεων που αναφέρονται στο Βιβλίο».

Σκοποί του μαθήματοςΠαρακάτω παρατίθενται ο σκοπός διδασκαλίας του μαθήματος στην

υποχρεωτική εκπαίδευση (και συγκεκριμένα στη βαθμίδα του Γυμνασίου,σύμφωνα με την εστίαση του ενδιαφέροντος της εργασίας) και οι ειδικοί σκοποίτου, όπως παρουσιάζονται στο Διαθεματικό Ενιαίο Πλαίσιο ΠρογραμμάτωνΣπουδών και στο Αναλυτικό Πρόγραμμα Σπουδών του μαθήματος Κοινωνικήκαι Πολιτική Αγωγή (ΦΕΚ 303Β, 13-3-2003: 3962, 3976)

1. Σκοπός της διδασκαλίας του μαθήματοςΗ κοινωνική και πολιτική αγωγή των μαθητών, αυριανών πολιτών, στην […]υποχρεωτική εκπαίδευση διαμορφώνεται κυρίως μέσω (του μαθήματος) […] της«Κοινωνικής και Πολιτικής Αγωγής» ([…] Γ΄ τάξη του Γυμνασίου). Τα μαθήματαμέσω των οποίων διδάσκεται η Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή υποβοηθούν με ένασυνεκτικό και συστηματικό τρόπο τους μαθητές να κατανοήσουν τους ρόλους, ταδικαιώματα και τις υποχρεώσεις τους ως πολιτών. Ταυτόχρονα, μαζί με άλλαμαθήματα και δραστηριότητες της σχολικής ζωής […] συντελούν ώστε να καταστούνοι μαθητές ικανοί να διαχειρίζονται και να αντιμετωπίζουν τα δύσκολα κοινωνικά καιηθικά προβλήματα, που συχνά εμφανίζονται στη ζωή τους, τόσο στο άμεσο όσο καιστο ευρύτερο φυσικό και κοινωνικό περιβάλλον.

Ο σκοπός της Κοινωνικής και Πολιτικής Αγωγής στην προσχολική και υποχρεωτικήεκπαίδευση είναι:η πνευματική ανάπτυξη, με την προώθηση της γνώσης και της κατανόησης τουβαθύτερου νοήματος και σκοπού της ζωής και των οικουμενικών και διαχρονικώναξιών της ανθρώπινης κοινωνίας, με απώτερο στόχο την εφαρμογή τους στηνκαθημερινή ζωή,η ηθική ανάπτυξη, με την ενθάρρυνση των μαθητών ώστε να αξιολογούν με κριτικόπνεύμα θέματα ελευθερίας, ισότητας, δικαιοσύνης, ανθρωπίνων δικαιωμάτων, καθώςκαι των δικαιωμάτων και των υποχρεώσεών τους στην κοινωνία,η κοινωνική, οικονομική και πολιτική ανάπτυξη, με τη στήριξη των μαθητών ώστε νααποκτήσουν τη γνώση, την κατανόηση και τις δεξιότητες που είναι απαραίτηταστοιχεία για την ελεύθερη, υπεύθυνη και ενεργό συμμετοχή τους στο κοινωνικό,οικονομικό και πολιτικό γίγνεσθαι,η πολιτισμική ανάπτυξη, με την ενίσχυση της εθνικής και πολιτισμικής ταυτότητας τωνμαθητών, τη συνειδητοποίηση της φύσης και του ρόλου των διαφόρων ομάδων στιςοποίες ανήκουν, και την αποδοχή της διαφορετικότητας και του πλουραλισμού,η ανάπτυξη της ελληνικής μας ταυτότητας και συνείδησης με βάση την εθνική καιπολιτιστική μας κληρονομιά,η καλλιέργεια των κοινωνικών σχέσεων και της κοινωνικής συνοχής, της ατομικήςευθύνης και της κοινωνικής αλληλεγγύης.

1. Ειδικοί σκοποί:Με τη διδασκαλία του μαθήματος της Κοινωνικής και Πολιτικής Αγωγής επιδιώκεταιοι μαθητές:

72

Να εμπεδώσουν τις γνώσεις και τις δεξιότητες και να καλλιεργήσουν τις στάσεις και τιςαξίες που απέκτησαν στην Πρωτοβάθμια εκπαίδευση.Να αναπτύξουν κοινωνική και πολιτική σκέψη και συνείδηση, ώστε να κατανοούν, νααναλύουν και να ερμηνεύουν τα κοινωνικά και πολιτικά γεγονότα/συμβάντα στηνΕλλάδα, στην Ευρωπαϊκή Ένωση, στον Κόσμο.Να αποκτήσουν αξίες, στάσεις και δεξιότητες για αποτελεσματική επικοινωνία καισυνεργασία και για προσωπική και κοινωνική ανέλιξη.Να συνειδητοποιήσουν την αλληλεξάρτηση ανθρώπων και λαών και την ανάγκη γιασυνεργασία και αλληλεγγύη, αλλά και την αγωνία και τον αγώνα για προστασία τωνοικουμενικών αξιών και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.Να κατανοήσουν τη σημασία για ενεργό συμμετοχή στο κοινωνικό και πολιτικόγίγνεσθαι και να ενδιαφέρονται για μια καλύτερη κοινωνία και πολιτεία, για ένανκαλύτερο κόσμο.Να συνειδητοποιήσουν ότι είναι πολίτες της Ελλάδας, της Ευρωπαϊκής Ένωσης, τουΚόσμου, και ότι έχουν δικαιώματα και υποχρεώσεις.Να συνειδητοποιήσουν ότι οι άνθρωποι δημιουργούν και λύνουν κάθε είδουςκοινωνικό και πολιτικό πρόβλημα.Να μάθουν να συζητούν, να δέχονται τις διαφορετικές απόψεις, να εκφράζουν τις δικέςτους και να τις υποστηρίζουν με επιχειρήματα.Να ενθαρρύνονται για να θέτουν ερωτήματα και να βρίσκουν λύσεις σε κοινωνικά καιπολιτικά προβλήματα.

7.2. Πολιτική και Δίκαιο

Το σχολικό εγχειρίδιο Πολιτική και Δίκαιο, του οποίου η πρώτη έκδοσηχρονολογείται το 2009 (Παιδαγωγικό Ινστιτούτο Βιβλιοθήκη(β)), απευθύνεταισε μαθητές της Β΄ τάξης του Ενιαίου Λυκείου, οι οποίοι βρίσκονται περίπουστην ηλικία των 17 ετών, δηλαδή πολύ κοντά στην ενηλικίωση και την ανάληψητου ρόλου του πολίτη επισήμως πια, αφού θα μπορούν να ασκήσουν και τοεκλογικό τους δικαίωμα. Η συγγραφική του ομάδα αποτελείται από τουςΚαλλιόπη Παπακωνσταντίνου (Νομικός, Διδάκτωρ Νομικής, ΕκπαιδευτικόςΔευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης) και Λεωνίδα Κατσίρα (Σχολικός ΣύμβουλοςΝομικών-Πολιτικών Επιστημών, L.L.M.), ενώ οι αξιολογητές του βιβλίου είναιοι Παναγιώτης Γρηγορίου (Αναπληρωτής Καθηγητής ΠανεπιστημίουΑιγαίου), Δημήτρης Χρυσοχόου (Αναπληρωτής Καθηγητής ΠανεπιστημίουΚρήτης), Αγγελική Ηλιοπούλου [Σχολική Σύμβουλος Νομικών-ΠολιτικώνΕπιστημών, M.Sc.(Ed.), M.Sc.(Soc. Psych.)], Ασπασία Οικονόμου (Νομικός,M.Ed.Psych., Εκπαιδευτικός Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης) και ΣτέλλαΣωτηρίου (Νομικός, M.Sc., Εκπαιδευτικός Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης).

Το βιβλίο αυτό αποτελείται από 206 σελίδες και η ύλη του κατανέμεται σε10 κεφάλαια, το καθένα από τα οποία περιλαμβάνει αρκετές υποενόητες. Οιτίτλοι των κεφαλαίων αυτών είναι οι εξής:1. Η Πολιτική2. Το Δίκαιο3. Από την πόλη-κράτος στο Νέο Ελληνικό κράτος4. Η οργάνωση της Πολιτείας

73

5. Η λειτουργία της Πολιτείας6. Ατομικά, Πολιτικά και Κοινωνικά δικαιώματα7. Κοινωνική και Πολιτική δυναμική8. Τα Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας9. Θεσμοί και Πολιτικές της Ευρωπαϊκής Ένωσης10. Η Διεθνής κοινότητα

Πριν από το πρώτο κεφάλαιο παρατίθεται ο «Πρόλογος» του βιβλίου,υπογεγραμμένος από τους συγγραφείς, ο οποίος αρχικά χρησιμοποιεί ωςαφόρμηση έναν μύθο από την Πολιτεία του Πλάτωνα. Ακολουθούν ερωτήσειςμε σκοπό τον προβληματισμό των μαθητών, συνοδευόμενες από τοσυμπέρασμα, στο οποίο κατέληξε ο Σωκράτης στο τέλος της Πολιτείας. Στησυνέχεια παρουσιάζονται συνοπτικά στοιχεία της παιδαγωγικής φιλοσοφίας πουδιέπει το συγκεκριμένο βιβλίο, αλλά και της διδακτικής μεθόδου πουενδείκνυται για τη διδασκαλία του μαθήματος. Τέλος, αναφέρονται τα ονόματατων μαθητών που αποτέλεσαν τους πρώτους αποδέκτες του βιβλίου, οι οποίοιμάλιστα φοιτούν σε σχολείο της περιφέρειας, αποδίδονται ευχαριστίες σεαυτούς, αλλά και σε όσους συνέβαλλαν με οποιονδήποτε τρόπο στη συγγραφήτου βιβλίου και ο πρόλογος κλείνει με μια αφιέρωση και μία ευχή σε όλουςτους μαθητές της Β΄ Λυκείου.

Εν συνεχεία, κάθε κεφάλαιο του βιβλίου ξεκινάει με την παρουσίαση τωντίτλων των υποενοτήτων που περιλαμβάνει, την παράθεση ερωτημάτων πουζητούν απάντηση μέσω του περιεχομένου του εκάστοτε κεφαλαίου και με τηναναφορά λέξεων κλειδιών του κάθε μαθήματος. Το κάθε κεφάλαιο αποτελείταιαπό το κυρίως κείμενο και το περικείμενο που το συνοδεύει, ενώ ημορφοποίησή τους και η διαμόρφωση των σελίδων είναι ίδια με αυτή τουαντίστοιχου βιβλίου της Γ΄ Γυμνασίου. Άλλο ένα κοινό στοιχείο των δύοβιβλίων είναι η έντονη γραφή που χρησιμοποιείται για την απόδοση έμφασηςσε σημαντικές έννοιες του κάθε κεφαλαίου, η οποία όπως αναφέρθηκεδιευκολύνει και τη ‘διαγώνια’ ανάγνωση του κειμένου.

Παράλληλα, το περικείμενο του κάθε κεφαλαίου επίσης βρίσκεται στη δεξιάπλευρά της σελίδας και περιλαμβάνει εικόνες (φωτογραφίες, σκίτσα, πίνακεςζωγραφικής), πίνακες (συγκεντρωτικούς, στατιστικούς), διαγράμματα καικείμενα. Όπως και στο βιβλίο της Γ΄ Γυμνασίου, το περιεχόμενο τουπερικειμένου αντιστοιχεί και συνδέεται με το περιεχόμενο του κυρίως κειμένου,παρέχει πληροφορίες, απόψεις και ορισμένες φορές προκαλεί συναισθηματικήφόρτιση. Για κάθε στοιχείο του περικειμένου παρατίθεται και πάλι η πηγή απόόπου αντλήθηκε.

Το υλικό που επιλέγεται να συμπεριληφθεί στο περικείμενο αποτελείπαραγωγή ελλήνων και ξένων (κυρίως δυτικών) καλλιτεχνών κάθε ιστορικήςπεριόδου (πίνακες, λογοτεχνικά έργα, κινηματογραφικές ταινίες), αλλά ησύνδεση με τα ενδιαφέροντα και τις εμπειρίες των μαθητών (φωτογραφίες,σκίτσα) σε αυτό το βιβλίο είναι πιο σπάνια, ενώ λείπουν και οι προτάσεις γιασυζήτηση ή για δραστηριότητες. Παρατίθενται, ωστόσο, συχνά ηλεκτρονικές

74

πηγές, από τις οποίες οι μαθητές μπορούν να ενημερωθούν και να λάβουνπερισσότερες πληροφορίες σχετικά με τα αντίστοιχα θέματα που αναφέρονταιστο κείμενο και το περικείμενο.

Στο τέλος κάθε κεφαλαίου προσφέρονται ερωτήσεις, ασκήσεις καιδραστηριότητες για τον έλεγχο των αποτελεσμάτων της διδακτικής καιμαθησιακής διαδικασίας. Οι ερωτήσεις αυτές είναι κυρίως κατανόησης, οιασκήσεις συνήθως έχουν τη μορφή ‘σωστό-λάθος’ ή είναι ασκήσειςαντιστοίχισης ή πολλαπλής επιλογής. Οι δραστηριότητες αρκετά συχνάαφορούν τη διεξαγωγή μικρής έρευνας, προωθούν τη συνεργατική μάθηση,αναπτύσσουν την κριτική σκέψη και το ενδιαφέρον των μαθητών, ενώ κάποιεςφορές συνδέουν τις παρεχόμενες γνώσεις με τη σύγχρονη καθημερινότητα,συνήθως μέσω της εφαρμογής τους. Αρκετά συχνές είναι οι δραστηριότητεςπου αναφέρονται στην αρχαία Ελλάδα ή στην Ευρώπη, ενώ δεν λείπουν καιθέματα όπως η ισότητα των δύο φύλων, η διαφορετικότητα και κυρίως τοπεριβάλλον.

Με την ολοκλήρωση της ύλης του μαθήματος, μετά το τελευταίο κεφάλαιοπαρατίθεται «Λεξικό όρων», οι οποίοι αναφέρονται στο περιεχόμενο τωνκειμένων του βιβλίου. Ακολουθεί Παράρτημα, το οποίο περιλαμβάνει τοΣύνταγμα της Ελλάδας, υπογεγραμμένο από τον τότε (27/06/2008) πρόεδροτης Βουλής Δημήτριο Γ. Σιούφα και την Οικουμενική Διακήρυξη για ταΑνθρώπινα Δικαιώματα, της 10ης Δεκεμβρίου 1948.

Σκοποί του μαθήματοςΠαρακάτω παρατίθενται ο σκοπός διδασκαλίας του μαθήματος στη

βαθμίδα του Λυκείου (συγκεκριμένα του Ενιαίου Λυκείου) και οι ειδικοίσκοποί του, όπως παρουσιάζονται στο Πρόγραμμα Σπουδών του μαθήματοςΓενικής Παιδείας «Πολιτική και Δίκαιο» της Β΄ τάξης του Ενιαίου Λυκείου(ΦΕΚ 63804/Γ2, σελ. 13393).

1. Σκοπός του μαθήματοςΣκοπός του μαθήματος είναι να αποκτήσει ο μαθητής πολιτική παιδεία. Ειδικότερα,

να κατανοήσει την οργάνωση και λειτουργία της πολιτείας και να αναπτύξει πολιτικήσυνείδηση και σκέψη, ώστε να συμμετέχει ενεργά στο κοινωνικό και πολιτικό «γίγνεσθαι»ως ελεύθερος και υπεύθυνος πολίτης.

2. Ειδικοί σκοποίΤο μάθημα «Πολιτική και Δίκαιο» έχει σκοπό οι μαθητές να μπορούν να:

Κατανοήσουν βασικές έννοιες της πολιτικής και του δικαίου και να αναπτύξουνδημιουργική σκέψη και κριτική ικανότητα στην προσέγγιση των γνωστικώναντικειμένων αυτών των επιστημών.

Διαπιστώσουν το δυναμικό χαρακτήρα της πολιτικής και του δικαίου, των πολιτικώνθεσμών και των πολιτικών πρακτικών και να συνειδητοποιήσουν ότι αυτά εξαρτώνταιαπό την ατομική και συλλογική συμμετοχή/δράση.

Κατανοήσουν και να αξιολογήσουν την πορεία της εξέλιξης από την πόλη κράτοςστο ελληνικό κράτος, καθώς και βασικά στοιχεία της συνταγματικής μας ιστορίας.

75

Κατανοήσουν κριτικά την οργάνωση και την λειτουργία του κράτους, αλλά και ναπροβληματιστούν για τις δυσλειτουργίες του.

Διακρίνουν και να αναλύουν το περιεχόμενο των ατομικών, πολιτικών καικοινωνικών δικαιωμάτων και υποχρεώσεων.

Διαπιστώνουν τις λειτουργίες και τις σχέσεις των ΜΜΕ, και να αξιολογούν τιςεπιδράσεις τους.

Κατανοήσουν την πραγματικότητα της Ευρωπαϊκής Ένωσης και την ανάγκησυμμετοχής του κράτους και των πολιτών στη διαδικασία της ευρωπαϊκήςολοκλήρωσης.

Διαπιστώσουν την ανάγκη ύπαρξης διεθνών σχέσεων, διεθνούς δικαίου και διεθνώνοργανισμών, καθώς και την αναγκαιότητα της συνεργασίας της διεθνούς κοινότηταςγια την αντιμετώπιση των παγκόσμιων προβλημάτων και την προστασία τωνανθρώπινων δικαιωμάτων.

Επιπλέον, να: Κατανοούν και να ερμηνεύουν τα εκάστοτε πολιτικά γεγονότα/συμβάντα στην

Ελλάδα, στην Ευρωπαϊκή Ένωση, στον κόσμο. Συνειδητοποιήσουν την αξία του διαλόγου και να μάθουν να υποστηρίζουν τις

απόψεις τους με επιχειρήματα. Καλλιεργήσουν τις κοινωνικές σχέσεις, την ατομική και κοινωνική ευθύνη, την

κοινωνική δικαιοσύνη και αλληλεγγύη, με στόχο την κοινωνική συνοχή. Αναπτύξουν την ελληνική ταυτότητα και συνείδηση με βάση την εθνική και

πολιτισμική μας κληρονομιά, αλλά και να μάθουν να σέβονται τις οικουμενικέςαξίες.

Κρίνουν τον τρόπο άσκησης της πολιτικής εξουσίας. Σέβονται και να προστατεύουν το δημοκρατικό πολίτευμα.

76

8. ΑΝΑΛΥΣΗ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟΥ

1. Πολιτική Ιδεολογία

Η παρουσίαση των Πολιτικών Ιδεολογιών και κατ’ επέκταση των πολιτικώνσυστημάτων, τα οποία αναπτύσσονται με βάση την εκάστοτε ιδεολογία,απαντάται μόνο στο σχολικό εγχειρίδιο της Β΄ Λυκείου. Στο κείμενο τουεγχειριδίου αυτού παρουσιάζεται πρώτη η Πολιτική Ιδεολογία τουΦιλελευθερισμού (η οποία συνδέεται άμεσα με το οικονομικό σύστημα τουΚαπιταλισμού) κι έπειτα του Σοσιαλισμού (ο οποίος συνδέεται άμεσα με τονΚομμουνισμό), ενώ στο περικείμενο παρατίθενται εικόνες και αποσπάσματακειμένων που αναφέρονται στην αντίστοιχη Ιδεολογία, παρέχοντας ορισμένεςεπιπλέον πληροφορίες, περισσότερο εξειδικευμένες.

Η επιλογή της σειράς, με την οποία παρουσιάζονται οι δύο ΠολιτικέςΙδεολογίες, θα μπορούσε να αποτελέσει μια πρώτη υποψία θετικής στάσηςυπέρ του Φιλελευθερισμού. Αλλά και κατά την ανάγνωση των δύουποκεφαλαίων υποδηλώνεται μια αντίστοιχη τάση του βιβλίου, κυρίως βάσειτων καταληκτικών παραγράφων για κάθε Πολιτική Ιδεολογία και την πορείαπου είχε η διαμόρφωση και η εφαρμογή της στο πέρασμα του χρόνου.

1.1. Φιλελευθερισμός/Καπιταλισμός

Αναλυτικότερα, στην παρουσίαση του Φιλελευθερισμού αναφέρεται κυρίωςο οικονομικός Φιλελευθερισμός, ο οποίος υποστηρίζει τον περιορισμό τηςκρατικής εξουσίας και την ανάπτυξη της εκβιομηχάνισης μέσω της ενίσχυσηςτης οικονομικής ελευθερίας της αστικής τάξης. Γίνεται αναφορά στον «πατέρατου οικονομικού φιλελευθερισμού», Άνταμ Σμιθ, ενώ παράλληλα τοφιλελεύθερο πολιτικό σύστημα συνδέεται με το οικονομικό σύστημα πουονομάζεται Καπιταλισμός και το οποίο επιδιώκει την ανάπτυξη της ιδιωτικήςεπιχειρηματικότητας, του ανταγωνισμού και της κερδοσκοπίας. Συνοπτικά,επομένως, μπορεί να ειπωθεί πως η Ιδεολογία του Φιλελευθερισμού και τουΚαπιταλισμού θέτει στο επίκεντρο το άτομο και το κέρδος, με την έννοια τηςΕλεύθερης, δίχως κρατική παρέμβαση, Επιχειρηματικής Δράσης σε Ατομικόεπίπεδο για οικονομική υπεροχή.

Μέχρι την αναφορά στην οικονομική κρίση του 1929 η περιγραφή τουατομικού ανταγωνισμού με σκοπό το κέρδος στο πλαίσιο του απόλυτουπεριορισμού της κρατικής εξουσίας παρουσιάζει γενικώς μια ευχάριστη εικόναελευθερίας. Η εικόνα αυτή, όμως, αφορά κυρίως την αστική τάξη κι έτσιπροκύπτει και η αρνητική της όψη, κατά την οποία προβάλλεται η δημιουργίαμιας εξαθλιωμένης εργατικής τάξης και η εκμετάλλευση των εργατών από τουςιδιοκτήτες των επιχειρήσεων (καπιταλιστές-κεφαλαιούχοι). Με λίγα λόγια,παρουσιάζεται η διαμόρφωση της Ταξικής Κυριαρχίας.

77

Οι αρνητικές όψεις του Φιλελευθερισμού και του Καπιταλισμού,ανατρέπονται μέσω αναφορών στην εδραίωση πολιτικών και κοινωνικώνθεσμών, αλλά και με τις δύο τελευταίες παραγράφους, όπου περιγράφεται ηεπαναφορά της κρατικής παρέμβασης σε ορισμένο βαθμό, με σκοπό τηδημιουργία έργων υποδομής, την ανάπτυξη της επιχειρηματικότητας και τηνπαροχή κοινωνικών υπηρεσιών. Το κράτος δηλαδή παρεμβαίνει έτσι, ώστε νακαταστήσει όλα τα άτομα ικανά να αναλάβουν τις ευθύνες τους (κι άρα ικανά νααναπτύσσουν επιχειρηματική και οικονομική δραστηριότητα). Έτσι,αποκαθίσταται η εικόνα του Φιλελευθερισμού και του Καπιταλισμού, καθώς μετην παρουσία του κοινωνικού κράτους το σύστημα αυτό νομιμοποιείται,αποκτώντας έναν περισσότερο ανθρώπινο χαρακτήρα, ενώ καταφέρνει ναπαραμείνει κυρίαρχο μέχρι και σήμερα στις δυτικές κυρίως κοινωνίες(Υπεροχή Φιλελευθερισμού/Καπιταλισμού).

Ουσιαστικά, όμως, το κοινωνικό κράτος είναι εκείνο που λειτουργείυιοθετώντας στοιχεία σοσιαλιστικού χαρακτήρα, όπως είναι η κοινωνικήπρόνοια και η δημόσια εκπαίδευση και περίθαλψη για όλους. Γενικότερα,ορισμένες πληροφορίες που παρατίθενται στο κείμενο, αλλά και στοπερικείμενο, δεν παρουσιάζονται με σαφήνεια, περιορίζοντας έτσι κατά πολύ τησημασία τους κι επιτρέποντας να τους αποδοθούν διαφορετικές ερμηνείες(Διαφοροποίηση Προσεγγίσεων). Για παράδειγμα, η έννοια της‘αποικιοκρατίας’ δεν παρουσιάζεται απαραιτήτως ως αρνητική και δενσυνδέεται με τη βία. Από την άλλη και η οικονομική κρίση –‘κραχ’– τηςΑμερικής δεν αναλύεται καθόλου ούτε αναφέρεται ως κατάρρευση τουΚαπιταλιστικού συστήματος. Αναφέρεται μόνο φευγαλέα τόσο στο κείμενοόσο και στο περικείμενο, πρακτική που παραλείπει εντελώς τις αιτίες τηςκατάρρευσης του συστήματος, όπως και τις καταστροφικές συνέπειες που είχεστις οικονομίες πολλών κρατών και στις ζωές εκατομμυρίων ανθρώπων.

Ακολουθούν τα σχετικά με τα παραπάνω παραθέματα από το σχολικόεγχειρίδιο της Β΄ Λυκείου:

α) Ελεύθερη και Ατομική Επιχειρηματική Δράση«…πολιτικός φιλελευθερισμός. Το αντίστοιχό του στην οικονομία είναι οοικονομικός φιλελευθερισμός που υποστηρίζει τον περιορισμό των εξουσιών τουκράτους.» (σελ. 80)Πίνακας ζωγραφικής: «Ο τραπεζίτης και η γυναίκα του…» (περικείμενο, σελ. 80)«Η παρέμβαση του κράτους στην κοινωνική ζωή πρέπει να περιορίζεται στο ελάχιστοόριο που είναι δυνατό, για να παράσχει ασφάλεια στους πολίτες και να εξασφαλίζει σεκάθε άτομο χωριστά τον μεγαλύτερο δυνατό χώρο ελευθερίας για την επιδίωξη τωνσκοπών του. …Ο όρος ‘laissez faire’ σημαίνει ακριβώς αυτό: «αφήστε τους ανθρώπουςνα ενεργήσουν, όπως νομίζουν». » (σσ. 80-81)«Το έργο του (ενν. ο Άνταμ Σμιθ) συνολικά αποτελεί έναν ύμνο στην ατομικήπρωτοβουλία, την ελεύθερη επιχείρηση, την αναζήτηση του κέρδους.» (σελ. 81)«Ο καπιταλισμός (κεφαλαιοκρατία) είναι το οικονομικό σύστημα παραγωγής,διανομής και ανταλλαγής προϊόντων, στο οποίο ο συσσωρευμένος πλούτος (τοκεφάλαιο) επενδύεται από τους ιδιώτες κατόχους του (καπιταλιστές-κεφαλαιούχους)με σκοπό το κέρδος. Τα θεμελιακά χαρακτηριστικά του είναι: Η ιδιωτική

78

επιχειρηματικότητα, Ο ανταγωνισμός για την κατάκτηση των αγορών, Ηκερδοσκοπική επιχείρηση.» (σελ. 81)«‘Τα προαπαιτούμενα, τα οποία πρέπει να γίνουν από το κράτος για τη μετάβαση από τονκατώτερο βαρβαρισμό στην ανώτατη βαθμίδα πλουτισμού, δεν είναι πολλά πέρα από την ειρήνη,τους χαμηλούς φόρους και την ανεκτική δικαστική εξουσία…’» (περικείμενο, σελ. 81)

β) Υπεροχή«Από το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα είναι καταφανής η βιομηχανική υπεροχή τηςΔύσης (Ευρώπης και Η.Π.Α.). Η οικονομική ισχύς των δυτικών κρατών καταλήγειστην επικυριαρχία τους στις λιγότερο ανεπτυγμένες περιοχές της υδρογείου.…Συγχρόνως, σε πολιτικό επίπεδο εδραιώνονται θεσμοί που κατοχυρώνουν τοδικαίωμα ψήφου. Η εκπαίδευση, η επιστήμη και η τεχνολογία γνωρίζουν θεαματικήανάπτυξη.» (σσ. 81-82)«Το κράτος πρέπει να δημιουργεί έργα υποδομής, να αναπτύσσει επιχειρηματικότητα,να παρέχει κοινωνικές υπηρεσίες.» (σελ. 82)«Στόχος του κράτους πάντως… να καταστήσει τα άτομα ικανά ώστε να μπορούν ναείναι ξανά υπεύθυνα για τις συνθήκες ζωής τους.» (σελ. 82)

γ) Ταξική Ιεραρχία«Ο οικονομικός φιλελευθερισμός ενισχύει τη φιλοδοξία της αστικής τάξης νααναπτύξει την οικονομική της ελευθερία και διευκολύνει την επέκταση τηςεκβιομηχάνισης.» (σελ. 81)«…εκατομμύρια κάτοικοι της υπαίθρου υποχρεώνονται να μεταναστεύσουν στιςπόλεις. Αναγκάζονται να προσαρμοστούν σε έναν νέο τρόπο ζωής: πειθαρχούν στησειρήνα του εργοστασίου, επιβιώνουν σε παράγκες μέσα σε άθλιες συνθήκες υγιεινής,αναπνέουν την κάπνα των εργοστασίων, βρίσκονται στο έλεος ασθενειών. Ηεκβιομηχάνιση και η αστικοποίηση οδηγούν στη διαμόρφωση ταξικής συνείδησης:οι άνθρωποι αρχίζουν να αντιλαμβάνονται τους εαυτούς τους ως μέλη μιας τάξης μειδιαίτερα συμφέροντα που έρχονται σε αντίθεση με τα συμφέροντα των άλλων τάξεων»(σελ. 81)«Αγγλική γκραβούρα ενός εργαστηρίου υφαντουργίας… η οποία αποτυπώνει τοδιαχωρισμό μεταξύ των κεφαλαιοκρατών και των εργατών… Στην άκρη δεξιάφαίνεται το αφεντικό… που ελέγχει τους εργάτες.» (περικείμενο, σελ. 81)«Τα μεγαλοαστικά και μεσοαστικά στρώματα αποκτούν οικονομική δύναμη,κοινωνικό γόητρο και πολιτική επιρροή.» (σελ. 82)Πίνακας ζωγραφικής: «Αστική ζωή στα τέλη του 19ου αιώνα στο Παρίσι…»[απεικονίζονται καλοντυμένοι άντρες και γυναίκες να διασκεδάζουν σε πολυτελέςκέντρο –προβολή της ευημερίας της αστικής τάξης] (περικείμενο, σελ. 82)

δ) Διαφοροποίηση προσεγγίσεων«Η αποικιοκρατία ενσωματώνει εκτεταμένες περιοχές του πλανήτη στο διεθνέςκεφαλαιοκρατικό σύστημα.» (σελ. 82)«…μετά την οικονομική κρίση του 1929, ο φιλελευθερισμός υιοθετεί την αντίληψηότι το κράτος πρέπει να παρεμβαίνει στην οικονομία.» (σελ. 82)«Το σύγχρονο κράτος, με τη μορφή της κοινωνικής πρόνοιας, μπορεί να προστατεύειτα άτομα από τα δεινά που αντιμετωπίζουν (στέρηση, άγνοια, εξαθλίωση, αρρώστια).Το κοινωνικό κράτος πρόνοιας, λοιπόν, παρεμβαίνει για να δημιουργήσει συνθήκεςαπασχόλησης, δημόσιας εκπαίδευσης και περίθαλψης για όλους.» (σελ. 82)«Εφημερίδες αναγγέλλουν το οικονομικό κραχ στο χρηματιστήριο της Ν. Υόρκης,1929, …» [απεικονίζονται τρία πρωτοσέλιδα αγγλόφωνων εφημερίδων, εκ των οποίων

79

μόνο το πρώτο περιλαμβάνει γράμματα σε μέγεθος κατάλληλο για ανάγνωση και οτίτλος του αναφέρει: «Second market crash drops prices $10-$50»] (περικείμενο, σελ.82)

1.2. Σοσιαλισμός-Κομμουνισμός

Όσον αφορά στην παρουσίαση του Σοσιαλισμού, η αντίστοιχη θεωρίασυνδέεται άμεσα με την οικονομική θεωρία που ανέπτυξε στο Κεφάλαιο ο ΚαρλΜαρξ. Η Μαρξιστική Θεωρία ουσιαστικά αποτελεί μια καταγγελία τουΚαπιταλιστικού συστήματος και συγκεκριμένα υποστηρίζει πως οι εργάτες στοπλαίσιο του Καπιταλισμού ‘εμπορευματοποιούνται’ προς όφελος τωνκεφαλαιοκρατών, οι οποίοι αγγίζουν τα όρια της αισχροκέρδειας. Έτσι,αναδεικνύεται η αρνητική πλευρά του Καπιταλισμού και παράλληλαπαρουσιάζεται η επαναστατική ιδεολογία του Καρλ Μαρξ περί ‘αλλαγής τουκόσμου’. Αμέσως μετά, όμως, ακολουθεί μια ‘φιλοσοφική’ ερώτηση που με τηδιατύπωσή της αναπτύσσει μια στάση προβληματισμού σχετικά με τηδυνατότητα πραγμάτωσης αυτής της ιδέας: «Μπορεί, όμως, ο κόσμος νααλλάξει; Και πώς θα γίνει αυτό;» (σελ. 82 του σχολικού εγχειριδίου).

Την κριτική στον Καπιταλισμό και την παρουσίαση της πολιτικήςιδεολογίας του Καρλ Μαρξ ακολουθεί η επιγραμματική παράθεση των κύριωνιδεολογικών χαρακτηριστικών του Σοσιαλισμού και του Κομμουνισμού. Ταδύο αυτά πολιτικά συστήματα συνδέονται άμεσα μεταξύ τους, αφού το πρώτοαποτελεί μεταβατικό στάδιο για την εφαρμογή του δεύτερου. Επιπλέον, ηιδεολογία στην οποία βασίζονται περιλαμβάνει τις γενικότερες έννοιες τηςκοινωνικής δικαιοσύνης και της συλλογικότητας. Ειδικότερα, ο Σοσιαλισμόςαποτελεί ένα πιο δημοκρατικό σύστημα διακυβέρνησης της πολιτείας καικυρίως οργάνωσης της οικονομίας, όπου την εξουσία θα αναλάβει μέσωεπανάστασης η εργατική τάξη, θα κρατικοποιηθούν τα μέσα παραγωγής και οιαμοιβές θα είναι ανάλογες της εργασίας του καθενός. Εν συνεχεία, στοΚομμουνιστικό σύστημα επικρατεί αυτοδιοίκηση της πολιτείας, η οποίααυτοδιοίκηση βασίζεται στην ανιδιοτέλεια και την αλληλεγγύη του λαού. Ηκοινωνία πλέον δεν διαχωρίζεται σε τάξεις (αταξική), δεν υπάρχει το κράτος ωςεξουσία, η διοίκηση ασκείται από ενώσεις εθελοντών με στόχο την κοινωνικήδικαιοσύνη και οι αμοιβές είναι ανάλογες των αναγκών του καθενός.

Κατά την παρουσίαση του Σοσιαλιστικού σταδίου, απαντάται και ο όρος«Δικτατορία του προλεταριάτου»27 (σελ. 83 του σχολικού εγχειριδίου). Καθώς,λοιπόν, η ερμηνεία του όρου ‘Δικτατορία’ συνδέεται κυρίως με τη βίαιη

27 Ο όρος έτσι όπως χρησιμοποιήθηκε από τους Μαρξ και Έγκελς αναφέρεται «(σ)τοσύνολο των μεταβατικών πολιτικών μέσων που πρέπει να χρησιμοποιήσει το προλεταριάτογια να κυριαρχήσει…» και τελικά σε μια «δικτατορία με τη μορφή της λαϊκής δημοκρατίας»αφού έπειτα από ένα σύντομο στάδιο επικράτησης μιας οργανωμένης μειοψηφίας, ωςπροσωρινό καθεστώς ανάγκης, με την προσχώρηση και των αγροτών «στο προλεταριακόστρατόπεδο, δημιουργείται μια δικτατορία της πλειοψηφίας που εκλέγει τουςαντιπροσώπους της με καθολική ψηφοφορία…» (Δημούλης, 1989).

80

κυριαρχία μιας μειοψηφικής ομάδας και την απόλυτη εξουσία της επί τουευρύτερου κοινωνικού συνόλου, δημιουργούνται εν μέρει αρνητικέςπροδιαθέσεις ως προς το σοσιαλιστικό πολιτικό σύστημα. Τα υπόλοιπα,βέβαια, χαρακτηριστικά παραπέμπουν στη διασφάλιση της κοινωνικήςδικαιοσύνης και πρόνοιας.

Τέλος, γίνεται αναφορά στην Οκτωβριανή Επανάσταση του 1917 και στηνισχυροποίηση της Ρωσίας ως Σοβιετικής Ένωσης πλέον. Ωστόσο, η περιγραφήτης Πορείας του Σοσιαλιστικού Κινήματος, η τελική κατάρρευση τωνκομμουνιστικών καθεστώτων και η διάλυση της Σοβιετικής Ένωσηςκαταδεικνύουν την αναποτελεσματική εφαρμογή του σοσιαλιστικού πολιτικούσυστήματος, ενώ εμμέσως απαντούν αρνητικά στην παραπάνω ερώτηση για τοαν μπορεί τελικά ο κόσμος να αλλάξει (Αναποτελεσματικότητα).

Επιπλέον, τα στοιχεία του περικειμένου ενισχύουν τη σύνδεση τουΚομμουνισμού με τη βία, αλλά και την επανάσταση εναντίον τουΚαπιταλισμού, παράλληλα όμως υπονοούν και την αναποτελεσματικότητά της.Επίσης, παράθεμα του παρακειμένου παρουσιάζει τις συνεχείς διασπάσεις τουσοσιαλιστικού κινήματος, αναδεικνύοντας την περιπετειώδη πορεία του έωςσήμερα, δίχως να παρουσιάζει και τις αιτίες των περιπετειών αυτών, ενώ μόνοένα παράθεμα παρουσιάζει την παγκόσμια ιδεολογική επιρροή που άσκησαν οιιδέες του Καρλ Μαρξ, με αναφορές στην Ανατολική Ευρώπη και την Κίνα.

Οι κυριότερες αναφορές που αντιστοιχούν στην παραπάνω ανάλυση είναι οιεξής:

α) Μαρξιστική Θεωρίαα1) Καταγγελία Καπιταλισμού

«Στο έργο του ‘Το Κεφάλαιο’ ο Μαρξ περιγράφει τις διαδικασίες παραγωγήςπροϊόντων όπως λειτουργούν στο πλαίσιο του καπιταλιστικού συστήματος. … στονκαπιταλισμό δεν αποδίδεται στους εργάτες η αξία της εργασίας που παράγουν.…Οι εργάτες όμως αμείβονται με ημερομίσθια, των οποίων η αξία είναι κατά πολύμικρότερη από την αξία των αγαθών που παράγουν. …Την καρπώνονται (ενν. ηδιαφορά μεταξύ αξίας εργατικών ημερομισθίων και αξίας εργασίας) ως κέρδος οικαπιταλιστές, οι οποίοι από την τιμή πώλησης του τελικού προϊόντος παίρνουνπολύ μεγαλύτερο ποσοστό κέρδους από όσο δικαιούνται.» (σσ. 82-83)«Η εργατική τάξη (το ‘προλεταριάτο’) …καταντούν να μην είναι τίποτα περισσότεροαπό εμπορεύματα στην αγορά, αντικείμενα εκμετάλλευσης από τους αστούςκαπιταλιστές (τη ‘μπουρζουαζία’)» (σελ. 83)«Η Σοβιετική Ένωση μεταβλήθηκε λόγω του κομμουνιστικού καθεστώτος αλλά καιλόγω του μεγέθους και της στρατηγικής σημασίας της σε ‘αντίπαλο δέος’ για τιςφιλελεύθερες κυβερνήσεις της υπόλοιπης Ευρώπης.» (σελ. 83)«Εβδομήντα χρόνια μετά το θάνατό του το 1883 (ενν. του Μαρξ), περίπου το 1/3των χωρών του κόσμου είχε κυβερνήσεις που επικαλούνταν τις αρχές του μαρξισμούγια την ιδεολογική νομιμοποίησή τους, π.χ. οι χώρες της ανατολικής Ευρώπης, ηΚίνα. Πολλές μορφές της πρόσφατης ιστορίας άντλησαν έμπνευση από το μαρξισμό.Στη Ρωσία, ο Λένιν, ο Τρότσκι, ο Στάλιν. Στην Κίνα ο Μάο Τσε Τουνγκ, στηνΚούβα ο Φιντέλ Κάστρο.» (περικείμενο, σελ. 83)

81

α2) Επαναστατικές Ιδέες«‘…Ας τρέμουν οι κυρίαρχες τάξεις εμπρός σε μια κομμουνιστική επανάσταση. Οι προλετάριοιδεν έχουν μ’ αυτήν να χάσουν τίποτε, παρά μόνο τις αλυσίδες τους. Έχουν να κερδίσουν ένανολόκληρο κόσμο.’» (περικείμενο, σελ. 82)«Κατά την πρόβλεψη του Μαρξ ο καπιταλισμός είναι προορισμένος να καταρρεύσει.Το προλεταριάτο θα επαναστατήσει εναντίον της μπουρζουαζίας.» (σελ. 83)«Η επανάσταση που σφράγισε την ιστορία του κόσμου τον 20ο αιώνα ήταν ηΟκτωβριανή Επανάσταση στη Ρωσία το 1917. Αποτέλεσε την πρώτη οργανωμένηαντίδραση στο καπιταλιστικό σύστημα.»

α3) Επιδίωξη Κοινωνικής Δικαιοσύνης«Αυτό που θα ακολουθήσει είναι ένα στάδιο σοσιαλισμού με τρία χαρακτηριστικά:…Ιδιοκτησία όλων των μέσων παραγωγής από το κράτος. Αμοιβή του καθενόςανάλογα με την εργασία του.» (σελ. 83)«Το στάδιο του σοσιαλισμού θα διαδεχθεί ένα στάδιο κομμουνισμού με τα εξήςχαρακτηριστικά: Επικράτηση μιας αταξικής κοινωνίας. Εξαφάνιση του κράτους.Λειτουργία των μέσων παραγωγής από εθελοντικές ενώσεις που θα μεριμνούν για τηνικανοποίηση των κοινωνικών αναγκών. Αμοιβή του καθενός ανάλογα με τις ανάγκεςτου.» (σελ. 83)

β) Αρνητικά στοιχεία Μαρξισμού«‘Οι κομμουνιστές… Διακηρύσσουν ανοιχτά ότι οι σκοποί τους μπορούν να επιτευχθούν μόνομε τη βίαιη ανατροπή κάθε προηγούμενης κοινωνικής τάξης πραγμάτων…’» (περικείμενο,σελ. 82)«Δικτατορία του προλεταριάτου.» (σελ. 83)

γ) Αναποτελεσματικότητα«Διαφορετική εξέλιξη υπήρξε στα διάφορα σοσιαλιστικά κόμματα ανά τον κόσμο,όσον αφορά τη στρατηγική και τακτική που ακολούθησαν. Το 1918 έγινε αλλαγή τουονόματος του Σοσιαλδημοκρατικού Εργατικού Κόμματος της Ρωσίας σεΚομμουνιστικό Κόμμα. Από αυτό το χρονικό σημείο και μετά το διεθνέςσοσιαλιστικό κίνημα διασπάστηκε σε δύο μέρη: α) τους σοσιαλδημοκράτες και β)τους κομμουνιστές. Το έτος 1989 η πτώση του τείχους του Βερολίνου σήμανε τηναρχή της κατάρρευσης των κομμουνιστικών καθεστώτων στην Ανατολική Ευρώπη.Το 1991 η Σοβιετική Ένωση διαλύθηκε και στη θέση της δημιουργήθηκε μια‘Κοινοπολιτεία Ανεξάρτητων Κρατών’.» (σελ. 83)Φωτογραφία: «Ο Μαρξ ως άλλος Προμηθέας αλυσοδεμένος στην εκτυπωτικήμηχανή, αντιστέκεται στην καπιταλιστική εξουσία.» (περικείμενο, σελ.83)«Η αποτυχία του δίμηνου επαναστατικού καθεστώτος της Παρισινής Κομμούνας το1871, δρομολόγησε τη διάλυσή της (ενν. της Πρώτης Διεθνούς) το 1876.»(περικείμενο, σελ. 83)«Το 1923 επισημοποιήθηκε το σχίσμα μεταξύ της Κομμουνιστικής Τρίτης Διεθνούςκαι της Δημοκρατικής Σοσιαλιστικής Διεθνούς. Μετά τον Β΄ παγκόσμιο πόλεμο, το1951, επανιδρύθηκε η Σοσιαλιστική Διεθνής με το Συνέδριο και τη Διακήρυξη τηςΦρανκφούρτης που έθεσε τις βασικές αρχές και καθόρισε τη φυσιογνωμία της.Σήμερα, στο επίκεντρο του έργου της Σοσιαλιστικής Διεθνούς είναι η οικοδόμησηευρέων συναινέσεων και η ανάπτυξη μιας κοινής πλατφόρμας δράσης σχετικά μεδιεθνή και περιφερειακά θέματα που απασχολούν τα σοσιαλδημοκρατικά κινήματα»(περικείμενο, σελ. 84)

82

2. Αξίες

2.1. Πολιτικές αξίες/ιδεώδηΟι πολιτικές αξίες που προβάλλονται μέσω του κειμένου και του

περικειμένου των δύο εγχειριδίων είναι:

2.1.1. Δημοκρατία

Σε όλο το σώμα του κυρίως κειμένου των δύο εγχειριδίων προβάλλεται ηαξία της Δημοκρατίας, η οποία συνδέεται άμεσα με τις έννοιες της Ελευθερίαςκαι της Ισότητας. Η σύνδεση αυτή είναι είτε άμεση είτε έμμεση, μέσωαναφορών που αναδεικνύουν τη σημασία της Ελευθερίας, της Ισότητας και κατ’επέκταση της Δημοκρατίας. Τέτοιες αναφορές αφορούν σε επαναστάσεις,εξεγέρσεις, κοινωνικούς αγώνες και γενικώς σε επαναστατικές δράσεις κατά τηςαπολυταρχίας και υπέρ της Δημοκρατίας (Ελευθερία), όπως επίσης αφορούνκαι στα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις των πολιτών και στην υποστήριξη τηςΙσότητας μεταξύ τους. Παράλληλα, πολλές εικόνες και κείμενα τουπερικειμένου συμβάλλουν στην προβολή των παραπάνω στοιχείων και στηνανάδειξη της σημασίας της Δημοκρατίας. Κύριες αναφορές προς αυτή τηνκατεύθυνση αποτελούν η εξέγερση του Πολυτεχνείου κατά της δικτατορίας τωνΣυνταγματαρχών στην Ελλάδα, η Γαλλική Επανάσταση και η Διακήρυξη τωνΑνθρωπίνων Δικαιωμάτων και οι αγώνες κατά της απολυταρχίας ανά τουςαιώνες.

Επίσης, προβάλλεται επίμονα ο Δημοκρατικός χαρακτήρας των σύγχρονωνΚοινωνιών και ειδικότερα του πολιτεύματος της Ελλάδας, της ΕυρωπαϊκήςΈνωσης και της Διεθνούς Κοινότητας. Μάλιστα, ο Δημοκρατικός τουςχαρακτήρας επιβεβαιώνεται μέσω αναφορών στις δημοκρατικές διαδικασίεςπου ακολουθούνται κατά την άσκηση της εξουσίας σε οποιοδήποτε επίπεδο.Αναλυτικότερα, ως δημοκρατικές διαδικασίες θεωρούνται η εφαρμογή τηςαρχής της πλειοψηφίας, η διατήρηση της πολυφωνίας και του πλουραλισμού, ηεπικράτηση του συλλογικού έναντι του ατομικού συμφέροντος, ο καταμερισμόςτων κρατικών λειτουργιών και εξουσιών, η εφαρμογή αξιοκρατικών διαδικασιώνστον δημόσιο βίο γενικότερα και η διασφάλιση υψηλής αντιπροσώπευσης τωνπολιτών στη διακυβέρνηση της χώρας.

Τέλος, άλλο ένα θεμελιώδες στοιχείο της Δημοκρατίας που προβάλλεταιεπίμονα είναι η Λαϊκή Κυριαρχία, κατά την οποία πηγή κάθε εξουσίας είναι οΛαός. Η εξουσία του Λαού στις σύγχρονες έμμεσες Δημοκρατίες εφαρμόζεταιόχι μόνο μέσω της επιλογής των αντιπροσώπων του κατά την εκλογικήδιαδικασία, αλλά και μέσω του ανεξάρτητου ελέγχου της εξουσίας, δηλαδή είτεαπό θεσμικά όργανα είτε από τους ίδιους τους πολίτες.

Χαρακτηριστικά παραδείγματα των παραπάνω αναφορών αποτελούν ταεξής αποσπάσματα:

83

α) Ελευθερία και Ισότητα(Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή-Γ΄ Γυμνασίου)Φωτογραφία 2.6.: «Ομάδες φοιτητών στην κατάληψη της Νομικής στη διάρκεια τηςδικτατορίας» (περικείμενο, σελ. 18)«Γενικοί Κοινωνικοί κανόνες είναι αυτοί που αφορούν όλο το κοινωνικό σύνολο,όπως η προστασία της ζωής, της ισότητας, της ελευθερίας,…» (σελ. 24)«Η επανεμφάνιση της Πολιτείας γίνεται στην Ευρώπη με τη Γαλλική Επανάσταση(18ος αιώνας), όταν ο λαός διεκδικεί την αντικατάσταση της απόλυτης εξουσίας τουμονάρχη από την εξουσία των πολιτών. Με αυτόν τον τρόπο διαμορφώνεται η έννοιατης σύγχρονης δημοκρατικής Πολιτείας, με βάση την ισότητα των πολιτών και τηνελευθερία τους από την απόλυτη εξουσία του μονάρχη. …συχνά μετά από αιματηρέςσυγκρούσεις και επαναστάσεις. Η σύγχρονη Πολιτεία εκφράζει τη θέληση τωνπολιτών (λαού) ενός κράτους και έχει την εξουσία να καθορίζει: Τους κανόνες-νόμους… Τις υποχρεώσεις και δικαιώματα των ατόμων… Τις ποινές καικυρώσεις… μέσα από ένα ανεξάρτητο σύστημα δικαιοσύνης.» (σελ. 60)«Όλοι οι Έλληνες πολίτες… μπορούν να είναι υποψήφιοι για τα αξιώματα τουΠροέδρου της Δημοκρατίας, του Βουλευτή, Δημάρχου και Νομάρχη.» (σελ. 72)«…έτσι και ο ρόλος του πολίτη συνδέεται με δικαιώματα αλλά και τις αντίστοιχεςυποχρεώσεις» (σελ. 106)

(Πολιτική και Δίκαιο-Β΄ Λυκείου)«Αν θέσετε σ’ ένα τυχαίο δείγμα ανθρώπων το ερώτημα ‘τι σημαίνει για εσάς ηιδιότητα του πολίτη;’, οι περισσότεροι θα απαντήσουν αμέσως ‘να έχω δικαιώματα’.…Η ιδιότητα αυτή συνεπάγεται και υποχρεώσεις, τόσο απέναντι στην πολιτεία, όσοκαι απέναντι στους άλλους πολίτες. …μέσα από το γενικό καλό εξυπηρετείταιπληρέστερα και το ατομικό.» (σελ. 11)«…όλοι να συμβιώνουν ως ελεύθεροι και ίσοι άνθρωποι.» (σελ. 18)«Οικουμενική Διακήρυξη για τα ανθρώπινα δικαιώματα, άρθρο 1: ‘Όλοι οι άνθρωποιγεννιούνται ελεύθεροι και ίσοι ως προς την αξιοπρέπεια και τα δικαιώματά τους. Είναιπροικισμένοι με λογική και συνείδηση και πρέπει να φέρονται ο ένας στον άλλο με πνεύμααδελφικό.’» (περικείμενο, σελ. 23)«Τα συστατικά στοιχεία του δημοκρατικού πολιτεύματος είναι η ελευθερία και ηισότητα.» (σελ. 38)«‘…ο θεμελιώδης νόμος… της δημοκρατίας είναι η ισότητα, το να μην υπερέχουν καθόλουούτε οι φτωχοί ούτε οι πλούσιοι, ούτε να κυριαρχούν οι μεν επί των δε, αλλά να είναι και οι δύοόμοιοι…’, ‘Θεμελιώδης δημοκρατική αρχή είναι η ελευθερία… Βασικό χαρακτηριστικό τηςελευθερίας είναι ότι κάθε πολίτης γίνεται πότε άρχοντας και πότε αρχόμενος. [...]’»(περικείμενο, σελ. 38)«Πώς εκφράζεται η ελευθερία στην πράξη; Με την αναγνώριση δικαιωμάτων.Δικαίωμα είναι η δυνατότητα αυτοκαθορισμού, που αναγνωρίζεται στο άτομο μέσαστο πλαίσιο μιας δημοκρατικής πολιτείας.» (σελ. 66)

β) Δημοκρατικές Κοινωνίες(Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή-Γ΄ Γυμνασίου)Φωτογραφία 5.8.: Οι σύγχρονες κοινωνίες είναι πολυφωνικές. «Αυτό σημαίνει ότισυνυπάρχουν ομάδες με διαφορετικές ιδεολογίες, αξίες και πρότυπα. …Η ελευθερίαεπιλογής είναι μια δημοκρατική αξία μέσα από την οποία τελικά διαμορφώνεται ηπροσωπικότητα του ατόμου.» (περικείμενο, σελ. 42)«Η Αθηναϊκή Πολιτεία αποτελεί τη μορφή πολιτικής οργάνωσης, στην οποία τα ίδιατα ελεύθερα άτομα (πολίτες) αποφασίζουν για τους κανόνες-νόμους που ρυθμίζουν τηνκοινωνική ζωή.» (σελ. 60)

84

«Αυτόν τον τρόπο πολιτικής οργάνωσης (ενν. ο λαός έμμεσα να αποφασίζει τουςνόμους με τους οποίους οργανώνεται η κοινωνική συμβίωση) ακολουθούν ταπερισσότερα σύγχρονα κράτη…» (σελ. 60)Φωτογραφία 7.2.: «Δεν θεωρεί (ενν. ο Αριστοτέλης) καμία μορφή πολιτικήςοργάνωσης άριστη, εάν δεν εξυπηρετεί τη δικαιοσύνη και το κοινό καλό. Ακόμα και ηδημοκρατική Πολιτεία, εάν εξυπηρετεί προσωπικά και ιδιοτελή συμφέροντα,καταλήγει στη δημαγωγία.» (περικείμενο, σελ. 60)«Σήμερα, η λαϊκή κυριαρχία κατοχυρώνεται μέσα από διαδικασίες που προβλέπονταισε ειδικότερες διατάξεις του Συντάγματος. Συγκεκριμένα: Κάθε τέσσερα χρόνια ολαός εκλέγει τους αντιπροσώπους του (Βουλευτές, Δημάρχους, Νομάρχες). …ΟΠρόεδρος της Δημοκρατίας μπορεί να ζητήσει… δημοψήφισμα, για κρίσιμα εθνικάθέματα… Οι πολίτες έχουν δικαιώματα συλλογικής δράσης,…» (σελ. 72)«Τα όργανα του κράτους ψηφίζουν νόμους, διοικούν (εκτελούν) εφαρμόζοντας αυτούςτους νόμους και απονέμουν δικαιοσύνη, επιλύοντας τις διαφορές που προκύπτουν απότην εφαρμογή των νόμων. Επομένως, η κρατική εξουσία εκδηλώνεται με τρειςδιαφορετικές λειτουργίες: τη νομοθετική, την εκτελεστική και τη δικαστική.» (σελ.74)«Η ψηφοφορία για την ανάδειξη αντιπροσώπων μας είναι: α. Άμεση:… β.Μυστική:… γ. Υποχρεωτική:… δ. Προσωπική:… ε. Ίση:… στ. Καθολική:…»(σελ. 78)«Στις σύγχρονες κοινωνίες παρατηρούμε στην πολιτική ζωή την ύπαρξη περισσότερωναπό ένα ή δύο πολιτικών κομμάτων. Αυτό το φαινόμενο είναι η αρχή τουπολυκομματισμού που είναι συνυφασμένη με τη δημοκρατία. Μέσα από τονπολυκομματισμό παρέχεται η δυνατότητα να εκπροσωπείται τόσο στη Βουλή, όσο καιστην πολιτική ζωή, η ποικιλία των συμφερόντων και των απόψεων των μελών τηςσύγχρονης πολιτικής κοινωνίας (πλουραλιστική κοινωνία)» (σελ. 81)«Ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας εκλέγεται από τη Βουλή με αυξημένη πλειοψηφίαγιατί επιδιώκεται να είναι αποδεκτός από την πλειοψηφία των βουλευτών.» (σελ. 93)«Τα δικαστήρια είναι ένα τρίτο όργανο, ανεξάρτητο από εκείνα που ασκούν τηνομοθετική και εκτελεστική λειτουργία (Βουλή-Κυβέρνηση).» (σελ. 94)«Περιφερειακά όργανα σήμερα είναι οι Περιφέρειες. Η χώρα διαιρείται σε 13Περιφέρειες, επικεφαλής κάθε Περιφέρειας είναι ο Περιφερειάρχης… Η Περιφέρειαέχει αρμοδιότητα για το σχεδιασμό, προγραμματισμό, συντονισμό και εφαρμογή τηςκυβερνητικής πολιτικής για την ανάπτυξη της συγκεκριμένης περιοχής,…» (σελ. 100)Φωτογραφία 12.6.: Το λογότυπο του Συνήγορου του Πολίτη. «Ο Συνήγορος του Πολίτηλειτουργεί στην Ελλάδα από το 1998. Αποστολή του είναι να μεσολαβεί μεταξύπολιτών και δημοσίων υπηρεσιών σε θέματα παραβάσεων της διοίκησης σε βάρος τωνπολιτών» (περικείμενο, σελ. 111)«Η Ευρωπαϊκή Ένωση (Ε.Ε.) είναι μια ένωση ευρωπαϊκών κρατών τα οποία, με τηνπροσχώρησή τους, δεσμεύονται να συνεργάζονται για τη δημοκρατία, την οικονομικήκαι κοινωνική ευημερία και την ειρήνη» (σελ. 123)«…και για το λόγο αυτό έχουν: Το δικαίωμα ελεύθερης κυκλοφορίας και διαμονήςστο έδαφος των κρατών-μελών… Το δικαίωμα να εκλέγουν και να εκλέγονται στιςεκλογές του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου… Το δικαίωμα να απολαμβάνουν… τηνπροστασία των διπλωματικών αρχών άλλης χώρας-μέλους της ΕΕ,… Τοδικαίωμα να υποβάλλουν αναφορά… καταγγελία… να προσφεύγουν στοΔικαστήριο σε περίπτωση καταπάτησης των δικαιωμάτων τους ως πολιτών της ΕΕ.…κατοχυρώνει και τα δικαιώματα των πολιτών στην ισότητα και τις ατομικέςελευθερίες.» (σελ. 130)«Η υφήλιος, μαζί με το διάστημα, αποτελούν έναν ενιαίο χώρο που ονομάζεταιδιεθνής. Τα κράτη που δρουν σε αυτόν τον ενιαίο χώρο αποτελούν τη διεθνή

85

κοινότητα… Οι αρχές και οι κανόνες, …της διεθνούς κοινότητας… αναφέρονται στοάρθρο 2 του ΟΗΕ, οι αρχές της ισότητας, της ανεξαρτησίας, της αυτοδιάθεσης τωνκρατών και της μη επέμβασης ενός κράτους σε ένα άλλο με στρατιωτικά μέσα.» (σελ.135)

(Πολιτική και Δίκαιο-Β΄ Λυκείου)«Αντικείμενο της πολιτικής και έργο των πολιτικών είναι να υπηρετούν το συμφέροντου κοινωνικού συνόλου.» (σελ. 14)«Η αρχή της πλειοψηφίας είναι θεμελιώδης για τη λήψη αποφάσεων στη Δημοκρατία.Η μειοψηφία πάντως είναι, επίσης, κατοχυρωμένη και η γνώμη της πάντοτεακούγεται.» (σελ. 39)«‘…και απόλυτα δίκαιο είναι ό,τι αποφασίζουν οι περισσότεροι…’» (περικείμενο, σελ. 39)«Το εκλογικό σύστημα δεν ορίζεται στο Σύνταγμα, αλλά ψηφίζεται από τη Βουλή μετον εκλογικό νόμο. …ένας καινούργιος εκλογικός νόμος, εφαρμόζεται από τιςμεθεπόμενες, μετά την ψήφισή του, εκλογές. …Η Ελλάδα διαιρείται σε 56 εκλογικέςπεριφέρειες. …Ο αριθμός των βουλευτών κάθε εκλογικής περιφέρειας ορίζεται μεπροεδρικό διάταγμα, βάσει του νόμιμου πληθυσμού της περιφέρειας.» (σελ. 42)«Το Σύνταγμα διακρίνει τρία είδη κρατικής δράσης της πολιτείας: Τη νομοθεσία,…Την εκτέλεση,… Τη δικαιοδοτική ή δικαστική λειτουργία,…» (σελ. 47)«Η Κυβέρνηση εξαρτάται από τη Βουλή. Μια Κυβέρνηση που στηρίζεται στην ισχυρήπλειοψηφία στη Βουλή, αναπτύσσει με άνεση τη νομοθετική της πρωτοβουλία καικαθορίζει αποφασιστικά το περιεχόμενο των νόμων.» (σελ. 55)«Το αποκεντρωτικό σύστημα καθιστά τη δημόσια Διοίκηση πιο αποτελεσματική, αλλάκαι πιο δημοκρατική. Οι πολίτες, δηλαδή, έχουν ευχερέστερη πρόσβαση στιςδημόσιες υπηρεσίες και μπορούν κατ’ επέκταση να παρακολουθούν από κοντά τηλειτουργία τους και τα κριτήρια των συγκεκριμένων επιλογών τους.» (σελ. 56)«Άλλωστε, τα όργανα της Δημόσιας Διοίκησης ασκούν δημόσια εξουσία. Στη δράσητους απαιτείται νομιμότητα. Άρα και δυνατότητα ελέγχου. Επομένως, έγγραφα καιαρχεία…» (σελ. 57)«Το Συμβούλιο της Επικρατείας ελέγχει αν είναι νόμιμη η δράση της Διοίκησης καιέχει έτσι πρωταρχική σημασία για την προστασία του διοικούμενου από ενδεχόμενηκρατική αυθαιρεσία.» (σελ. 62)«Τα δικαιώματα αναγνωρίζονται στο Σύνταγμα, αλλά ο νομοθέτης μπορεί ναπροβλέψει κάποιους περιορισμούς για την εξυπηρέτηση ευρύτερων κοινωνικώνσκοπών ή για χάρη του δημόσιου συμφέροντος.» (σελ. 69)«Στις σύγχρονες κοινοβουλευτικές δημοκρατίες, η πολιτική εξουσία δεν ασκείταιαπευθείας από τους πολίτες, αλλά από τους εκλεγμένους αντιπροσώπους τους.» (σελ.79)«…το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο της Κοπεγχάγης όρισε ποια κριτήρια πρέπει ναπληρούνται, προκειμένου να ενταχθεί ένα κράτος στην Ε.Ε.: …η ύπαρξη σταθερώνθεσμών που εγγυώνται το δημοκρατικό πολίτευμα…» (σελ. 109)«Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, με έδρα το Στρασβούργο, είναι η φωνή των πολιτώντης Ε.Ε.» (σελ. 111)«Οι διεθνείς σχέσεις ρυθμίζονται από… διεθνές δίκαιο. …Οι βασικότερες αρχέςτου διεθνούς δικαίου είναι: α) η αρχή της αμοιβαιότητας… β) η αρχή της μηεπέμβασης στις εσωτερικές υποθέσεις ενός κράτους… γ) η αρχή τηςαυτοδιάθεσης… δ) η αρχή της συνεργασίας και αλληλεγγύης… ε) η αρχή τηςδιευθέτησης των διαφορών μεταξύ των κρατών με ειρηνικά μέσα… στ) η αρχή τηςπροάσπισης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.» (σσ. 126-127)

86

γ) Λαϊκή Κυριαρχία(Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή-Γ΄ Γυμνασίου)«Στη σύγχρονη Πολιτεία ο λαός όχι πλέον άμεσα… αλλά έμμεσα… αποφασίζει τουςνόμους…» (σελ. 60)«Όλα τα όργανα του κράτους έχουν την υποχρέωση να σέβονται τις αρχές της λαϊκήςκυριαρχίας…» (σελ. 72)«…τα δικαστήρια, που αποδίδουν δικαιοσύνη στο όνομα του Ελληνικού λαού.» (σελ.94)«Για να υπάρχει λαϊκή κυριαρχία απαιτείται διαφάνεια στις ενέργειες της Πολιτείας,ώστε ο κυρίαρχος λαός να γνωρίζει και να κρίνει.» (σελ. 111)

(Πολιτική και Δίκαιο-Β΄ Λυκείου)«[…] Αφού λοιπόν έτσι λέει το δίκαιο, κυρίαρχη δύναμη στη δημοκρατία είναι ηπλειοψηφία…» (περικείμενο, σσ. 38-39)«Στη Δημοκρατία, ο λαός αποφασίζει είτε ο ίδιος (άμεσα), είτε μέσω τωναντιπροσώπων του (έμμεσα) για την επίλυση των ποικίλων προβλημάτων τηςκοινωνικής συμβίωσης…» (σελ. 39)«Δημοκρατία: θεμέλιο του πολιτεύματος είναι η λαϊκή κυριαρχία. Όλες οι εξουσίεςπηγάζουν από τον Λαό.» (σελ. 40)

2.1.2. Έθνος-Κράτος

Η έννοια του Κράτους συνδέεται συχνά με την έννοια του Έθνους και σταδύο σχολικά εγχειρίδια και αναδεικνύονται σε υψηλές πολιτικές αξίες, καθώςμέσω των αντίστοιχων αναφορών προβάλλεται η σπουδαιότητά τους (Έθνος)και ο καθοριστικός ρόλος τους (Κράτος) για την πολιτική οργάνωση τηςκοινωνίας. Πιο συγκεκριμένα, το Κράτος συνδέεται με την Πολιτική Εξουσία,καθώς μέσω των κρατικών οργάνων, των κρατικών θεσμών και του συστήματοςκρατικής διοίκησης εφαρμόζεται η κρατική πολιτική, η οποία ρυθμίζει καιοργανώνει τον δημόσιο βίο σε κάθε επίπεδο. Η Κρατική εξουσία επιβάλλεταισε όλο τον πληθυσμό μιας χώρας, ο οποίος αποτελεί ουσιαστικά τους πολίτεςτου Κράτους, ενώ τα όρια του πλαισίου, στο οποίο η Κρατική εξουσία έχειισχύ, καθορίζονται από τα γεωγραφικά σύνορα της χώρας. Επιπλέον, οχαρακτήρας της εξουσίας που ασκεί το Κράτος χαρακτηρίζει και τον ρόλοτου∙ γι’ αυτό όταν η πολιτική του Κράτους προσανατολίζεται στην επικράτησηκαι διατήρηση της κοινωνικής δικαιοσύνης, επιχειρώντας τη μείωση τωνκοινωνικών διακρίσεων, την αναγνώριση των δικαιωμάτων όλων των πολιτώνκαι λαμβάνοντας αντισταθμιστικά μέτρα για την υποστήριξη των ευπαθώνκοινωνικών ομάδων, τότε προβάλλεται ο κοινωνικός ρόλος του Κράτους.

Όλα τα παραπάνω στοιχεία αναδεικνύονται στο κείμενο και το περικείμενοτων δύο εγχειριδίων μέσω αναφορών στον καταμερισμό των εξουσιών τουΚράτους (πολιτικοί θεσμοί και κρατικά όργανα) και στον γραφειοκρατικόμηχανισμό, ο οποίος παρουσιάζεται ως αναγκαίος για την οργάνωση και τηνεύρυθμη λειτουργία του Κράτους (σύστημα διοίκησης), αφού είναι απρόσωποςκαι ελέγχει την Κρατική εξουσία, ωστόσο σημειώνονται και ορισμένα αρνητικά

87

στοιχεία που οφείλονται στην επίδραση του ανθρώπινου παράγοντα. Επιπλέον,τα παραπάνω στοιχεία αναδεικνύονται και μέσω αναφορών στο κοινωνικόΚράτος ή Κράτος δικαίου και ειδικότερα στην παροχή κοινωνικών υπηρεσιών-αγαθών και ίσων ευκαιριών σε όλους τους πολίτες.

Η σπουδαιότητα του Έθνους, από την άλλη προβάλλεται κυρίως μέσωαναφορών στην ιστορική συνέχεια του Ελληνικού Έθνους από την αρχαιότηταέως τη σύγχρονη εποχή, όπως και μέσω αναφορών στην εθνική ταυτότητα όχιμόνο του πληθυσμού που κατοικεί στην Ελληνική επικράτεια, αλλά και τουαπόδημου ελληνισμού. Η εθνική ταυτότητα περιλαμβάνει στοιχεία, όπως είναιη κοινή πατρίδα, η κοινή ιστορία, ο κοινός πολιτισμός, τα κοινά συμφέροντακαι η κοινή συνείδηση που αναπτύσσουν τα άτομα ότι γενικώς ανήκουν σε μίαομάδα με κοινά εθνικά χαρακτηριστικά, όπως τα προαναφερθέντα. Ο λόγοςπου η έννοια του Έθνους ξεπερνά τα όρια της έννοιας του Κράτους (και γι’αυτό συμπεριλαμβάνει και τον απόδημο ελληνισμό) είναι το γεγονός πως ταχαρακτηριστικά του γνωρίσματα– δηλαδή τα στοιχεία που συγκροτούν τηνεθνική ταυτότητα– ορίζουν ένα ευρύτερο πεδίο, τόσο γεωγραφικό όσο καιιδεολογικό.

Η Σύνδεση, τέλος, του Κράτους με το Έθνος και κατ’ επέκταση η ανάδειξητου τελευταίου σε Πολιτική Αξία, γίνεται είτε άμεσα είτε έμμεσα, δηλαδή μέσωαναφορών στη σύνδεση της εθνικής καταγωγής με την ιδιότητα του πολίτη ενόςΚράτους, άρα και με τα πολιτικά του δικαιώματα. Μάλιστα παρατηρείται καιμια σύγχυση ανάμεσα στους όρους ‘ελληνική ιθαγένεια’ και ‘έλληνας πολίτης’,καθώς ο ορισμός της ιθαγένειας δεν συνάδει με τις προϋποθέσεις π.χ. ελληνικήςιθαγένειας του Προέδρου της Δημοκρατίας. Γενικότερα, οι δύο όροι δενδιαχωρίζονται, με αποτέλεσμα η ιδιότητα του πολίτη να φαίνεται πωςταυτίζεται με την εθνική καταγωγή του ατόμου.

Οι χαρακτηριστικότερες αναφορές που σχετίζονται με το Έθνος-Κράτοςείναι οι παρακάτω:

α) Κράτος-Πολιτική Εξουσία(Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή-Γ΄ Γυμνασίου)Φωτογραφία 3.12. ΟΑΕΔ Προγράμματα Κατάρτισης: «…η Πολιτεία οργανώνειπρογράμματα κατάρτισης νέων σε νέα επαγγέλματα και τεχνολογίες» (περικείμενο,σελ. 26)«(ενν. η μεταβολή της ελληνικής κοινωνίας, δηλαδή άλλαξαν πολλοί θεσμοί στηνΕλλάδα, μεταξύ αυτών και)…οι πολιτικοί θεσμοί (κατάργηση βασιλείας, ένταξη στηνΕυρωπαϊκή Ένωση κ.α.).» (σελ. 33)«δ. Το κράτος. Το σύγχρονο κράτος επηρεάζει με τις αποφάσεις του το σύνολοσχεδόν της κοινωνικής ζωής. Οι νόμοι που θεσμοθετεί επιδρούν στην οικογένεια…στην εκπαίδευση… στην εκκλησία, στην οικονομία, στην πολιτική.» (σελ. 41)«…η χάραξη της κοινωνική πολιτικής που ασκείται στο πλαίσιο του κοινωνικούκράτους… με την κατοχύρωση μέτρων, όπως η κοινωνική ασφάλιση, τα επιδόματαανεργίας, η επαγγελματική κατάρτιση ανέργων, η παροχή κατοικίας, η επιδότησηθέσεων εργασίας κ.α.» (σελ. 49)Φωτογραφία 7.3 «Στα σύγχρονα κράτη, οι όροι κράτος και Πολιτείαχρησιμοποιούνται και οι δύο για να δηλώσουν την πολιτική οργάνωση της κοινωνίας.

88

Το κράτος… σημαίνει δύναμη και εξουσία επιβολής… στα όρια ενός εδάφους πουπροσδιορίζεται από συγκεκριμένα σύνορα και έχει ορισμένο πληθυσμό, το λαό.»(περικείμενο, σελ. 61)«Το κράτος συνδέεται με συγκεκριμένο έδαφος (διεθνώς αναγνωρισμένα σύνορα),λαό (μόνιμο πληθυσμό κατοίκων) και συγκεκριμένη πολιτική εξουσία.» (σελ. 62)«Οι νόμοι διαμορφώνουν τις σχέσεις των ατόμων με την Πολιτεία/Κράτος.…Πολίτευμα είναι ο τρόπος οργάνωσης και άσκησης της κρατικής εξουσίας.»(σελ. 67)«Κράτος δικαίου συγκεκριμένα σημαίνει ότι: Κάθε πράξη, οποιουδήποτε οργάνουτης εξουσίας, πρέπει να προβλέπεται από το Σύνταγμα και το νόμο (αρχή τηςνομιμότητας)… Κατοχυρώνεται η προστασία των θεμελιωδών δικαιωμάτων τωνπολιτών στο Σύνταγμα… Κατοχυρώνεται η ανεξαρτησία των δικαστών από τηνεπιρροή των άλλων κρατικών οργάνων…» (σσ. 72-73)«Στα σύγχρονα δημοκρατικά κράτη δημιουργείται η ανάγκη για ταχύτερη καιαποτελεσματικότερη άσκηση της κρατικής εξουσίας. Αυτό πραγματοποιείται με τησυνεργασία των οργάνων που ασκούν κρατικές λειτουργίες. Για το λόγο αυτόκαθιερώνεται η αρχή της σχετικής διάκρισης των λειτουργιών» (σελ. 74)

(Πολιτική και Δίκαιο-Β΄ Λυκείου)«Η πολιτική αφορά, λοιπόν, κατ’ εξοχήν την άσκηση δημόσιας εξουσίας και τιςσχέσεις κράτους-πολιτών.» (σελ. 9)«…και το κράτος είναι ένα νομικό πρόσωπο. Έτσι, οι δημόσιες υπηρεσίες, τα Α.Ε.Ι.,οι Οργανισμοί Τοπικής Αυτοδιοίκησης, η Εκκλησία είναι νομικά πρόσωπα, καιμάλιστα, νομικά πρόσωπα δημοσίου δικαίου.» (σελ. 23)«Κράτος δικαίου είναι το κράτος, στο οποίο οι κυβερνώντες είναι υποχρεωμένοι ναασκούν την εξουσία με βάση κανόνες δικαίου. Αποτρέπεται έτσι το ενδεχόμενο τηςαυθαίρετης άσκησης εξουσίας σε βάρος των πολιτών.» (σελ. 46)Φωτογραφία-χάρτης της Ελλάδας/εδαφικές περιφέρειες (περικείμενο, σελ. 54)«Η γραφειοκρατία είναι σύστημα διοικητικής οργάνωσης και θεωρείταιπαραδοσιακά το πιο ορθολογικό, το πιο αποτελεσματικό. …Η γραφειοκρατικήοργάνωση είναι αναγκαία και αναπόφευκτη …αν σκεφτούμε την πολυπλοκότητα καιτο μέγεθος των σύγχρονων κοινωνιών.» (σσ. 56-57)«Η τυποποίηση των γραφειοκρατικών ενεργειών, όσο απρόσωπη κι αν είναι, δενμπορεί να διαχωριστεί τελείως από τον ανθρώπινο παράγοντα: …ο φόβος τουελέγχου οδηγεί κάποιες φορές στην ευθυνοφοβία των γραφειοκρατών. …η άσκησηεξουσίας μέσω του γραφειοκρατικού διοικητικού μηχανισμού, μπορεί να οδηγήσειτους υπαλλήλους σε μια πλάνη, να θεωρούν δηλαδή ότι ταυτίζονται με την εξουσία.…μπορεί να οδηγήσει… στη διαπλοκή, τη διαφθορά…» (σελ. 57)«α) Συνήγορος του πολίτη…, β) Η Αρχή Προστασίας Δεδομένων ΠροσωπικούΧαρακτήρα…, γ) Εθνικό Συμβούλιο Ραδιοτηλεόρασης…, δ) ΑνώτατοΣυμβούλιο Επιλογής Προσωπικού (Α.Σ.Ε.Π.)…, ε) Ανεξάρτητη ΑρχήΔιασφάλισης του απορρήτου των Επικοινωνιών (Α.Δ.Α.Ε.)…» (σσ. 58-60)«γ) Κοινωνικά δικαιώματα που συνιστούν εγγυήσεις για την παρέμβαση της πολιτείαςστην κοινωνική ζωή και την εξασφάλιση παροχών για τη δικαιότερη κατανομή τουκοινωνικού πλούτου.» (σελ. 67)

β) Έθνος(Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή-Γ΄ Γυμνασίου)«…δημιουργήθηκε η συνείδηση στα άτομα που έχουν την ίδια πατρίδα ότι ανήκουνσε μια κοινή ομάδα, με κοινή ιστορία και κοινά συμφέροντα, το έθνος. Έθνοςεπομένως είναι η μεγάλη ανθρώπινη ομάδα, που συνδέεται με ένα συγκεκριμένο

89

τόπο –χωρίς απαραίτητα να διαμένει σε αυτόν– μοιράζεται κοινό πολιτισμό καιιστορία και έχει συνείδηση ότι αποτελεί μιαν ενιαία ομάδα με κοινές επιδιώξεις.»(σσ. 61-62)«Το εθνικό κράτος δε σημαίνει ότι κάθε έθνος ταυτίζεται με συγκεκριμένο κράτος.Στο ελληνικό έθνος π.χ. ανήκουν και οι από καταγωγή Έλληνες που είναι πολίτεςάλλων κρατών και διατηρούν την ελληνικότητά τους, τη συνείδηση δηλαδή ότι είναιΈλληνες (Έλληνες της Ομογένειας)» (σελ. 62)«Ο πρώτος νόμος ‘Περί σχηματισμού και διαιρέσεως των Δήμων’… στην ιστορία τουελληνικού κράτους… Η τοπική όμως Αυτοδιοίκηση έχει τις ρίζες της στο Βυζάντιο. ΣτηνΤουρκοκρατία οι κοινότητες είχαν κυρίως την ευθύνη… στην αφύπνιση της εθνικήςσυνείδησης…» (περικείμενο, σελ. 101)

(Πολιτική και Δίκαιο-Β΄ Λυκείου)«ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΟΛΗ-ΚΡΑΤΟΣ ΣΤΟ ΝΕΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΚΡΑΤΟΣ: 3.1. ΑρχαίαΕλλάδα: η πόλη-κράτος… 3.2. Η ελληνιστική εποχή: η οικουμενική πόλη, 3.3. Ηβυζαντινή αυτοκρατορία – οι κοινότητες, 3.4. Το ελληνικό κράτος – ελληνικήσυνταγματική ιστορία» [τίτλοι ενοτήτων 3ου κεφαλαίου] (σελ. 26)«…η ελληνική πολιτιστική κληρονομιά, η ελληνική γλώσσα και η χριστιανική πίστηκατόρθωσαν να διασωθούν.» (σελ. 31)«Η ταυτόχρονη συνταγματική αναφορά στο έθνος και τον λαό γίνεται για νασυμπεριληφθεί και ο εκτός της ελληνικής επικράτειας ελληνισμός στην έννοια τουσυνόλου των πολιτών. Έθνος είναι ένα σύνολο ανθρώπων που συνδέονται μεταξύ τουςμε στοιχεία κοινού πολιτισμού κοινής ιστορίας, κοινών επιδιώξεων.» (σελ. 45)

γ) Σύνδεση Κράτους-Έθνους(Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή-Γ΄ Γυμνασίου)«…στη διαμόρφωση των εθνικών κρατών, με βάση την εθνική ταυτότητα των πολιτώντους (Ελλάδα-Έλληνες, Γαλλία-Γάλλοι)» (σελ. 62)«…αρχηγός του κράτους είναι ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας, ένας Έλληνας πολίτηςπου εκλέγεται από το Κοινοβούλιο (Βουλή).» (σελ. 70)«Τα προσόντα που πρέπει να διαθέτουν οι Έλληνες ψηφοφόροι… σύμφωνα με τοΣύνταγμα είναι: Ελληνική ιθαγένεια: Ψηφίζουν στις εκλογές όσοι έχουν αποκτήσειτην Ελληνική ιθαγένεια, είναι δηλαδή Έλληνες πολίτες.» (σελ. 77)«Ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας συμβολίζει την ενότητα του έθνους. Είναι οΑρχηγός του κράτους και ρυθμιστής του πολιτεύματος…» (σελ. 92)«Πρόεδρος της Δημοκρατίας μπορεί να εκλεγεί όποιος είναι Έλληνας πολίτηςπριν από πέντε τουλάχιστον έτη, έχει από πατέρα ή μητέρα Ελληνική καταγωγή,έχει συμπληρώσει το τεσσαρακοστό έτος της ηλικίας του και έχει τη νόμιμηικανότητα του εκλέγειν (Άρθρο 31 του Συντ.)» (σελ. 93)

(Πολιτική και Δίκαιο-Β΄ Λυκείου)«‘Το Ελληνικόν Έθνος,… κηρύττει σήμερον διά των νομίμων παραστατών του, εις Εθνικήνσυνηγμένων συνέλευσιν, ενώπιον Θεού και ανθρώπων, την πολιτικήν αυτού ύπαρξην καιανεξαρτησίαν’» (περικείμενο, σελ. 33)«Αρχηγός του κράτους και ρυθμιστής της λειτουργίας του πολιτεύματος είναι οΠρόεδρος της Δημοκρατίας, ένας εκλεγμένος από τη Βουλή Έλληνας πολίτης.» (σελ.41)«Το εκλογικό δικαίωμα (δικαίωμα ψήφου) στις ελληνικές βουλευτικές εκλογέςεξαρτάται από δύο προϋποθέσεις: α) την ελληνική ιθαγένεια. …» (σελ. 41)«Ιθαγένεια είναι ο δεσμός ενός φυσικού προσώπου προς μια πολιτεία, από τον οποίοαπορρέουν δικαιώματα και υποχρεώσεις. Ο Κώδικας της Ελληνικής Ιθαγένειας (ν.

90

3284/2004) ορίζει: Άρθρο 1: Κτήση ελληνικής ιθαγένειας με τη γέννηση 1. Το τέκνοΈλληνα και Ελληνίδας αποκτά από τη γέννησή του την ελληνική ιθαγένεια. 2. Τηνελληνική ιθαγένεια αποκτά από τη γέννησή του και όποιος γεννιέται σε ελληνικόέδαφος, εφόσον δεν αποκτά με τη γέννησή του αλλοδαπή ιθαγένεια ή είναι άγνωστηςιθαγένειας.» (περικείμενο, σελ. 41)«ΠτΔ (Πρόεδρος της Δημοκρατίας) μπορεί να εκλεγεί κάθε Έλληνας πολίτης πουαπέκτησε την ελληνική ιθαγένεια τουλάχιστον πέντε χρόνια πριν από την ημέραεκλογής, έχει από πατέρα ή μητέρα ελληνική καταγωγή…» (σελ. 52)

2.1.3. Νόμοι-Σύνταγμα

Κατά την ανάπτυξη του περιεχομένου των δύο σχολικών εγχειριδίων γίνεταιπολύ συχνά αναφορά τόσο στο Σύνταγμα όσο και στους Νόμους είτε ως έννοιααυτή καθεαυτή είτε για την επικύρωση άλλων σχετικών εννοιών πουπεριγράφονται (π.χ. πολίτευμα, δικαιώματα, υποχρεώσεις κλπ). Γενικώς, οιΝόμοι αναφέρονται ως Ρυθμιστικοί Κανόνες που οργανώνουν και ελέγχουν τηνλειτουργία της κοινωνίας και της πολιτείας. Σημειώνεται δε πως ο χαρακτήραςτους είναι δεσμευτικός, ορθολογικός και καθολικός, ενώ θα μπορούσε ναειπωθεί πως, λόγω του ότι απαιτούν την πειθάρχηση των πολιτών προς αυτούς,τους αποδίδεται και εξουσιαστικός χαρακτήρας. Επιπλέον, η διαδικασίαθέσπισής τους είναι τέτοια, ώστε να εξασφαλίζεται η διαφάνειά της και ναπροστατεύεται από τυχόν αυθαιρεσίες των οργάνων της νομοθετικήςλειτουργίας, επομένως οι Νόμοι μπορούν να χαρακτηριστούν γενικότερα ωςδημοκρατικοί Ρυθμιστικοί Κανόνες της πολιτείας

Όλοι οι Νόμοι, ωστόσο, βασίζονται στο Σύνταγμα του Κράτους, το οποίοτίθεται ως ο Υπέρτατος Νόμος, με αντίστοιχα χαρακτηριστικά, όπως αυτά πουαναφέρθηκαν παραπάνω, οπότε αποδίδεται και σε αυτό εξουσιαστικόςχαρακτήρας, μεγαλύτερης μάλιστα ισχύος. Παράλληλα, κύρια λειτουργία τουΣυντάγματος είναι η διασφάλιση του δημοκρατικού πολιτεύματος, με ό,τισυνεπάγεται αυτό (κατοχύρωση δημοκρατικών διαδικασιών, ελευθερίας καιισότητας όλων των πολιτών, δικαιωμάτων και υποχρεώσεών τους κλπ). Έτσι,γίνεται εμφανές πως το Σύνταγμα και οι Νόμοι της πολιτείας συσχετίζονταιστενά με το είδος του πολιτεύματος που θα ισχύει σε μια χώρα καισυγκεκριμένα στην περίπτωση της Ελλάδας (στην οποία αναφέρονται τα δύοεγχειρίδια) αναδεικνύεται η εξάρτηση της εφαρμογής του δημοκρατικού τηςπολιτεύματος από το ύφος και το περιεχόμενο του Συντάγματος και τωνΝόμων. Τέλος, δεν λείπουν και αναφορές που Συνδέουν την ιδέα τουΣυντάγματος με την αρχαία Ελλάδα και την Ευρώπη.

Οι χαρακτηριστικότερες σχετικές αναφορές είναι οι εξής:

α) Ρυθμιστικοί Κανόνες(Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή-Γ΄ Γυμνασίου)«Ο τυπικός κοινωνικός έλεγχος περιλαμβάνει τις ποινές που επιβάλλονται από τουςεπίσημους φορείς (όπως η αστυνομία, τα δικαστήρια) και αφορά την παράβαση τωννόμων» (σελ. 43)

91

«Οποιαδήποτε απόφαση παίρνει ένας Υπουργός, ένας Δήμαρχος ή μια ΔημόσιαΥπηρεσία πρέπει να είναι σύμφωνες με το νόμο…» (σελ. 72)«Τα όργανα του κράτους ψηφίζουν νόμους, διοικούν (εκτελούν) εφαρμόζοντας αυτούςτους νόμους και απονέμουν δικαιοσύνη, επιλύοντας τις διαφορές που προκύπτουν απότην εφαρμογή των νόμων.» (σελ. 74)«Αφού κατατεθεί ένα νομοσχέδιο στη Βουλή, παραπέμπεται για επεξεργασία σε μιακοινοβουλευτική επιτροπή… Το επεξεργασμένο πια νομοσχέδιο, συζητείται καιψηφίζεται από τη Βουλή και γίνεται νόμος του κράτους. Στη συνέχεια ο νόμοςεκδίδεται από τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας και δημοσιεύεται στην εφημερίδα τηςΚυβερνήσεως (ΦΕΚ).» (σελ. 90)

(Πολιτική και Δίκαιο-Β΄ Λυκείου)«Το Δίκαιο είναι ένα σύνολο δεσμευτικών κανόνων που ρυθμίζουν την κοινωνικήσυμπεριφορά. Η επιβολή των κανόνων αυτών είναι απόρροια συγκεκριμένωνπολιτικών επιλογών…» (σελ. 10)«Εφόσον αντικείμενο της πολιτικής είναι οι υποθέσεις του κράτους και η άσκησηδημόσιας εξουσίας, υπάρχουν πιθανότητες διαφθοράς όσων εμπλέκονται στηνπολιτική. …Οι πολιτικοί και γενικότερα οι δημόσιοι λειτουργοί δεσμεύονται από τονόμο και η δράση τους υπόκειται σε ελέγχους…» (σελ. 13)«Το Δίκαιο εξουδετερώνει την αυθαιρεσία των κοινωνών και διαμορφώνει τις συνθήκεςεκείνες στις οποίες μπορούν όλοι να συμβιώνουν ως ελεύθεροι και ίσοι άνθρωποι.…Βασικά χαρακτηριστικά των κανόνων δικαίου είναι: α) Ο δεσμευτικός τουςχαρακτήρας…» (σελ. 18)«Ο ‘αιώνας των φώτων’…θεώρησε ότι θεμέλιο της αυθεντίας του νόμου είναι ο ίδιος οανθρώπινος Λόγος (η Λογική), αυτός που μετατρέπει μια απλή συνάθροιση ανθρώπωνσε οργανωμένη κοινωνία, πολιτεία.» (σελ. 19)«α) Το Δίκαιο αφορά… την κοινωνική συμπεριφορά και ισχύει εξίσου για όλους.»(σελ. 21)«Όλοι οι κανόνες δικαίου που ισχύουν σε ένα κράτος αποτελούν την έννομη τάξη.»(σελ. 23)

β) Σύνταγμα-Υπέρτατος Νόμος(Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή-Γ΄ Γυμνασίου)«Γιατί το Σύνταγμα… προσφέρει ένα σταθερό όριο ασφάλειας για τον πολίτη, μιανομική προστασία από την αυθαιρεσία… Συγκεκριμένα το Σύνταγμα: Είναι οθεμελιώδης νόμος της Πολιτείας, δηλαδή ανώτερος από όλους τους νόμους. Αυτόσημαίνει ότι όλοι οι νόμοι της Πολιτείας πρέπει να στηρίζονται στο Σύνταγμα…Ρυθμίζει την οργάνωση και τη λειτουργία της κρατικής εξουσίας… Κατοχυρώνει ταδικαιώματα των πολιτών και καθορίζει τις βασικές υποχρεώσεις τους.» (σελ. 70)«Τα Συντάγματα των σύγχρονων Δημοκρατικών κρατών, στα οποία ανήκει και ηχώρα μας, στηρίζονται σε βασικές αρχές που διαμορφώθηκαν κατά τη λειτουργία τωνπρώτων μορφών δημοκρατίας (Αρχαία Ελλάδα) και διεκδικήθηκαν τον 18ο και 19οαιώνα στην Ευρώπη…» (σελ. 71)«Το άρθρο 26 του Συντάγματός μας καθορίζει τα κρατικά όργανα που ασκούν τιςλειτουργίες αυτές (ενν. κρατικές λειτουργίες: νομοθετική, εκτελεστική, δικαστική)»(σελ. 74)«Οι νόμοι που ψηφίζονται από τη Βουλή δεν επιτρέπεται να έρχονται σε αντίθεση μετους κανόνες δικαίου που θέτει το Σύνταγμα.» (σελ. 90)«Οι Δικαστές είναι ανεξάρτητοι και οφείλουν να δικάζουν με βάση τους νόμους. Εάνόμως οι νόμοι έρχονται σε αντίθεση με το Σύνταγμα, οφείλουν να μην τους

92

εφαρμόζουν και να δικάζουν με βάση την αντικειμενική κρίση τους, σύμφωνα με τοΣύνταγμα.» (σελ. 95)

(Πολιτική και Δίκαιο-Β΄ Λυκείου)«Το 1975 ψηφίζεται το νέο Σύνταγμα που εγκαθιδρύει την προεδρευόμενηκοινοβουλευτική δημοκρατία. Καθιερώνει, επίσης, για πρώτη φορά τον κοινωνικόρόλο του κράτους. Το 1986 η Βουλή ψηφίζει την αναθεώρηση 11 άρθρων τουΣυντάγματος. Καταργούνται ορισμένες εξουσίες του Προέδρου της Δημοκρατίας.Ψηφίζεται η μεταφορά του κειμένου του Συντάγματος στη δημοτική γλώσσα. Το2001 αναθεωρούνται 79 άρθρα του Συντάγματος με τη συναίνεση των 4/5 τωνβουλευτών. Ακολουθεί νέα αναθεώρηση το 2008.» (σελ. 35)«Πολίτευμα είναι ο τρόπος, με τον οποίο οργανώνεται και ασκείται η πολιτικήεξουσία. Η μορφή του πολιτεύματος ορίζεται από τον θεμελιώδη νόμο πουσυντάσσει την πολιτεία, το Σύνταγμα.» (σελ. 38)«Η νομοθετική λειτουργία ασκείται από τη Βουλή και τον Πρόεδρο τηςΔημοκρατίας (ΠτΔ). Η Βουλή συμπράττει με τον ΠτΔ και θεσπίζει κανόνες δικαίου,κατά την τυπική διαδικασία που ορίζει το Σύνταγμα.» (σελ. 50)«Οι δικαστές είναι επαγγελματίες νομικοί, με λειτουργική και προσωπικήανεξαρτησία έναντι των δύο άλλων λειτουργιών… και των ιεραρχικά προϊσταμένωντους αντίστοιχα. …κατά την άσκηση των καθηκόντων τους δεσμεύονται μόνο από τοΣύνταγμα και τους νόμους∙…» (σελ. 60)Ενότητα «6.3. Διακρίσεις Δικαιωμάτων» (σσ. 70-74) [Για κάθε είδος δικαιώματοςαναφέρεται το αντίστοιχο άρθρο του Συντάγματος που το κατοχυρώνει]

2.2. Κοινωνικές αξίες-ιδεώδη

2.2.1. Ειρήνη

Μία από τις βασικότερες κοινωνικές αξίες που αναδεικνύεται μέσω των δύοσχολικών εγχειριδίων είναι η Ειρήνη. Η αξία αυτή εκφράζεται με διάφορουςτρόπους, όπως για παράδειγμα με την προβολή αρνητικών εικόνων καιπεριγραφών του πολέμου, οι οποίες αναπτύσσουν Αντιπολεμική Συνείδησηστους μαθητές. Παράλληλα, η έννοια της Ειρήνης συνδέεται με την Ενοποίησηκαι τη Συμφιλίωση των λαών, τόσο μέσω της ιδέας της Ευρωπαϊκής Ένωσηςκαι του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών όσο και μέσω των αθλητικών ιδεωδώνκαι των Ολυμπιακών Αγώνων.

Επίσης, γίνεται συχνή αναφορά στην αξιοποίηση ειρηνικών μέσων επίλυσηςτων διαφορών που προκύπτουν στο πλαίσιο των κοινωνιών ή μεταξύ κρατών,στις αρνητικές συνέπειες που επιφέρει η χρήση βίας και στην επιδίωξη τηςκατάργησής της. Μέσω αυτών των αναφορών προβάλλονται οι στόχοι για τηΔιασφάλιση της Ειρήνης τόσο σε εθνικό ή παγκόσμιο επίπεδο όσο και σεπροσωπικό ή κοινωνικό, ενώ παράλληλα η Ειρήνη συνδέεται με την εύρυθμηλειτουργία του κοινωνικού συστήματος, αλλά και με την καλλιέργεια και τηνπαιδεία των μελών μιας κοινωνίας.

Τέλος, σε ορισμένα σημεία των εγχειριδίων απεικονίζεται το ‘λευκόπεριστέρι’ που Συμβολίζει την έννοια της Ειρήνης. Με αυτόν τον τρόπο, μέσω

93

της προβολής αυτού του συμβόλου, διευκολύνεται η εσωτερίκευση της έννοιαςαπό τους μαθητές και η αναγνώριση των συνδηλώσεων που εμπεριέχει ησυγκεκριμένη εικόνα.

Οι χαρακτηριστικές αναφορές των βιβλίων που αντιστοιχούν στα παραπάνωείναι οι εξής:α) Αντιπολεμική Συνείδηση

(Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή-Γ΄ Γυμνασίου)Φωτογραφία 2.7. Αντιπολεμική διαδήλωση ομάδων φοιτητών στην Ουάσιγκτον, τη δεκαετίατου ’60. (περικείμενο, σελ. 18)Φωτογραφία 6.3. «Εκατομμύρια παιδιά στον κόσμο είναι εκτεθημένα σε ιδιαίτερουςκινδύνους λόγω των πολέμων και των φυσικών καταστροφών.» (περικείμενο, σελ. 48)Φωτογραφία 7.6. Πορεία ενάντια στον πόλεμο. (περικείμενο, σελ. 63)«Ας παραστήσουμε με μια πολύ μικρή τελεία τη δύναμη της βόμβας που κατέστρεψε τηΧιροσίμα… Όσο για το στοκ των πυρηνικών όπλων που είναι σήμερα διαθέσιμοκαι που αντιστοιχεί σε 100.000 τελείες, χρειάζονται 4 σελίδες του βιβλίου για νατις συμπεριλάβουμε όλες.» (περικείμενο, σελ. 135)«Ο πόλεμος, οι εξοπλισμοί (πυρηνικά όπλα, η τρομοκρατία) υπονομεύουν την ειρήνη,π.χ. η τρομοκρατική επίθεση στους δίδυμους πύργους οδήγησε σε δύο πολέμους μετραγικές συνέπειες, που σφράγισαν την είσοδο του 21ου αιώνα.» (σελ. 136)Φωτογραφία 14.2. «Φαντάσου ότι δεν υπάρχουν κράτη. Δεν είναι δύσκολο να το κάνεις.Κανείς λόγος για να σκοτώνεις ή να πεθάνεις… Φαντάσου όλους του ανθρώπους να ζουν μιαζωή μέσα στην ειρήνη… Φαντάσου ότι δεν υπάρχουν κατεχόμενα. Αναρωτιέμαι αν μπορείς.Καμιά ανάγκη για απληστία ή πείνα. Μια αδελφότητα ανθρώπων. Φαντάσου όλους τουςανθρώπους να μοιράζονται όλο τον κόσμο…» (περικείμενο, σελ. 136)Φωτογραφία 14.10. Η Κιμ Φουκ έγινε το παγκόσμιο σύμβολο της φρίκης του πολέμου το1972,… (περικείμενο, σελ. 141)Φωτογραφία 14.12. Καταυλισμός προσφύγων της ‘Ύπατης Αρμοστείας’ του ΟΗΕ για τουςπρόσφυγες… «…Η ειρήνη συνεχίζει να αποτελεί ευχή…» (περικείμενο, σελ. 142)

(Πολιτική και Δίκαιο-Β΄ Λυκείου)Φωτογραφία: «Η συγκέντρωση 400.000 νεαρών Αμερικανών στο Γούντστοκ της ΝέαςΥόρκης το 1969, ήταν το αποκορύφωμα του λεγόμενου αντιπολεμικού κινήματος (ή τηςαντικουλτούρας –‘χίπις’). Εκατομμύρια νέων απέρριπταν τις παραδοσιακές αξίες υπέρ ενόςνέου τρόπου ζωής. Πίστευαν ότι ο έρωτας και η μουσική ροκ θα έφτιαχναν έναν κόσμο ειρήνηςκαι αγάπης. Η ειρήνη και η αγάπη αποδείχθηκαν όμως στόχοι μάλλον ουτοπικοί…»(περικείμενο, σελ. 90)«Ανάλογα κινήματα στο παρελθόν ήταν η αντιπολεμική καμπάνια για το Βιετνάμ…»(σελ. 91)«Το 1993 συγκροτήθηκε με απόφαση του Συμβουλίου Ασφαλείας το Διεθνές ΠοινικόΔικαστήριο της Χάγης για την εκδίκαση των εγκλημάτων πολέμου που το 1991διαπράχθηκαν στην πρώην Γιουγκοσλαβία.» (σελ. 130)«Δυστυχώς, γεγονότα… Στη δεκαετία του 1990: 2.000.000 παιδιά σκοτώθηκαν λόγωεμφύλιων ή εθνικών συρράξεων. 6.000.000 παιδιά έμειναν μόνιμα ανάπηρα.12.000.000 έμειναν άστεγα ορφανά. 10.000.000 ζουν με ψυχολογικά τραύματαπολέμου…» (περικείμενο, σελ. 134)

β) Ενοποίηση-Συμφιλίωση(Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή-Γ΄ Γυμνασίου)Φωτογραφία 3.15. Στιγμιότυπο από την πτώση του Τείχους του Βερολίνου που χώριζε γιαπολλές δεκαετίες το Ανατολικό από το Δυτικό Βερολίνο. (περικείμενο, σελ. 27)

94

«Οι Ολυμπιακοί αγώνες έδωσαν στον αθλητισμό ένα χαρακτήρα που ξεπερνούσε τασύνορα των κρατών και τον συνέδεσαν με την ειρήνη και τη συμφιλίωση των λαών(Ολυμπιακή εκεχειρία).» (σελ. 54)«Η Ευρωπαϊκή Ιδέα, δηλαδή η ιδέα μιας κοινής ανθρωπιστικής Ευρώπης, υπήρξεγια αιώνες το όραμα πολλών φιλοσόφων και στοχαστών… Αυτό το όραμα βασιζόταντόσο στη γεωγραφική ενότητα της Ευρωπαϊκής Ηπείρου όσο και στα στοιχεία πουδιαμόρφωσαν τον ευρωπαϊκό πολιτισμό» (σελ. 121)«Το 1992… ιδρύεται η Ευρωπαϊκή Ένωση (Ε.Ε.) στη θέση της Ε.Ο.Κ.» (σελ. 121)«…Ένα από τα μεγαλύτερα επιτεύγματα της Ε.Ε. ήταν η διαμόρφωση ενός χώρουχωρίς σύνορα, μέσα στον οποίο μπορούν να διακινούνται ελεύθερα οι άνθρωποι, τααγαθά, οι υπηρεσίες και τα κεφάλαια. …» (περικείμενο, σελ. 130)

(Πολιτική και Δίκαιο-Β΄ Λυκείου)«Η Ευρωπαϊκή Ένωση (Ε.Ε.) είναι μια ‘πολιτεία πολιτών’, μια ‘συμπολιτεία’, πουαποσκοπεί στην εμπέδωση της ειρήνης και της ευημερίας στην ευρωπαϊκή ήπειρο.»(σελ. 108)«Αρχιτέκτονας της ευρωπαϊκής ενοποίησης θεωρείται ο Γάλλος οικονομολόγος ΖανΜονέ (Jean Monnet) που οραματίστηκε μια ‘Ευρώπη χωρίς σύνορα’.» (σελ. 108)Φωτογραφία: «Όλοι μαζί από το 1957» (λογότυπο για την επέτειο των 50 χρόνων απότην έναρξη της ευρωπαϊκής ενοποίησης) (περικείμενο, σελ. 108)«Με τη Συνθήκη του Σένγκεν… δημιουργήθηκε ένας χώρος χωρίς εσωτερικάσύνορα. …Τον χώρο Schengen αποτελούν 13 χώρες της Ε.Ε. …» (σελ. 117)«Η Ε.Ε. …Προωθεί τη συνεργασία μεταξύ των λαών της Ευρώπης, επιδιώκοντας τηνενότητα και τη συνοχή τους με σεβασμό στην πολυμορφία τους.» (σελ. 118)«Η υφήλιος αποτελεί έναν ενιαίο χώρο που ονομάζεται διεθνής κοινότητα. Η διεθνήςκοινότητα περιλαμβάνει σήμερα διακόσια περίπου ανεξάρτητα κράτη καθώς καιπολλούς διεθνείς οργανισμούς.» (σελ. 126)«Ο Ελληνισμός στο σύνολό του έχει κατορθώσει πολλά… καθώς και στην ανάπτυξηειρηνικών σχέσεων με άλλους λαούς και πολιτισμούς.» (σελ. 144)

γ) Διαφύλαξη Ειρήνης(Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή-Γ΄ Γυμνασίου)«Η κοινωνική μεταβολή: …άλλοτε επιδιώκεται ειρηνικά, π.χ. μέσω εκλογών ή μέσωαλλαγών της νομοθεσίας…» (σσ. 27-28)«Η γενικότερη κρίση των αξιών και τα κοινωνικά προβλήματα (αποξένωση, ανεργία)οδηγούν συχνά τους παθητικούς θεατές-οπαδούς σε εκδηλώσεις βίας… Αποτέλεσμααυτού του φαινομένου είναι τεράστιες καταστροφές σε εγκαταστάσεις, συγκρούσεις μεαντίπαλους φιλάθλους, απομάκρυνση πολλών φιλάθλων από τα γήπεδα, κίνδυνοι γιατην ασφάλεια των πολιτών.» (σελ. 55)«Η ίδρυση του ΟΗΕ αποτελεί έκφραση της γενικευμένης φιλειρηνικής τάσης τωνλαών μετά τον Β΄ παγκόσμιο πόλεμο. …Οι σκοποί του ΟΗΕ είναι: να διαφυλάξει τηδιεθνή ειρήνη και ασφάλεια, να αναπτύξει ανάμεσα στα έθνη σχέσεις φιλίας με βάσητην ισότητα και την αρχή της αυτοδιάθεσης των λαών…» (σελ. 137)«Κατά τη διάρκεια του ‘ψυχρού πολέμου’ γεννήθηκαν δύο αμυντικοί Οργανισμοί, μεσκοπό τη διαφύλαξη της ειρήνης και της ασφάλειας των μελών τους: Το ΝΑΤΟ…»(σελ. 139)«Ο ΟΑΣΕ… Επιδιώξεις του είναι ο χειρισμός κρίσεων, η αποτροπή συγκρούσεωνκαι η ειρηνική επίλυση των διαφορών.» (σελ. 139)Φωτογραφία 14.6. Ειρηνευτικές δυνάμεις. (περικείμενο, σελ. 139)

(Πολιτική και Δίκαιο-Β΄ Λυκείου)

95

«Όταν λέμε ότι επιτεύχθηκε ‘πολιτική λύση’ σε ένα ζήτημα… μπορεί να χρειάστηκενα υποχωρήσουμε και να συμβιβαστήκαμε με κάτι λιγότερο, αποφύγαμε όμως τησύγκρουση και διευθετήσαμε ειρηνικά μια διαφορά.» (σελ. 10)«‘Μαθαίνοντας και βιώνοντας τη Δημοκρατία’ …Περιλαμβάνει… την παιδεία γιατην ειρήνη…» (περικείμενο, σελ. 11)«Την εμπόλεμη κατάσταση διαδέχεται ο ‘ψυχρός πόλεμος’ μεταξύ των δύο‘υπερδυνάμεων’, των Η.Π.Α. και της Σοβιετικής Ένωσης, που διαιρεί πολιτικά τηγηραιά ήπειρο. …ο μόνος τρόπος για να εξασφαλιστεί μια διαρκής ειρήνη μεταξύ τωνχωρών τους είναι να επιχειρήσουν να ενωθούν οικονομικά και πολιτικά. Ένα αξιόλογορεύμα διανοούμενων προβάλλει την ιδέα της Ευρώπης ως ‘Τρίτης Δύναμης’ μεταξύτης καπιταλιστικής Αμερικής και της σοσιαλιστικής Σοβιετικής Ένωσης.» (σελ. 108)«…η υλοποίηση του οράματος (ενν. η ενοποιημένη Ευρώπη)… μπορούσε ναξεκινήσει μόνο μέσα από τη ‘σε βάθος προσέγγιση’ Γαλλίας και Γερμανίας. …Επειδήαπό τη σύγκρουση συμφερόντων και των ιδεολογιών τους προέκυψαν στην ουσία οιδύο παγκόσμιοι πόλεμοι του 20ου αιώνα.» (σελ. 108)«Ο Γερμανός φιλόσοφος Immanuel Kant εμπνεύστηκε το 1795 το ιδεώδες τηςαιώνιας ειρήνης και διετύπωσε τις αρχές με βάση τις οποίες τα κράτη μπορούν ναδιευθετούν ειρηνικά τις διαφορές τους. Μεταξύ άλλων, είπε: ‘Οι μόνιμοι στρατοί οφείλουνμε τον καιρό να εξαφανιστούν εντελώς. Κανένα κράτος δεν πρέπει να αναμιγνύεται με βίαιοτρόπο στο πολίτευμα και τη διακυβέρνηση ενός άλλου κράτους. Το διεθνές δίκαιο οφείλει ναθεμελιώνεται σε μια ομοσπονδία ελεύθερων κρατών.’» (περικείμενο, σελ. 126)«β) η αρχή της μη επέμβασης στις εσωτερικές υποθέσεις ενός κράτους επιτάσσειτον σεβασμό της εδαφικής ακεραιότητας και της ανεξαρτησίας των άλλων κρατών,καθώς και τη διακρατική ισοτιμία.» (σελ. 127)«ε) η αρχή της διευθέτησης των διαφορών μεταξύ των κρατών με ειρηνικά μέσααπαγορεύει τη χρήση ή την απειλή χρήσης βίας από τα κράτη στις διεθνείς τουςσχέσεις και αποβλέπει στην επικράτηση της διεθνούς ειρήνης.» (σελ. 127)«Η αναγκαιότητα του διεθνούς δικαίου για τη ρύθμιση των διεθνών σχέσεων και τηνεπιδίωξη της παγκόσμιας ειρήνης αποτυπώνονται στις διατάξεις του ελληνικούΣυντάγματος.» (περικείμενο, σελ. 127)«Οι σκοποί του Ο.Η.Ε. ορίζονται στον καταστατικό του χάρτη (111 άρθρα) καιείναι επιγραμματικά οι εξής: Η διατήρηση της διεθνούς ειρήνης και ασφάλειας στονκόσμο. Ο περιορισμός της βίας και η ποιοτική αναβάθμιση της ανθρώπινης ζωής. Ηειρηνική επίλυση των διεθνών προβλημάτων. Η ανάπτυξη σχέσεων φιλίας ανάμεσα σταέθνη.» (σελ. 128)«Αρμοδιότητα του Συμβουλίου Ασφαλείας είναι να αποφαίνεται, αν υπάρχειδιατάραξη της ειρήνης ή επιθετική ενέργεια. Στην περίπτωση αυτή έχει το δικαίωμανα πάρει μέτρα για την διασφάλιση της διεθνούς ειρήνης και ασφάλειας. Τα μέτρα πουυιοθετούνται από το Συμβούλιο Ασφαλείας μπορεί να είναι: Ειρηνικά, δηλαδήδιαπραγματεύσεις, μη στρατιωτικές κυρώσεις (π.χ. διακοπή οικονομικών καιδιπλωματικών σχέσεων, οικονομικός αποκλεισμός), καθώς και ειρηνευτικέςεπιχειρήσεις.» (σσ. 128-129)«Τον Σεπτέμβριο του 2005 πραγματοποιήθηκε στη Νέα Υόρκη σύνοδος κορυφής τωνηγετών του κόσμου, με σκοπό… και τη μεταρρύθμιση του Οργανισμού (ενν. Ο.Η.Ε.)για να ανταποκριθεί στις νέες προκλήσεις που απειλούν την ειρήνη του κόσμου.»(περικείμενο, σελ. 129)«Το Δ.Α.Α. προωθεί την προάσπιση της ανθρώπινης ασφάλειας και ιδιαίτερα έχειασχοληθεί ως τώρα με τον σεβασμό του διεθνούς ανθρωπιστικού δικαίου στις ένοπλεςσυγκρούσεις.» (περικείμενο, σελ. 131)

δ) Σύμβολο Ειρήνης

96

(Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή-Γ΄ Γυμνασίου)Φωτογραφία 4.2. Το σήμα των Νόμπελ Φυσικών Επιστημών και Ειρήνης. (περικείμενο,σελ. 32)Φωτογραφία 14.17. Το σήμα της Ολυμπιακής Εκεχειρίας. (περικείμενο, σελ. 145)

(Πολιτική και Δίκαιο-Β΄ Λυκείου)Ζωγραφιά [ένα λευκό περιστέρι με δύο παιδιά (αγόρι και κορίτσι) στην πλάτη του] «Ηειρήνη για τα παιδιά είναι δικαίωμα… (Από αφίσα της Unicef)» (περικείμενο, σελ.135)

2.2.2. Συλλογικότητα

Το Συλλογικό Πνεύμα προβάλλεται και προωθείται ιδιαιτέρως μέσω τουπεριεχομένου αρκετών κεφαλαίων των δύο εγχειριδίων. Ειδικότερα, τοαίσθημα Αλληλεγγύης μεταξύ ατόμων, αλλά και κρατών, όπως και η αίσθησητου ‘ανήκειν’ σε μια ομάδα οδηγούν στην ανάπτυξη Ομαδικού Πνεύματος καιαναδεικνύονται ως απαραίτητα για τη συγκρότηση, τη συνοχή και την εύρυθμηλειτουργία της κοινωνίας. Συνακόλουθα, με την ανάπτυξη του ΟμαδικούΠνεύματος επέρχεται και η αρμονική Συνεργασία σε κάθε επίπεδο είτε μεταξύατόμων είτε μεταξύ οργάνων διοίκησης είτε μεταξύ κοινωνιών (κρατών).Επιπλέον, οι έννοιες αυτές οδηγούν και συνδέονται με τη διαμόρφωσηΑνιδιοτελούς συμπεριφοράς, όπως είναι για παράδειγμα η Εθελοντικήπροσφορά υπηρεσιών και βοήθειας.

Από την άλλη, γίνεται αναφορά και στην Αλληλεπίδραση που χαρακτηρίζειτις σχέσεις μεταξύ της κοινωνίας και των μελών της, η οποία ευθύνεται για τιςκοινωνικές αλλαγές που πραγματώνονται ανά εποχή, αλλά και για τη νοοτροπίακαι τη συμπεριφορά που αναπτύσσουν τα άτομα, εσωτερικεύοντας τουςεκάστοτε κοινωνικούς κανόνες μέσω της διαδικασίας της κοινωνικοποίησης.Έτσι, η τήρηση των κανόνων και τελικά η Συναίνεση (η οποία στην παρούσαανάλυση παραπέμπει κυρίως σε νομικό επίπεδο) που επιτυγχάνεται από τοκοινωνικό σύνολο αποτελούν στοιχεία ζωτικής σημασίας για τη λειτουργία καιτην ευημερία κάθε κοινωνίας.

Ωστόσο, θα πρέπει να σημειωθεί πως όλες οι παραπάνω έννοιες πουσυγκροτούν την ευρύτερη έννοια της Συλλογικότητας συνδέονται λιγότερο ήπερισσότερο μεταξύ τους. Πολύ συχνά η έννοια της Συνεργασίας παραπέμπειστην Αλληλεγγύη (ή την προϋποθέτει), όπως το ίδιο συμβαίνει και με τιςέννοιες Ανιδιοτέλεια και Εθελοντισμός. Επιπλέον, η Συνεργασία προϋποθέτειτη Συναίνεση, ενώ και οι δύο αυτές έννοιες μαζί οδηγούν στην ανάπτυξη τουΟμαδικού Πνεύματος. Όλα τα παραπάνω, βέβαια, προκύπτουν μέσω τηςΑλληλεπίδρασης που λαμβάνει χώρα σε κάθε επίπεδο: δι-ατομικό, κοινωνικό,δια-κρατικό, παγκόσμιο. Ο διαχωρισμός, επομένως, των υποκατηγοριών και ηκατάταξη των αναφορών στην αντίστοιχη υποκατηγορία γίνεται ανάλογα με τονβαθμό έμφασης που θεωρείται ότι αποδίδει το κάθε παράθεμα σε κάποια απότις παραπάνω έννοιες.

97

Σημειώνεται, επίσης, πως η υποκατηγορία ‘Ανιδιοτέλεια/Εθελοντισμός’κατ’ εξοχήν περιλαμβάνει παραθέματα που συνδέουν άμεσα τις δύο έννοιες.Ωστόσο, περιλαμβάνει κι ένα παράθεμα στο οποίο οι δύο έννοιες δενσυνδέονται, αλλά προβάλλεται η σημασία της Ανιδιοτέλειας, μέσω τηςπεριγραφής των αρνητικών συνεπειών της ιδιοτέλειας.

Χαρακτηριστικά παραδείγματα αναφορών στις παραπάνω έννοιες και αξίεςείναι τα εξής:

α) Αλληλεπίδραση(Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή-Γ΄ Γυμνασίου)«Οι σχέσεις ατόμου και κοινωνίας είναι σχέσεις αλληλεπίδρασης ανάμεσα σταατομικά, μοναδικά χαρακτηριστικά που διαθέτουν οι άνθρωποι (βιολογικά καιψυχολογικά) και στα κοινωνικά χαρακτηριστικά που τους μεταβιβάζει η κοινωνία.»(σελ. 13)Φωτογραφία 1.3. «‘Ο άνθρωπος είναι προϊόν και δημιουργός της κοινωνίας’…γενικότερα η συμπεριφορά μας είναι αποτέλεσμα της αλληλεπίδρασης ανάμεσα στοάτομο και την κοινωνία. Ο άνθρωπος καθορίζεται από το κοινωνικό περιβάλλον.Παρ’ όλα αυτά οι άνθρωποι δεν είναι ομοιόμορφες μηχανές που η κοινωνία απλάκατασκευάζει, αλλά μοναδικές προσωπικότητες, οι οποίες συμβάλλουν καιεπηρεάζουν τη δημιουργία και την αλλαγή της.» (περικείμενο, σελ. 13)Φωτογραφία 9.9. Η πλανητική κοινωνία. «‘Όχι μόνο κάθε τμήμα του κόσμου αποτελείόλο και περισσότερο τμήμα του κόσμου, αλλά και ο κόσμος ως σύνολο είναι όλο καιπερισσότερο παρών σε καθένα από τα τμήματά του…’» (περικείμενο, σελ. 83)

(Πολιτική και Δίκαιο-Β΄ Λυκείου)«Η παγκοσμιοποίηση και η αλληλεξάρτηση των λαών προσέδωσε στην εξωτερικήπολιτική καινούργιο νόημα: οι ενέργειες ενός κράτους αποβλέπουν στο γενικότεροσυλλογικό όφελος και όχι μόνον στην υπεράσπιση των εθνικών του συμφερόντων…»(σελ. 138)

β) Συναίνεση(Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή-Γ΄ Γυμνασίου)«Τα άτομα μαθαίνουν τις αξίες, τους κανόνες και τους ρόλους τους και με αυτόντον τρόπο εξακολουθεί να υπάρχει κοινωνική ζωή.» (σελ. 32)«…η σύγχρονη κοινωνία πολιτών… απαιτεί έναν πολίτη που ενδιαφέρεται καισυμμετέχει στην πολιτική και κοινωνική ζωή του τόπου με αλληλεγγύη και σεβασμόπρος τους άλλους. Τα δικαιώματά μας επομένως περιορίζονται από αντίστοιχεςυποχρεώσεις: α) Υποχρέωση κοινωνικής ευθύνης και αλληλεγγύης,… β)Υποχρέωση τήρησης του Συντάγματος και των νόμων.» (σελ. 106)

(Πολιτική και Δίκαιο-Β΄ Λυκείου)«Το Δίκαιο δεν μπορεί να είναι αδιάφορο απέναντι στις συλλογικές αξίες μιαςκοινωνίας, τη λεγόμενη ‘κοινωνική ηθική’. Ο σκοπός του Δικαίου επιτυγχάνεται μετον καλύτερο δυνατό τρόπο, όταν οι νομοθετικές επιλογές διαμορφώνονται με βάσητην ευρύτερη δυνατή συναίνεση.» (σελ. 21)«Η αναγνώριση νομικής προσωπικότητας… που αποσκοπεί κυρίως στη διευκόλυνσητης επιχειρηματικής δραστηριότητας ή της συλλογικής δράσης.» (σελ. 23)

98

«Το Σύνταγμα, εκτός από δικαιώματα, καθιερώνει και υποχρεώσεις των πολιτών,όπως: α) Ο σεβασμός του Συντάγματος και η τήρηση των νόμων,… β) Ηυποχρέωση κοινωνικής ευθύνης και εθνικής αλληλεγγύης,…» (σσ. 67-68)«Η δυνατή, ενωμένη Ευρώπη μόνο με τη συναίνεση των πολιτών της μπορεί ναοικοδομηθεί. Το κλειδί για τη διαμόρφωση ευρωπαϊκής πολιτικής ταυτότηταςείμαστε εμείς, οι Ευρωπαίοι πολίτες.» (σελ. 120)

99

γ) Αλληλεγγύηγ1) Ομαδικό Πνεύμα

(Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή-Γ΄ Γυμνασίου)«Κοινωνική ομάδα είναι ένα οργανωμένο σύνολο ατόμων, που επικοινωνούν,έχουν κοινούς σκοπούς και αποκτούν την αίσθηση του ‘εμείς’, δηλαδή συνείδησηότι αποτελούν ομάδα.» (σελ. 15)«Βασική επιδίωξη κάθε ομάδας είναι να εξασφαλίζει και να διατηρεί τη συνοχή της.Όσο εξυπηρετείται ο κοινός σκοπός και επιτυγχάνονται οι κοινοί στόχοι είναι φυσικόνα ενισχύονται οι δεσμοί των μελών της κοινωνικής ομάδας. Τα μέλη επικοινωνούν,συχνά μεταξύ τους, υπακούουν σε κοινούς κανόνες, έχουν κοινές αξίες και εμπειρίες,χρησιμοποιούν μια κοινή ‘γλώσσα’…» (σελ. 18)«Με την κοινωνικοποίηση το άτομο ‘καταπιέζει’ κάποιες από τις επιθυμίες του, για ναμπορέσει να υπάρξει κοινωνική ζωή. Ταυτόχρονα όμως, γίνεται μέρος ενός νέουσυνόλου με το οποίο μοιράζεται κοινές πεποιθήσεις, γλώσσα, ιστορία και παράδοση.Αποκτά την αίσθηση του ‘εμείς’»(σελ. 39)«Τα παιδιά διαμορφώνουν μια νέα αντίληψη του ‘εμείς’, μέσα από το παιχνίδι και τησυναναστροφή, μαθαίνουν να ανταγωνίζονται και αν συμβιβάζονται, να υπολογίζουντους άλλους, να ‘παίζουν’ σύμφωνα με τους κανόνες, να βιώνουν υποχρεώσεις καιδικαιώματα, θέσεις και ρόλους, διαμορφώνοντας την προσωπικότητά τους.» (σελ. 41)Φωτογραφία 5.5. Αλληλεγγύη στο πλαίσιο ομάδας συνομηλίκων: «Μέσα από την ομάδασυνομηλίκων το παιδί μαθαίνει τους ρόλους, τους κανόνες, τις αξίες και διαμορφώνειτη συμπεριφορά του.» (περικείμενο, σελ. 41)«Πολιτική είναι κάθε δραστηριότητα των ατόμων και των ομάδων που αφορά τησυλλογική ζωή.» (σελ. 63)«Τι είναι σήμερα ένα σύγχρονο πολιτικό κόμμα; Είναι μια ένωση πολιτών, πουπροορίζεται να έχει μεγάλη διάρκεια και έχει σκοπό να αποκτήσει, μέσα απόδημοκρατικές εκλογικές διαδικασίες… τη δυνατότητα να σχηματίσει κυβέρνηση.»(σσ. 80-81)«Χαρακτηριστικά κοινωνίας πολιτών: Είναι κοινωνία αλληλεγγύης στην οποία οπολίτης διεκδικεί το σεβασμό των κοινωνικών του δικαιωμάτων και συγχρόνωςαντιμετωπίζει με αίσθημα ευθύνης και αλληλεγγύης τις υποχρεώσεις του απέναντι στοκοινωνικό σύνολο.» (σελ. 82)«3. Η δημιουργία του ‘πλανητικού χωριού’ μέσω της παγκόσμιας επικοινωνίας.…Με τον τρόπο αυτό τα άτομα: κατανοούν και σέβονται τις ιδιαιτερότητες τωνάλλων πολιτισμών, ευαισθητοποιούνται για τα προβλήματα της παγκόσμιαςκοινότητας, συνειδητοποιούν ότι είναι πολίτες μιας πανανθρώπινης κοινωνίας.» (σελ.84)Σκίτσο 12.1 Τα δικαιώματα των πολιτών προϋποθέτουν και ανάλογες υποχρεώσειςαλληλεγγύης και ευθύνης για τα δικαιώματα των άλλων μελών του κοινωνικού συνόλου.(περικείμενο, σελ. 107)«Οι προσωπικές ελευθερίες του ατόμου περιορίζονται για λόγους δημόσιου συμφέροντος.»(περικείμενο, σελ. 110)«Μέσα στα επόμενα χρόνια θα ζούμε σε μιαν Ευρωπαϊκή Ένωση με 28 χώρες,περισσότερες από 20 γλώσσες, ένα μοναδικό κράμα πολιτισμών και ένα αίσθημααλληλεγγύης που θα συμμερίζονται 500 εκατομμύρια άνθρωποι.» (σελ. 122)

(Πολιτική και Δίκαιο-Β΄ Λυκείου)«Πολιτική είναι η συντονισμένη δράση ατόμων ή κοινωνικών ομάδων με σκοπό ναπετύχουν στόχους που αφορούν το κοινωνικό σύνολο. Με την πολιτική οιάνθρωποι οργανώνουν την κοινωνική τους συμβίωση. Συμμετέχουν σε μια δημόσια

100

διαδικασία, προκειμένου να αντιμετωπίσουν προβλήματα που αφορούν κοινωνικέςομάδες ή το κοινωνικό σύνολο.» (σελ. 9)«Πολιτικό κόμμα είναι μια οργανωμένη ομάδα ατόμων με στόχο την προώθησησυγκεκριμένων θέσεων, η οποία μπορεί να οδηγήσει στην ανάληψη τηςδιακυβέρνησης. …Αποτελεί οργάνωση με μέλη που είναι επίσημα εγγεγραμμένα καιδιαθέτουν ‘κομματική ταυτότητα’.» (σελ. 84)«Ο συνδικαλισμός αποβλέπει στη συνένωση προσώπων που ασκούν το ίδιοεπάγγελμα, προκειμένου να προασπίσουν τα κοινά εργασιακά τους συμφέροντα. Οιενώσεις εργαζομένων στους εργασιακούς χώρους της βιομηχανίας, των υπηρεσιών τηςαγροτικής οικονομίας και αλλού ονομάζονται συνδικάτα.» (σελ. 87)«Σε όλη τη διάρκεια του 20ου αιώνα οι κοινωνικές αξίες της συλλογικότητας και τηςαλληλεγγύης που εξέφρασε το συνδικαλιστικό κίνημα, αποτέλεσαν στοιχείακοινωνικής συνοχής.» (σελ. 88)«Κοινή γνώμη είναι η συνισταμένη των θέσεων και των κρίσεων ενός μεγάλου αριθμούατόμων-μελών του κοινωνικού συνόλου για φαινόμενα και προβλήματα πουπαρουσιάζουν γενικό ενδιαφέρον.» (σελ. 89)

γ2) Συνεργασία(Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή-Γ΄ Γυμνασίου)«…μπορούν να αντιμετωπιστούν (ενν. τα κοινωνικά προβλήματα) με τη συλλογικήδράση ατόμων και ομάδων και με κοινωνικά μέτρα της πολιτείας.» (σελ. 47)«…η μελέτη και ο σχεδιασμός λύσεων στα κοινωνικά προβλήματα πραγματοποιείταιμε τη συνεργασία επιστημόνων διαφόρων κλάδων.» (σελ. 48)«Ο οργανωμένος αθλητισμός έχει ως στόχους: …την κοινωνικοποίηση των νέων μέσααπό την άμιλλα και τη συνεργασία της ομάδας, …» (σελ. 54)«Η αντιμετώπιση του αρνητικού αυτού φαινομένου (ενν. η βία στις τάξεις τωνφιλάθλων) απαιτεί… και τη συνεργασία των φιλάθλων και των αθλητικών φορέων…»(σελ. 55)«Αυτό πραγματοποιείται με τη συνεργασία των οργάνων που ασκούν κρατικέςλειτουργίες. Για το λόγο αυτό καθιερώνεται η αρχή της σχετικής διάκρισης τωνλειτουργιών. …» (σελ. 74)«Οι Νομαρχιακές Αυτοδιοικήσεις δεν ασκούν εποπτεία στους Δήμους και τιςΚοινότητες… Όμως στην πράξη, υπάρχει στενή συνεργασία μεταξύ τους,…» (σελ.102)«Μετά τις τραγικές συνέπειες των δύο Παγκόσμιων πολέμων, η Ευρώπη έχει κοινάσυμφέροντα στην πορεία της οικονομικής και κοινωνικής ανασυγκρότησης. Στιςσυνθήκες αυτές, επανέρχεται το όραμα μιας κοινής Ευρώπης, χωρίς τους εθνικούςανταγωνισμούς του παρελθόντος.» (σελ. 121)«Ιδιαίτερα σήμερα η συνεργασία μεταξύ των κρατών προβάλλει ως αναγκαιότητα,εξαιτίας των κοσμογονικών αλλαγών που παρατηρούνται.»(σελ. 135)«Οι διπλωμάτες (πρέσβεις, πρόξενοι) είναι ακόμα και σήμερα τα όργανα της Πολιτείας, σταοποία έχει ανατεθεί το έργο της ανάπτυξης των διεθνών σχέσεων και της διεθνούς συνεργασίαςτου κάθε κράτους.» (περικείμενο, σελ. 135)«Η φτώχεια, η πείνα και η ένταση των κοινωνικών ανισοτήτων, ιδιαίτερα σε βάρος τωναναπτυσσόμενων χωρών, αποτελούν διεθνή προβλήματα. Η αντιμετώπισή τουςαπαιτεί τη διεθνή συνεργασία και αλληλεγγύη.» (σελ. 136)«Οι Διεθνείς Οργανισμοί θεσμοθετούνται… ως αποτέλεσμα της αντίληψης ότι ταδιεθνή προβλήματα απαιτούν τη διαρκή συνεργασία των κρατών. …είναι διακρατικοί,αποτελούνται δηλαδή από κράτη-μέλη που έχουν κοινούς σκοπούς και μόνιμησυνεργασία σε θέματα πολιτικά, οικονομικά, κοινωνικά, ανθρωπιστικά, μορφωτικά καιθέματα ασφάλειας.» (σελ. 136)

101

«Οι σκοποί του ΟΗΕ είναι: …να συμβάλλει στη διεθνή συνεργασία για τη λύσηπροβλημάτων οικονομικού, κοινωνικού, πνευματικού, ανθρωπιστικού καιπεριβαλλοντικού χαρακτήρα, που απασχολούν ολόκληρο το σύγχρονο κόσμο.» (σελ.137)«Ονομάζονται Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις γιατί έχουν δημιουργηθεί από ενώσειςπολιτών και όχι από Κυβερνήσεις κρατών. …Αποτελούν σήμερα την πιο ουσιαστικήμορφή συνεργασίας των πολιτών σε θέματα αλληλεγγύης του αναπτυγμένου κόσμουπρος τις αναπτυσσόμενες χώρες και συνεργάζονται με τις Οργανώσεις του ΟΗΕ.»(σελ. 140)

(Πολιτική και Δίκαιο-Β΄ Λυκείου)«Οι ενεργοί πολίτες μέσα στο πλαίσιο του εθελοντισμού συνεργάζονται με τιςδυνάμεις της πολιτικής εξουσίας. Η συνεργασία αυτή είναι ζωτικής σημασίας.» (σελ.75)«Κοινωνία των πολιτών είναι το σύνολο των οργανώσεων ενεργών πολιτών που αναπτύσσουνσυλλογική δράση και μέσω του δημοκρατικού διαλόγου προωθούν αιτήματα, κατά κανόναγενικού συμφέροντος (π.χ. η προστασία του περιβάλλοντος), προκειμένου να επηρεάσουν τηδιαμόρφωση των πολιτικών αποφάσεων.» (σελ. 90)«Η Ε.Ε. σήμερα είναι μια κοινότητα κρατών με χαρακτήρα μοναδικό… ‘Θα μπορούσεόμως να χαρακτηρισθεί ως μια μορφή ‘συναρχίας’, ένα σύστημα οργανωμένης συγκυριαρχίαςπου οδηγεί σε νέες μορφές συνδιάθεσης μεταξύ κρατών και πολιτών’.» (σελ. 109)«Το Συμβούλιο (ενν. της Ε.Ε.) από κοινού με το Ευρωκοινοβούλιο, εγκρίνει και τονπροϋπολογισμό της Ε.Ε. Συντονίζει, επίσης, τις κοινές πολιτικές των κρατών-μελών…Συνάπτει, τέλος, διεθνείς Συνθήκες της Ε.Ε. με τρίτες χώρες ή διεθνείς οργανισμούς.»(σελ. 111)«Η Ε.Ε. αποδίδει ιδιαίτερη σημασία στο ανθρώπινο δυναμικό και στην κατάρτισήτου. …με την εφαρμογή ποικίλων προγραμμάτων, όπως π.χ. τα ακόλουθα: Το Co-menius για τη συνεργασία μεταξύ σχολείων… Το Leonardo da Vinci…Καταρτίζει επίσης, σχέδια συνεργασίας που συνδέουν τα ιδρύματα επαγγελματικήςκατάρτισης με τις επιχειρήσεις. …Το Erasmus για την κινητικότητα τωνσπουδαστών και τη συνεργασία μεταξύ των πανεπιστημίων. …» (περικείμενο, σσ. 118-119)«Το μέγεθος και η πολυπλοκότητα των προβλημάτων αυτών (ενν. τα σύγχροναπροβλήματα της διεθνούς κοινότητας) σφραγίζουν σήμερα τις διεθνείς σχέσεις. Ηεπικοινωνία, η συνεργασία και η αλληλεγγύη μεταξύ των κρατών είναι απαραίτητη γιατην επίλυσή τους.» (σελ. 126)«…το 1919 δημιουργήθηκε η Κοινωνία των Εθνών (ΚτΕ), που έγινε το πρώτοδιεθνές σώμα στον κόσμο, με αποστολή την εγκαθίδρυση της διεθνούς συνεργασίαςτων κρατών.» (περικείμενο, σελ. 127)«Σταδιακά το διεθνές δίκαιο εξελίχθηκε σε δίκαιο συνεργασίας και συντονισμούμεταξύ των κρατών και από δίκαιο αλληλεγγύης… ολοκληρώθηκε σε δίκαιοπροστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.» (περικείμενο, σελ. 128)

γ3) Ανιδιοτέλεια/Εθελοντισμός(Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή-Γ΄ Γυμνασίου)Φωτογραφία 2.1. Εθελοντική απασχόληση παιδιών. «Ο εθελοντισμός αναπτύσσεται στηνΕλλάδα σήμερα και δεκάδες ομάδες εθελοντών προσφέρουν κοινωνικό έργο σεπολλούς τομείς.» (περικείμενο, σελ. 15)Φωτογραφία 6.1. Γιατροί χωρίς σύνορα, Γιατροί του κόσμου. (περικείμενο, σελ. 47)Φωτογραφία 9.5. Πολιτικός λόγος από το μπαλκόνι. «Στο νεότερο Ελληνικό κράτος οισχέσεις των Ελλήνων ψηφοφόρων με τους αντιπροσώπους τους χαρακτηρίστηκαν σαν

102

σχέσεις ‘πελατειακές’. Ο Έλληνας ψηφοφόρος ψήφιζε πρόσωπα και όχι αρχές καιιδεολογία, με απώτερο στόχο προσωπικά οφέλη… συχνά σε βάρος του κοινωνικούσυνόλου. Αυτό διαμόρφωσε αντίστοιχες νοοτροπίες και πολιτικές των υποψηφίωναντιπροσώπων μας μέχρι σήμερα.» (περικείμενο, σελ. 81)«Αυτές τις δράσεις προωθεί ο κοινωνικός εθελοντισμός, που είναι η ανιδιοτελήςκοινωνική προσφορά και δράση. Στη χώρα μας ο εθελοντισμός αναπτύσσεται τατελευταία χρόνια, και προωθείται ιδιαίτερα στο πλαίσιο της Ε.Ε.» (σελ. 83)Φωτογραφία 13.19. Η ΕΕ οργανώνει α) προγράμματα εθελοντισμού για τους νέους τηςΕυρώπης. (περικείμενο, σελ. 131)Φωτογραφία 14.8. διεθνής αμνηστία «Από τις πιο γνωστές ΜΚΟ πουδραστηριοποιούνται στην καταπάτηση των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων είναι η ΔιεθνήςΑμνηστία, με γραφεία και στην Ελλάδα.» (περικείμενο, σελ. 140)Φωτογραφία 14.9. Γιατροί χωρίς Σύνορα, Γιατροί του Κόσμου. «Οι γιατροί χωρίς Σύνοραπροσφέρουν τη βοήθειά τους α) Σε πληθυσμούς που βρίσκονται σε εμπόλεμηκατάσταση, β) Στα θύματα που προκαλούνται είτε από φυσικούς είτε απόανθρώπινους παράγοντες, γ) σε όσους υποφέρουν από εξεγέρσεις χωρίς καμίαφυλετική, θρησκευτική ή πολιτική διάκριση. Περισσότεροι από 450 εθελοντές έλληνεςγιατροί και νοσηλευτές συμμετέχουν σε προγράμματα στην Αρμενία, Παλαιστίνη,Αιθιοπία, Ζάμπια, και σε άλλες περιοχές του πλανήτη.» (περικείμενο, σελ. 140)

(Πολιτική και Δίκαιο-Β΄ Λυκείου)«ΚΑΤΑΣΤΑΤΙΚΟ ΤΟΥ ΣΥΛΛΟΓΟΥ ΜΕ ΤΗΝ ΕΠΩΝΥΜΙΑ ‘ΤΟΧΑΜΟΓΕΛΟ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟΥ’… Ιδρύεται Σύλλογος Μη ΚερδοσκοπικούΧαρακτήρα…» (περικείμενο, σελ. 24)«Οι Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις (ΜΚΟ) είναι νομικά πρόσωπα μη κερδοσκοπικούχαρακτήρα που λειτουργούν σε εθελοντική βάση.» (σελ. 131)Λογότυπα: Greenpeace, Γιατροί Χωρίς Σύνορα, Amnesty International[παρουσιάζονται οι σκοποί και οι δράσεις τους] (περικείμενο, σσ. 131-132)«Το Διεθνές Κίνημα του Ερυθρού Σταυρού …» [παρουσιάζεται η ιστορική πορείακαι η δράση του] (περικείμενο, σελ. 134)

2.2.3. Πρόνοια

Η έννοια της Πρόνοιας απαντάται με ποικίλους τρόπους στο περιεχόμενοτων κειμένων των δύο σχολικών εγχειριδίων και ιδιαιτέρως αυτού της Γ΄Γυμνασίου. Αναλυτικότερα, η Πρόνοια συνδέεται με την κάλυψη τωνκοινωνικών αναγκών των ατόμων, σκοπός ο οποίος οδηγεί στη δημιουργία τωνΚοινωνικών Θεσμών. Ως κοινωνικοί θεσμοί αναφέρονται κυρίως η Οικογένεια,η Εκπαίδευση, η Εργασία και η Υγεία. Το εγχειρίδιο της Γ΄ Γυμνασίου,μάλιστα, πραγματεύεται αυτούς τους θεσμούς ξεχωριστά, περιγράφοντας τημορφή και τις λειτουργίες τους ή προβάλλοντας τη σημασία τους για τηνκοινωνία.

Ειδικότερα, ο θεσμός της Οικογένειας προβάλλεται περισσότερο από τουςυπόλοιπους, μέσω της πλήρους αναφοράς στις λειτουργίες της και στιςδιάφορες μορφές που έχει λάβει από το παρελθόν μέχρι σήμερα (Εκτεταμένη,Πυρηνική, Μονογονεϊκή). Παράλληλα, η ίδρυση οργανισμών που επιχειρούννα καλύψουν τις λειτουργίες της σε περιπτώσεις παιδιών που δεν διαθέτουν

103

οικογένεια αναδεικνύουν τον ζωτικό της ρόλο για την ύπαρξη και τη συνέχειατης κοινωνίας (αναπαραγωγή νέων μελών κοινωνίας, κάλυψη βασικών ατομικώναναγκών, κοινωνικοποίηση).

Από την άλλη, η Εκπαίδευση και η Εργασία παίζουν επίσης πολύσημαντικό κοινωνικό ρόλο, εξυπηρετώντας τη μετάδοση γνώσεων, τηνευημερία και οικονομική ανάπτυξη, αλλά και τη λειτουργία τηςκοινωνικοποίησης. Εδώ σημειώνεται πως σε ορισμένα παραθέματα αναφέρεταικαι η Εκκλησία, η οποία πέρα από τη θρησκευτική της λειτουργία, συχνάαναλαμβάνει να προσφέρει κοινωνικά αγαθά και υπηρεσίες στα μέλη τηςκοινωνίας, συμβάλλοντας στην ενίσχυση ευάλωτων ομάδων του πληθυσμού,αλλά και στην ψυχολογική και πνευματική υποστήριξη όσων τη χρειάζονται.Τέλος, σε ορισμένα σημεία αναφέρεται και ο θεσμός της Υγείας η οποίααποτελεί πολύ σημαντικό αγαθό για κάθε άνθρωπο, γι’ αυτό και η πολιτείαφροντίζει για τη διασφάλισή και την προστασία της υγείας όλων των μελών της.

Σε πιο γενικό επίπεδο και τα δύο βιβλία αναφέρονται στα διάφοραΚοινωνικά Μέτρα που λαμβάνει η πολιτεία, τα οποία αναδεικνύουν τονκοινωνικό της χαρακτήρα. Επίσης, τα δύο βιβλία αναφέρουν και περιγράφουνείτε με άμεσο είτε με έμμεσο τρόπο τα Κοινωνικά Δικαιώματα, ως ξεχωριστήομάδα δικαιωμάτων, τα οποία υποστηρίζονται από και διασφαλίζονται με τουςνόμους και το Σύνταγμα.

Πάντως, μέσω των παραθεμάτων διαφαίνεται η απόδοση μεγάλης αξίαςστην οικογένεια, την παιδική ηλικία, την προστασία των ανηλίκων και στηνεκπαίδευση των μελών μιας κοινωνίας. Ουσιαστικά, δηλαδή, προτεραιότηταδίνεται στην ανατροφή και την κοινωνικοποίηση της νέας κάθε φορά γενιάς,αφού σε αυτή εναπόκειται η συνέχεια και η επιβίωση κάθε κοινωνίας.

Τέλος, θα πρέπει να αναφερθεί πως ορισμένες αναφορές μπορεί να αφορούνπερισσότερους από έναν κοινωνικούς θεσμούς. Το κριτήριο κατάταξης τέτοιωναναφορών σε κάποια αντίστοιχη κατηγορία σχετίζεται με το πού αποδίδεταιπερισσότερη έμφαση κάθε φορά.

Οι χαρακτηριστικές αναφορές που σχετίζονται με την έννοια της Πρόνοιαςείναι οι παρακάτω:

α) Κοινωνικά Δικαιώματα(Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή-Γ΄ Γυμνασίου)«Τα προβλήματα αυτά αποτελούν κοινωνικά προβλήματα γιατί: α) επηρεάζουναρνητικά ένα σημαντικό τμήμα του κοινωνικού συνόλου, …[το οποίο]αντιμετωπίζει προβλήματα διαβίωσης ή και επιβίωσης. …β) παραβιάζουν τις αξίεςκαι τα ιδεώδη του κοινωνικού συνόλου, …παραβιάζουν τις αξίες της ισότητας, τηςμόρφωσης και της απαγόρευσης της βίας που χαρακτηρίζουν τις σύγχρονεςκοινωνίες.» (σελ. 47)«Οι βασικές αιτίες των κοινωνικών προβλημάτων είναι: α) Η κοινωνική ανισότητα…Οι κοινωνικές ανισότητες που υπάρχουν συνδέονται με τα πιο σημαντικά από τακοινωνικά προβλήματα, όπως η φτώχεια, η ανεργία, η βία, η μετανάστευση και ορατσισμός. β) Η κοινωνική μεταβολή… Η τεχνολογικές επαναστάσεις π.χ. οδηγούνπολλούς επαγγελματικούς κλάδους σε προβλήματα ανεργίας και εξαφανίζουνπαραδοσιακά επαγγέλματα. γ) Οι κοινωνικές αντιλήψεις και νοοτροπίες. …Η

104

κακοποίηση των γυναικών και των παιδιών, η εγκατάλειψη του σχολείου ιδιαίτερα απότα κορίτσια, ο ρατσισμός, …» (σελ. 48)«Δημιουργήθηκε λοιπόν μια σειρά από δικαιώματα, που ονομάστηκαν κοινωνικάδικαιώματα, τα οποία περιγράφονται στο Σύνταγμα… Κατοχυρώνονται επίσης ταδικαιώματα των πολιτών στο καθαρό περιβάλλον και ενισχύεται η οικογένεια… και ηπροστασία από την Πολιτεία ευάλωτων κοινωνικών ομάδων…» (σελ. 73)Φωτογραφία 12.1. Ποια δικαιώματα των άλλων καταπατώ όταν σταθμεύω το όχημάμου στις ειδικές για Α.Μ.Ε.Α. προσβάσεις των πεζοδρομίων; Όταν διαμαρτύρομαι ωςγείτονας για την ανέγερση εστίας για ψυχικά ασθενείς; Όταν διαμαρτύρομαι για τηφοίτηση παιδιών μειονοτήτων στο σχολείο μου;» (περικείμενο, σελ. 106)«Κάτω από την επίδραση των σοσιαλιστικών θεωριών, κατοχυρώνεται το κοινωνικόκράτος με μια δεύτερη γενιά δικαιωμάτων, τα κοινωνικά δικαιώματα. Με αυτά ηΠολιτεία αναλαμβάνει την υποχρέωση παροχών στους πολίτες, ώστε όλοι νααπολαμβάνουν τα στοιχειώδη αγαθά. Το Σύνταγμα κατοχυρώνει τα κοινωνικάδικαιώματα της παιδείας και της εργασίας, της υγείας και του περιβάλλοντος, τηςκοινωνικής πρόνοιας και στέγασης, της κοινωνικής ασφάλισης, την προστασία τηςοικογένειας και της μητρότητας.» (σελ. 114)«…στα κοινωνικά δικαιώματα ανήκουν και τα δικαιώματα κοινωνικής πρόνοιας(ειδικές παροχές σε ομάδες, όπως οι ανάπηροι, οι άνεργοι, πολύτεκνοι),υποχρεωτικής ασφάλισης όλων των εργαζομένων (Ι.Κ.Α. Ο.Γ.Α. κ.α.) και τοδικαίωμα προστασίας του γάμου και της μητρότητας με επιδόματα και άδειες στουςεργαζόμενους οικογενειάρχες.» (σελ. 115)

(Πολιτική και Δίκαιο-Β΄ Λυκείου)«Στη δεύτερη γενιά ανήκουν τα κοινωνικά δικαιώματα (που επιβάλλουν στο κράτοςνα ενεργήσει).» (περικείμενο, σσ. 69-70)«α) Το δικαίωμα στην προστασία της οικογένειας, του γάμου, της μητρότητας καιτης παιδικής ηλικίας… β) Το δικαίωμα στην υγεία… γ) Το δικαίωμα γιαεργασία… δ) Η ελευθερία της τέχνης, της επιστήμης και της παιδείας… ε) Ηπροστασία του φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος…» (σσ. 72-74)«Πλήθος ακόμη διεθνών συμβάσεων, όπως οι σχετικές με την ισότητα στηναπασχόληση, την κατάργηση των διακρίσεων στην εκπαίδευση σε βάρος των παιδιών,των γυναικών, των εθνοτικών και λοιπών μειονοτήτων, των προσφύγων, τωναλλοδαπών κτλ συμπληρώνουν το διεθνές θεσμικό πλαίσιο των δικαιωμάτων τουανθρώπου.» (σελ. 133)

β) Κοινωνικά Μέτρα(Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή-Γ΄ Γυμνασίου)Φωτογραφία 5.10. Πικετοφορία του ελληνικού τμήματος της Διεθνούς Αμνηστίας στηΑθήνα, κατά της θανατικής ποινής. (περικείμενο, σελ. 43)«Η αναγνώριση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και η επανένταξη του ατόμου στοκοινωνικό σύνολο οδηγούν σταδιακά στην κατάργηση των ασύλων, της θανατικήςποινής, των αναμορφωτηρίων στις περισσότερες σύγχρονες κοινωνίες. Η οργάνωσηπρογραμμάτων επανένταξης αποφυλακισμένων, αρωγής και κοινωνικής εργασίαςεξυπηρετεί αυτούς ακριβώς τους στόχους. » (σελ. 44)«Η αντιμετώπιση της φτώχειας απαιτεί μέτρα για την ενίσχυση της ισότηταςευκαιριών για όλους τους πολίτες. Τέτοια μέτρα είναι κυρίως η εκπαίδευση και ηκατάρτιση, μέτρα καταπολέμησης της ανεργίας και τέλος δικαιότερη κατανομή τουεισοδήματος και του εθνικού και παγκόσμιου πλούτου.» (σελ. 51)«Για την κάλυψη των αναγκών των πολιτών και τη μείωση των κοινωνικώνανισοτήτων δημιουργήθηκε το κοινωνικό κράτος ή ‘κράτος πρόνοιας ή ευημερίας’ με

105

στόχο την κοινωνική δικαιοσύνη. …Για να μπορούν οι πολίτες να απολαμβάνουναυτά που είναι απαραίτητα για τη ζωή τους, το κοινωνικό κράτος αναλαμβάνει τηνυποχρέωση να παρέχει δωρεάν υπηρεσίες στους πολίτες σχετικά με τηνιατροφαρμακευτική περίθαλψη, εκπαίδευση, ασφάλιση, στέγαση των πολιτών κ.α.»(σελ. 73)Φωτογραφία 8.9. Τα παιδιά του δρόμου. «Εκατό εκατομμύρια παιδιά παγκόσμια ζουνκαι εργάζονται στις πόλεις των μεγαλουπόλεων… Τις τελευταίες δεκαετίεςπαρατηρείται αύξηση του αριθμού των αστέγων στην πόλη των Αθηνών. Το 1997 στοπλαίσιο λειτουργίας του κοινωνικού κράτους, ο Δήμος Αθηναίων ξεκίνησε πρόγραμμαστέγασης των αστέγων της πόλης. Στόχος του προγράμματος είναι να καλύψει τιςανάγκες (στέγη, τροφή) κοινωνικά και οικονομικά αποκλεισμένων ατόμων.»(περικείμενο, σελ. 73)Φωτογραφία 10.10. «Η ποινική νομοθεσία μας ορίζει ότι οι ανήλικοι παραβάτεςδικάζονται από ειδικό δικαστήριο, το Δικαστήριο Ανηλίκων, το οποίο δεν επιβάλλειποινές, αλλά αναμορφωτικά μέτρα. Παράλληλα, για όσους ανηλίκους αντιμετωπίζουνσοβαρά προβλήματα (πρόληψη), οι πολίτες μπορούν να απευθύνονται στις ΥπηρεσίεςΕπιμελητών Ανηλίκων, που λειτουργούν σε όλα τα Πρωτοδικεία της χώρας και στηνΕταιρεία Προστασίας Ανηλίκων.» (περικείμενο, σελ. 95)«…η Ε.Ε. διαμορφώνει μιαν ενιαία ευρωπαϊκή κοινωνική πολιτική. Οι βασικοίστόχοι της είναι η προώθηση μιας κοινωνίας για όλα τα άτομα και η προετοιμασίαόλων για τον κόσμο της εργασίας… Οι βασικές δράσεις της Ε.Ε. περιλαμβάνουν τηνεπιμόρφωση, κατάρτιση και προσανατολισμό των νέων και των ανέργων, τα θετικάμέτρα για την απασχόληση των γυναικών και των ατόμων με ειδικές ανάγκες, τηδημιουργία θέσεων εργασίας στον κοινωνικό τομέα (εθελοντισμός), τη βελτίωση τωνυπηρεσιών περίθαλψης παιδιών και ηλικιωμένων.» (σελ. 128)Φωτογραφία 13.15. Το σήμα του προγράμματος equal. «Χρηματοδοτείται από τοΕυρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο και στοχεύει στην πειραματική εφαρμογή και διάδοσητων νέων τρόπων καταπολέμησης των διακρίσεων και της ανισότητας στον τομέα τηςαπασχόλησης…» (περικείμενο, σελ. 128)«Το Συμβούλιο της Ευρώπης… Δραστηριοποιείται στους τομείς της κοινωνικήςασφάλισης, της δημόσιας υγείας, της προστασίας των δικαιωμάτων των εργαζομένωνκαι κυρίως στην κατοχύρωση των δικαιωμάτων του ανθρώπου…» (σελ. 140)Φωτογραφία 14.11. «Ο Διεθνής Ερυθρός Σταυρός …δεν αποτελεί Διεθνή, αλλάελβετική Οργάνωση, στην οποία έχει ανατεθεί από τα κράτη διεθνές ανθρωπιστικόέργο…» (περικείμενο, σελ. 141)

(Πολιτική και Δίκαιο-Β΄ Λυκείου)«‘Τα δικαιώματα του ανθρώπου ως ατόμου και ως μέλους του κοινωνικού συνόλου και η αρχήτου κοινωνικού κράτους δικαίου τελούν υπό την εγγύηση του Κράτους’. Αυτό σημαίνειότι το κράτος προβαίνει σε αναδιανομή των αγαθών, προβαίνει δηλαδή σε κοινωνικέςπαροχές όπως είναι για παράδειγμα η δημόσια και δωρεάν παιδεία σε όλους τουςπολίτες, η παροχή ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης, η κοινωνική ασφάλιση τωνεργαζομένων κ.α. …Η κατοχύρωση των λεγόμενων κοινωνικών δικαιωμάτων τωνπολιτών, εξασφαλίζει αξιοπρεπή διαβίωση και κοινωνική συνοχή.» (σελ. 46)

γ) Κοινωνικοί Θεσμοί(Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή-Γ΄ Γυμνασίου)«Κάθε κοινωνία… για να λειτουργήσει και να διατηρηθεί πρέπει να ικανοποιεί τιςβασικές της ανάγκες (αναπαραγωγή νέων μελών, μετάδοση γνώσης, επίλυσησυγκρούσεων κ.α.). Για να ικανοποιηθούν αυτές οι ανάγκες δημιουργήθηκαν: οι

106

οικογενειακοί θεσμοί… οι εκπαιδευτικοί θεσμοί… οι οικονομικοί θεσμοί… οιπολιτικοί θεσμοί… οι θρησκευτικοί θεσμοί…» (σελ. 31)«Βασικοί θεσμοί (και) Ανάγκες που εξυπηρετούν: Οικογενειακοί θεσμοί-Βιολογικήαναπαραγωγή (και) Κοινωνικοποίηση, Οικονομικοί θεσμοί-Παραγωγή (και) Διανομήτων αγαθών, Πολιτικοί θεσμοί-Διαχείριση εξουσίας (και) Λήψη αποφάσεων,Εκπαιδευτικοί θεσμοί-Μόρφωση της νέας γενιάς (και) Παραγωγή νέας γνώσης,Θρησκευτικοί θεσμοί-Προσέγγιση του θείου» (σελ. 32-πίνακας)«Η Εκκλησία π.χ. εκτός από την καλλιέργεια της θρησκευτικής πίστης είχε ωςλειτουργία και τη μετάδοση γνώσεων, τη βοήθεια των ατόμων με προβλήματα κ.α.Τις λειτουργίες αυτές σήμερα αναλαμβάνουν νέοι εξειδικευμένοι θεσμοί, συνήθωςκρατικοί (σχολεία, εκπαιδευτικά ιδρύματα, ιδρύματα ενίσχυσης ευάλωτων ομάδων,νοσοκομεία) αλλά και ιδιωτικοί ή ανεξάρτητοι θεσμοί (π.χ. ΜΚΟ, Παιδικά χωριάSOS κ.α.).» (σελ. 33)«…π.χ. η μετατροπή της μορφής της οικογένειας οδήγησε στη δημιουργία νέωνθεσμών, όπως οι παιδικοί σταθμοί, το ολοήμερο σχολείο, τα ΚΑΠΗ κ.α.» (σελ. 34)«Συνήθως η οικογένεια δημιουργείται με το γάμο, ο οποίος προσδιορίζεται από τονόμο, τη θρησκεία και τις παραδόσεις της κάθε κοινωνίας. Στην Ελλάδα ο γάμοςμπορεί να είναι θρησκευτικός ή πολιτικός.» (σελ. 34)«Φορείς κοινωνικοποίησης ονομάζουμε όλους τους θεσμούς και τις ομάδες πουεπηρεάζουν τη διαδικασία κοινωνικοποίησης ενός ατόμου. …Οι βασικότεροι φορείςκοινωνικοποίησης είναι: α. Η οικογένεια… β. Το σχολείο… γ. Η θρησκεία…»(σελ. 40)

(Πολιτική και Δίκαιο-Β΄ Λυκείου)«Πώς συντελείται η πολιτική κοινωνικοποίηση; Αρχίζει μέσα στον στενό κύκλο τηςοικογένειας… Η σχολική αγωγή είναι το δεύτερο στάδιο της πολιτικήςκοινωνικοποίησης. …Η επαγγελματική σταδιοδρομία και το εργασιακόπεριβάλλον που επιλέγει ο νέος άνθρωπος… είναι μερικοί ακόμη σημαντικοίπαράγοντες κοινωνικοποίησης.» (σελ. 15)«Οι Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις… Η δράση τους αναπτύσσεται σε πολλούς τομείςπου αφορούν τα ανθρώπινα δικαιώματα, την κατάργηση των διακρίσεων, τηνπροστασία των μειονοτήτων, των μεταναστών, τα δικαιώματα του παιδιού και τηςγυναίκας, το περιβάλλον, τα δικαιώματα των καταναλωτών, τον αφοπλισμό, τηνειρήνη, την υγεία κτλ. …Ουσιαστικά καλύπτουν τα κενά, κυρίως, του κοινωνικούκράτους, δεδομένου ότι η δράση τους εξασφαλίζει μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα.…» (σελ. 131)

γ1) Οικογένεια(Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή-Γ΄ Γυμνασίου)«Η οικογένεια είναι ένας θεσμός που συναντάται σε όλες τις κοινωνίες. Οι βασικές τουλειτουργίες είναι η δημιουργία, η ανατροφή και η προετοιμασία της νέας γενιάς γιατην κοινωνική της ζωή.» (σελ. 34)«Στις παραδοσιακές κοινωνίες συναντάμε τη μορφή της εκτεταμένης οικογένειας,που συνήθως είναι πατριαρχική,… Οι δεσμοί των μελών είναι ισχυροί, εφόσον ηοικογένεια έχει πολλές λειτουργίες: παράγει, εκπαιδεύει επαγγελματικά τα νέα μέλη,φροντίζει τα ασθενή, ανάπηρα και ηλικιωμένα μέλη της. Στις σύγχρονες κοινωνίες καιστα αστικά κέντρα η κύρια μορφή της οικογένειας είναι η πυρηνική οικογένεια.…κύριες λειτουργίες της είναι η ανατροφή και κοινωνικοποίηση των νέων σε συνθήκεςασφάλειας, φροντίδας και αγάπης αλλά και η συναισθηματική στήριξη των συζύγων.Σήμερα, άλλοι ειδικοί φορείς έχουν αναλάβει τις λειτουργίες της παραδοσιακής

107

οικογένειας… Συχνή μορφή πυρηνικής οικογένειας στις σύγχρονες κοινωνίες είναι ημονογονεϊκή οικογένεια…» (σσ. 34-35)Φωτογραφία 4.7. Διευρυμένη οικογένεια στον Έβρο τη δεκαετία του ’50, σύγχρονη πυρηνικήκαι μονογονεϊκή οικογένεια. (περικείμενο, σελ. 34)Φωτογραφία 4.8. Η οικογένεια από το Αναγνωστικό της Α΄ Δημοτικού για τα έτη 1955-1978. (διευρυμένη οικογένεια) (περικείμενο, σελ. 34)«Οι ανάδοχες οικογένειες αναλαμβάνουν την ανατροφή των παιδιών (ενν. πουστερούνται τους γονείς τους), ενώ στα παιδικά χωριά SOS 5-6 παιδιά αποτελούν μιανοικογένεια με μιαν εθελόντρια ανάδοχη μητέρα…» (περικείμενο, σελ. 35)

γ2) Εκπαίδευση(Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή-Γ΄ Γυμνασίου)Φωτογραφία 4.4. Επαγγελματικές Σχολές του ΟΑΕΔ. «Η οικογένεια και αργότερα τοσχολείο ήταν οι βασικοί θεσμοί εκπαίδευσης και επαγγελματικής κατάρτισης των νέωνστην παραδοσιακή κοινωνία. Σήμερα εκατοντάδες νέοι εξειδικευμένοι θεσμοίοργανώνουν την εκπαίδευση και κατάρτιση των νέων.»(περικείμενο, σελ. 33)«‘Αν σκέφτεσαι ένα χρόνο μπροστά – φύτεψε σπόρους. Αν σκέφτεσαι δέκα χρόνια μπροστά –φύτεψε ένα δέντρο. Αν σκέφτεσαι εκατό χρόνια μπροστά – μόρφωσε το λαό’ (Κινέζικηφιλοσοφία)» (περικείμενο, σελ. 48)«…το Σύνταγμα προβλέπει στο άρθρο 16 παρ. 2 ‘δωρεάν παιδεία σε όλες τιςβαθμίδες της εκπαίδευσης στα κρατικά εκπαιδευτήρια’. Παράλληλα, κατοχυρώνεται ηεννιάχρονη υποχρεωτική εκπαίδευση και η επαγγελματική εκπαίδευση.» (σελ.114)«Η Ελλάδα είναι η πρώτη χώρα που κατοχύρωσε το δικαίωμα στη δωρεάν παιδεία (Σύνταγμα1864). Πολλές δεκαετίες πριν τα κοινωνικά δικαιώματα εισαχθούν στα ευρωπαϊκάΣυντάγματα.» (περικείμενο, σελ. 114)Φωτογραφία 12.8. Το γνωστό σύνθημα των Pink Floyd γραμμένο στο τείχος της Γάζας.«Σήμερα πολλοί νέοι εκπαιδευτικοί θεσμοί δημιουργούνται, όπως η δια βίου και η εξαποστάσεως εκπαίδευση, το Ανοιχτό Πανεπιστήμιο και τα Σχολεία ΔεύτερηςΕυκαιρίας (Σ.Δ.Ε.).» (περικείμενο, σελ. 114)Φωτογραφία 12.9. Οργανισμός Επαγγελματικής Εκπαίδευσης και κατάρτισης.(περικείμενο, σελ. 115)«…εκτός από τις εκστρατείες προληπτικής ιατρικής, πραγματοποιούνται στα σχολείαπρογράμματα αγωγής υγείας.» (σελ. 116)

γ3) Εργασία(Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή-Γ΄ Γυμνασίου)«‘Η εργασία αποτελεί δικαίωμα και προστατεύεται από το Κράτος, που μεριμνά για τηδημιουργία συνθηκών απασχόλησης…’ άρθρο 22 παρ. 1 Συντ. …Καθήκον της Πολιτείαςείναι… να μειώσει την ανεργία και να εξασφαλίσει τη δυνατότητα απασχόλησης γιαόλους όσους επιθυμούν να εργασθούν.» (σελ. 114)

γ4) Υγεία(Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή-Γ΄ Γυμνασίου)«Στις σύγχρονες κοινωνίες ο αθλητισμός γίνεται μαζικός, ώστε να διασφαλίζεται ηκαλή φυσική κατάσταση και υγεία όλου του πληθυσμού.» (σελ. 54)«Στα κοινωνικά δικαιώματα που κατοχυρώνει το Σύνταγμα περιλαμβάνονται και ταδικαιώματα του πολίτη στο περιβάλλον και την υγεία. Τα δύο αυτά δικαιώματααποκτούν σήμερα έναν ιδιαίτερο και διεθνή χαρακτήρα. …Γι’ αυτό άλλωστε καιαντιμετωπίζονται από την ελληνική, ευρωπαϊκή και διεθνή νομοθεσία.» (σελ. 116)

108

«Το κοινωνικό δικαίωμα στην υγεία περιλαμβάνει την υποχρέωση της πολιτείας ναπαρέχει σε όλους υπηρεσίες που αφορούν την υγεία τους… η περίθαλψη καιαποκατάσταση των ασθενών κατοχυρώνονται από το Σύνταγμα ως δικαίωμα όλων…»(σελ. 116)Φωτογραφία 12.10. Αντικαπνιστική Αφίσα. «…Οι εκστρατείες κατά του καπνίσματοςεντάσσονται στα προγράμματα προληπτικής ιατρικής.» (περικείμενο, σελ. 116)

2.2.4. Οικονομικός πλούτος

Τέλος, άλλη μία αξία που αναδεικνύεται από ορισμένες αναφορές στα δύοσχολικά εγχειρίδια είναι και ο Οικονομικός Πλούτος, με την έννοια κυρίωςπως ο τομέας της οικονομίας αποτελεί τον σημαντικότερο τομέα Εξουσίας καιΔύναμης. Ακριβώς για αυτόν τον λόγο, άλλωστε, η οικονομία συνδέεται άμεσαμε και καθορίζει την πολιτική εξουσία. Το βιβλίο που εστιάζει στη σύνδεσηοικονομίας και πολιτικής μέσω της επιρροής που ασκεί η πρώτη στη δεύτερηείναι αυτό της Β΄ Λυκείου. Ειδικότερα, αναδεικνύεται η σημασία που έχει γιαένα κράτος η οικονομική του δύναμη, αφού από αυτή εξαρτάται η θέση και τοκύρος του στο πλαίσιο των διεθνών σχέσεων. Τα οικονομικά συμφέροντα, τόσοσε κρατικό όσο και σε διακρατικό επίπεδο, καθορίζουν πολιτικές αποφάσειςκαι επιβάλλουν συγκεκριμένα πρότυπα δράσης σχεδόν σε όλους τους τομείςκαι επίπεδα. Ακριβώς σε αυτό το επιχείρημα, άλλωστε, βασίζεται και η ιδέατης Ευρωπαϊκής ενοποίησης, ώστε να ενισχυθεί η οικονομική και πολιτική τηςδύναμη και να καταστεί έτσι ισχυρός ανταγωνιστής μεγαλύτερων οικονομικώνδυνάμεων που κυριαρχούν παγκοσμίως.

Παράλληλα, ο Οικονομικός Πλούτος συνδέεται και με το κοινωνικό κύρος,αφού το τελευταίο παρουσιάζεται ως ανάλογο με το εισόδημα του κάθε ατόμουκαι τον βαθμό της αγοραστικής του δύναμης (υλικά αγαθά/υπηρεσίες). Μίααναφορά που συνδέει άμεσα το εισόδημα με το κύρος απαντάται στοεγχειρίδιο της Γ΄ Γυμνασίου, όπου τα δύο αυτά στοιχεία αναφέρονται ωςκριτήρια κατάταξης σε κάποια από τις κοινωνικές τάξεις. Η αναφορά αυτήμπορεί να δεχθεί την ερμηνεία πως πολύ συχνά σήμερα τα Κριτήρια βάσει τωνοποίων κατατάσσονται τα άτομα στις κοινωνικές τάξεις είναι κυρίωςΟικονομικά. Το βιβλίο της Γ΄ Γυμνασίου γενικότερα αναφέρεται σε θέματακοινωνικών τάξεων και κατάταξης των ατόμων σε αυτές, συνδέοντάς τες κυρίωςμε οικονομικά θέματα: οι κοινωνικές τάξεις διαμορφώνονται από «άτομα μεκοινά οικονομικά χαρακτηριστικά», η απώλεια «εργασίας ή περιουσίας»συνεπάγεται την ένταξη του ατόμου σε χαμηλότερη τάξη, ενώ και η ανοδικήκινητικότητα παρ’ όλο που αρχικά συνδέεται με το μορφωτικό επίπεδο, στοτέλος συνδέεται ξεκάθαρα με το εισόδημα και την αγοραστική δύναμη τουατόμου28.

28 Επιπροσθέτως, όπως αναφέρεται στους Blackledge & Hunt: «Οι διαφορές στο εισόδημακατά πάσα πιθανότητα αντανακλούν, και εν μέρει προκαλούν, διαφορές στο κοινωνικό κύροςκαι την ισχύ, αν και αυτές είναι πολύ δύσκολο να υπολογιστούν ποσοτικά» (1995: 111).

109

Γενικώς, το συγκεκριμένο εγχειρίδιο δεν αναλύει επαρκώς αυτό το θέμα,ούτε θέτει σχετικούς προβληματισμούς. Έτσι, δεν προβάλλεται ηπολυπλοκότητά και δεν επιτυγχάνεται η σε βάθος μελέτη του, με αποτέλεσματην παραγωγή επιφανειακών και ενδεχομένως αυθαίρετων πορισμάτων. Γιαπαράδειγμα, η αναφορά του πτυχίου ως εφοδίου για ανοδική κινητικότητα θαμπορούσε να ερμηνευθεί πως συνδέει πλήρως το πτυχίο με την αγοράεργασίας. Δηλαδή, το άτομο που θα αποκτήσει οποιοδήποτε πτυχίο θαεργαστεί αυτομάτως στον αντίστοιχο τομέα, λαμβάνοντας τις χρηματικέςαπολαβές που του αντιστοιχούν νομίμως και δικαίως. Ωστόσο, η σύνδεση αυτήδεν είναι εγγυημένη29.

Από την άλλη και πάλι η ανοδική κινητικότητα δεν εξασφαλίζεται μόνο απότην απόκτηση π.χ. ενός πτυχίου, καθώς εξαρτάται κι από άλλους παράγοντες,όπως είναι και η κοινωνική κατάταξη των γονέων του ατόμου (σύμφωνα πάνταμε το κείμενο). Όμως, σε ποια κοινωνική τάξη κατατάσσεται ένας απόφοιτοςλυκείου, του οποίου για παράδειγμα ο πατέρας είναι επίσης απόφοιτος τουαντίστοιχου εξατάξιου γυμνασίου; Ενδεχομένως να μην μπορεί καν ναθεωρηθεί ότι διατηρεί την κοινωνική θέση του πατέρα του, καθώς η αξία και ηαναγνώριση των δύο απολυτηρίων είναι διαφορετική σε κάθε εποχή, αφούισοδυναμούν με διαφορετικές εργασιακές ευκαιρίες. Τέτοιου είδουςπροβληματισμοί δεν απαντώνται σε κανένα σημείο των κειμένων ή τουπερικειμένου των δύο εγχειριδίων.

Παρακάτω παρατίθενται οι αντίστοιχες με όλα τα παραπάνω αναφορές:

α) Οικονομικά Κριτήρια(Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή-Γ΄ Γυμνασίου)«Στην ιστορία της ανθρωπότητας έχουν υπάρξει πολλά είδη κοινωνικήςδιαστρωμάτωσης, όπως η δουλεία, οι κάστες στην Ινδία κ.ά. Στις σύγχρονες κοινωνίεςτο βασικό είδος κοινωνικής διαστρωμάτωσης είναι η κοινωνική τάξη, στην οποίαανήκουν τα άτομα με κοινά οικονομικά χαρακτηριστικά και συμφέροντα, π.χ.εργατική, αγροτική, αστική τάξη» (σελ. 25)«Η κοινωνική κινητικότητα μπορεί να είναι: α) ανοδική, όταν το άτομο κινείται απόκατώτερες σε ανώτερες κοινωνικές τάξεις, όπως π.χ. στην περίπτωση που το άτομοαποκτά επαγγελματική κατάρτιση ή ένα πτυχίο, β) καθοδική, όταν π.χ. ένα άτομοχάνει την εργασία ή την περιουσία του, ή γ) οριζόντια, όταν ένα άτομο π.χ. αλλάζειεργασία, χωρίς αυτό να συνεπάγεται ότι αποκτά περισσότερο ή λιγότερο εισόδημα ήκύρος. …Εάν τα νέα μέλη της κοινωνίας παρουσιάζουν ανοδική κινητικότητα σεσχέση με την κατάταξη των γονιών τους, αυτό αποτελεί δείκτη κοινωνικής ανάπτυξηςκαι ευημερίας, εφόσον συνήθως συνδέεται με την αύξηση του εισοδήματος και τηνπρόσβαση σε περισσότερα αγαθά και υπηρεσίες.» (σελ. 26)

β) Δύναμη/Εξουσία(Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή-Γ΄ Γυμνασίου)

29 Επίσης σύμφωνα με τους παραπάνω, «Υπάρχουν επίσης κάποιες αμφιβολίες για το κατάπόσο τα εκπαιδευτικά προσόντα αποτελούν μείζονα προσδιοριστικό παράγοντα για τηνεπαγγελματική θέση» (όπ.π.: 109).

110

«1. Οικονομική και Νομισματική Πολιτική (ΟΝΕ) Με τη Συνθήκη τουΜάαστριχτ (1991) αποφασίζεται η Οικονομική και Νομισματική Ένωση των κρατών-μελών, που προβλέπει την είσοδο κοινού νομίσματος, του ευρώ. …Η ΟΝΕπροϋποθέτει τη στενή οικονομική συνεργασία των κρατών-μελών. Τα όργανα της ΕΕδιαμορφώνουν κάθε χρόνο γενικούς προσανατολισμούς οικονομικής πολιτικής πουαποστέλλουν στα κράτη-μέλη.» (σελ. 128)«Για μεγάλο χρονικό διάστημα και κυρίως κατά τον 19ο και αρχές του 20ου αιώνα, ηρύθμιση των σχέσεων μεταξύ των κρατών εξαρτιόταν από τη δύναμη που διέθετε τοκάθε κράτος στον κόσμο. Όποιο κράτος διέθετε πολιτική, στρατιωτική καιοικονομική δύναμη διηύθυνε τις τύχες της ανθρωπότητας.» (σελ. 135)

(Πολιτική και Δίκαιο-Β΄ Λυκείου)«Σήμερα, τα οικονομικά συμφέροντα προσπαθούν να επηρεάσουν τις πολιτικέςαποφάσεις.» (σελ. 12)«Σκοπός της Οικονομικής και Νομισματικής Ένωσης (Ο.Ν.Ε.) είναι ηαποτελεσματική ενοποίηση των οικονομιών των κρατών-μελών της Ε.Ε.» (σελ. 115)«Σήμερα, οι επιδοτήσεις από την Ε.Ε. δίνονται πλέον σε γεωργούς που δέχονται ναπαράγουν λιγότερο με βιολογικές όμως μεθόδους καλλιέργειας. Οι αγρότες είναιυποχρεωμένοι να συμμορφώνονται με πρότυπα που θεσπίζει η Ε.Ε. ...» (σελ. 116)«Με την πορεία προς την πολιτική ενοποίηση η Ε.Ε. επιδιώκει να μετατρέψει τηνοικονομική της δύναμη σε πολιτική επιρροή.» (σελ. 118).

3. ΑντιλήψειςΟι αντιλήψεις που προωθούν τα δύο σχολικά εγχειρίδια πολιτική αγωγής

είναι:

3.1. Ανάδειξη Ελληνικού πολιτισμού

Όπως έχει ήδη αναφερθεί η έννοια της Δημοκρατίας και γενικότερα τηςΠολιτικής συνδέεται άμεσα με την αρχαία Αθήνα. Πέραν όμως των δύο αυτώνεννοιών, τα δύο βιβλία και κυρίως το εγχειρίδιο της Β΄ Λυκείου προβάλλουνέντονα τον ελληνικό πολιτισμό και την Ιστορική Συνέχεια του ελληνικούέθνους. Στις σχετικές αναφορές συνδέονται πολιτισμικά σύμβολα και έννοιεςαπό διαφορετικές ιστορικές περιόδους, τα οποία ταυτίζονται με τα στοιχεία τηςσύγχρονης ελληνικής εθνικής ταυτότητας. Μεγαλύτερη, μάλιστα, έμφασηαποδίδεται στην ελληνική γλώσσα και τη διαχρονικότητά της, ωστόσο σεγενικές γραμμές η εθνική ταυτότητα των Ελλήνων περιλαμβάνει την αντίληψηκαταγωγής από τους αρχαίους Έλληνες και τους Βυζαντινούς, οπότε τοαρχαιοελληνικό πνεύμα συνδυάζεται –παραδόξως– με την ορθόδοξηχριστιανική παράδοση.

Επιπλέον, η Ιστορική Συνέχεια αναλύεται στις επιμέρους περιόδους τηςελληνικής ιστορίας, οι οποίες είναι η Αρχαιότητα, τα Βυζαντινά χρόνια, ταΝεότερα Χρόνια, και η Σύγχρονη εποχή. Στην Αρχαιότητα εντάσσονταιαναφορές που σχετίζονται με τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό και την υπεροχήτου αρχαίου ελληνικού πνεύματος, αλλά και την Ελληνιστική εποχή. ΣταΒυζαντινά χρόνια εντάσσονται αναφορές (μόνο από το εγχειρίδιο της Β΄

111

Λυκείου) που σχετίζονται κυρίως με το σύστημα διοίκησης του Βυζαντίου καιτην ορθόδοξη πίστη. Στα Νεότερα Χρόνια εντάσσονται παραθέματα σχετικάμε την περίοδο της Τουρκοκρατίας (που πολύ συχνά αναφέρονται στουςαγώνες για ανεξαρτησία), όπως και με τη σύσταση και ανάπτυξη τουΝεοελληνικού κράτους (όπου αναφέρεται συχνά η επιδίωξη της Δημοκρατίας).Τέλος, στη Σύγχρονη εποχή εντάσσονται παραθέματα σχετικά με την Ελλάδατης περιόδου από τον Β΄ παγκόσμιο πόλεμο μέχρι σήμερα, στα οποία κυρίωςαναδεικνύεται η σύζευξη των συμβόλων από όλες τις προηγούμενες περιόδους.Από τη σύζευξη αυτή προκύπτουν τα βασικά χαρακτηριστικά της νεοελληνικήςταυτότητας, τα οποία προβάλλονται και στα δύο εγχειρίδια, αλλά ιδιαιτέρως σεαυτό της Β΄ Λυκείου. Θα πρέπει, επίσης, να σημειωθεί πως ανέκυψαν καιορισμένες αναφορές που συνδέουν τη Σύγχρονη Ελλάδα με την Κύπρο καιαναδεικνύουν τις σχέσεις των δύο αυτών χωρών ως αδελφικές, εστιάζονταςπερισσότερο στη συμπαράσταση και υποστήριξη της Κύπρου από την πρώτη.

Όσον αφορά στα Νεότερα χρόνια και τη Σύγχρονη Εποχή, αξίζει νααναφερθεί πως ο Ελληνισμός παρουσιάζεται να υπόκειται σε πολλέςδοκιμασίες, όπως είναι οι πόλεμοι, η πολιτική αστάθεια και η μετανάστευση.Παρ’ όλα αυτά, παραμένουν ενωμένοι (κυρίως ο απόδημος ελληνισμός) καισυνεχίζουν να παρουσιάζουν ως κυριότερα στοιχεία του πολιτισμού τους τηγλώσσα, την παιδεία, την ανάπτυξη επιστημονικής σκέψης, την καλλιτεχνικήπαραγωγή και την επιχειρηματικότητα. Από την άλλη, η γεωγραφική θέση τηςΕλλάδας μετατρέπει τον ήλιο και τη θάλασσα σε φυσικά της σύμβολα, ενώπαράλληλα την αναδεικνύει σε χώρα με ιδιαιτέρως ανεπτυγμένους τους τομείςτης ναυτιλίας και του τουρισμού.

Παράλληλα με την Ιστορική Συνέχεια του ελληνικού έθνους τα δύοεγχειρίδια επίσης προβάλλουν τόσο τη συμβολή του ελληνικού πολιτισμού στηδιαμόρφωση του ευρωπαϊκού πολιτισμού όσο και την πολιτισμική προσφοράτης Ελλάδας σε ολόκληρη την υφήλιο. Η ανάδειξη του Ευρωπαϊκούχαρακτήρα της Ελλάδας διαφαίνεται και μέσω αναφορών στη συμμετοχή τηςστην Ε.Ε., όπου διαδραματίζει έναν σημαντικό ρόλο κι οι οποίες προβάλλουνέμμεσα την άποψη πως η ιδιότητά της ως μέλους της Ε.Ε. δικαιωματικά τηςανήκει. Από την άλλη, ο Παγκόσμιος χαρακτήρας της αναδεικνύεται κυρίωςμέσω της διασποράς και της ομογένειας, καθώς παρουσιάζεται πως άνθρωποιελληνικής καταγωγής βρίσκονται διάσπαρτοι σχεδόν σε όλα τα μήκη και ταπλάτη του κόσμου (σε ορισμένα μάλιστα η παρουσία Ελλήνων μαρτυρείταιαπό τα αρχαία χρόνια). Τα μέλη των ελληνικών κοινοτήτων του εξωτερικούαναφέρεται πως διαπρέπουν συχνά σε κάθε επίπεδο και τομέα, αλλά κι ότισυμβάλλουν σημαντικά στη διατήρηση και διάδοση του ελληνικού πολιτισμούκαι παράδοσης.

Επιπλέον, πολλές αναφορές τονίζουν τον δημοκρατικό και ειρηνικόχαρακτήρα της Ελλάδας μέχρι σήμερα, όπως και τη συμβολή της στη διάδοσητης οικουμενικής ιδέας και της διαπολιτισμικής συνεργασίας. Την πρώτη,συγκεκριμένα, μετέδωσε αρχικά ο Μέγας Αλέξανδρος, μέσω των εκστρατειώντου και αναφέρεται πως κατ’ αυτόν τον τρόπο ο άνθρωπος γνώρισε έναν κόσμο

112

απεραντοσύνης κι έγινε πολίτης της οικουμένης. Ωστόσο, το συγκεκριμένοεγχειρίδιο δεν συζητά καθόλου τη σημασία των εννοιών ‘κατακτήσεις’ και‘επεκτατικοί πόλεμοι’ (έννοιες που αντιτίθενται στον ειρηνικό χαρακτήρα πουπροαναφέρθηκε), αποσιωπώντας την αρνητική χροιά τους με την προβολή τηςμετάδοσης της ελληνικής γλώσσας και πολιτισμού σε απομακρυσμένους απότον ελλαδικό χώρο λαούς, της συμβολής τους στην αναγνώριση από Δύση καιΑνατολή του μεγέθους του κόσμου, αλλά και με την προβολή ανταλλαγώνεμπορευμάτων και ιδεών που προέκυψαν. Με άλλα λόγια, οι εκστρατείες τουΜ. Αλεξάνδρου δεν χαρακτηρίζονται ούτε συζητούνται ως αποικιοκρατικές,κατά τις οποίες χρησιμοποιήθηκαν βίαια μέσα (πόλεμος) για την επιβολή καιτην κυριαρχία του ελληνικού πολιτισμού σε απομακρυσμένες περιοχές, μεσκοπό την όλο και μεγαλύτερη ενδυνάμωση της αυτοκρατορίας του Μ.Αλεξάνδρου. Αντιθέτως, εκθειάζονται οι ικανότητές του, ενώ αναδεικνύεται μίααντίστοιχη με τη σημερινή ‘παγκοσμιοποίηση’ εικόνα ως θετική, όπου έναςκυρίαρχος πολιτισμός επιβάλλεται (και μάλιστα διά της βίας) σε όλους τουςυπόλοιπους.

Από την άλλη, τη διαπολιτισμική συνεργασία φαίνεται πως προωθούν οιΈλληνες της διασποράς και της ομογένειας, όπως συγκεκριμένα αναφέρεταιστο εγχειρίδιο της Γ΄ Γυμνασίου. Παράλληλα και εδώ απαντάται ηοικουμενική ιδέα, αλλά όλα αυτά εστιάζουν κυρίως στη διατήρηση τουελληνικού πολιτισμού παγκοσμίως κι όχι απαραίτητα στη γνωριμία και τηνανταλλαγή πολιτισμικών στοιχείων μεταξύ των λαών. Ακόμη, η αναφορά στουςΈλληνες της Αμερικής που χρησιμοποιεί τον όρο ‘αφομοίωση’ (των Ελλήνωναπό την αμερικανική κοινωνία) έρχεται σε αντίθεση όχι μόνο με τον όρο τηςδιαπολιτισμικής συνεργασίας αλλά και με την ίδια την επιδίωξη του παραπάνωσκοπού (διατήρηση του ελληνικού πολιτισμού). Επιπλέον, το γεγονός ότι οιΈλληνες της Αμερικής αφομοιώθηκαν από την εκεί κοινωνία κι έτσι κατάφεραννα γνωρίσουν κοινωνική άνοδο, να διαπρέψουν, αλλά και να ασκήσουν επιρροήστην αμερικανική πολιτική δεν αναδεικνύει τόσο τις ικανότητες των Ελλήνωνόσο την αποτελεσματικότητα του τρόπου λειτουργίας της αμερικανικήςκοινωνίας.

Τέλος, το εγχειρίδιο της Β΄ Λυκείου σε ορισμένα σημεία τονίζει τησημαντική πολιτιστική παραγωγή των Ελλήνων είτε μέσω παραθεμάτων απόέργα ελλήνων καλλιτεχνών, τα περισσότερα από τα οποία υμνούν την Ελλάδαείτε μέσω αναφορών στο μέγεθος αυτής της παραγωγής σε κάθε τομέα.Σημειώνεται, επίσης, πως πολλά παραθέματα του παρακειμένου πουαναφέρονται σε ιστορικά ή πολιτισμικά στοιχεία της Ελλάδας, αποτελούνπαραγωγή ξένων (κυρίως Ευρωπαίων) δημιουργών.

Για όσα αναφέρθηκαν παραπάνω οι αντίστοιχες αναφορές είναι οι εξής:

α) Ιστορική Συνέχεια(Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή-Γ΄ Γυμνασίου)«‘Είτε με τις αρχαιότητες, είτε με Ορθοδοξία, των Ελλήνων οι κοινότητες φτιάχνουν άλλογαλαξία’ Διον. Σαββόπουλος» (περικείμενο, σελ. 101)

113

«Η Τοπική όμως Αυτοδιοίκηση έχει τις ρίζες της στο Βυζάντιο. Στην Τουρκοκρατία οικοινότητες είχαν κυρίως την ευθύνη της είσπραξης των φόρων του Σουλτάνου. Στη συνέχειαδημιουργήθηκε ένας υψηλός βαθμός αυτοδιοίκησης … που βοήθησε κατά πολύ στην αφύπνισητης εθνικής συνείδησης και στην Επανάσταση του 1821.» (περικείμενο, σελ. 101)

(Πολιτική και Δίκαιο-Β΄ Λυκείου)«Σφραγίδα του 1822 με την παράσταση της Αθηνάς. (απεικόνιση)» (περικείμενο, σελ.33)«Ο όρος Σύνταγμα καθιερώθηκε στην ελληνική γλώσσα από τον Αδαμάντιο Κοραή,ο οποίος απέδωσε με αυτόν τον όρο τη λατινογενή λέξη constitution. … Στην αρχαίαΕλλάδα, τον όρο συναντούμε σε λόγους του Ισοκράτη: π.χ. Αρεοπαγήτικος, 28: ‘Τομεν ουν σύνταγμα της πολιτείας τοιούτον ην αυτοίς…» (περικείμενο, σελ. 45)«Η λέξη πολιτισμός προέρχεται ετυμολογικά από τη λέξη ‘πόλις’. …ο ελληνικόςπολιτισμός, όμως, βασίσθηκε κατ’ αρχάς σε μια συνεχή γλωσσική παράδοση μεγραπτά μνημεία … Η ελληνική γλώσσα έχει μακραίωνη ιστορία. Είναι η γλώσσα μετην αρχαιότερη ίσως καταγωγή που ομιλείται χωρίς διακοπή στην Ευρώπη. …οΚοσμάς ο Αιτωλός, ο Ευγένιος Βούλγαρης, ο Ρήγας Φεραίος, ο Αδαμάντιος Κοραήςείναι μερικοί από τους πιο λαμπρούς εκπροσώπους του ελληνικού διαφωτισμού…»(σελ. 138)«‘Ανήκω σε μια χώρα μικρή. Ένα πέτρινο ακρωτήρι στη Μεσόγειο, που δεν έχει άλλο αγαθόπαρά τον αγώνα του λαού, τη θάλασσα και το φως του ήλιου. Είναι μικρός ο τόπος μας, αλλά ηπαράδοσή του είναι τεράστια και το πράγμα που τη χαρακτηρίζει είναι ότι μας παραδόθηκεχωρίς διακοπή. Η ελληνική γλώσσα δεν έπαψε ποτέ της να μιλιέται […] Άλλο χαρακτηριστικόαυτής της παράδοσης είναι η αγάπη της για την ανθρωπιά, κανόνας της είναι η δικαιοσύνη’.Γιώργος Σεφέρης…» (περικείμενο, σελ. 139)«‘Έχουμε γη και πατρίδα, όταν έχουμε πλοία και θάλασσα’ έγραφε ο Ηρόδοτος. … οαιώνας του Περικλή θεμελιώθηκε πάνω στη ναυτική δύναμη των Αθηναίων.Περισσότερο κατανοητή γίνεται η αξία του υγρού στοιχείου για τους Έλληνες κατάτην περίοδο της τουρκοκρατίας. … Σήμερα η χώρα μας είναι από τα ισχυρότερα καισημαντικότερα ναυτικά κράτη του κόσμου.» (σελ. 140)«Η παρουσία Ελλήνων στον Πόντο χρονολογείται από την αρχαιότητα. … Κατά τηδιάρκεια της Τουρκοκρατίας… οι Έλληνες του Πόντου διατήρησαν τη χριστιανικήπίστη και την ελληνική τους ταυτότητα.» (σελ. 142)«…από την αρχαιότητα κατοικούσαν ελληνικοί πληθυσμοί στην περιοχή (ενν. τηςΑλβανίας). Η Οθωμανική κατοχή ανάγκασε πολλούς Βορειοηπειρώτες στηναποδημία… Ο Ελληνισμός της Αλβανίας δοκιμάστηκε σκληρά… Από το 1997 ταελληνικά άρχισαν να διδάσκονται και σε σχολεία πέραν των περιοχών που είχανχαρακτηρισθεί μειονοτικές. …σήμερα έχει επιτευχθεί η συμφιλίωση των λαών καιμάλιστα η Ελλάδα αποτελεί χώρα υποδοχής αλβανικού πληθυσμού.» (σελ. 143)

α1) Αρχαιότητα(Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή-Γ΄ Γυμνασίου)Φωτογραφία 3.7. Αρχαία Τραγωδία στο θέατρο Ηρώδου του Αττικού. (περικείμενο, σελ.23)«Στην ελληνική αρχαιότητα η εκγύμναση του σώματος και η συμμετοχή-συναγωνισμός των αθλητών αποτελούσαν το αθλητικό ιδεώδες.» (σελ. 54)«Η έννοια της Πολιτείας (από την αρχαία ελληνική λέξη ‘πόλις’), εμφανίζεται γιαπρώτη φορά στην αρχαία Ελλάδα,…» (σελ. 60)Φωτογραφία 7.2. Ο Αριστοτέλης (δεξιά) με τον Πλάτωνα, σε λεπτομέρεια από τον πίνακατου Ραφαήλ ‘Ακαδημία του Πλάτωνα’. (περικείμενο, σελ. 60)

114

«Η Οδύσσεια αποτελεί μία από τις πρώτες πηγές για τη σχέση του ανθρώπου με τοντόπο-πατρίδα, περιγράφοντας το ‘νόστο’, δηλαδή την επιστροφή στην πατρίδα.» (σελ.61)Φωτογραφία 8.2. Ο Περικλής αγορεύει στην Πνύκα «…Η δημοκρατία ως λέξη και ωςπολίτευμα γεννήθηκε και καταξιώθηκε στην Αρχαία Αθήνα. Είχε προετοιμαστεί με τονομοθετικό έργο του Σόλωνα (594 π.Χ.), θεμελιώθηκε από τον Κλεισθένη (508 π.Χ.),δικαιώθηκε με τις νίκες στους Περσικούς πολέμους (492-479 π.Χ.) και εδραιώθηκε μετην εμπνευσμένη πολιτική και πολιτισμική δράση του Περικλή (445-429 π.Χ.)»(περικείμενο, σελ. 67)Φωτογραφία 8.10. Αριστοτέλης «Πρώτος ο Αριστοτέλης στα ‘Πολιτικά’ τουεπισήμαινε την τριμερή διάκριση της πολιτείας ‘στο Βουλευόμενο, στο Περί ταςΑρχάς και στο Δικάζον’.» (περικείμενο, σελ. 74)

(Πολιτική και Δίκαιο-Β΄ Λυκείου)«Η λέξη πολιτική ετυμολογικά προέρχεται από τη λέξη πόλις, την αρχαία πόλη-κράτος.…ο Αριστοτέλης απαντά ότι η αρετή από μόνη της δεν αρκεί∙… Όποιος δενσυμμετέχει θεωρείται άχρηστος, ‘ιδιώτης’ με την αρχαιοελληνική έννοια του όρου…»(σσ. 10-11)«Οι αρχαίοι Έλληνες ενδιαφέρονταν να προάγουν τον πολιτικό βίο.» (σελ. 11)«Η αρχαία πόλις οριζόταν κυρίως από τους ανθρώπους της και το δικαίωμασυμμετοχής τους στις υποθέσεις που αφορούσαν την πόλη,… Η Αθήνα, γιαπαράδειγμα, ονομαζόταν ‘Αθηναίων Πολιτεία’. Η αρχαία πόλις δεν μπορούσε νακυβερνηθεί, αν οι ίδιοι οι πολίτες δεν αναλάμβαναν την ευθύνη να την κυβερνήσουν.»(σελ. 11)«Η Μεγάλη Επιγραφή της Γόρτυνας στην Κρήτη είναι από τα αρχαιότερα γραπτάνομοθετικά κείμενα της Ευρώπης…» (περικείμενο, σελ. 18)«‘Δεύτερη πήρε (ενν. ο Δίας) τη λαμπρή Θέμιδα, που γέννησε τις Ώρες, την Ευνομία καιτη Δίκη και την ανθηρή Ειρήνη, που φροντίζουν τα έργα στους θνητούς ανθρώπους…’»(περικείμενο, σελ. 18)«Το άγαλμα της Θέμιδος [φωτογραφία]… Ετυμολογικά άλλωστε, η λέξη Δίκαιοπροέρχεται από το ρήμα ‘δείκνυμι’ (ή ‘δεικνύω’), δείχνω το ορθό και το ίσο, δείχνωένα μέτρο ρύθμισης της κοινωνικής συμβίωσης.» (περικείμενο, σελ. 18)Jacques-Louis David, Ο θάνατος του Σωκράτη [πίνακας ζωγραφικής]…(περικείμενο, σελ. 19)«‘Σωκράτης: Τι θ’ απαντούσαμε, αν πουν οι νόμοι: ‘Αλήθεια, Σωκράτη, […] για ποιαπράγματα κατηγορείς εμάς (ενν. τους νόμους) και την πόλη και επιχειρείς να μας καταλύσεις;Κατ’ αρχάς εμείς δεν σε γεννήσαμε, και με την έγκρισή μας δεν παντρεύτηκε ο πατέρας σου τημητέρα σου και σε έφερε στη ζωή; […] Και, εφόσον έτσι έχουν τα πράγματα, άραγε νομίζειςότι έχουμε τα ίδια δικαιώματα εμείς και εσύ, και ό,τι επιχειρούμε εμείς να σου κάνουμε νομίζειςπως είναι δίκιο να μας το ανταποδίδεις; […] Τι θ’ απαντούσαμε σε αυτά, Κρίτωνα; Πως οινόμοι λένε την αλήθεια ή όχι; Κρίτων: Ότι λένε την αλήθεια’ Πλάτων, Κρίτων ή περίτου πρακτέου.» (περικείμενο, σσ. 19-20)«Ο Σωκράτης στο έργο του Πλάτωνα ‘Πολιτεία’ θυμάται τον ορισμό του λυρικούποιητή Σιμωνίδη…» (σελ. 20)«Νικηφόρος Λύτρας, Αντιγόνη και Πολυνείκης… Σοφοκλής, Αντιγόνη…»(περικείμενο, σελ. 21)«Οι σπουδαιότερες πόλεις-κράτη στην αρχαία Ελλάδα ήταν η δημοκρατική Αθήνακαι η ολιγαρχική Σπάρτη. … Την αντιδιαστολή προς τη Σπάρτη υπαινίσσεται οΠερικλής στον επιτάφιο λόγο που εκφωνεί το 430 π.Χ. …» (σελ. 27)«Κατά τον Περικλή, όποιος δεν συμμετέχει στην πολιτική ζωή δε θεωρείταιφιλήσυχος, αλλά άχρηστος (‘αχρείος’).» (σελ. 27)

115

«Η Αθήνα παρουσιάζεται ως η παιδευτική εστία της Ελλάδας…» (σελ. 27)«Τη χρονιά της ενηλικίωσής του, και προκειμένου να γραφεί στον κατάλογο που τουεξασφαλίζει πολιτικά δικαιώματα, ο αθηναίος έφηβος δίνει επίσημα τον ‘όρκο τουπολίτη’. …» (σελ. 27)«Ορειχάλκινο αγαλμάτιο Σπαρτιάτη πολεμιστή από το ναό του Απόλλωνος Κορύθουστη Μεσσηνία… [φωτογραφία]» (περικείμενο, σελ. 27)«Το ολιγαρχικό πολίτευμα της Σπάρτης έμεινε στην ιστορία γνωστό για τοναυστηρό και λιτό στρατιωτικό τρόπο ζωής,…» (περικείμενο, σελ. 27)«Πολίτης, κατά τον Αριστοτέλη, είναι ‘ο μετέχων κρίσεως και αρχής’. Αυτό στην πράξησημαίνει, ότι μπορεί διαδοχικά να κληρωθεί βουλευτής, δικαστής, άρχοντας με θητείαενός χρόνου. Η συμμετοχή του στη συνάθροιση των πολιτών, στην Εκκλησία τουΔήμου, είναι ελεύθερη. …Η Εκκλησία του Δήμου αποφασίζει και κυβερνά στηνπράξη την πολιτεία.» (σελ. 28)«3.1.2. Στοιχεία δημοκρατικού πολιτεύματος-Αριστοτέλους Πολιτικά»[υποενόητητα αναφερόμενη στο δημοκρατικό πολίτευμα της Αρχαίας Αθήνας] (σσ.28-29)«Όρκος των Αθηναίων εφήβων (Στ΄ ή Ε΄ αιώνας π.Χ.)…» (περικείμενο, σελ. 28)Άγγελος Γαλληνάς, «Το Θησείο και η Ακρόπολη,…» [πίνακας ζωγραφικής](περικείμενο, σελ. 28)«Το 334 π.Χ. βασιλιάς της Μακεδονίας αναγορεύεται ο Αλέξανδρος. Εμπνέεται απότα πολεμικά παραδείγματα του πατέρα του, Φιλίππου, και από τη διδασκαλία τουπαιδαγωγού του, Αριστοτέλη.» (σελ. 29)Θεόφιλος, «‘Ο Περικλής από της Πνυκός Δικαιολογών χάριν της Ακροπόλεωςδαπάνας’», [πίνακας ζωγραφικής] (περικείμενο, σελ. 29)«‘Τις αγορεύειν βούλεται;’ [περιγραφή της διαδικασίας συνάθροισης των Αθηναίωνστον λόφο της Πνύκας] Gustave Glotz, Η ελληνική πόλις…» (περικείμενο, σελ. 29)«3.2. Η ελληνιστική εποχή: η οικουμενική πόλη» [υποενότητα που παρουσιάζεισυνοπτικά την εκστρατεία του Μ. Αλέξανδρου: έμφαση στη μετάδοση του ελληνικούπολιτισμού] (σσ. 29-30)«Ο Μέγας Αλέξανδρος» [απεικόνιση] (περικείμενο, σελ. 30)«Η τριαδική διάκριση της αρχής αυτής ‘νομοθετική’, ‘εκτελεστική’ και ‘δικαστική’έχει τις ρίζες της στον Αριστοτέλη: ‘Έστι δη τρία μόρια των πολιτειών πασών […] εν μεντι το βουλευόμενον περί των κοινών, δεύτερον δε το περί τας αρχάς […], τρίτον δε τοδικάζον […]’ (Πολιτικά Δ, ΙΙ, 1298Β, 37)» (περικείμενο, σελ. 47)«Άρειος Πάγος είναι ο βράχος του Άρεως απέναντι από τη δυτική πλευρά τηςΑκρόπολης στην Αθήνα. …» (περικείμενο, σελ. 61)«Η λέξη κράτος προέρχεται ετυμολογικά από το ρήμα ‘κρατ-έω, κρατ-ώ’, που σημαίνεικυριαρχώ, έχω δύναμη και την επιβάλλω.» (σελ. 78)«‘Κρυμμένο κρατούν το βίος οι θεοί απ’ τους ανθρώπους. […] Αλλά ο Δίας το ’κρυψεχολωμένος στην ψυχή του, γιατί τον εξαπάτησε ο στρεψόνοος Προμηθέας. …’ Ησίοδος,Έργα και Ημέραι…» (περικείμενο, σελ. 78)«‘…αλλά ο Οδυσσέας ποθεί ακόμη και καπνό μονάχα της πατρίδας του να δει αν πετιέται προςτα πάνω κι ας πεθάνει…’ (Οδύσσεια, α, στ. 57)» (σελ. 141)

α2) Βυζάντιο(Πολιτική και Δίκαιο-Β΄ Λυκείου)«Ο Πανδέκτης … αποτελεί μέρος της κωδικοποίησης των νόμων που έγινε από τοναυτοκράτορα Ιουστινιανό τον 6ο αιώνα μ.Χ. …» (περικείμενο, σελ. 20)«3.3. Η Βυζαντινή αυτοκρατορία –Οι κοινότητες» [υποενότητα που περιγράφεισυνοπτικά την πολιτική και διοικητική οργάνωση της Βυζαντινής αυτοκρατορίας, την

116

παρακμή της και την αντίστοιχη οργάνωση των Ελλήνων κατά την Τουρκοκρατία](σσ. 30-32)«Η Ορθόδοξη Εκκλησία ταυτίζει τη μοίρα της με τη βυζαντινή αυτοκρατορία καισυμβάλλει καθοριστικά στην ενότητά της.» (περικείμενο, σελ. 31)«Η Θεοτόκος ένθρονη βρεφοκρατούσα, …» (περικείμενο, σελ. 31)«Τα Βασιλικά υπήρξαν η τελευταία επίσημη κωδικοποίηση του δικαίου στηςβυζαντινής αυτοκρατορίας… ιδιαίτερα στον ελλαδικό χώρο, όπου αποτέλεσαν ισχύοναστικό δίκαιο στο σύγχρονο ελληνικό κράτος, μέχρι… το 1946. Αυτό έγινε μέσω τηςΕξαβίβλου, μιας συστηματικής συλλογής νόμων βυζαντινού δικαίου…» (περικείμενο,σελ. 31)

α3) Νεότερα Χρόνια(Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή-Γ΄ Γυμνασίου)Φωτογραφία 5.2. ‘Τα αρραβωνιάσματα’, πίνακας του Ν. Γύζη. «ΣτηνΤουρκοκρατούμενη Ελλάδα υπήρχε η συνήθεια οι οικογένειες να αρραβωνιάζουν ταπαιδιά σε μικρή ηλικία.» (περικείμενο, σελ. 39)Φωτογραφία 11.4. Η ίδρυση από τον Καποδίστρια του Πανελληνίου ΣυμβουλευτικούΣώματος. Τοιχογραφία από τη Βουλή (περικείμενο, σελ. 100)

(Πολιτική και Δίκαιο-Β΄ Λυκείου)«3.4. Το ελληνικό κράτος –ελληνική συνταγματική ιστορία» [υποενότητα πουπεριγράφει συνοπτικά την πολιτική πορεία του Νεοελληνικού κράτους από τησυγκρότησή του έως τη μόνιμη πλέον εγκαθίδρυση του δημοκρατικού πολιτεύματοςτο 1974] (σσ. 32-35)«Ο Ιωάννης Καποδίστριας [απεικόνιση]» (περικείμενο, σελ. 32)«Η Α΄ Εθνική Συνέλευση προβαίνει σε πανηγυρική διακήρυξη της εθνικήςανεξαρτησίας: ‘Το Ελληνικόν Έθνος, το υπό την φρικώδη οθωμανικήν δυναστείαν…κηρύττει σήμερον… την πολιτικήν αυτού ύπαρξιν και ανεξαρτησίαν’.» (περικείμενο, σελ. 33)«Eugene Delacroix, Η Ελλάδα στα ερείπια του Μεσολογγίου [πίνακαςζωγραφικής]…» (περικείμενο, σελ. 33)«Η σφραγίδα του Ιωάννη Καποδίστρια [απεικόνιση]…, Η μεγάλη σφραγίδα τουκράτους επί Όθωνος [απεικόνιση]…» (περικείμενο, σελ. 34)«Το μέγαρο της Παλαιάς Βουλής των Ελλήνων (σήμερα Εθνικό ΙστορικόΜουσείο)… [φωτογραφία]» (περικείμενο, σελ. 35)«‘Ένα πράγμα μόνο με παρακίνησε κι εμένα να γράψω: ότι τούτη την πατρίδα την έχομεν όλοιμαζί, και σοφοί κι αμαθείς, και πλούσιοι και φτωχιοι΄, και πολιτικοί και στρατιωτικοί, και πλέονμικρότεροι άνθρωποι’. Στρατηγού Μακρυγιάννη, Απομνημονεύματα Β΄, 463»(περικείμενο, σελ. 35)«Η Βουλή των Ελλήνων (παλαιά Βουλή) μετά την πρώτη της εναρκτήρια σύνοδο, τηνημέρα ορκωμοσίας του πρώτου Προέδρου της Ελληνικής Δημοκρατίας.[απεικόνιση]…» (περικείμενο, σελ. 41)«Θεόφιλος» [πίνακας ζωγραφικής που απεικονίζει Έλληνες με παραδοσιακέςφορεσιές] (περικείμενο, σελ. 41)«Ψηφοφορία στη Α΄ Εθνική Συνέλευση, Πιάδα Επιδαύρου 1821-22 (τοιχογραφίααπό το κτήριο της Βουλής των Ελλήνων)» (περικείμενο, σελ. 44)«Το κτήριο της Βουλής των Ελλήνων… δείγμα της πρώιμης περιόδου τουνεοκλασικισμού στην Ελλάδα. … [απεικόνιση]» (περικείμενο, σελ. 50)«Περικλής Πανταζής, Άρειος Πάγος (1881) [πίνακας ζωγραφικής] …» (περικείμενο,σελ. 61)«‘Στο θεσμό της αυτοδιοίκησης οφείλεται η διατήρηση της ενότητας και της εθνικής συνείδησηςτων Ελλήνων στη διάρκεια της τουρκοκρατίας …» (περικείμενο, σελ. 85)

117

α4) Σύγχρονη Ελλάδα(Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή-Γ΄ Γυμνασίου)Φωτογραφία 8.5. Επέτειος της εξέγερσης του Πολυτεχνείου (περικείμενο, σελ. 70)Φωτογραφία 14.5. Δυνάμεις του ΝΑΤΟ. «Στις 17 Αυγούστου 1974 η Ελλάδααποσύρθηκε από το στρατιωτικό σκέλος του ΝΑΤΟ, διαμαρτυρόμενη για τηναδυναμία του ΝΑΤΟ να εμποδίσει την τουρκική επίθεση στην Κύπρο,…»(περικείμενο, σελ. 139)«…η Ελλάδα αποκτά έναν σημαντικό ρόλο στην οικονομική ανάπτυξη, την εδραίωσητων δημοκρατικών θεσμών και την προστασία του περιβάλλοντος και των ΑνθρωπίνωνΔικαιωμάτων στην ευρύτερη περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου.» (σελ. 144)Φωτογραφία 14.15. Κέρκυρα. «Τα Ελληνικά νησιά και οι αρχαιότητες αποτελούν πόλοέλξης χιλιάδων τουριστών ετησίως. …Σημαντικό μέρος του εθνικού πλούτου εξάλλου,προέρχεται από τη ναυτιλία και τον τουρισμό. Στους τομείς αυτούς η χώρα μαςκατέχει την 3η και 15η θέση παγκόσμια.» (περικείμενο, σελ. 144)

(Πολιτική και Δίκαιο-Β΄ Λυκείου)«‘Η αρχαία Ελλάδα δεν είναι πρότυπο, ούτε μοντέλο προς μίμηση, … Θεωρώ, όμως, ότιμπορεί να λειτουργήσει για μας σαν γονιμοποιό σπέρμα, … μπορεί και πρέπει να είναι για μαςκέντρισμα, έμπνευση και πηγή ιδεών […] Κορνήλιος Καστοριάδης …» (περικείμενο,σελ. 28)«Η Ελλάδα προσχώρησε στο Ν.Α.Τ.Ο. το 1952. Το 1964, όμως, σε ένδειξηδιαμαρτυρίας για την εισβολή της Τουρκίας στην Κύπρο, αποχώρησε από τοστρατιωτικό σκέλος του Ν.Α.Τ.Ο. μέχρι το 1980, οπότε και επανήλθε.» (περικείμενο,σελ. 131)«Ολυμπιακοί Αγώνες Αθήνα 2004» [στιγμιότυπο από τελετή έναρξης] (περικείμενο,σελ. 141)

β) ‘Ευρωπαϊκή’ Ελλάδα(Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή-Γ΄ Γυμνασίου)«…η Ελλάδα είναι μια χώρα με σχετικά μικρή έκταση και πληθυσμό, που βρίσκεταιστο σημαντικό για τα διεθνή δεδομένα Νοτιοανατολικό άκρο της Ευρώπης.Συγχρόνως, η Ελλάδα σήμερα, μετά τα τριάντα χρόνια (1974-2004) της ΕλληνικήςΔημοκρατίας και τα 25 χρόνια συμμετοχής της στη ΕΕ, αποτελεί ένα κράτος μεσταθερότητα τόσο στους δημοκρατικούς θεσμούς, όσο και στην οικονομική τηςανάπτυξη…» (σελ. 144)«Ως μέλος εξάλλου της Ευρωπαϊκής Ένωσης συμμετέχει ενεργά… διαδραματίζονταςένα σταθερά σημαντικό διεθνή ρόλο.» (σελ. 144)Πίνακας 14.2. «…Με την ιδιότητά της ως κράτος-μέλος της ΕΕ και του ΟΟΣΑ, ηΕλλάδα διαθέτει το 0,20% του ετήσιου Ακαθάριστου εγχώριου προϊόντος της σεδιεθνή αναπτυξιακή βοήθεια. Στο πλαίσιο αυτό, η Ελλάδα έχει καταρτίσει 5ετέςσχέδιο για την Οικονομική Ανασυγκρότηση των Βαλκανίων…» (περικείμενο, σελ.145)

(Πολιτική και Δίκαιο-Β΄ Λυκείου)«‘Η αβασίλευτη πολιτεία’. Το πολιτειακό ιδεώδες του ευρωπαϊκού ριζοσπαστισμού,πλαισιωμένο από τα Δικαιώματα του Ανθρώπου και τους Νόμους. Πήλινο αγαλμάτιοτου Joseph Chinard…» [απεικόνιση αγάλματος αρχαιοελληνικού τύπου] (περικείμενο,σελ. 39)

118

«28 Μαΐου 1979: Από την ομιλία του Πρωθυπουργού Κωνσταντίνου Καραμανλή,μετά την υπογραφή της συνθήκης ένταξης της Ελλάδας στην Ε.Ο.Κ.: ‘… Η Ευρώπη,με το ελληνικό της όνομα, της είναι (ενν. της Ελλάδας) οικείος χώρος, αφού ο πολιτισμός τηςείναι σύνθεση του ελληνικού, του ρωμαϊκού και του χριστιανικού πνεύματος. Μία σύνθεση, στηνοποία … το ελληνικό πνεύμα εισέφερε την ιδέα της ελευθερίας, της αλήθειας και της ομορφιάς.… Και ο Χριστιανισμός την πίστη και την αγάπη. …’» (περικείμενο, σσ. 112-113)«Ελληνικό κέρμα των 2 ευρώ με παράσταση του μύθου της Ευρώπης με τον ταύρο.[απεικόνιση] Αντίγραφο αρχαίου νομίσματος με παράσταση του μύθου της Ευρώπηςμε τον ταύρο. [απεικόνιση]» (περικείμενο, σελ. 116)«…η ένταξη της Ελλάδας στην Ε.Ο.Κ. δεν ήταν μόνον θέμα οικονομικής ανάπτυξηςαλλά και αναγνώρισης της μεγάλης πολιτισμικής κληρονομιάς, των αξιών τουελληνικού πολιτισμού, στις οποίες στηρίχτηκε το ευρωπαϊκό οικοδόμημα.» (σελ. 137)«Το Ευρωπαϊκό Πολιτιστικό Κέντρο Δελφών …» (περικείμενο, σελ. 138)

γ) ‘Παγκόσμια’ Ελλάδα(Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή-Γ΄ Γυμνασίου)Φωτογραφία 7.5. Από το 23ο Φεστιβάλ Ποντίων στο Βερολίνο, τον Ιούνιο του 2004(περικείμενο, σελ. 62)«Εξάλλου, στο διεθνή χώρο η Ελλάδα συμμετέχει ως ιδρυτικό μέλος στον ΟΗΕ καισε όλους σχεδόν τους Διεθνείς Οργανισμούς…» (σελ. 144)Φωτογραφία 14.16. «Οι ελληνικής καταγωγής πολίτες του κόσμου… προέρχονταιαπό τα κύματα ελλήνων μεταναστών του προηγούμενου αιώνα… Αυτός ο ελληνισμόςτης διασποράς, οι απόδημοι και οι Ομογενείς, αποτελούν γέφυρες διαπολιτισμικήςσυνεργασίας. …» (περικείμενο, σελ. 144)Φωτογραφία 14.17. …«Ο πολιτισμός αποτελεί έναν χώρο στον οποίο η Ελλάδα έχειμια σημαντική παγκόσμια παρουσία. Η γλώσσα, το θέατρο, η ποίηση, η μουσική, οχορός, η φιλοσοφία, τα μνημεία τέχνης και αρχιτεκτονικής, οι Ολυμπιακοί Αγώνες καιη Ολυμπιακή εκεχειρία αποτελούν στοιχεία διεθνούς προβολής της χώρας.»(περικείμενο, σελ. 145)

(Πολιτική και Δίκαιο-Β΄ Λυκείου)«Με τις κατακτήσεις του (ενν. ο Μ. Αλέξανδρος) διευρύνει την αντίληψη της πόλεωςπρος την κατεύθυνση της οικουμένης. Η γλώσσα και ο πολιτισμός των Ελλήνωνπου μεταλαμπάδευσε στα εδάφη που κατέκτησε, επιζούν για αιώνες. Λαοί που μέχριτότε αγνοούσαν ο ένας τον άλλο, έρχονται σε επαφή, είτε λόγω των επεκτατικώνπολέμων και της διπλωματίας, είτε μέσω των νέων οδών του εμπορίου. Για πρώτηφορά πληθυσμοί στη Δύση και την Ανατολή θα αντιληφθούν πόσο μεγάλος είναι οκόσμος όπου ζουν και θα σφυρηλατήσουν δεσμούς που οδηγούν στην ανταλλαγήεμπορευμάτων και ιδεών.» (σελ. 29)«Η δημιουργία της αυτοκρατορίας του Μ. Αλεξάνδρου άνοιξε στον άνθρωπο τηςελληνιστικής εποχής έναν κόσμο απεραντοσύνης, τον έκανε να χάσει την ασφάλεια πουτου παρείχε η πόλις-κράτος για να γίνει όμως ένας πολίτης της οικουμένης. Κάτιανάλογο, τηρουμένων των αναλογιών, συμβαίνει και σήμερα.» (σελ. 126)«Το Ελληνικό ίδρυμα Πολιτισμού ιδρύθηκε το 1992 με έδρα την Αθήνα και μεσκοπό την προβολή του ελληνικού πολιτισμού και της ελληνικής γλώσσας σεολόκληρο τον κόσμο. …» (περικείμενο, σελ. 140)«…οι Έλληνες είναι λαός με σημαντική ‘διασπορά’, εγκατάσταση δηλαδή σεσυμπαγείς πυρήνες πέραν των συνόρων της χώρας τους. … Ο ελληνισμός τηςδιασποράς διέπεται από πνεύμα οικουμενικό. … Στη διατήρηση της ελληνικήςπολιτισμικής ταυτότητας από τους Έλληνες της διασποράς συντελούν και οι εξήςπαράγοντες: α) Η οργάνωση σε κοινότητες, ομοσπονδίες και συνομοσπονδίες…

119

β) Η ορθόδοξη Εκκλησία που συμβάλλει στη διατήρηση της ελληνικής εθνικήςταυτότητας… Η ζωή των Ελλήνων στις περιοχές αυτές (ενν. η Μαριούπολη και τοΝτονιέκς) προσανατολίζεται προς μια πολιτιστική αναγέννηση στη γλώσσα, τηθρησκεία, τη συντήρηση της ιστορικής μνήμης.» (σσ. 142-143)«…κοινότητες ελληνικής διασποράς του χθες και του σήμερα: Ο ΠαρευξείνιοςΕλληνισμός… Ο ελληνισμός της Αλβανίας… Αίγυπτος-Αφρική… Αυστραλία…Αμερική… Γερμανία…» (σσ. 143-144)«Οι Έλληνες ομογενείς στις Η.Π.Α. αφομοιώνονται και γνωρίζουν κοινωνική άνοδο.Οι Ελληνοαμερικανοί διαπρέπουν σε ένα ευρύ φάσμα της αμερικανικής οικονομικής,επιστημονικής και πολιτιστικής ζωής και ασκούν επιρροή στην πολιτική των Η.Π.Α.»(σελ. 144)

δ) Πολιτιστική παραγωγή(Πολιτική και Δίκαιο-Β΄ Λυκείου)«Στα 200 π.Χ. … Κ. Π. Καβάφης, Ποιήματα (1897-1933)…» (περικείμενο, σελ.30)«‘Μία νομοθεσία εντελώς άχρηστη για τις Εξουσίες θα ’τανε αληθινή σωτηρία’ ΟδυσσέαςΕλύτης, Σηματολόγιον, Ρήσεις από το ποιητικό έργο ‘Μαρία Νεφέλη’ …»(περικείμενο, σελ. 79)«Πολιτική σάτιρα στα τέλη του 19ου αιώνα.. … Εμμανουήλ Ροΐδης…»(περικείμενο, σελ. 84)«Το νεοσύστατο ελληνικό κράτος δέχεται και αφομοιώνει πολιτισμικές παραδόσειςτης Δύσης. … στη ζωγραφική, … στη βυζαντινή αγιογραφία. … από τουςεπιφανέστερους εκπροσώπους της ελληνικής γλυπτικής. … ορόσημα της ελληνικήςποίησης. … σημαντικότερους πεζογράφους… Φωτισμένοι παιδαγωγοί… Οοραματιστής αρχιτέκτονας… Λαμπροί επιστήμονες προσέφεραν και προσφέρουν…στην παγκόσμια κοινότητα… σύγχρονους Έλληνες φιλοσόφους που έτυχαν διεθνούςαναγνώρισης… Οι σκηνοθέτες… σημάδεψαν το μεταπολεμικό θέατρο με κορυφαίουςπρωταγωνιστές… Ο ελληνικός κινηματογράφος έγινε γνωστός στο εξωτερικό…» (σελ.139)«Στη μουσική, η Ελλάδα είναι διεθνώς γνωστή… Οι αμέτρητες ψηφίδες και αναφορέςτου σύγχρονου ελληνικού πολιτισμού αποτυπώθηκαν… στις τελετές έναρξης καιλήξης των Ολυμπιακών Αγώνων της Αθήνας 2004… Η ιστορία και η παράδοση ενόςτόπου είναι το αξιακό του υπόβαθρο πάνω στο οποίο κτίζεται ο πολιτισμός του.» (σελ.140)«Η εμφάνιση ελληνικών παροικιών στην Αίγυπτο χρονολογείται από τον 19ο αιώνα. Ηελληνική παροικία, κυρίως της Αλεξάνδρειας, χαρακτηρίστηκε από πλούσιαπνευματική ζωή και προσφορά ουσιαστικού έργου στην εκπαίδευση και τηφιλανθρωπία. Βάση και συνέχεια του ελληνισμού στην Αίγυπτο αποτελεί τοελληνορθόδοξο πατριαρχείο Αλεξανδρείας…» (σελ. 143)«Για πρώτη φορά έφτασαν Έλληνες στην Αυστραλία στις αρχές του 19ου αιώνα. … Ηεπιχειρηματική ικανότητα των Ελλήνων φάνηκε… Η ομογένεια ανέπτυξε επίσηςπλούσια αθλητική και πολιτιστική, αλλά και πολιτική δραστηριότητα.» (σελ. 143)«Ο Ελληνισμός στο σύνολό του έχει κατορθώσει πολλά και προσπαθεί γιαπερισσότερα. Συνέβαλε και συμβάλλει στην πρόοδο της επιστήμης, των γραμμάτωνκαι των τεχνών, καθώς και στην ανάπτυξη ειρηνικών σχέσεων με άλλους λαούς καιπολιτισμούς. Αυτή η προσπάθεια αποτελεί μια διαχρονική και συνεπή πορεία πουεμπνέεται από την ανάγκη για έναν καλύτερο και δικαιότερο κόσμο. Το μέλλονανήκει σε αυτούς που το δημιουργούν.» (σελ. 144)

120

3.2. Ανάδειξη Δυτικού πολιτισμού

Τα δύο σχολικά βιβλία προβάλουν αρκετά έντονα τα στοιχεία του ΔυτικούΠολιτισμού και αναδεικνύουν την παγκόσμια κυριαρχία του Δυτικού Κόσμου(Παγκοσμιοποίηση).

Απαρχή του Δυτικού πολιτισμού αποτελεί ο αιώνας του Διαφωτισμού μετην ανάδειξη της επιστημονικής και φιλοσοφικής σκέψης. Ειδικότερα,προβάλλεται αρκετά η Γαλλική Επανάσταση, καθώς βασίστηκε στις ιδέες τουΔιαφωτισμού και μέσω αυτής αναβίωσε η ιδέα της Δημοκρατίας, η οποίαδιαδόθηκε σταδιακά σε όλη την Ευρώπη, ενώ παράλληλα κατοχυρώθηκαν ταΑνθρώπινα Δικαιώματα και αναδείχθηκε η σημασία της διασφάλισής τους.

Τον εκδημοκρατισμό των ευρωπαϊκών κοινωνιών συνόδευσε η βιομηχανικήεπανάσταση που συνδέεται με την ανάπτυξη της τεχνολογίας και η γένεση τουΦιλελευθερισμού που συνδέεται άμεσα με τον Καπιταλισμό, όπως ήδη έχειαναφερθεί. Ο Καπιταλισμός σχετίζεται με την αξία του κέρδους, την παραγωγήπληθώρας προϊόντων και τον καταναλωτισμό, τον άμεσο ή έμμεσο οικονομικόανταγωνισμό και την ελεύθερη Αγορά. Συνέπειες της εξάπλωσης καιεπικράτησης του Φιλελευθερισμού, του Καπιταλισμού και της μετέπειταραγδαίας ανάπτυξης της Τεχνολογίας είναι η παγκοσμιοποίηση της Αγοράς καιη κυριαρχία του Δυτικού Πολιτισμού σε όλη σχεδόν την υφήλιο.

Αναλυτικότερα, μέσω του κειμένου και του παρακειμένου των δύοεγχειριδίων παρουσιάζονται στοιχεία που αναδεικνύουν τη Φιλελεύθερη καιΚαπιταλιστική ιδεολογία του Δυτικού κόσμου και την επιρροή που ασκεί ηιδεολογία αυτή σε ολόκληρο τον κόσμο. Ουσιαστικά, η ‘Δυτική’ οικονομίαελέγχει και επηρεάζει σε σημαντικό βαθμό τις αναπτυσσόμενες και τιςυποανάπτυκτες χώρες. Η επιρροή αυτή, όμως, επιφέρει και αρνητικέςσυνέπειες, όπως φτώχεια, πείνα και υποσιτισμό, ενώ ορισμένες αναφορέςαναδεικνύουν την τραγική αντίφαση που παρουσιάζεται ανάμεσα σε αυτές τιςχώρες και τις ανεπτυγμένες (Δυτικές-Καπιταλιστικές). Το εγχειρίδιο της Γ΄Γυμνασίου συγκεκριμένα εστιάζει σε αυτά τα αρνητικά φαινόμενα και τασυζητά σε μεγάλο βαθμό, συνδέοντας τον Καπιταλισμό με την εκμετάλλευσηκαι τον άκριτο καταναλωτισμό.

Αντιθέτως, το εγχειρίδιο της Β΄ Λυκείου επιχειρεί να προκαλέσει δέος μετην παρουσίαση των εξελίξεων στην παγκόσμια οικονομία μέσω τηςεπικράτησης του Καπιταλισμού, ενώ παράλληλα επιχειρεί να σχηματίσει μιαθετική εικόνα υπέρ της φιλελεύθερης ιδεολογίας. Γενικώς, επιχειρεί τη θετικήπαρουσίαση της Παγκοσμιοποίησης και της οικονομικής κυριαρχίας τωνΚαπιταλιστικών κοινωνιών, με παράλληλη αναφορά σε ορισμένες αρνητικέςσυνέπειες, οι περισσότερες από τις οποίες όμως δεν σχετίζονται με ζωτικήςσημασίας θέματα. Μέσω αυτών των αναφορών, μάλιστα, οι μαθητέςπαροτρύνονται στην ανάπτυξη κριτικής σκέψης και αντικαταναλωτικής στάσης.

Επίσης, σε ορισμένα σημεία του κειμένου αναφέρεται και ο σύγχρονος‘εχθρός’ των Καπιταλιστικών κοινωνιών (κυρίως των Η.Π.Α., αλλά κι άλλωνδυνάμεων), η τρομοκρατία. Έτσι, την αντικομμουνιστική δράση των

121

παλαιότερων εποχών την έχει αντικαταστήσει η αντιτρομοκρατική, εφόσον τοΚομμουνιστικό καθεστώς της πρώην Σοβιετικής Ένωσης κατέρρευσε και ηίδια διαλύθηκε, οπότε δεν αποτελεί πλέον απειλή για την υπερδύναμη τωνΗ.Π.Α. και τον Καπιταλισμό. Η σύνδεση αυτή αναφέρεται ρητά στοαπόσπασμα από το περικείμενο της σελίδας 57 του εγχειριδίου της Β΄ Λυκείου(βλ. παρακάτω στην υποκατηγορία ‘Τεχνολογική Εξέλιξη’) όπου η αναφοράστη ρήξη των δύο υπερδυνάμεων (ΗΠΑ-Σοβιετική Ένωση) παραπέμπει στονσημερινό πόλεμο που διεξάγεται μεταξύ των ΗΠΑ και του Ιράκ.

Όσον αφορά στις συνέπειες των ραγδαίων Τεχνολογικών Εξελίξεων, αυτέςπαρουσιάζονται κυρίως ως θετικές, με ορισμένες αναφορές να θέτουν ηθικάδιλλήματα και προβληματισμούς. Ωστόσο, σε σχέση με τη δυνατότηταπαρακολούθησης της ηλεκτρονικής αλληλογραφίας και της κινητής τηλεφωνίαςδεν τίθεται κανένας προβληματισμός ούτε αναφέρονται οι προϋποθέσεις υπότις οποίες επιτρέπεται αυτού του είδους η δράση, αφού τέτοιου είδουςπρακτικές παραβιάζουν το κατοχυρωμένο δικαίωμα στην ελεύθερηεπικοινωνία. Με αυτόν τον τρόπο αναπτύσσεται ενδεχομένως μια συναινετικήστάση ως προς αυτές τις μεθόδους, δίχως να προβληματίζει το γεγονός πωςπρόκειται για ένα πολύ λεπτό κι ευαίσθητο θέμα που απαιτεί ανάλογουςχειρισμούς.

Επιπροσθέτως, σε πολιτισμικό επίπεδο, πάλι παρουσιάζεται η επιβολήστοιχείων του Δυτικού πολιτισμού στους υπόλοιπους πολιτισμούς,προκύπτοντας έτσι μια «ομοιογενοποιημένη κουλτούρα». Παρουσιάζεται,δηλαδή, μια διαδικασία ‘επιπολιτισμού’30 που θα μπορούσε ακόμη να ορισθείκαι ως ‘δυτικοποίηση’. Τα δύο εγχειρίδια αναδεικνύουν με θετικό τρόπο τηνομοιομορφία αυτή, αναφέροντας βέβαια κι ορισμένες αρνητικές πτυχές τουφαινομένου ή προβληματισμούς. Συγκεκριμένα, μια τέτοια τακτική φαίνεται ναακολουθεί το εγχειρίδιο της Γ΄ Γυμνασίου. Από την άλλη, το εγχειρίδιο της Β΄Λυκείου ενώ αναγνωρίζει σαφώς ότι μια τέτοια διαδικασία επιπολιτισμούπραγματοποιείται βάσει της «οικονομικής ηγεμονίας των Η.Π.Α.» και ενώ τηχαρακτηρίζει ως «εξαμερικανισμό της παγκόσμιας κουλτούρας», παρ’ όλα αυτάπροβάλλει ως θετική συνέπεια την «παγκόσμια αλληλοκατανόηση». Ηαλληλοκατανόηση, ωστόσο, των λαών και των πολιτισμών μπορεί να επιτευχθείέπειτα από έναν διαρκή διαπολιτισμικό διάλογο, στον οποίο όλοι οι πολιτισμοίσυμμετέχουν ως ισότιμοι κι όχι μέσω της κυριαρχίας ενός πολιτισμού επί τωνυπολοίπων, λόγω της οικονομικής του υπεροχής.

Εν συνεχεία, στο πλαίσιο της κυριαρχίας του Δυτικού κόσμου και με στόχοτην οικονομική ισχυροποίηση της Ευρώπης δημιουργείται η ΕυρωπαϊκήΈνωση, από την οποία αρχικά και για πολλές δεκαετίες απουσιάζουν τα κράτητης Ανατολικής Ευρώπης, αφού σε αυτά ίσχυε το Κομμουνιστικό καθεστώς κιεπομένως οι οικονομίες τους χαρακτηρίζονταν ‘μη ανταγωνιστικές’ (δυτικός-

30 Σύμφωνα με τον Διεθνή Οργανισμό για τη Μετανάστευση, ο επιπολιτισμός είναι ησταδιακή υιοθέτηση, από άτομα ή ομάδες που ανήκουν σε συγκεκριμένο πολιτισμικόπλαίσιο, στοιχείων ενός ‘άλλου’ πολιτισμού (όπως ιδέες, λεξιλόγιο, αξίες, νόρμες,συμπεριφορές) (Καρναχωρίτη, 2011: 8)

122

Καπιταλιστικός Χαρακτήρας της Ε.Ε.). Πιο συγκεκριμένα, οι χώρες τηςΑνατολικής Ευρώπης –πρώην κομμουνιστικές– εισέρχονται στην Ε.Ε.τελευταίες και πρόσφατα. Μέχρι το 2004 η Ε.Ε. αποτελούνταν ως επί τοπλείστον από χώρες του Δυτικού Κόσμου –Φιλελεύθερες/Καπιταλιστικές.

Η Ευρωπαϊκή Ένωση ακολουθεί τις αρχές του Φιλελευθερισμού (σεσυνδυασμό πάντα με τις αρχές του κράτους δικαίου, ώστε να εξασφαλίζει τησυναίνεση των πολιτών και τη συνέχειά της) και του Καπιταλιστικούοικονομικού συστήματος με κύριο σκοπό την οικονομική και πολιτική επιρροήή και κυριαρχία παγκοσμίως. Παράλληλα, προωθεί την Ευρωπαϊκή Ταυτότητατων πολιτών των κρατών-μελών της, μέσω της ευρωπαϊκής ιθαγένειας και βάσειτης ανάδειξης του δημοκρατικού και ανθρωπιστικού της χαρακτήρα. Έτσι, οιπολίτες όλων των κρατών-μελών εσωτερικεύουν την αντίληψη πως ανήκουν σεμια κοινή ομάδα, με ορισμένα κοινά χαρακτηριστικά και συμφέροντα, ταοποία επιφέρουν θετικές συνέπειες στη ζωή τους, επομένως αναπτύσσουν τοαίσθημα της αλληλεγγύης και δρουν υποστηρικτικά ως προς την Ε.Ε..

Οι αναφορές από τις οποίες προκύπτουν οι παραπάνω απόψεις είναι οι εξής:

α) Διαφωτισμός(Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή-Γ΄ Γυμνασίου)«Η επανεμφάνιση της Πολιτείας γίνεται στην Ευρώπη με τη Γαλλική Επανάσταση(18ος αιώνας)…» (σελ. 60)Φωτογραφία 8.4. Γαλλική Επανάσταση. (σελ. 70)«18ος αιώνας: Οι ιδέες του Διαφωτισμού στην Ευρώπη προβάλλουν την ανάγκηκατοχύρωσης ατομικών και πολιτικών δικαιωμάτων … Με τη Γαλλική Επανάστασηψηφίζεται η Γαλλική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του ανθρώπου…, 20ος αιώνας:…τα δικαιώματα του ατόμου προστατεύονται διεθνώς με την ίδρυση του ΟΗΕ καιτην Οικουμενική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου Στα συντάγματα τωνδυτικών χωρών, εισάγονται τα κοινωνικά δικαιώματα…» (σελ. 105)

(Πολιτική και Δίκαιο-Β΄ Λυκείου)«Ο Άγγλος φιλόσοφος John Locke (1632-1704)… Ο Γάλλος πολιτειολόγοςΜοντεσκιέ (Charles de Montesquieu, 1689-1755)…» (περικείμενο, σελ. 47)«Ιστορική εξέλιξη κατοχύρωσης δικαιωμάτων Η διακήρυξη θεμελιωδώνδικαιωμάτων του ανθρώπου είναι συνυφασμένη με το ιστορικό κίνημα τουσυνταγματισμού, τη διεκδίκηση δηλαδή της θέσπισης κανόνων για την οργάνωση καιτον περιορισμό της κρατικής εξουσίας. Το κίνημα του συνταγματισμού συνδέεται μετην επικράτηση του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής και την οικονομική καικοινωνική ενίσχυση της αστικής τάξης απέναντι στις αυθαιρεσίες της μοναρχικήςεξουσίας, κυρίως για λόγους ελευθερίας συναλλαγών και για την ανεμπόδιστηανάπτυξη του εμπορίου και της βιομηχανίας. Πρόδρομος των ιστορικών αυτώνεξελίξεων υπήρξε η Αγγλία του 17ου αιώνα, με κείμενα του Habeas Corpus (1679,εγγυήσεις της προσωπικής ασφάλειας έναντι της προσωπικής κράτησης), και το Bill ofRights (1688, ισότητα στην εφαρμογή των νόμων). Το 1776 οι επαναστατημένεςαποικίες της Β. Αμερικής, επηρεασμένες από τη φιλελεύθερη αγγλική παράδοση,περιέλαβαν διακηρύξεις δικαιωμάτων στα προοίμια των Συνταγμάτων τους και στηνπεραιτέρω ανάπτυξη του φιλελευθερισμού. Σταθμός στην πορεία της αναγνώρισης

123

θεμελιωδών δικαιωμάτων είναι βέβαια η Γαλλική Επανάσταση και η Διακήρυξη τωνΔικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη του 1789. Ορισμένες ατομικέςελευθερίες, όπως αυτή του τύπου ή η συνδικαλιστική ελευθερία, που δενανταποκρίνονται στην κλασική αστική ιδεολογία, καθιερώθηκαν αργότερα, κατά τοδεύτερο μισό του 19ου αιώνα, σε συνάρτηση με τις οικονομικοπολιτικές διεκδικήσειςτων εργαζομένων.» (περικείμενο, σσ. 67-68)

β) Παγκοσμιοποίησηβ1) Κυριαρχία Δυτικών Προτύπων

(Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή-Γ΄ Γυμνασίου)Φωτογραφία 1.2. [νεαροί DJs σε νυχτερινό κέντρο] «Οι χώροι συναντήσεων καιψυχαγωγίας και γενικότερα ο τρόπος ζωής αποκτά ένα ομοιόμορφο χαρακτήρα καιγι’ αυτό πολλοί μιλούν για την ‘παγκόσμια κοινωνία’» (περικείμενο, σελ. 13)Σκίτσο 5.2. Σύγχρονη οικογένεια. «Σε κάθε δυτικό νοικοκυριό σήμερα αντιστοιχούνπερισσότερες από μια τηλεοράσεις και σε κάθε άτομο περισσότερες από 10 ώρεςτηλεθέασης την εβδομάδα. Αυτό σημαίνει ότι ακόμα και η οικογενειακή συγκέντρωσηγύρω από την τηλεόραση σε λίγο θα αποτελεί παρελθόν. …» (περικείμενο, σελ. 40)Φωτογραφία 5.7. Η τηλεόραση και το διαδίκτυο αποτελούν σημαντικούς φορείςκοινωνικοποίησης των σύγχρονων νέων και πηγές γνώσεις. «Από πολλούς καταγγέλλονταιτα πρότυπα που συχνά προβάλλουν ως αρνητικά (π.χ. βία, καταναλωτισμός).»(περικείμενο, σελ. 41)

(Πολιτική και Δίκαιο-Β΄ Λυκείου)«γ) Με τον πολιτισμό. Τα Μ.Μ.Ε. παράγουν μαζικά και τυποποιημένα πολιτισμικάπροϊόντα. Προβάλλουν τη μαζική, την ομοιογενοποιημένη κουλτούρα. Οιπολυεθνικοί κολοσσοί των Μ.Μ.Ε. ενδιαφέρονται για το άνοιγμα νέων αγορών και τηνεπέκταση των επιχειρήσεων τους σε όλον τον κόσμο. Διαδίδουν έτσι ιδέες, εικόνες,αξίες, πρότυπα συμβατά με έναν συγκεκριμένο τρόπο ζωής. Χαρακτηριστική είναι ηεπικράτηση των κινηματογραφικών παραγωγών του Χόλυγουντ έναντι π.χ. τουευρωπαϊκού κινηματογράφου, ο οποίος, όμως, εξακολουθεί να ανθίσταται.» (σελ. 103)«Η κυριαρχία της μαζικής κουλτούρας. Η παγκοσμιοποίηση της καπιταλιστικήςοικονομίας έγινε υπό την οικονομική ηγεμονία των Η.Π.Α. Ένα από τααποτελέσματα… ‘εξαμερικανισμός’ της παγκόσμιας κουλτούρας: στο ‘παγκόσμιοχωριό’ η αμερικανική κουλτούρα κυριαρχεί στις συναλλαγές, το γλωσσικό ιδίωμα, τηνεπικοινωνία, τη μουσική, τον καταναλωτικό τρόπο ζωής… Από την άλλη, βέβαια, οινέοι σε όλη τη γη έχουν κοινούς κώδικες επικοινωνίας… καταρρίπτουν στερεότυπακαι προκαταλήψεις προωθώντας έτσι την παγκόσμια αλληλοκατανόηση.» (σελ. 136)

β2) Τεχνολογική Εξέλιξη(Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή-Γ΄ Γυμνασίου)«…η σύγχρονη βιομηχανική κοινωνία, που αντικατέστησε την παραδοσιακήαγροτική, οφείλεται στη βιομηχανική επανάσταση (ατμού και σιδηροδρόμων), ενώ ησύγχρονη επανάσταση υψηλής τεχνολογίας συνδέεται με σημαντικές κοινωνικέςμεταβολές, όπως η παγκοσμιοποίηση.» (σελ. 27)«…σύγχρονες βιομηχανικές κοινωνίες οι οποίες μεταβάλλονται ταχύτατα εξαιτίας τωντεχνολογικών επαναστάσεων» (σελ. 27)Φωτογραφία 3.14. Σύγχρονος Δορυφόρος. «Στα τέλη του προηγούμενου αιώνα ητεχνολογική επανάσταση έγινε αιτία ραγδαίων κοινωνικών εξελίξεων. Αυτές οι αλλαγέςοδηγούν στο φαινόμενο της παγκοσμιοποίησης που επηρεάζει τον χαρακτήρα όλωντων κοινωνιών σήμερα.» (περικείμενο, σελ. 27)

124

Φωτογραφία 12.3. Η κλωνοποιημένη Ντόλυ «…Οι πρόσφατες εξελίξεις της Βιολογίαςκαι της γενετικής με την κλωνοποίηση και την αποκωδικοποίηση του DNAδημιουργούν παγκόσμια προβλήματα Βιοηθικής. …» (περικείμενο, σελ. 110)«Η ανάπτυξη της επιστήμης και της τεχνολογίας καταργούν τις αποστάσεις…» (σσ.135-136)

(Πολιτική και Δίκαιο-Β΄ Λυκείου)«Η βιοτεχνολογική επανάσταση σήμερα του παρέχει (ενν. του ανθρώπου) τηδυνατότητα να πειραματιστεί με τον πιο ριζοσπαστικό τρόπο… Κλωνοποίηση,εξωσωματική γονιμοποίηση, επέμβαση στο ανθρώπινο γονίδιο, δημιουργία χιμαιρών(διαγονιδιακών ειδών).» (σελ. 22)«Τα αρνητικά της ‘ηλεκτρονικής διακυβέρνησης’… Τα νέα μέσα επικοινωνίας καιπληροφορίας δίνουν τη δυνατότητα σε κράτη που είναι ισχυρά τεχνολογικά, μέσα σεένα περιβάλλον παγκόσμιας ανησυχίας για τρομοκρατικές επιθέσεις, ναπαρακολουθούν για παράδειγμα την ηλεκτρονική αλληλογραφία και την κίνηση στοδιαδίκτυο, τις κλήσεις κινητής τηλεφωνίας κτλ. Κάτι αντίστοιχο, με τα δεδομένα τηςτότε εποχής, συνέβαινε και την περίοδο του ψυχρού πολέμου μεταξύ των Η.Π.Α. καιτης Σοβιετικής Ένωσης: η τροπή που πήραν οι αμερικανοσοβιετικές σχέσεις τηνπερίοδο 1947-49 οδήγησαν τις δύο υπερδυνάμεις σε πλήρη ρήξη και ανοικτήαναμέτρηση. Το 1949 και η Σοβιετική Ένωση απέκτησε ατομική βόμβα.»(περικείμενο, σελ. 57)«Μεταλλαγμένα προϊόντα: Οι απόψεις διίστανται. Οι υποστηρικτές τους θεωρούν ότιθα λύσουν το πρόβλημα της πείνας του πλανήτη, ενώ άλλοι, ότι εγκυμονούνκινδύνους.» (περικείμενο, σελ. 73)

β3) Καπιταλισμός(Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή-Γ΄ Γυμνασίου)Φωτογραφία 6.6. «‘Το κόστος του εβδομαδιαίου σας καφέ, μπορεί να εφοδιάσει το χωριό τηςΖωής με καθαρό νερό’ αναφέρει η λεζάντα της καμπάνιας ενάντια στη φτώχεια. Ηφτώχεια πλήττει πληθυσμούς των αναπτυσσόμενων χωρών αλλά και των αναπτυγμένωνκοινωνιών…» (περικείμενο, σσ. 49-50)«Τα αίτια της φτώχειας εντοπίζονται στην άνιση κατανομή του εισοδήματος, στιςαλλαγές της τεχνολογίας, στις προκαταλήψεις και το ρατσισμό, αλλά και στηνπαραοικονομία…» (σελ. 50)Πίνακας 6.2. Παγκόσμιος υποσιτισμός «Υποσιτισμός στον κόσμο: Πάνω από έναδισεκατομμύριο άνθρωποι ζουν σε συνθήκες απόλυτης φτώχειας με λιγότερο απόένα δολάριο την ημέρα, και 840 εκατομμύρια εξακολουθούν να πεθαίνουν απόπείνα ή υποσιτισμό. Ποσοστό υποσιτισμένων σε σύγκριση με τον συνολικόπληθυσμό [οι χώρες εκτός Δυτικού Κόσμου μαστίζονται από απόλυτη φτώχεια ήυποσιτισμό]» (περικείμενο, σελ. 51)«Σημαντικός παράγοντας που οδηγεί στη φτώχεια σήμερα είναι ο καταναλωτισμόςτων δυτικών κοινωνιών. Ο άκριτος καταναλωτισμός, δηλαδή η υπερβολικήκατανάλωση αγαθών, είναι χαρακτηριστικό των σύγχρονων δυτικών κοινωνιών καιοφείλεται στη διαφήμιση και στην όλο και μεγαλύτερη παραγωγή καταναλωτικώναγαθών. …» (σελ. 51)«Παράλληλα όμως σήμερα ο αθλητισμός συνδέεται με την αγορά και με τασυμφέροντα μεγάλων εταιριών, γι’ αυτό μιλάμε για το φαινόμενο τηςεμπορευματοποίησης του αθλητισμού (αθλητικές εταιρίες, ΜΜΕ, εταιρίεςαθλητικών ειδών). Συνέπεια της σύνδεσης του αθλητισμού με την αγορά είναι ηεμφάνιση αρνητικών φαινομένων, όπως ο πρωταθλητισμός με κάθε μέσον και ηβία…» (σελ. 54)

125

«Ο πρωταθλητισμός σήμερα προβάλλει και καλλιεργεί ως υπέρτατη αξία τονανταγωνισμό και τη νίκη με κάθε μέσο.» (σελ. 54)Φωτογραφία 12.12. Από την εκστρατεία της Greenpeace για τα μεταλλαγμένα. «…Έρευνεςέχουν δείξει ότι τα καθημερινά απορρίμματα των Δυτικών νοικοκυριών θα αρκούσανγια να λύσουν το πρόβλημα της πείνας διεθνώς» (περικείμενο, σελ. 117)«Η οικονομική δραστηριότητα έχει πάρει διεθνή χαρακτήρα. Η παγκοσμιοποίησητης οικονομίας προσδιορίζει τον τρόπο που οργανώνεται η παραγωγή, τον τρόποκυκλοφορίας των προϊόντων σε ολόκληρο το διεθνή χώρο, τη διακίνηση τωνεργαζομένων αλλά και την καθημερινή ζωή των ανθρώπων…» (σελ. 135)«Η φτώχεια, η πείνα και η ένταση των κοινωνικών ανισοτήτων, ιδιαίτερα σε βάρος τωναναπτυσσόμενων χωρών, αποτελούν διεθνή προβλήματα.» (σελ. 136)Φωτογραφία 14.14. 11 Σεπτεμβρίου 2001. «Η τραγική επίθεση στους δίδυμουςπύργους στη Ν. Υόρκη, σηματοδοτεί την έναρξη νέων κύκλων διεθνών επεμβάσεωνγια την πάταξη της διεθνούς τρομοκρατίας, αλλά και παράλληλα οδηγεί σε νέεςπαραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων» (σελ. 143)

(Πολιτική και Δίκαιο-Β΄ Λυκείου)«Η παγκοσμιοποίηση της οικονομίας. …Σήμερα κυριαρχούν τα ηλεκτρονικάδίκτυα, η καλωδιακή και η δορυφορική τεχνολογία. Η γεωγραφική απόσταση έχειχάσει τη σημασία της. Η εξουσία δεν ασκείται πλέον μόνο στα στενά πλαίσια ενόςκράτους, αλλά ένα μέρος της μεταβιβάζεται σε υπερεθνικούς οργανισμούς πουλειτουργούν στο πλαίσιο μιας διεθνούς περιοχής, όπως για παράδειγμα η ΕυρωπαϊκήΈνωση.» (σσ. 11-12)«Η κατοχύρωση της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητας ανταποκρίνεται κατ’αρχάς στα δεδομένα της σύγχρονης φιλελεύθερης κοινωνίας. Ο καθένας είναιελεύθερος να επιδιώκει την επίτευξη των στόχων του, την εξυπηρέτηση τωνσυμφερόντων του. Η ελευθερία αυτή εκτείνεται και στη συμμετοχή του ανθρώπουστην κοινωνική, οικονομική και πολιτική ζωή. Δεν είναι όμως απεριόριστη.Περιορίζεται από τα δικαιώματα των άλλων, το Σύνταγμα και τα χρηστά ήθη.»(σελ. 68)«Μια όψη της εξουσίας είναι και η δυνατότητα να επηρεάζει κάποιος τον άλλονεπεμβαίνοντας σε αυτό που σκέφτεται ή θέλει ή έχει ανάγκη. Χαρακτηριστικόπαράδειγμα η διαφήμιση που προβάλλει έναν ιδεατό κόσμο ως πρότυπο,προκειμένου να προκαλέσει τεχνητές ανάγκες και να ωθήσει στον καταναλωτισμό.»(περικείμενο, σελ. 79)«Σπύρος Βασιλείου, Τα κουτιά της αφθονίας, 1969 (πίνακας ζωγραφικής)»(περικείμενο, σελ. 86)«Την Πρωτομαγιά του 1886, οι εργάτες στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικήςξεσηκώθηκαν ενάντια στο καθεστώς της απάνθρωπης εκμετάλλευσης τουκαπιταλισμού. …» (περικείμενο, σελ. 88)«Η ταινία ‘Quiz Show’…(Η.Π.Α. 1994)… Στον βωμό της τηλεθέασης οισυντελεστές του πιο δημοφιλούς τηλεπαιχνιδιού δε διστάζουν να προσφέρουν έναμεγάλο χρηματικό ποσό στον καλύτερο παίκτη του τελικού, προκειμένου νααπαντήσει λανθασμένα και να κερδίσει ένας άλλος, πιο εμφανίσιμος και αγαπητός στοκοινό.» (περικείμενο, σελ. 101)«β) Με την οικονομία. Τα ιδιωτικά Μ.Μ.Ε. είναι επιχειρήσεις και ως τέτοιεςλειτουργούν με τους κανόνες των επιχειρήσεων, αποσκοπούν δηλαδή στο κέρδος.Επομένως, οι ιδιώτες ιδιοκτήτες των Μ.Μ.Ε. καθορίζουν σε μεγάλο βαθμό τιςπολιτικές και άλλες απόψεις που μεταδίδονται από αυτά.» (σελ. 102)«Τα Μ.Μ.Ε. εξαρτώνται πλέον τόσο πολύ από τις διαφημιστικές επιχειρήσεις που ταχρηματοδοτούν, που πολλές φορές αυτές συναποφασίζουν ως χορηγοί, για θέματα

126

όπως: πόσες και ποιες σελίδες θα αφιερώσει μια εφημερίδα για διαφημιστικέςκαταχωρήσεις, ποια προγράμματα θα προβληθούν στην τηλεόραση και σε ποια ζώνητηλεθέασης, πώς θα καταρτισθεί το πρόγραμμα των ολυμπιακών αγώνων, προκειμένουνα εξασφαλισθεί η μεγαλύτερη δυνατή τηλεθέαση κ.ο.κ. Μήπως, λοιπόν, γινόμαστε κιεμείς, το κοινό, μηχανικά γρανάζια ενός ατέρμονος παιχνιδιού που έχει στόχο τηνόλο και μεγαλύτερη κατανάλωση;» (σελ. 102)«…τα Μ.Μ.Ε. έχουν και αρνητικά στοιχεία, όπως: …γ) Καλλιεργούν τονκαταναλωτισμό…» (σσ. 103-104)«August Macke, Βιτρίνα μόδας, 1913 [πίνακας ζωγραφικής]…» (περικείμενο, σελ.104)«Το Ν.Α.Τ.Ο. (North Atlantic Treaty Organization), ΟργανισμόςΒορειοατλαντικού Συμφώνου στα ελληνικά, ιδρύθηκε τον Απρίλιο του 1949 από 12ευρωπαϊκές χώρες, τις Η.Π.Α. και τον Καναδά, ως αμυντική συμμαχία απέναντι στηνκομμουνιστική (πρώην) Σοβιετική Ένωση.» (σελ. 130)«Το 1999… εξαγγέλλεται στην Ουάσιγκτον η νέα στρατηγική αντίληψη τουΝ.Α.Τ.Ο.: δυνατότητα επέμβασης σε κάθε περίπτωση κρίσης και διακινδύνευσης τηςασφάλειας. Ως διακινδύνευση της ασφάλειας εννοούνται και οι τρομοκρατικέςενέργειες, το οργανωμένο έγκλημα, η ανεξέλεγκτη μετακίνηση μεγάλου αριθμούατόμων, ιδίως, ως συνέπεια ένοπλης σύγκρουσης κ.α.» (σελ. 130)«Η παγκοσμιοποίηση είναι ένα πολυσύνθετο φαινόμενο που εκτείνεται σε πολλάεπίπεδα στο οικονομικό, το πολιτικό, το κοινωνικό, το πολιτιστικό κ.α. Πριν απ’ όλα,πάντως, η παγκοσμιοποίηση αναφέρεται στη μεταβολή που σημειώθηκε στηνπαγκόσμια οικονομία τις τελευταίες δεκαετίες του 20ου αιώνα. …παγκοσμιοποίησησημαίνει κατάργηση των εμποδίων ανάμεσα στις εθνικές οικονομίες των κρατών, σεό,τι αφορά κυρίως το εμπόριο και την κίνηση κεφαλαίων.» (σελ. 134)«Οι δύο βασικότεροι παράγοντες που οδήγησαν στην παγκοσμιοποίηση είναι: α) Ηανατροπή της παραδοσιακής αντίληψης για το ρόλο του κράτους στηνκαπιταλιστική οικονομία που επικράτησε στη μεταπολεμική Ευρώπη. …Η σημασίατων οικονομικών σχέσεων στα όρια ενός κράτους και της εθνικής του οικονομίαςάρχισε σταδιακά να μειώνεται. Η αγορά άρχισε να αποκτά ‘παγκόσμια’ διάσταση.β) Οι ριζικές τεχνολογικές αλλαγές και η διαμόρφωση παγκόσμιων δικτύωνεπικοινωνίας, πληροφόρησης και ενημέρωσης (π.χ. διαδίκτυο)…» (σσ. 134-135)«Μερικές από τις συνέπειες που επέφερε η παγκοσμιοποίηση, θετικές όσο καιαρνητικές, είναι οι εξής: [1] Η αλλαγή του ρόλου των φτωχότερων χωρών στηνπαγκόσμια οικονομία. …δηλώνουν κατ’ αρχάς πρόθυμες να προσελκύσουνεπενδύσεις. …Αυτό τις οδηγεί όμως αρκετές φορές στην υιοθέτηση αντιεργατικώνμέτρων… με ακραία συχνά αποτελέσματα, όπως π.χ. η εκμετάλλευση παιδικήςεργασίας. [2] Η κρίση στο εσωτερικό των οικονομικά ανεπτυγμένων χωρών. Οιεπιχειρήσεις συχνά αξιοποιούν τις ευνοϊκές συνθήκες που επικρατούν στις φτωχότερεςχώρες και μεταφέρονται εκεί, προκαλώντας όμως ανεργία στη χώρα που αφήνουνπίσω τους. …» (σελ. 135)«Πολυεθνικές εταιρείες, μια κινητήρια δύναμη της παγκοσμιοποίησης:…Υπολογίζεται ότι το ένα τρίτο του παγκόσμιου εμπορίου αποτελείται απόσυναλλαγές ανάμεσα σε διαφορετικές θυγατρικές εταιρίες και υποκαταστήματα τωνπολυεθνικών εταιρειών. Ο επιχειρηματικός κόσμος αναπτύσσεται πλέον σε διεθνέςεπίπεδο. Οι εμπορικές και οικονομικές συναλλαγές των πολυεθνικών επιχειρήσεων δενσταματούν ποτέ, μπορούν να γίνονται οποιαδήποτε ώρα της ημέρας σε οποιοδήποτεμέρος του πλανήτη.» (σελ. 135)«Η ταινία Bacheh-haye naft (τα παιδιά του πετρελαίου)… Σε μια περιοχή εξόρυξηςπετρελαίου, κατοικούν σε παράγκες, πλίνθους και λάσπες, τα παιδιά ενός κατώτερουθεού… Να είσαι δεκάχρονος, χωρίς μισή κουταλιά ζεστή σούπα, και να κοιμάσαι

127

πάνω σε χώμα… λερωμένο από μαύρο χρυσό. Να κολυμπάς στο πετρέλαιο, αλλά ναμην κατέχεις ούτε μισή σταγόνα απ’ αυτό. Να κυλιέσαι στο πετρέλαιο, αλλά να μηνμπορείς ν’ αγγίξεις μισό δράμι απ’ αυτό. Η πιο ‘ζωντανή’ περιγραφή τηςτριτοκοσμικής πραγματικότητας, των αντιθέσεων στις αραβικές χώρες και ο πλήρηςορισμός του ανελέητου περιφερειακού καπιταλισμού και της παγκοσμιοποίησης.»(περικείμενο, σελ. 136)

γ) Ευρωπαϊκή Ένωσηγ1) Καπιταλιστικός χαρακτήρας

(Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή-Γ΄ Γυμνασίου)«…ιδρύεται η Ευρωπαϊκή Κοινότητα Άνθρακα και Χάλυβα (ΕΚΑΧ) μεταξύΓαλλίας, Γερμανίας, Ιταλίας, Βελγίου, Ολλανδίας και Λουξεμβούργου. Η κοινότηταπροβλέπει την κοινή εκμετάλλευση των πόρων άνθρακα και χάλυβα για τις παραπάνωχώρες. Αυτό αποτελεί το πρώτο βήμα της Ευρωπαϊκής Ενοποίησης. …η ίδρυση τηςΕυρωπαϊκής Οικονομικής Κοινότητας (Ε.Ο.Κ.) ανάμεσα στις ίδιες χώρες. …»(σελ. 121)«1957: Ίδρυση της ΕΟΚ μεταξύ Γαλλίας, Γερμανίας, Ιταλίας, Βελγίου καιΛουξεμβούργου, 1973: Προσχώρηση Αγγλίας, Ιρλανδίας και Δανίας, 1981:Προσχώρηση της Ελλάδας, 1986: Προσχώρηση Ισπανίας και Πορτογαλίας,1992: Προσχώρηση πρώην Ανατολικής Γερμανίας, 1996: ΠροσχώρησηΑυστρίας, Σουηδίας και Φινλανδίας, 2004: Προσχώρηση Κύπρου, Τσεχίας,Εσθονίας, Ουγγαρίας, Πολωνίας, Σλοβενίας, Σλοβακίας, Λετονίας, Λιθουανίαςκαι Μάλτας, 2007: Προσχώρηση Βουλγαρίας και Ρουμανίας, Υποψήφιες χώρες:Τουρκία, Κροατία.» (περικείμενο, σελ. 122)«‘Η Κοινότης έχει ως αποστολή, με τη δημιουργία μιας κοινής αγοράς και την προοδευτικήπροσέγγιση της οικονομικής πολιτικής των κρατών-μελών…τη συνεχή επέκταση τηςοικονομίας…’ Άρθρο 2 της Ιδρυτικής Πράξης της Ε.Ο.Κ.» (περικείμενο, σελ. 123)Φωτογραφία 13.6. Οι εγκαταστάσεις του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου. [Απεικονίζεται έναμοντέρνο, μεγαλοπρεπές και επιβλητικό λόγω μεγέθους κτήριο που προκαλεί δέος](σελ. 124)

(Πολιτική και Δίκαιο-Β΄ Λυκείου)«Το σχέδιο Σουμάν πρότεινε τη συγχώνευση των τομέων άνθρακα και χάλυβα τηςγερμανικής, γαλλικής και γενικότερα της ευρωπαϊκής οικονομίας. …Απώτεροςστόχος αυτής της κατ’ αρχήν γαλλογερμανικής συμφιλίωσης και πρώτης Ένωσης ήτανη ενοποίηση όλων των δημοκρατικών κρατών της ευρωπαϊκής ηπείρου.» (σελ. 109)«Οικονομικό κριτήριο (ενν. για την ένταξη μιας χώρας στην Ε.Ε.): η ύπαρξη μιαςβιώσιμης και ανταγωνιστικής οικονομίας της αγοράς.» (σελ. 109)«1973: Δανία, Ιρλανδία, Μ. Βρετανία. 1981: Ελλάδα… 1986: Ισπανία, Πορτογαλία.1995: Αυστρία, Φινλανδία, Σουηδία. 2004: Κύπρος, Τσεχία, Σλοβακία, Εσθονία,Ουγγαρία, Λετονία, Λιθουανία, Μάλτα, Πολωνία, Σλοβενία… 2007: Ρουμανία,Βουλγαρία.» (περικείμενο, σελ. 112)«Έτσι, για παράδειγμα, η Ε.Ε. είναι αποκλειστικά αρμόδια να ρυθμίζει τηνοικονομική και νομισματική πολιτική για τα κράτη της ζώνης του ευρώ.» (σελ. 113)«Το Συμβούλιο είναι υπεύθυνο για τη λήψη πολιτικών αποφάσεων (π.χ. συντονισμόςοικονομικής πολιτικής κρατών-μελών σε θέματα όπως η ανάπτυξη, η ανεργία, οιεπενδύσεις.)» (σελ. 114)«…σημαντικότερες πολιτικές της Ε.Ε. α) Ενιαία Αγορά και Ο.Ν.Ε. …η ΕνιαίαΑγορά εγγυάται ελεύθερη κυκλοφορία ανθρώπων, εμπορευμάτων, κεφαλαίων,υπηρεσιών.» (σελ. 115)

128

«Σκοπός της Οικονομικής και Νομισματικής Ένωσης (Ο.Ν.Ε.) είναι ηαποτελεσματική ενοποίηση των οικονομιών των κρατών-μελών της Ε.Ε.» (σελ. 115)«Το ευρώ παρέχει πλεονεκτήματα τόσο στους ιδιώτες όσο και στις επιχειρήσεις. Οιιδιώτες εξοικονομούν χρήματα… Οι καταναλωτές μπορούν να συγκρίνουν πιο εύκολατις τιμές για τα ίδια προϊόντα σε διάφορες χώρες και έτσι προωθείται για παράδειγμαο ανταγωνισμός των τιμών, η προστασία των καταναλωτών κτλ. Ο επιχειρηματικόςκόσμος αποκομίζει μεγάλα οφέλη…» (σελ. 115)«β) Αγροτική πολιτική …η πρώτη πραγματική κοινή πολιτική της ΕυρωπαϊκήςΚοινότητας. Αποτέλεσε την προϋπόθεση για την υλοποίηση της κοινής αγοράς. …»(σελ. 115)«Η ευρωπαϊκή αγροτική παραγωγή προσαρμόζεται στους όρους της παγκόσμιαςαγοράς. Η κοινή αγροτική πολιτική έχει πλέον ως στόχο να κάνει την ευρωπαϊκήγεωργία και κτηνοτροφία ανταγωνιστικές, ποιοτικές, ικανές να προσαρμόζονται στιςπεριβαλλοντολογικές ανάγκες και στις εξελίξεις της διεθνούς αγοράς.» (σελ. 116)

γ2) Ευρωπαϊκή Ταυτότητα(Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή-Γ΄ Γυμνασίου)«Σήμερα, για τους πολίτες των κρατών-μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης η εθνική τουςταυτότητα… συμπληρώνεται και από την ευρωπαϊκή ταυτότητα. Με αυτόν τοντρόπο το έθνος-πατρίδα γίνεται ένα κομμάτι μιας Ενιαίας Ευρώπης. Για τους πολίτεςαυτών των κρατών, όπως η Ελλάδα, αγάπη για την πατρίδα (πατριωτισμός) σημαίνειυπεράσπιση της ειρήνης, της δημοκρατίας και των εθνικών συμφερόντων μέσα από τοδιάλογο, τη συνεργασία και τους αμοιβαίους συμβιβασμούς με τα άλλα κράτη πουσυμβιώνουν στην Ενωμένη Ευρώπη.» (σελ. 62)«…η ΕΕ δεν αφορά πλέον μόνον την οικονομική ένωση των κρατών μελών.Περιλαμβάνει την κοινή ευρωπαϊκή ιθαγένεια των πολιτών, την ελεύθερη διακίνησηκαι εγκατάστασή τους στον κοινό ευρωπαϊκό χώρο, το κοινό νόμισμα (ευρώ) καικοινές πολιτικές στην ασφάλεια, την εξωτερική πολιτική, την παιδεία, το περιβάλλον,την υγεία, τα ανθρώπινα δικαιώματα, και τέλος το κοινό ευρωπαϊκό Σύνταγμα.» (σελ.121)«Μισό περίπου δισεκατομμύριο πολίτες ευρωπαϊκών κρατών έχουν σήμερα μιαδεύτερη ταυτότητα, την ταυτότητα του ευρωπαίου πολίτη. Αυτή η ταυτότητασημαίνει ότι, χωρίς να παύουν να είναι πολίτες του εθνικού τους κράτους και φορείςτης εθνικής γλώσσας, παράδοσης και πολιτισμού, αποκτούν και την ιθαγένεια τηςΕΕ, που δεν αντικαθιστά, αλλά προστίθεται στην εθνική τους ιθαγένεια (π.χ.ελληνική, ιταλική, βελγική).» (σελ. 130)«Το Σύνταγμα περιλαμβάνει τον Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της ΕΕ…καθορίζει τις υποχρεώσεις και τα δικαιώματα των πολιτών της ΕΕ και τις σχέσεις τουςμε την Ένωση… Όλοι οι πολίτες των κρατών-μελών της ΕΕ είναι και πολίτες τηςΈνωσης…» (σελ. 130)

(Πολιτική και Δίκαιο-Β΄ Λυκείου)«Παρά το γεγονός ότι η Ε.Ε. δεν είναι κράτος, αλλά ένωση κρατών, οι πολίτες τωνκρατών-μελών της, και μόνον αυτοί, φέρουν την ιδιότητα του Ευρωπαίου πολίτη.…Πρόκειται για τις κοινές αξίες της ευρωπαϊκής πολιτισμικής κληρονομιάς: τηδημοκρατία, την ελευθερία, την κοινωνική δικαιοσύνη.» (σελ. 118)«…η Συνθήκη του Μάαστριχτ 1992 θέσπισε την ευρωπαϊκή ιθαγένεια. Πρόκειταιγια την ιδιότητα κάθε πολίτη των κρατών-μελών να είναι και πολίτης της Ε.Ε., ναανήκει στον ευρωπαϊκό δήμο, στην ευρύτερη δηλαδή κοινότητα των Ευρωπαίωνπολιτών. Η ευρωπαϊκή ιθαγένεια συμπληρώνει, δεν υποκαθιστά, ούτε βέβαια καταργείτην εθνική ιθαγένεια, γιατί χωρίς αυτή δεν μπορεί καν να υπάρξει.» (σελ. 119)

129

«…από τον ‘πολίτη της αγοράς’, δικαιούχο των οικονομικών ελευθεριών,πορευόμαστε στον ενεργό Ευρωπαίο πολίτη, φορέα θεμελιωδών δικαιωμάτων.»(σελ. 119)«…Η ευρωπαϊκή ιθαγένεια καθιστά τον Ευρωπαίο πολίτη ικανό να προωθεί ταδημοκρατικά του αιτήματα προς, και μέσω, των ευρωπαϊκών θεσμών. …τηνελευθερία… να αναπτύξει επιχειρηματική δραστηριότητα, να συνταξιοδοτηθεί. τηνελευθερία να κυκλοφορεί… σε όλη την επικράτεια της Ε.Ε. το δικαίωμα σειατροφαρμακευτική περίθαλψη… σε άλλη χώρα της Ε.Ε. από τη δική του. τοδικαίωμα να εκλέγει ευρωβουλευτές, ή να εκλέγεται ο ίδιος… το δικαίωμα στηλεγόμενη διπλωματική και προξενική προστασία… το δικαίωμα να μπορεί ναεπικαλεσθεί ενώπιον των δικαστηρίων της χώρας του την ισχύ και την εφαρμογήτου Κοινοτικού Δικαίου.» (περικείμενο, σελ. 120)«Από το ημερολόγιο έτους 2009 των μαθητών Γενικού Λυκείου Καρπενησίου καιΑλμυρού Μαγνησίας [χάρτης της Ευρωπαϊκής Ένωσης με αναφορά στις χρονολογίεςένταξης της κάθε χώρας]» (σελ. 123)

3.3. Η δύναμη των ΜΜΕ

Στα δύο βιβλία, αλλά κυρίως στο εγχειρίδιο της Β΄ Λυκείου, παρουσιάζεταιη δύναμη που έχουν τα Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας (ΜΜΕ) και η σημαντικήΕπιρροή που ασκούν σε όλους σχεδόν τους τομείς της ζωής μιας κοινωνίας.Αναλυτικότερα, αναφέρεται πως η Επιρροή των ΜΜΕ τα καθιστά φορείςκοινωνικοποίησης, αφού μέσω αυτών προβάλλονται πρότυπα συμπεριφοράς,σκέψης και γενικότερα πολιτισμού. Παράλληλα, η δύναμή τους είναι τόσομεγάλη που πλέον λειτουργούν ως 4η Εξουσία, ενώ ασκούν και σημαντικόΈλεγχο στην Πολιτική Εξουσία, λόγω του ότι έχουν τη δυνατότητα ναδιαμορφώσουν ή να επηρεάσουν σε μεγάλο βαθμό την κοινή γνώμη.

Κύριος παράγοντας της Δύναμης των ΜΜΕ αποτελεί η Εικόνα, η οποίαέρχεται πλέον να αντικαταστήσει τις λέξεις και τα γραπτά κείμενα. Ο λόγοςπου η Εικόνα έχει τόσο μεγάλη δύναμη είναι το γεγονός πως μπορεί νακαθηλώσει τον θεατή και να αναστείλει σε σημαντικό βαθμό τις λειτουργίες τηςσκέψης και της κρίσης του. Για τον λόγο αυτό τα ΜΜΕ, μέσω κυρίως τηςλειτουργίας της Εικόνας, έχουν την ικανότητα να κατευθύνουν τη σκέψη τωνπολιτών και να τους καταστήσουν πειθήνια όργανα της βιομηχανίας μαζικήςπαραγωγής θεάματος και κουλτούρας.

Καθώς τα ΜΜΕ αποτελούν μέσα ενημέρωσης και πληροφόρησης τωνπολιτών, η Δύναμή τους επιβεβαιώνεται και από την ικανότητά τους νακατασκευάζουν την πραγματικότητα και την αλήθεια, με σκοπό τηΧειραγώγηση μέσω της παραπληροφόρησης. Σε ακραίες περιπτώσεις ηενημέρωση λαμβάνει χαρακτήρα Προπαγάνδας για την εξυπηρέτησησυγκεκριμένων συμφερόντων είτε οικονομικών είτε πολιτικών.

Γενικότερα, τα δύο εγχειρίδια παρακινούν τους μαθητές να είναι πάντοτευποψιασμένοι ως προς τις πληροφορίες που λαμβάνουν από τα ΜΜΕ,παρουσιάζοντας εμφαντικά την αρνητική τους όψη και τους κινδύνους πουδιατρέχουν οι χρήστες τους. Τους κινδύνους αυτούς μπορεί ο καθένας να τους

130

αποφύγει αναπτύσσοντας την κριτική του σκέψη, η οποία λειτουργεί ως ‘φίλτροδιαλογής’ πληροφοριών.

Οι αναφορές που αναδεικνύουν αυτή τη Δύναμη των ΜΜΕ είναι οιπαρακάτω:

α) Άσκηση Επιρροής(Πολιτική και Δίκαιο-Β΄ Λυκείου)«‘Κάθε Μ.Μ.Ε. είναι σαν την φωτιά. Μπορεί να έχει καταστροφικά αποτελέσματα, αλλά μπορεί

και ευεργετικά, ανάλογα με τον τρόπο με τον οποίο θα τα χρησιμοποιήσει κανείς’» (περικείμενο, σελ.104)

α1) Κοινωνικοποίηση(Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή-Γ΄ Γυμνασίου)«στ. Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας (ΜΜΕ). Τα ΜΜΕ (τύπος, βιβλία, ραδιόφωνο,τηλεόραση, κινηματογράφος, διαδίκτυο) είναι σημαντικοί φορείς κοινωνικοποίησης. Ηκοινωνικοποίηση δεν αποτελεί φανερή λειτουργία τους…» (σελ. 41)

(Πολιτική και Δίκαιο-Β΄ Λυκείου)«δ) Η πολιτική κοινωνικοποίηση: Τα Μ.Μ.Ε. … καθορίζουν σε μεγάλο βαθμό τιςπολιτικές επιλογές και διαμορφώνουν την κοινή γνώμη. Το κοινό επηρεάζεται από ταΜ.Μ.Ε. περισσότερο απ’ ό,τι στο παρελθόν.» (σελ. 97)

α2) Δύναμη Εικόνας(Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή-Γ΄ Γυμνασίου)«…όμως η επιρροή τους στο άτομο αναπτύχθηκε κυρίως μετά την παγκόσμιαεπέκταση της τηλεοπτικής εικόνας και την έκρηξη της τεχνολογίας των επικοινωνιών,στον 20ο αιώνα.» (σελ. 41)

(Πολιτική και Δίκαιο-Β΄ Λυκείου)«Από τον homo sapiens στον homo videns… …‘ζούμε μια ριζική ανθρωπολογικήμεταβολή. Περνάμε από τον homo sapiens, ο οποίος παράγεται από τη γραπτή κουλτούρα πουβασίζεται στις λέξεις, σε έναν homo videns στον οποίο η λέξη έχει παραχωρήσει την κυριαρχίατης στην εικόνα’ … ‘Η τηλεόραση παράγει εικόνες και καταργεί τις έννοιες και έτσι ηικανότητά μας για διανοητική αφαίρεση ατροφεί και μαζί με αυτήν ατροφεί και όλη η ικανότητάμας για κατανόηση. […] Ο homo sapiens κατανοεί χωρίς να βλέπει, ενώ ο homo videns βλέπειχωρίς να κατανοεί’.» (περικείμενο, σελ. 100)

α3) Εξουσία(Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή-Γ΄ Γυμνασίου)«Τα χαρακτηριστικά αυτά δίνουν, ιδιαίτερα στην τηλεόραση, τεράστια εξουσία. Έχειτη δυνατότητα να προβάλλει πρότυπα και αξίες ‘κατευθύνοντας’ τα άτομα μεμεγαλύτερη ευκολία λόγω της εικόνας.» (σελ. 41)«Η εξουσία των σύγχρονων ΜΜΕ και ιδιαίτερα του έντυπου και ηλεκτρονικού τύπου,στην πληροφόρηση και διαμόρφωση του πολίτη οδηγεί στο χαρακτηρισμό τους ως‘τέταρτη εξουσία’.» (σελ. 84)

(Πολιτική και Δίκαιο-Β΄ Λυκείου)

131

«ε) Ο έλεγχος της πολιτικής εξουσίας. Τα Μ.Μ.Ε. ασκούν μεγάλη επιρροή στηδιαμόρφωση της κοινής γνώμης, αποτελούν επομένως παράγοντα που δεν μπορούν νααγνοήσουν οι κυβερνήσεις. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε που τα Μ.Μ.Ε. αποκαλούνται‘τέταρτη εξουσία’: αξιολογούν, κρίνουν, ελέγχουν την άσκηση των άλλωνπαραδοσιακών εξουσιών (λειτουργιών) του κράτους, της νομοθετικής, τηςεκτελεστικής και της δικαστικής.» (σελ. 97)«Το δημοσιογραφικό δίδυμο Μπομπ Γουντγουορντ και Καρλ Μπερνστάιν…συγκλόνισε το 1972 την πολιτική ζωή των Η.Π.Α., αποκαλύπτοντας ότι η διάρρηξητων κεντρικών γραφείων του Δημοκρατικού Κόμματος στο Γουότεργκεϊτ δεν ήτανμια απλή ποινική υπόθεση, αλλά ένα τεράστιο σκάνδαλο που έφτανε μέχρι το οβάλγραφείο του Αμερικανού προέδρου… Ο Νίξον… οδηγήθηκε σε παραίτηση δύοχρόνια και οκτώ μήνες μετά το πρώτο δημοσίευμα. …» (περικείμενο, σελ. 97)«…τα Μ.Μ.Ε. επιδρούν: α) Στην πληροφόρηση-ενημέρωση του κοινού:… β) Στηνψυχαγωγία και τη διασκέδαση:… γ) Στην εκπαίδευση:… δ) Στην πολιτικήκοινωνικοποίηση:… ε) Στην άσκηση της πολιτικής εξουσίας:…» (σσ. 99-100)«Τα Μ.Μ.Ε.: … ε) ελέγχουν τον τρόπο άσκησης της κρατικής εξουσίας και μπορούννα συμβάλλουν π.χ. στην καλύτερη λειτουργία της δημόσιας διοίκησης (ηλεκτρονικήδιακυβέρνηση).» (σελ. 103)

β) Εξυπηρέτηση Συμφερόντωνβ1) Χειραγώγηση

(Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή-Γ΄ Γυμνασίου)«Συχνά όμως, οικονομικά συμφέροντα, κυρίως μέσω της διαφήμισης, παρεμβαίνουνστα ΜΜΕ, με αποτέλεσμα τον κίνδυνο της παραπληροφόρησης και καθοδήγησηςτων νεαρών, κυρίως, ατόμων σε αρνητικά πρότυπα (π.χ. βία, καταναλωτισμός).» (σσ.41-42)«Η τεράστια αυτή εξουσία των ΜΜΕ, που πλέον γίνονται παγκόσμια, αυξάνει τουςκινδύνους να ελέγχονται από οικονομικά και πολιτικά συμφέροντα με αποτέλεσμα τηνπαραπληροφόρηση του πολίτη.» (σελ. 84)

(Πολιτική και Δίκαιο-Β΄ Λυκείου)«ε) Το αποτέλεσμα είναι η επίδραση του μηνύματος στον δέκτη που καταλήγει στηντροποποίηση της συμπεριφοράς του, όπως για παράδειγμα η προβολή ενόςδιαφημιστικού μηνύματος που αποσκοπεί στο να πείσει τον καταναλωτή να αγοράσειορισμένο προϊόν, ακόμα κι αν δεν το χρειάζεται.» (σελ. 98)«Η εικόνα της πραγματικότητας που πολλές φορές τα Μ.Μ.Ε. παρουσιάζουν στοκοινό είναι επίπλαστη. Τα ‘ψευδογεγονότα’, όμως, συχνά φαντάζουν πιο πιστευτά απότα πραγματικά. Αυτό μπορεί να γίνει με πολλούς τρόπους, όπως: Με την επιλεκτικήπαρουσίαση θεμάτων της καθημερινής ζωής. Ό,τι δεν παρουσιάζεται στα Μ.Μ.Ε.θεωρείται πλέον περίπου ανύπαρκτο. … Με τη σκηνοθεσία, όπως το κοντινότηλεοπτικό πλάνο… Με την απόκρυψη γεγονότων… ή με την αποκάλυψη όσων δενπρέπει να αποκαλυφθούν, όπως η ιδιωτική ζωή δημόσιων προσώπων.» (σελ. 101)«Ταυτόχρονα, όμως, οι διαφημίσεις καθορίζουν τις καταναλωτικές συνήθειες, τηναισθητική, τη μόδα, ακόμα και την κουλτούρα. Δημιουργούν ενίοτε ανάγκεςτεχνητές…» (σελ. 102)«‘Η αλήθεια που μετρά είναι η αλήθεια των Μ.Μ.Ε. Εάν ένα συμβάν ο τύπος, το ραδιόφωνοκαι η τηλεόραση πουν ότι είναι αληθινό, τότε θα επιβληθεί ως αληθινό. Ακόμα κι αν είναι ψέμα.Γιατί αληθινό είναι πλέον ό,τι το σύνολο των Μ.Μ.Ε. αναγνωρίζει ως τέτοιο’» (περικείμενο,σελ. 102)«‘Γίνε άπιστος Θωμάς’ […] Αν θέλω να διηγηθώ ότι ο κύριος Τάδε βγαίνοντας απότο σπίτι του παρασύρθηκε από το τραμ, μπορώ να οργανώσω την ιστορία μου

132

τουλάχιστον με τρεις τρόπους. … ο πρώτος τρόπος εξιστόρησης σέβεται τη χρονικήδιαδοχή των γεγονότων. Ο δεύτερος τρόπος παρουσιάζει πρώτα το κρίσιμο γεγονός,έπειτα γυρίζει πίσω και διατρέχει την αρχική ακολουθία των γεγονότων. Ο τρίτος δενσέβεται καθόλου τη χρονική διαδοχή και παρουσιάζει τα συμβάντα σύμφωνα με μιατεχνική ‘κυβιστική’, που εξαρτάται από τον τρόπο με τον οποίο αυτός που διηγείταιξαναζεί υποκειμενικά το γεγονός.» (περικείμενο, σσ. 102-103)«Τα Μ.Μ.Ε. διαμορφώνουν όρους και τρόπους ζωής. Αυτό γίνεται με έναν ευχάριστο,πολλές φορές διασκεδαστικό, ανώδυνο τρόπο. Για παράδειγμα η τηλεόραση μπορείνα μετατρέψει τους τηλεθεατές σε άτομα παθητικά και καθηλωμένα μπροστά στουςδέκτες τους, αντικοινωνικά, ανίκανα να αντιληφθούν την ‘πλύση εγκεφάλου’ πουυφίστανται, πρόθυμα να υιοθετήσουν ακόμα και επικίνδυνα πρότυπα, που τουςπαρέχονται, ωστόσο, μ’ έναν διασκεδαστικό και ξεκούραστο τρόπο. …» (σελ. 104)

β2) Προπαγάνδα(Πολιτική και Δίκαιο-Β΄ Λυκείου)«‘Olympia’ Ολυμπιακοί αγώνες Βερολίνου 1936 της Γερμανίδας σκηνοθέτιδος ΛένιΡιφενστάλ (Leni Riefenstahl). Πρόκειται για μια από τις προπαγανδιστικές ταινίεςπου γυρίστηκαν από τους Ναζί, στην οποία χρησιμοποιήθηκαν εικόνες υψηλήςαισθητικής του ανθρώπινου σώματος για να προπαγανδιστεί η ναζιστική Γερμανία.»(περικείμενο, σελ. 93)«Από την άλλη πλευρά τα Μ.Μ.Ε. έχουν και αρνητικά στοιχεία, όπως: α) είναιπολλές φορές ‘ο παραμορφωτικός καθρέφτης’ της πραγματικότητας. β) Λειτουργούνενίοτε ως όχημα άσκησης προπαγάνδας, ως μέσα ελέγχου συνειδήσεων με τα πρότυπαπου προβάλλουν. …» (σελ. 103)

3.4. Ιεραρχική Οργάνωση

Η οργάνωση της Κοινωνίας, της Πολιτείας, αλλά και της ΕυρωπαϊκήςΚοινότητας προβάλλεται ως Ιεραρχική, με την έννοια ότι καθένας από αυτούςτους τομείς διαθέτει κάθετες δομές, από τις οποίες οι ανώτερες κατέχουνμεγαλύτερη δύναμη και εξουσία από τις κατώτερες. Αυτό σημαίνει πως οικάτοχοι ανώτερων θέσεων σε οποιονδήποτε τομέα ασκούν εξουσία στουςυφισταμένους τους, οι οποίοι με τη σειρά τους οφείλουν να πειθαρχούν στιςεντολές άνωθεν, αλλά και να λογοδοτούν στους προϊσταμένους.

Αναλυτικότερα, Κοινωνική Ιεραρχία σημαίνει ότι σε κάθε κοινωνίαυφίσταται ένα είδος διαστρωμάτωσης, η οποία προκύπτει βάσει αξιολογικώνκριτηρίων που αφορούν στα κοινωνικά χαρακτηριστικά των ατόμων. Τα άτομα,λοιπόν, κατατάσσονται σε ανώτερες ή κατώτερες κοινωνικές θέσεις, ανάλογα μετους κοινωνικούς ρόλους που αναλαμβάνουν και το πλήθος των δικαιωμάτωνκαι των υποχρεώσεων που οι ρόλοι αυτοί συνεπάγονται. Η Κοινωνική Ιεραρχίαμπορεί να αναφέρεται στις ιεραρχικές σχέσεις που διέπουν την οργάνωση μιαομάδας, αλλά μπορεί να αναφέρεται και στις αντίστοιχες σχέσεις πουαναπτύσσονται μεταξύ των κοινωνικών τάξεων. Σημειώνεται, δε, πως ηΙεραρχική Οργάνωση της Κοινωνίας παρουσιάζεται μόνο από το εγχειρίδιοτης Γ΄ Γυμνασίου.

133

Στο κράτος και την Πολιτεία, γενικότερα, η Ιεραρχική δομή εκφράζεταιμέσω της συγκέντρωσης ή της κατανομής της εξουσίας, ανάλογα με τοπολίτευμα που επικρατεί. Σε κάθε περίπτωση, πάντως, ορίζεται ένα άτομο ωςαρχηγός της πολιτείας ή ακόμη και μια ομάδα ατόμων. Ο αρχηγός αποτελείτην κορυφή της κάθετης δομής που σχηματίζεται κι αυτό σημαίνει ότι διαθέτειτον απόλυτο ή μεγαλύτερο βαθμό εξουσίας, δηλαδή όλες ή περισσότερεςαρμοδιότητες. Στην περίπτωση του δημοκρατικού πολιτεύματος, όπου ο λαόςορίζεται ως κυρίαρχος, πάλι η πολιτεία δομείται Ιεραρχικά, αφού ηδιακυβέρνηση και η διοίκησή της αποτελεί έργο συγκεκριμένων οργάνων καιφορέων, οι οποίοι επίσης διέπονται από Ιεραρχικές σχέσεις. Με άλλα λόγια,στη σύγχρονη έμμεση δημοκρατία ναι μεν εφαρμόζεται ο καταμερισμός τωνεξουσιών σε διάφορους τομείς (όργανα κρατικών λειτουργιών και φορείςκρατικής διοίκησης), αλλά και στο πλαίσιο αυτών των τομέων συνήθως ορίζεταιένα ανώτατο όργανο με μεγαλύτερες αρμοδιότητες για τη λήψη αποφάσεων,από το οποίο εξαρτώνται κλιμακωτά όλα τα υπόλοιπα και στο οποίολογοδοτούν.

Στο σημείο αυτό, αξίζει να συζητηθεί η αναφορά στη φύση της εξουσίας καιστην κρατική εξουσία που απαντάται στο εγχειρίδιο της Β΄ Λυκείου, όπουγίνεται σαφής η ανισότητα που προκύπτει στο πλαίσιο των εξουσιαστικώνσχέσεων. Η εξουσία, λοιπόν και κατ’ επέκταση η κρατική εξουσία,μεταφράζεται σε υπεροχή, επιβολή και εξαναγκασμό προς συμμόρφωση. Όλααυτά ενισχύονται με την έκφραση «να κάμπτει οποιαδήποτε βούληση τηςαντιτίθεται» αλλά και από το παράδειγμα του Προμηθέα στο περικείμενο τουεγχειριδίου, ώστε προωθούν την αντίληψη της υποταγής και πειθάρχησης στιςκρατικές επιταγές και στην εξουσία γενικότερα, αφού κάθε αντίσταση προςαυτή τιμωρείται (όπως ο Προμηθέας και ο Άτλας). Έτσι, συνδυάζοντας τα δύοπροαναφερθέντα στοιχεία, θα μπορούσε να ειπωθεί πως αποτρέπονται ακόμηκαι οι τάσεις για κινήσεις διαμαρτυρίας ως προς την πολιτική του κράτους. Ηακραία ίσως αυτή ερμηνεία μπορεί να προκύψει λόγω της αοριστίας με τηνοποία παρατίθεται η περίπτωση εσωτερικής απειλής του κράτους. Πιοσυγκεκριμένα, παρόλο που στο κείμενο του εγχειριδίου αναφέρονται κιορισμένα παραδείγματα απειλών εναντίον του κράτους –κατά της εδαφικής τουακεραιότητας ή της δημόσιας τάξης και ασφάλειας– η δεύτερη τίθεται τόσοαόριστα που ακόμη και η πολιτική διαμαρτυρία θα μπορούσε να θεωρηθείδιατάραξη της δημόσιας τάξης.

Εν συνεχεία, η Κοινοτική Ιεραρχία αναφέρεται στην οργάνωση των δομώντης Ευρωπαϊκής Ένωσης, καθώς οι πολιτικές αποφάσεις της Κοινότητας είναιισχυρότερες από αυτές των κρατών-μελών, ενώ τα τελευταία οφείλουν ναπειθαρχούν και να προσαρμόζουν τη διαμόρφωση της πολιτικής τους σε αυτές.Η υποκατηγορία της Κοινοτικής Ιεραρχίας περιλαμβάνει αναφορές μόνο απότο εγχειρίδιο της Β΄ Λυκείου.

Τέλος, τα δύο εγχειρίδια παρουσιάζουν τις Ιεραρχικές σχέσεις σε κάθεεπίπεδο ως ‘φυσικό’ και ορθολογικό τρόπο οργάνωσης της κοινωνίας ή τηςπολιτείας. Εφόσον η κάθετη οργάνωση φαίνεται να ισχύει σε κάθε

134

συλλογικότητα (ομάδα, κοινωνία, κράτος, Ε.Ε.), προβάλλεται ως ο μόνοςεφικτός και αποτελεσματικός τρόπος για την εύρυθμη λειτουργία της κοινωνίαςή της πολιτείας και για την άσκηση της εξουσίας. Πολλές, λοιπόν, αναφορέςτων δύο εγχειριδίων συμβάλλουν στην Αποδοχή της Ιεραρχικής Οργάνωσηςσε οποιονδήποτε τομέα. Για παράδειγμα, το εγχειρίδιο της Γ΄ Γυμνασίουαναφέρεται στην ‘κοινωνική κινητικότητα’∙ η δυνατότητα αυτή μπορεί ναερμηνευτεί ως μια ‘ελπίδα’ για τον καθένα πως μπορεί να κατακτήσει μιαυψηλή θέση στην κοινωνική διαστρωμάτωση κι αυτό ενισχύει την αποδοχή τηςΙεραρχικής Οργάνωσης της κοινωνίας. Από την άλλη, η περιγραφή τηςαναρχίας στο περικείμενο του εγχειριδίου της Β΄ Λυκείου και η αξιολογικήδήλωση που παρατίθεται στο τέλος της απορρίπτει κάθε ιδέα οριζόντιαςοργάνωσης είτε στο επίπεδο της πολιτείας είτε σε αυτό της κοινωνίας,συμβάλλοντας στην εσωτερίκευση εκ μέρους των μαθητών της αντίληψης πως ηΙεραρχία είναι η μόνη λειτουργική κι αποτελεσματική λύση.

Οι αναφορές των δύο βιβλίων στην Ιεραρχική Οργάνωση παρατίθενταιπαρακάτω:

α) Κοινωνική Ιεραρχία(Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή-Γ΄ Γυμνασίου)«…κάθε άτομο καταλαμβάνει συγκεκριμένη κοινωνική θέση σε κάθε ομάδα πουσυμμετέχει αλλά και στην κοινωνία ευρύτερα. Αυτό σημαίνει ότι κατέχει περισσότερηή λιγότερη εξουσία/δύναμη σε σχέση με τους άλλους, περισσότερες ή λιγότερεςυποχρεώσεις και δικαιώματα. …οι παραπάνω κοινωνικές θέσεις ιεραρχούνται ωςθέσεις μεγαλύτερης ή μικρότερης ευθύνης δηλαδή μεγαλύτερης ή μικρότερηςεξουσίας-δύναμης.» (σελ. 21)«Κάθε κοινωνία αξιολογεί και κατατάσσει τα κοινωνικά χαρακτηριστικά και μέσα απόαυτά ιεραρχεί τα άτομα που τα κατέχουν. Η κατάταξη αυτή γίνεται με βάση τιςανάγκες της κοινωνίας, την ιστορία της και τα συμφέροντα που κυριαρχούν σε αυτή.…Ο τρόπος που κάθε κοινωνία ιεραρχεί τα άτομα, με βάση τα κοινωνικά τουςχαρακτηριστικά, ονομάζεται κοινωνική διαστρωμάτωση.» (σελ. 25)

β) Πολιτειακή Ιεραρχία(Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή-Γ΄ Γυμνασίου)«Τα πολιτεύματα, διακρίνονται σε: Μοναρχικά, αυτά δηλαδή στα οποία είτε όλες οιεξουσίες συγκεντρώνονται στο πρόσωπο του μονάρχη (απόλυτη μοναρχία), είτεπεριορίζονται από την ύπαρξη ενός Συντάγματος (Συνταγματική μοναρχία).Ολιγαρχικά, αυτά στα οποία η εξουσία ασκείται από περιορισμένο αριθμόπροσώπων. …Δημοκρατικά είναι τα πολιτεύματα στα οποία πηγή εξουσίας καιανώτατο όργανο της Πολιτείας είναι ο λαός.» (σελ. 67)«Βασιλευομένη Κοινοβουλευτική Δημοκρατία: Η κυβέρνηση που εκλέγεται από τονλαό παίρνει τις πολιτικές αποφάσεις. Ο βασιλιάς είναι ο αρχηγός του κράτους…Προεδρευομένη Κοινοβουλευτική Δημοκρατία: Και σε αυτή την περίπτωση ηεκλεγμένη από το λαό κυβέρνηση παίρνει τις πολιτικές αποφάσεις. Αρχηγός τουκράτους είναι ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας… Προεδρική Δημοκρατία: ΟΠρόεδρος της Δημοκρατίας είναι και αρχηγός του κράτους και Πρόεδρος τηςΚυβέρνησης…» (σελ. 68)«Α. Κρατική Διοίκηση: Σύμφωνα με το Σύνταγμα η διοίκηση στη χώρα μας ασκείταιμε το αποκεντρωτικό σύστημα. Αυτό σημαίνει ότι η άσκηση της δημόσιας διοίκησης

135

δε γίνεται μόνο από τα κεντρικά κρατικά όργανα αλλά και από τα περιφερειακά.Συγκεκριμένα: Κεντρικά κρατικά όργανα είναι τα Υπουργεία, επικεφαλής των οποίωνείναι οι Υπουργοί και οι Υφυπουργοί. Ο κάθε Υπουργός μαζί με τον Πρωθυπουργόδιορίζουν το Γενικό Γραμματέα του Υπουργείου που προΐσταται όλων τωνυπαλλήλων.» (σελ. 99)«Τα περιφερειακά όργανα εποπτεύονται και ελέγχονται από τα Κεντρικά ΚρατικάΌργανα (Υπουργεία).» (σελ. 100)

(Πολιτική και Δίκαιο-Β΄ Λυκείου)«Τα πολιτεύματα, ανάλογα με το ποιος ασκεί την εξουσία, διακρίνονται σε: α)μοναρχικά: στα πολιτεύματα αυτά πηγή και φορέας της εξουσίας είναι ένα μόνοφυσικό πρόσωπο, ο μονάρχης (ή βασιλιάς). Η βούληση του μονάρχη είναι η υπέρτατηβούληση μέσα στην πολιτεία. …β) ολιγαρχικά: είναι τα πολιτεύματα, στα οποία ηπολιτική εξουσία ασκείται από ορισμένο αριθμό προσώπων. Τα πρόσωπα αυτάθεωρούνται προνομιούχα έναντι των υπολοίπων… γ) δημοκρατικά: είναι ταπολιτεύματα, στα οποία κυρίαρχος είναι ο λαός… Πηγή και φορέας της πολιτικήςεξουσίας… είναι ο λαός. Η βούληση του λαού είναι η υπέρτατη βούληση μέσα στηνπολιτεία. …» (σελ. 38)«α) Βασιλευομένη κοινοβουλευτική Δημοκρατία: αρχηγός του κράτους είναι οβασιλιάς. …β) Προεδρευομένη κοινοβουλευτική Δημοκρατία: …αρχηγός τουκράτους είναι ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας… γ) Προεδρική κοινοβουλευτικήΔημοκρατία: …ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας είναι και αρχηγός του κράτους καιπρόεδρος της Κυβέρνησης. …» (σελ. 39)«Στην Κυβέρνηση υπάγεται ιεραρχικά η Δημόσια Διοίκηση, δηλαδή όλες οιδημόσιες υπηρεσίες και αρχές (π.χ. Αστυνομία, Εφορίες), που είναι στελεχωμένες μεδημόσιους υπαλλήλους.» (σελ. 51)«Ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας (ΠτΔ) είναι το ανώτατο πολιτειακό αξίωμα.» (σελ.52)«Ο ΠτΔ είναι ο αρχηγός του κράτους και ρυθμιστής του πολιτεύματος. …έχει,μεταξύ άλλων, και τις εξής αρμοδιότητες: Εκπροσωπεί διεθνώς την ΕλληνικήΠολιτεία… Κηρύσσει… την έναρξη και λήξη κάθε βουλευτικής περιόδου. Διορίζεικαι παύει τον Πρωθυπουργό… τα λοιπά μέλη της Κυβέρνησης και τουςΥφυπουργούς. Απαλλάσσει από τα καθήκοντά της την Κυβέρνηση… Απευθύνειδιαγγέλματα… μετά από τη σύμφωνη γνώμη του Πρωθυπουργού. Έχει το δικαίωμααιτιολογημένης αναπομπής ψηφισμένου νόμου στη Βουλή. …» (σσ. 52-53)«α) Με βάση την αρχή της αποκέντρωσης, το κράτος οργανώνεται με τις κεντρικέςυπηρεσίες (π.χ. τα Υπουργεία) και τα περιφερειακά όργανα (π.χ. τις Περιφέρειες). Ταπεριφερειακά όργανα έχουν κρατική υπόσταση και είναι αρμόδια να αποφασίζουν γιατις υποθέσεις της περιφέρειάς τους. Οι κεντρικές υπηρεσίες έχουν τη γενικήκατεύθυνση, τον συντονισμό και τον έλεγχο νομιμότητας των πράξεων τωνπεριφερειακών οργάνων… Η αρμοδιότητα των περιφερειακών οργάνων αποτελείπροέκταση της κεντρικής εξουσίας. Η περιφέρεια, δηλαδή, δεν νοείται χωρίς τηνΚεντρική Διοίκηση.» (σελ. 55)«Επικεφαλής κάθε Περιφέρειας είναι ο Γενικός Γραμματέας, ο οποίος έχει τις εξήςαρμοδιότητες: Εκπροσωπεί την Κυβέρνηση… Διευθύνει τις υπηρεσίες τηςΠεριφέρειας. Ασκεί οποιαδήποτε αρμοδιότητα σχετίζεται με υποθέσεις τηςΠεριφέρειάς του. …» (σελ. 55)«Τα καθήκοντα των υπαλλήλων της Δημόσιας Διοίκησης είναι τυποποιημένα. Οιαρμοδιότητές τους είναι ανάλογες με τις γνώσεις και τις ειδικότητές τους. Υπάρχειδηλαδή ιεραρχία.» (σελ. 57)

136

«Ο Άρειος Πάγος είναι το ανώτερο πολιτικό και ποινικό δικαστήριο της χώρας.Το Συμβούλιο της Επικρατείας είναι το ανώτατο διοικητικό δικαστήριο. ΤοΣυμβούλιο της Επικρατείας ελέγχει αν είναι νόμιμη η δράση της Διοίκησης και έχειέτσι πρωταρχική σημασία για την προστασία του διοικούμενου από ενδεχόμενηκρατική αυθαιρεσία. Ανώτατο δικαστικό δικαστήριο, ειδικό όμως, είναι τοΕλεγκτικό Συνέδριο με κύρια αρμοδιότητα τον δημοσιονομικό έλεγχο τουκράτους…» (σελ. 62)«Η εξουσία είναι συνυφασμένη με τις ανθρώπινες σχέσεις. Ανάμεσα σε αυτόν πουασκεί την εξουσία και σε αυτόν που επηρεάζεται από την άσκησή της υπάρχει σχέσηανισότητας∙ ο ένας υπερέχει έναντι του άλλου σε έναν ή περισσότερους τομείς (π.χ.οικονομικά, κοινωνικά, συναισθηματικά, γνωσιακά) και καθιστά αυτή την υπεροχήσαφή. Άρα, η εξουσία συνδέεται άρρηκτα με τη δύναμη που έχει κάποιος να επιβάλλειτη βούλησή του σε κάποιον άλλον ή να επηρεάσει τη συμπεριφορά του… Κρατικήεξουσία είναι η δυνατότητα του κράτους να επιτάσσει και να εξαναγκάζει σεσυμμόρφωση προς τις επιταγές του. Η κρατική εξουσία έχει τους μηχανισμούς πουτης επιτρέπουν να κάμπτει οποιαδήποτε βούληση της αντιτίθεται. Για παράδειγμα τιςεξωτερικές απειλές κατά της εδαφικής ακεραιότητας το κράτος τις κάμπτει με τιςένοπλες δυνάμεις ενώ τις εσωτερικές απειλές της δημόσιας τάξης και ασφάλειας τιςκάμπτει με τις αστυνομικές δυνάμεις.» (σελ. 78)«Ο Προμηθέας… αντιστέκεται απέναντι στην εξουσία, κλέβει τη φωτιά,ανακατανέμει την ισχύ στον κόσμο:…» (περικείμενο, σελ. 78)«Λακωνική κύλικα του 550 π.Χ. Απεικονίζει τον Άτλαντα να σηκώνει στους ώμους τουτον ουρανό και τον δεσμώτη Προμηθέα που αιμορραγεί από τον αετό του Δία πουτου σπαράσσει το σώμα…» (περικείμενο, σελ. 78)«Τα πολιτικά συστήματα διακρίνονται σε: …γ) Συγκεντρωτικά και αποκεντρωμένα(ανάλογα με τον βαθμό διάχυσης της εξουσίας σε χαμηλότερες βαθμίδες διοίκησης)»(σελ. 80)«Οι σύγχρονες τάσεις διοικητικής οργάνωσης ευνοούν την αποκέντρωση της πολιτικήςεξουσίας σε κατώτερες βαθμίδες της Διοίκησης… Α/ Πρώτη βαθμίδα ΤοπικήςΑυτοδιοίκησης (Δήμοι-Κοινότητες) Οι Δήμοι και οι Κοινότητες αποτελούν τουςΟ.Τ.Α. …Επικεφαλής των Δήμων είναι οι Δήμαρχοι και τα Δημοτικά Συμβούλια,ενώ επικεφαλής των Κοινοτήτων είναι οι Πρόεδροι Κοινοτήτων (Κοινοτάρχες) και ταΚοινοτικά Συμβούλια. …Β/ Δεύτερη βαθμίδα Τοπικής Αυτοδιοίκησης:Νομαρχιακές Αυτοδιοικήσεις …Όργανα των Ν.Α. είναι: α) το ΝομαρχιακόΣυμβούλιο, β) Οι Νομαρχιακές Επιτροπές και γ) ο Νομάρχης. Όλες οι πράξεις τωνΝομαρχιακών Συμβουλίων και των Νομαρχιακών Επιτροπών αποστέλλονται στονΓενικό Γραμματέα της Περιφέρειας που ελέγχει αν είναι νόμιμες ή όχι.» (σσ. 85-87)

γ) Κοινοτική Ιεραρχία(Πολιτική και Δίκαιο-Β΄ Λυκείου)«Τέλος, το Δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Κοινοτικό Δίκαιο)… αποτελεί μίανέα έννομη τάξη με κύρια χαρακτηριστικά: α) την υπεροχή του Κοινοτικού επί τουεθνικού Δικαίου και β) την άμεση εφαρμογή των διατάξεων του Κοινοτικού Δικαίουστις εθνικές έννομες τάξεις των κρατών-μελών.» (σελ. 24)«Στα σύγχρονα δημοκρατικά κράτη οι αποφάσεις της πολιτικής δράσηςδιαμορφώνονται σε δύο επίπεδα: (1) Σε τοπικό ή περιφερειακό επίπεδο (π.χ. δήμος,νομός, περιφέρεια). (2) Σε κρατικό ή, όπως λέμε, ‘εθνικό’ επίπεδο, στο οποίοδραστηριοποιείται η κυβέρνηση, η Βουλή, τα δικαστήρια και τα υπόλοιπα θεσμικάόργανα του κράτους. Με την ένταξη ενός κράτους στην Ε.Ε. δημιουργείται έναεπιπλέον επίπεδο: (3) Το λεγόμενο ‘κοινοτικό’ ή ‘ευρωπαϊκό’, αυτό δηλαδή στοοποίο δραστηριοποιείται η Ε.Ε. με τα θεσμικά της όργανα.» (σσ. 112-113)

137

«Η ευρωπαϊκή ενοποίηση βασίζεται στην ανάπτυξη κοινών πολιτικών. Οι κοινέςπολιτικές περιλαμβάνουν αποφάσεις, κανόνες και ενέργειες που θεσπίζονται από ταθεσμικά όργανα της Ε.Ε. Τα κράτη πρέπει να πειθαρχούν και να εφαρμόζουν τουςκανόνες και τις ρυθμίσεις αυτές. Άλλωστε, τα ίδια τα κράτη-μέλη χρηματοδοτούν τιςκοινές πολιτικές.» (σσ. 114-115)

δ) Αποδοχή Ιεραρχικής Οργάνωσης(Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή-Γ΄ Γυμνασίου)Φωτογραφία 2.3. Χορωδία. «Τα μέλη μιας χορωδίας, μιας θεατρικής ομάδας, αλλάκαι μιας Κυβέρνησης ή ενός κόμματος συνεργάζονται, υπακούουν σε κανόνες,ακολουθούν τις κατευθύνσεις που καθορίζει ο αρχηγός της ομάδας (μαέστρος,σκηνοθέτης, Πρωθυπουργός, πρόεδρος).» (περικείμενο, σελ. 16)«Οι κοινωνικές ανισότητες και η κοινωνική διαστρωμάτωση χαρακτηρίζουν όλες τιςκοινωνίες.» (σελ. 25)«…στις σύγχρονες κοινωνίες επικρατεί ένα ανοιχτό σύστημα διαστρωμάτωσης με τοοποίο τα άτομα έχουν τη δυνατότητα να αλλάξουν την οικονομική και κοινωνική τουςκατάσταση. …κοινωνική κινητικότητα.» (σελ. 26)

(Πολιτική και Δίκαιο-Β΄ Λυκείου)«‘…Κι όταν δεν αποφασίζει κανείς, γιατί οι άνθρωποι έχουν απορρίψει κάθεσυλλογική πειθαρχία, τότε μιλάμε για αναρχία. –Τέλος οι αρχηγοί, τέλος οι ιεραρχίες,τέλος οι καταναγκασμοί. Η ευτυχία δηλαδή! –Ναι, στα χαρτιά. Στη ζωή, η αναρχίαοδηγεί στο δεσποτισμό, ο οποίος δεν είναι τίποτε άλλο από μοναρχία χωρίς νόμο…’»(περικείμενο, σελ. 39)

3.5. Σύνδεση Δικτατορίας-Βίας

Η Δικτατορία, όπως είναι αναμενόμενο, αναφέρεται στα δύο εγχειρίδιασαφώς συνδεδεμένη με στρατιωτικά καθεστώτα και με Αυταρχικές-Βίαιεςπρακτικές. Παρ’ όλο που οι αναφορές είναι σποραδικές και το θέμα δεναναλύεται εκτενώς, προβάλλεται στους μαθητές ο αντιδημοκρατικόςχαρακτήρας των δικτατορικών καθεστώτων και η συσχέτισή τους με τηνολιγαρχία. Πιο συγκεκριμένα, αναφέρεται πως σε τέτοιου είδους περιπτώσεις ηεξουσία καταλαμβάνεται διά της Βίας από ολιγομελή ομάδα ατόμων πουσυνήθως ανήκουν στο σώμα του στρατού και διοικούν σύμφωνα με τααυταρχικά πρότυπα της στρατιωτικής διοίκησης, δίχως να λαμβάνουν υπόψητους τη θέληση του λαού. Μάλιστα, ο αντιδημοκρατικός χαρακτήρας τηςδικτατορίας και οι αρνητικές συνέπειες για τη χώρα και τον λαό επισημαίνεταιμε αναφορά στη διακοπή της συμφωνίας για την ένταξη της Ελλάδας στηνΕυρωπαϊκή Ένωση (τότε Ε.Ο.Κ.). Επιπλέον, στο εγχειρίδιο της Β΄ Λυκείουαναφέρεται και η Προπαγάνδα ως πρακτική που χρησιμοποιούν οιδικτατορίες, ώστε να καταφέρουν να παραμείνουν στην εξουσία, εφόσον δενμπορούν να εξασφαλίσουν τη συναίνεση του λαού.

Τέλος, τα δύο εγχειρίδια περιλαμβάνουν και αναφορές που Νομιμοποιούντην Αντίσταση κατά της εξουσίας. Σε αντίθεση με ορισμένες αναφορές πουπαρατέθηκαν παραπάνω, όπως αυτή για την αντίσταση του Προμηθέα προς

138

την εξουσία του Δία, στην ειδική αυτή περίπτωση των δικτατορικώνκαθεστώτων η Αντίσταση προβάλλεται όχι μόνο ως θεμιτή αλλά κι ως μιαηρωική πράξη πατριωτισμού. Μεγάλο ενδιαφέρον, μάλιστα, παρουσιάζει ολόγος που απηύθυνε ο Αριστόβουλος Μάνεσης (Καθηγητής Νομικής τουΑ.Π.Θ.) στους φοιτητές του. Ο λόγος του συμβάλλει στη διαμόρφωσηαντιστασιακής συνείδησης εκ μέρους των φοιτητών του, αλλά καιαντιδικτατορικής στάσης εκ μέρους των μαθητών, με τον τρόπο πουχρησιμοποιείται στο συγκεκριμένο εγχειρίδιο.

Παρακάτω παρατίθενται οι σχετικές με το θέμα της Δικτατορίας αναφορές:

α) Αυταρχισμός/Βία(Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή-Γ΄ Γυμνασίου)«Σήμερα, τα ολιγαρχικά πολιτεύματα εμφανίζονται συνήθως με τη μορφή τωνστρατιωτικών δικτατοριών. Οι δικτατορίες καταργούν τις δημοκρατικά εκλεγμένεςκυβερνήσεις και παραμένουν στην εξουσία διά της βίας, ενάντια στη θέληση τουλαού.» (σελ. 67)«Την 21η Απριλίου 1967, η δικτατορία διέκοψε τη λειτουργία του δημοκρατικούπολιτεύματος στη χώρα μας με βίαιο και αυταρχικό τρόπο.» (σελ. 69)«Η εφαρμογή της Συμφωνίας (ενν. η Συμφωνία των Αθηνών του 1961 για τηνπροσχώρηση της Ελλάδας στην Ε.Ε.) άρχισε το 1962 και διακόπηκε στη διάρκειατης δικτατορίας (1967-1974) από την ΕΟΚ, λόγω της αναστολής των δημοκρατικώναρχών και ελευθεριών από το στρατιωτικό καθεστώς.» (σελ. 122)

(Πολιτική και Δίκαιο-Β΄ Λυκείου)«Στις 4 Αυγούστου 1936, ο πρωθυπουργός Ι. Μεταξάς επιβάλει με την ανοχή τουβασιλιά Γεωργίου Β΄ το ‘καθεστώς της 4ης Αυγούστου’, μια ‘βασιλευομένηδικτατορία’. Η περίοδος που ακολουθεί χαρακτηρίζεται από την αυταρχική άσκησητης εξουσίας από την κυβέρνηση Μεταξά.» (σελ. 34)«Την περίοδο αυτή (ενν. η περίοδος 1963-1967) ακολούθησε η κατάλυση τουδημοκρατικού πολιτεύματος με την επιβολή στρατιωτικής δικτατορίας το 1967…»(σελ. 34)

β) Προπαγάνδα(Πολιτική και Δίκαιο-Β΄ Λυκείου)«Συνήθως, αυταρχικά καθεστώτα που δεν έχουν τη συναίνεση του λαού, καταφεύγουνσε αυτή την τεχνική (ενν. η προπαγάνδα) για να χειραγωγήσουν την κοινή γνώμηπροκειμένου να εξασφαλίσουν την παραμονή τους στην εξουσία.» (σελ. 92)

γ) Νομιμοποίηση Αντίστασης(Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή-Γ΄ Γυμνασίου)«‘Η τήρηση του Συντάγματος επαφίεται στον πατριωτισμό των Ελλήνων πουδικαιούνται και υποχρεούνται να αντιστέκονται με κάθε μέσο εναντίον οποιουδήποτεεπιχειρεί να το καταστείλει με τη βία.’ Άρθρο 120 Συντάγματος. Κατά την διάρκειατης επταετούς δικτατορίας που βίαια κατέλυσε το Σύνταγμα ο λαός αγωνίστηκε μεκάθε μέσο ενάντιά της.» (περικείμενο, σελ. 70)

(Πολιτική και Δίκαιο-Β΄ Λυκείου)

139

«…η οποία (ενν. η στρατιωτική δικτατορία του 1967) κατέρρευσε το 1974 με τηνεισβολή των Τούρκων στην Κύπρο και τη διογκούμενη αντίσταση των Ελλήνωναπέναντι στο δικτατορικό καθεστώς.» (σελ. 35)«‘Ψίθυροι κυκλοφορούν απειλητικά τις τελευταίες αυτές μέρες για επικείμενες‘εκκαθαρίσεις’ στο πανεπιστήμιο. Το γεγονός ότι μεταξύ των ονομάτων των υπόαπόλυση καθηγητών αναφέρεται και το δικό μου… Και μην ξεχνάτε, στις σημερινέςδύσκολες για την πατρίδα και το λαό μας περιστάσεις, τα λόγια του ποιητή –και θέλωμε αυτά να σας αποχαιρετήσω: Όσοι το χάλκεον χέρι βαρύ του φόβου αισθάνονται, ζυγόνδουλείας ας έχωσι. Θέλει αρετήν και τόμλην η Ελευθερία’. Αριστόβουλος Μάνεσης.Απόσπασμα… πριν αποπεμφθεί από το δικτατορικό καθεστώς της 21ης Απριλίου1967. Αποτελεί ένα μάθημα πολιτικής ελευθερίας προς τους φοιτητές του καιπαράλληλα ένα μανιφέστο ελεύθερου φρονήματος, μια πράξη αντίστασης στιςσυνθήκες ανελευθερίας, που επικρατούσαν τότε στην Ελλάδα.» (περικείμενο, σσ. 66-67)

3.6. Οικολογική Συνείδηση

Στα δύο σχολικά εγχειρίδια προβάλλεται σχετικά έντονα η αντίληψη ότι τοΠεριβάλλον αποτελεί φυσικό χώρο που ανήκει σε όλη την ανθρωπότητα και οοποίος επηρεάζει καθοριστικά τη ζωή όλων των ανθρώπων, καθώς και τηδυνατότητά τους για ευημερία και ανάπτυξη. Έτσι, πολλά προβλήματα πουαφορούν το Περιβάλλον έχουν παγκόσμιο χαρακτήρα και εξ αυτού προκύπτειη αναγκαιότητα της ανάπτυξης Οικολογικής Συνείδησης από όλους.

Το κείμενο και το περικείμενο των δύο εγχειριδίων επιχειρούν αρχικά νααναπτύξουν την Οικολογική Συνείδηση των μαθητών μέσω τηςΕυαισθητοποίησής τους ως προς τα οικολογικά προβλήματα. Τα προβλήματααυτά αναδεικνύονται ως συνέπειες της κατάχρησης των φυσικών πόρων για τηνεξυπηρέτηση οικονομικών συμφερόντων και την ικανοποίηση των αυξανόμενωνκαταναλωτικών τάσεων. Προβάλλεται, λοιπόν, ο απειλητικός χαρακτήραςαυτών των προβλημάτων για τις ζωές όλων των έμβιων όντων του πλανήτη καιη αντίληψη πως ο τελευταίος δεν μας ανήκει, για αυτό και θα πρέπει να τονσεβόμαστε και να τον φροντίζουμε, ώστε να τον παραδώσουμε άρτιο στιςεπόμενες γενιές. Παράλληλα, εντοπίζεται κι ένας πίνακας ζωγραφικής στοπερικείμενο του εγχειριδίου της Β΄ Λυκείου, ο οποίος απεικονίζει ένα υγιέςπεριβάλλον, προκαλώντας μια ευχάριστη αίσθηση και δημιουργώντας κίνητραγια οικολογική δράση.

Στη συνέχεια, η Οικολογική Συνείδηση διαμορφώνεται μέσω της αντίληψηςπως οφείλουμε να Σεβόμαστε και να Προστατεύουμε το Περιβάλλον, αφού ταδύο εγχειρίδια παρουσιάζουν τις δράσεις που εφαρμόζονται τόσο σεΠαγκόσμιο όσο και σε Κρατικό Επίπεδο. Αναλυτικότερα, αναφέρονται στονπαγκόσμιο χαρακτήρα των οικολογικών προβλημάτων, προβάλλουν τηνανάγκη για διεθνή συνεργασία, αλλά και το ενδιαφέρον της ΔιεθνούςΚοινότητας για την αντιμετώπιση αυτών των ζητημάτων. Η ίδρυση Διεθνώνοργανισμών και οργανώσεων που έχουν ως κύριο σκοπό την Προστασία τουΠεριβάλλοντος και την ενημέρωση των πολιτών κάθε χώρας σχετικά με την

140

ανάπτυξη Οικολογικής Συνείδησης και δράσης, αποτελεί το κυριότερο μέσοοικολογικής μέριμνας από τη Διεθνή Κοινότητα. Από την άλλη, παρουσιάζουντην Κρατική δράση για την Προστασία του Περιβάλλοντος, κυρίως μέσω τωνσχετικών προβλέψεων που περιλαμβάνει το Σύνταγμα, αλλά και μέσωδραστηριοτήτων που οργανώνονται από κρατικούς φορείς (όπως το ΥπουργείοΠαιδείας). Παράλληλα, τα δύο βιβλία κάνουν λόγο και για τις δράσεις πουμπορούν να αναλάβουν οι ίδιοι οι πολίτες είτε σε προσωπικό επίπεδο(Ατομικές Δράσεις) είτε σε Συλλογικό.

Τέλος, η σημασία της Οικολογικής Συνείδησης και ο διεθνής χαρακτήραςτης ευθύνης για την προστασία του περιβάλλοντος επιβεβαιώνεται και από τογεγονός πως η Ευρωπαϊκή Ένωση μεριμνά για αυτό το θέμα. Συγκεκριμένα, ηπολιτική της Ε.Ε. αποσκοπεί στη σωστή διαχείριση των φυσικών πόρων καιγενικότερα στη λεγόμενη ‘αειφόρο ανάπτυξη’. Για αυτόν τον λόγο οργανώνειεκστρατείες ενημέρωσης των πολιτών και επιβάλλει σχετικούς νόμους,κανονισμούς και μέτρα στα κράτη-μέλη της, τα οποία με τη σειρά τους είναιυποχρεωμένα να τους ακολουθήσουν.

Οι αναφορές των δύο εγχειριδίων που σχετίζονται με αυτά τα θέματα είναιοι εξής:

α) Ευαισθητοποίηση(Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή-Γ΄ Γυμνασίου)Φωτογραφία 6.5. ‘Οι γούνες έχουν ζήτηση, οι φώκιες έχουν πένθος’ «Αυτόν τον κόσμο δεντον κληρονομήσαμε από τους γονείς μας, τον δανειστήκαμε από τα παιδιά μας. Μόνοτο 1/5 του πληθυσμού της γης κατατάσσεται στην κατηγορία των ‘καταναλωτών’ αλλάαυτή η κατανάλωση αποτελεί παράγοντα καταστροφής των φυσικών οικοσυστημάτων,εξαφάνισης ειδών και ρύπανσης υδάτινων πόρων και ωκεανών.» (περικείμενο, σελ. 49)Φωτογραφία 12.13. «Ζωικός πλούτος που κινδυνεύει από εξαφάνιση. Ένα εκατομμύριοχερσαίων ζώων και φυτών κινδυνεύουν με εξαφάνιση μέσα στα επόμενα 50 χρόνια, λόγωτης υπερθέρμανσης του πλανήτη. Η ‘πράσινη τεχνολογία’, δηλαδή η τεχνολογία που δενεπηρεάζει το όζον της ατμόσφαιρας, μπορεί να αποτρέψει τις τραγικές αυτές συνέπειες.»(περικείμενο, σελ. 117)

(Πολιτική και Δίκαιο-Β΄ Λυκείου)«Συστάδες ρύπανσης πάνω από τις βιομηχανικές περιοχές της Ευρώπης, όπως φαίνονταιαπό το διάστημα… Οι βιομηχανικοί ρύποι και κυρίως το διοξείδιο του άνθρακα…ευθύνονται κατά κύριο λόγο για το φαινόμενο του θερμοκηπίου. Στους παρακάτωχάρτες… φαίνεται… πόσο ραγδαία αυξάνεται η ‘τρύπα’ στη ζώνη του όζοντος πάνωαπό την Ανταρκτική… Το κλίμα αλλάζει, η ζωή στον πλανήτη Γη κινδυνεύει.»(περικείμενο, σελ. 13)«Νίκος Παραλής, Λοφοσειρές, 1968 [πίνακας ζωγραφικής]» (Περικείμενο, σελ. 74)«Το καλοκαίρι του 2007 σημαδεύτηκε από μια ανείπωτη εθνική τραγωδία για τηνΕλλάδα, μια ανυπολόγιστη οικολογική καταστροφή. Ανθρώπινες ζωές χάθηκαν.Ανυπεράσπιστα ζώα, σπίτια, περιουσίες, καλλιέργειες έγιναν στάχτη.» (περικείμενο, σελ.74)

β) Σεβασμός/Προστασία Περιβάλλοντοςβ1) Παγκόσμιο Επίπεδο

(Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή-Γ΄ Γυμνασίου)

141

«Σήμερα τα προβλήματα του περιβάλλοντος… Μπορεί να είναι τοπικά… ήπαγκόσμια… Γι’ αυτό είναι απαραίτητο να ληφθούν διεθνή μέτρα προστασίας τουπεριβάλλοντος, που θα δεσμεύουν και τις κυβερνήσεις των κρατών.» (σελ. 117)«Η διατάραξη της οικολογικής ισορροπίας είναι πλέον παγκόσμιο πρόβλημα. Ηκαταστροφή του δάσους του Αμαζονίου, τα πυρηνικά απόβλητα ή η μείωση του όζοντοςαπαιτούν τη διεθνή συνεργασία για την επίλυσή τους…» (σελ. 136)

(Πολιτική και Δίκαιο-Β΄ Λυκείου)«γ) Περιβάλλον Η προστασία του περιβάλλοντος έχει ζωτική σημασία για τονάνθρωπο, τη φύση, για το σύνολο της ζωής στον πλανήτη Γη. Η ρύπανση τουπεριβάλλοντος σήμερα δεν γνωρίζει σύνορα. Πρόκειται για ένα πρόβλημα παγκόσμιο.Αποτελεσματική αντιμετώπισή του μπορεί να γίνει μόνο στο πλαίσιο μιας υπερεθνικήςσυνεργασίας.» (σελ. 116)«Άλλωστε, ο πλανήτης σήμερα έχει να αντιμετωπίσει προβλήματα που δεν γνωρίζουνσύνορα και απειλούν όλη την ανθρωπότητα, όπως η αλλαγή του κλίματος και ηυπερθέρμανση του πλανήτη, άλλες οικολογικές καταστροφές… φυσικές καταστροφές…μεταδιδόμενες ασθένειες, διατάραξη της τροφικής αλυσίδας κ.α. Το θετικό βέβαια είναιότι τα κράτη πλέον συνεργάζονται, προκειμένου να αντιμετωπίσουν τέτοια προβλήματαπου ξεπερνούν τα γεωγραφικά τους όρια.» (σελ. 136)

β2) Κρατικό Επίπεδο(Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή-Γ΄ Γυμνασίου)«Τα περισσότερα Συντάγματα προβλέπουν περισσότερο περιπτώσεις περιορισμού τηςιδιοκτησίας για τις ανάγκες του φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος και τουγενικού συμφέροντος (απαγόρευση οικοδομικών εργασιών σε αρχαιολογικούς χώρους,δάση και παραλίες, περιορισμοί στο ύψος των οικοδομών, προστασία τωνπαραδοσιακών οικισμών, αναγκαστικές απαλλοτριώσεις για διάνοιξη δρόμων).» (σσ.110-111)«‘Η προστασία του φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος αποτελεί υποχρέωση του κράτους καιδικαίωμα του καθενός’ ορίζει το Σύνταγμα…» (σελ. 116)«Η περιβαλλοντική αγωγή έχει εισαχθεί ως πρόγραμμα στα σχολεία…» (σελ. 117)

(Πολιτική και Δίκαιο-Β΄ Λυκείου)«ε) Η προστασία του φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος …Η προστασία τουφυσικού και πολιτισμικού περιβάλλοντος κατοχυρώνεται στο Σύνταγμα, τα όργανα τηςπολιτείας υποχρεούνται να παίρνουν τα κατάλληλα προληπτικά μέτρα, προληπτικά καικατασταλτικά, στο πλαίσιο της βιώσιμης-αειφόρου ανάπτυξης…» (σελ. 74)«Με έμβλημα την πεταλούδα και σύνθημα ‘Οι μαθητές ερευνούν, οι δήμοιενημερώνονται, η κοινωνία ευαισθητοποιείται’, πραγματοποιείται από το 2006-07 ηεκστρατεία ευαισθητοποίησης των εφήβων 28 πόλεων για το περιβάλλον, με τίτλο‘Οικολογική μετακίνηση’, υπό την αιγίδα του ΥΠ.Ε.Π.Θ. και του ΥπουργείουΜεταφορών, Επικοινωνιών και Ανάπτυξης.» (περικείμενο, σελ. 76)

β3) Ατομική-Συλλογική Δράση(Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή-Γ΄ Γυμνασίου)«…ο πολίτης έχει πλέον το δικαίωμα να ενημερώνεται και να απαιτεί από την πολιτείατην προστασία του περιβάλλοντος. Συγχρόνως, έχει την υποχρέωση να σέβεται και οίδιος και να προστατεύει το περιβάλλον, ώστε να το απολαμβάνουν και οι επόμενεςγενιές.» (σελ. 116)

(Πολιτική και Δίκαιο-Β΄ Λυκείου)

142

«Μπορούμε κατ’ αρχάς να αλλάξουμε τις καθημερινές, καταναλωτικές μας συνήθειες.Αυτές άλλωστε, επηρεάζουν και τη βιομηχανική παραγωγή. Μπορούμε επίσης ναδραστηριοποιηθούμε συλλογικά, να ασκήσουμε πίεση, να διεκδικήσουμε ενεργά τησυμμετοχή μας στη διαμόρφωση αποφάσεων που καθορίζουν τη ζωή μας. …»(περικείμενο, σελ. 13)«Ο πολίτης έχει την υποχρέωση να σέβεται και να προστατεύει το περιβάλλον. Τοσημαντικό είναι να αποκτήσουμε περιβαλλοντική συνείδηση. Να συνειδητοποιήσουμε ότι οάνθρωπος είναι διαχειριστής, όχι εξουσιαστής της φύσης.» (σελ. 74)«‘…Γι’ αυτό η προστασία του περιβάλλοντος είναι πλέον ζήτημα δημοκρατίας. Και η συμμετοχήστον αγώνα για τη σωτηρία της φύσης είναι υψηλό δημοκρατικό καθήκον του πολιτικού μαςσυστήματος, κάθε πολίτη που δεν θέλει απλώς να ευημερήσει, αλλά να ευτυχήσει κυνηγώντας τοόνειρο ενός καλύτερου και βιώσιμου κόσμου’.» (περικείμενο, σελ. 75)«Πολλοί εθελοντές δασοφύλακες περιπολούν στα δάση, ανοίγουν τους δασικούςδρόμους, συμμετέχουν στη δασοπυρόσβεση. Το σύνθημά τους είναι ‘Προστατεύουμετον άνθρωπο, την περιουσία του και το περιβάλλον’.» (περικείμενο, σελ. 75)«ΚΕΑΝ: Κύτταρο Εναλλακτικών Αναζητήσεων Νέων ‘Κάνε ένα κλικ, διαδήλωσε γιανα σώσουμε το περιβάλλον’» (περικείμενο, σελ. 92)«Η αλλαγή του κλίματος είναι ένα παγκόσμιο πρόβλημα, όμως καθένας από εμάς έχειτη δύναμη να συνεισφέρει στη λύση του.» (σελ. 117)«Αναζητείτε τα προϊόντα που φέρουν το λογότυπο με το λουλούδι, της Ευρωπαϊκής οικολογικήςετικέτας (Eco-label). Φυτέψτε ένα δέντρο. …Πριν εκτυπώσετε ένα έγγραφο ή ένα ηλεκτρονικόμήνυμα, αναλογιστείτε εάν αυτό είναι πράγματι απαραίτητο και πάντως εκτυπώστε και στις δύοόψεις του χαρτιού. …ΡΥΘΜΙΣΕ ΤΟ ΘΕΡΜΟΣΤΑΤΗ! ΚΛΕΙΣΕ ΤΟΝ ΔΙΑΚΟΠΤΗ!ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΕ! ΠΕΡΠΑΤΑ!...» (περικείμενο, σελ. 118)

γ) Ε.Ε.-Περιβάλλον(Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή-Γ΄ Γυμνασίου)«Η βιώσιμη-αειφόρος ανάπτυξη… αποτελεί μέρος της πολιτικής της ΕΕ, η οποία καιεπιβάλλει πρόστιμα στα κράτη-μέλη τα οποία δεν υιοθετούν τα αυστηρά περιβαλλοντικάμέτρα που αποφασίζονται σε ευρωπαϊκό επίπεδο.» (σελ. 117)Φωτογραφία 13.3. «Το περιβάλλον αποτελεί προτεραιότητα της Ε.Ε. Στο στάδιο τωνδιαπραγματεύσεων για την ένταξη νέου κράτους-μέλους, η ΕΕ απαιτεί την προσαρμογήτων πολιτικών των υποψήφιων χωρών σε αυτές της Ε.Ε. Το κλείσιμο των μονάδων 1-4του πυρηνικού εργοστασίου Κοζλοντούι στη Βουλγαρία, τα συστήματα καθαρισμού τουΔούναβη αποτελούν μερικά παραδείγματα.» (περικείμενο, σσ. 121-122)

(Πολιτική και Δίκαιο-Β΄ Λυκείου)«Για παράδειγμα, η οδηγία 2002/91/ΕΚ για την ενεργειακή απόδοση των κτηρίωνεπιτάσσει την εξοικονόμηση ενέργειας σε υπό κατασκευή ή υπό ανακαίνιση κτήρια. Αυτόγίνεται με τη λήψη κατάλληλων μέτρων, όπως με την εφαρμογή βιοκλιματικήςαρχιτεκτονικής, με τις τακτικές επιθεωρήσεις λεβήτων και εγκαταστάσεων κλιματισμούτων κτηρίων κτλ. Πρόκειται για μια ευρωπαϊκή ρύθμιση που αποσκοπεί στονπεριορισμό της εκπομπής διοξειδίου του άνθρακα στην ατμόσφαιρα, το οποίο κατάκύριο λόγο ευθύνεται για την τρύπα του όζοντος και την υπερθέρμανση του πλανήτη.Όλα τα κράτη-μέλη είναι υποχρεωμένα να εφαρμόσουν τα μέτρα αυτά και νασυμμορφωθούν έτσι σε μια ευρωπαϊκή πολιτική προστασίας του περιβάλλοντος.» (σσ.113-114)«Οι νομικές πράξεις που εκδίδουν τα όργανα της Ε.Ε. είναι: Οι Κανονισμοί πουισχύουν άμεσα σε κάθε κράτος-μέλος και δεσμεύουν τους πάντες (π.χ. Κανονισμός2152/2003 για την παρακολούθηση των δασών και των περιβαλλοντικώναλληλεπιδράσεων στην Κοινότητα…)» (περικείμενο, σελ. 114)

143

«Στόχος της Ε.Ε. είναι να συνδυάσει την οικονομική ανάπτυξη με την προστασία τουπεριβάλλοντος και την αειφόρο ανάπτυξη…» (σελ. 116)«Ένα εξαιρετικά επείγον περιβαλλοντικό ζήτημα με ήδη ορατές δραματικές επιπτώσειςστη ζωή όλων μας, είναι η αλλαγή του κλίματος. Η Ε.Ε. υπέγραψε το Πρωτόκολλο τουΚιότο για τις Κλιματικές Αλλαγές… Στο πλαίσιο αυτό, εγκαινιάστηκε μια εκστρατείαγια τη μείωση των εκπομπών των ‘αερίων θερμοκηπίου’ που ευθύνονται για τηνυπερθέρμανση του πλανήτη. …Έτσι, η Ε.Ε. δεσμεύθηκε να δράσει για την καταστολήτης αύξησης των εκπομπών CO2.» (σσ. 116-117)«Εκστρατεία για το περιβάλλον: ‘Πάρτε την κατάσταση στα χέρια σας!’ Στον αγώνακατά των κλιματικών αλλαγών πρέπει να συμβάλλουν όλοι οι φορείς της κοινωνίας καιόλοι οι πολίτες. Με την εκστρατεία της Ευρωπαϊκής Επιτροπής ‘Η αλλαγή τουκλίματος εξαρτάται από εσάς’ επιδιώκεται η ευαισθητοποίηση των πολιτών για τιςκλιματικές αλλαγές, που συνιστούν μια από τις σοβαρότερες περιβαλλοντικές απειλέςτης εποχής μας.» (περικείμενο, σελ. 117)

3.7. Ισότητα των Φύλων

Η θέση της γυναίκας στην κοινωνία και την πολιτική ζωή είναι άλλο έναθέμα το οποίο πραγματεύονται τα δύο σχολικά εγχειρίδια, προωθώντας τηναντίληψη περί ισότητας των δύο φύλων. Το σχολικό βιβλίο του Γυμνασίουεπιχειρεί ιδιαιτέρως να ευαισθητοποιήσει τους μαθητές σχετικά με το θέμααυτό, προβάλλοντας ορισμένες στερεοτυπικές αντιλήψεις που αφορούν στονρόλο της γυναίκας, από τις οποίες άλλες είναι άμεσες κι άλλες έμμεσες.Παράδειγμα άμεσης αναφοράς είναι το σκίτσο με θέμα την καινούριαπροϊσταμένη ενός γραφείου, στο περικείμενο του εγχειριδίου, ενώ αντίστοιχαέμμεσες είναι οι αναφορές στα μικρά ποσοστά της γυναικείας εκπροσώπησηςστο Κοινοβούλιο, σημαντική αιτία της οποίας θεωρείται και η στερεοτυπικήαντίληψη πως οι γυναίκες δεν διαθέτουν τα κατάλληλα προσόντα, ώστε νασυμμετέχουν στην πολιτική. Παράλληλα, όμως, παρατίθενται και στα δύοεγχειρίδια πληροφορίες και εικόνες που καταρρίπτουν αρκετά από τα ισχύονταστερεότυπα σχετικά με τη θέση της γυναίκας, όπως οι αναφορές σταεπιτεύγματα πρωτοπόρων γυναικείων προσωπικοτήτων.

Βέβαια, εκτός από τα στερεότυπα, τα δύο εγχειρίδια προβάλλουν καιορισμένους τομείς στους οποίου παραδοσιακά ίσχυαν, αλλά κι ακόμη ισχύουνσε κάποιο βαθμό, διακρίσεις κατά του γυναικείου φύλου. Οι τομείς στουςοποίους διαπιστώνονται οι περισσότερες έμφυλες διακρίσεις είναι κυρίως ηεργασία και η πολιτική, με τη δεύτερη να προβάλλεται πολύ περισσότερο μέσωαναφορών σχετικά με την απόδοση του δικαιώματος ψήφου στις γυναίκες.Όπως και με το θέμα των στερεοτύπων, όμως, έτσι και εδώ τα δύο εγχειρίδιαπαρουσιάζουν τα μέτρα καταπολέμησης των διακρίσεων αυτών, αναφερόμεναστη νομική και συνταγματική κατοχύρωση της ισότητας των δύο φύλων στονεργασιακό και πολιτικό τομέα, αλλά και στο οικογενειακό δίκαιο, όπως και στησχετική μέριμνα της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Ωστόσο, σε ορισμένα σημείατονίζεται πως ακόμη κι έτσι δεν επιτυγχάνονται τα αναμενόμενα αποτελέσματα,υποδηλώνοντας με αυτόν τον τρόπο πως ορισμένες προκαταλήψεις που έχουν

144

τις ρίζες τους στη νοοτροπία των παραδοσιακών κοινωνιών, επιβιώνουν ως ένανβαθμό μέχρι και σήμερα στις αντιλήψεις τμήματος της σύγχρονης κοινωνίας.

Τέλος, μέσω του κειμένου και του περικειμένου των δύο εγχειριδίωνπροβάλλονται παραδείγματα ρόλων των δύο φύλων, τόσο παραδοσιακών όσοκαι σύγχρονων-ριζοσπαστικών. Χαρακτηριστικοί παραδοσιακοί ρόλοι, λοιπόν,είναι αυτός της μητέρας-νοικοκυράς για τις γυναίκες και του αρχηγού τηςοικογένειας για τους άνδρες. Σήμερα, όμως, παρατηρείται σχετική ανατροπήαυτών των ρόλων, καθώς αναφέρεται η ισότιμη κατανομή των ευθυνών τηςοικογένειας ανάμεσα στα ανδρόγυνα και προβάλλεται η φιγούρα της γυναίκας-γιατρού, υποδηλώνοντας πως οι γυναίκες σήμερα μορφώνονται και εργάζονταισε επαγγελματικές θέσεις υψηλού κύρους και ευθύνης. Αξιοσημείωτη είναι,επίσης και η προβολή ενός σύγχρονου άντρα-πατέρα ως εκπροσώπου τηςμονογονεϊκής οικογένειας, όπου υπονοείται πως ο ίδιος αναλαμβάνει όχι μόνοτην οικονομική στήριξη αλλά και τη φροντίδα και ανατροφή του παιδιού (ήτων παιδιών). Ίσως, όμως, θα πρέπει να σημειωθεί πως η σύνδεση αυτής τηςεικόνας με την ελληνική πραγματικότητα είναι πιο δύσκολη από ό,τι η σύνδεσήτης με την αμερικανική ή την πραγματικότητα μιας δυτικοευρωπαϊκήςκοινωνίας.

Οι αναφορές των δύο βιβλίων σχετικά με το εν λόγω θέμα είναι οι εξής:

α) Στερεότυπα/Προκαταλήψεις(Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή-Γ΄ Γυμνασίου)Πίνακας 2.1.α [σκίτσα] «Αλήθεια, είδες τον καινούργιο προϊστάμενο; Λένε ότι είναισυμπαθέστατη.» «ΓΥΝΑΙΚΑ ΕΙΝΑΙ;!;» (περικείμενο, σελ. 17)«…η κοινωνική μεταβολή της ελληνικής κοινωνίας τα τελευταία χρόνια είναι ραγδαία,εξαιτίας των τεχνολογικών εξελίξεων, αλλά συχνά παραμένουν παραδοσιακέςνοοτροπίες, όπως οι προκαταλήψεις που αφορούν τις γυναίκες.» (σελ. 27)«γ) Οι κοινωνικές αντιλήψεις και νοοτροπίες. Ορισμένα κοινωνικά προβλήματα έχουντις ρίζες τους στις νοοτροπίες που υπήρχαν παλιότερα και συνεχίζουν να υπάρχουν στηνέα κοινωνική πραγματικότητα. Η κακοποίηση των γυναικών και των παιδιών, ηεγκατάλειψη του σχολείου ιδιαίτερα από τα κορίτσια, ο ρατσισμός, όλα αυτά ταφαινόμενα συνδέονται με παραδοσιακές αντιλήψεις και προκαταλήψεις που υπάρχουνακόμα σε πολλές κοινωνίες.» (σελ. 48)Γελοιογραφία: Μια γυναίκα διαβάζοντας εφημερίδα λέει στον άντρα της: –ο οποίοςεπίσης διαβάζει εφημερίδα που αναγράφει: «ΛΙΣΤΕΣ ΚΟΜΜΑΤΩΝ»– «ΓΙΟΙΓΑΜΠΡΟΙ ΑΝΗΨΙΑ ΚΑΙ ΞΑΔΕΡΦΙΑ! ΟΥΤΕ ΜΙΑ ΝΥΦΗ ΟΥΤΕ ΜΙΑΚΟΥΝΙΑΔΑ!», ενώ στο φόντο του σκίτσου αναγράφεται: «ΕΛΑΧΙΣΤΕΣ ΓΥΝΑΙΚΕΣΥΠΟΨΗΦΙΕΣ» (περικείμενο, σελ. 78)Φωτογραφία 9.6. «Η Αμίνα Λουάλ καταδικασμένη σε λιθοβολισμό μέχρι θανάτου απότο δικαστήριο της Νιγηρίας το 2002 επειδή υπήρξε ανύπαντρη μητέρα. Η ποινή δενεκτελέστηκε μετά από την εξέγερση της παγκόσμιας κοινής γνώμης μέσω της ΔιεθνούςΕπιτροπής κατά του λιθοβολισμού που συγκέντρωσε υπογραφές στο διαδίκτυο. …»(περικείμενο, σελ. 82)Πίνακας 10.2. Γυναικεία εκπροσώπηση στο Εθνικό Κοινοβούλιο [μικρά ποσοστάεκπροσώπησης των γυναικών] (περικείμενο, σελ. 88)«Σύμφωνα με στοιχεία του ΟΗΕ (Πολιτικός Χάρτης του ΟΗΕ 2000) σε σύνολο 190ηγετών παγκόσμια, μόνο 9 είναι γυναίκες. Σε σύνολο 177 Κοινοβουλίων οι γυναίκεςαντιπρόσωποι φτάνουν μόνο το 10,7%, με εξαίρεση τις Σκανδιναβικές χώρες στις οποίες

145

οι γυναίκες αποτελούν το 40% των Κοινοβουλίων. Στο ελληνικό Κοινοβούλιο το 2003οι γυναίκες μέλη ήταν μόνον 26 σε σύνολο 300 βουλευτών, δηλαδή ένα ποσοστό8,67%.» (περικείμενο, σελ. 109)

α1) Κατάρριψη Στερεοτύπων/Προκαταλήψεων(Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή-Γ΄ Γυμνασίου)Φωτογραφία 3.9. Μαρία Κιουρή. «Η πρώτη γυναίκα που τιμήθηκε με βραβείο Νόμπελ.Οι έρευνές της για τη ραδιενέργεια της δίνουν Νόμπελ Φυσικής» (περικείμενο, σελ. 25)Φωτογραφία 3.10. Λίνα Τσαλδάρη. «Η πρώτη Ελληνίδα υπουργός το 1956»(περικείμενο, σελ. 25)Φωτογραφία 3.11. Σερίν Εμπαντίν, δικηγόρος. «Η πρώτη μουσουλμάνα με Νόμπελειρήνης το 2003. Στις σύγχρονες κοινωνίες το φύλο αποτελεί όλο και λιγότεροχαρακτηριστικό που οδηγεί σε κοινωνικές ανισότητες. Οι γυναίκες ενισχύονται μεκατάλληλα μέτρα ώστε να καταλαμβάνουν θέσεις εξουσίας σε πολλούς τομείς.»(περικείμενο, σελ. 25)Φωτογραφία 6.8. Παραολυμπιακοί Αγώνες [απεικονίζεται γυναικείος αγώνας μπάσκετσυμμετέχοντας ομάδες Α.Μ.Ε.Α.] (περικείμενο, σελ. 54)Φωτογραφία 9.1. Ελένη Σκούρα. «Η πρώτη ελληνίδα βουλευτής.» (περικείμενο, σελ. 77)

(Πολιτική και Δίκαιο-Β΄ Λυκείου)«Πολιτική και γυναίκες –γιατί τόσο λίγες; …Η πρώτη γυναίκα βουλευτής, ΕλένηΣκούρα, εκλέγεται το 1953… η οποία μαζί με τη Βιργινία Ζάννα… είναι οι δύο πρώτεςγυναίκες υποψήφιες για το βουλευτικό αξίωμα. Το 1956 για πρώτη φορά συμμετέχειγυναίκα, η Λίνα Τσαλδάρη, ως Υπουργός Κοινωνικής Πρόνοιας…» (περικείμενο, σελ.14)«Όπως για παράδειγμα στην τραγωδία ‘Αντιγόνη’ του Σοφοκλή η παράβαση από τηνΑντιγόνη της απαγόρευσης του Κρέοντα να θάψει τον αδερφό της επιδοκιμάζεταιαπόλυτα και μάλιστα διαχρονικά.» (σελ. 21)«…ισχύ που απέκτησε η… Εβίτα Περόν… Η Εβίτα διέθετε ρητορεία και δημαγωγικήικανότητα. Ανέλαβε το Υπουργείο Εργασίας και καλλιέργησε στενή επαφή με τηνεργατική τάξη και τα συνδικάτα. Έγινε η πρώτη φεμινίστρια της Αργεντινής καικατέβασε τις γυναίκες στους δρόμους για να διεκδικήσουν δικαίωμα ψήφου.»(περικείμενο, σελ. 93)

β) Διακρίσεις(Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή-Γ΄ Γυμνασίου)«Στις παραδοσιακές κοινωνίες π.χ. το να είσαι γυναίκα αποτελεί, ακόμα και σήμερα,χαρακτηριστικό αποκλεισμού από θέσεις εξουσίας, ενώ παλαιότερα οδηγούσε στοναποκλεισμό ακόμα και από τη θέση του ψηφοφόρου.» (σελ. 22)«Ακόμα όμως και σήμερα, παράγοντες, όπως το φύλο, δεν έχουν πάψει να αποκλείουνάτομα από κοινωνικές θέσεις εξουσίας.» (περικείμενο, σελ. 22)«Στην Ελλάδα η αρχή της καθολικότητας της ψήφου, καθιερώθηκε στο Σύνταγμα το1864… Η καθολικότητα όμως αφορούσε μόνο τους άνδρες, αφού οι γυναίκες, μόλις το1952 απέκτησαν το δικαίωμα να ψηφίζουν.» (σελ. 78)«α) Ισότητα Φύλων: Αν σκεφτούμε ότι οι Ελληνίδες απέκτησαν το δικαίωμα ναψηφίζουν μόλις το 1952 και ότι το Οικογενειακό δίκαιο που θεωρούσε τον άνδρα‘κεφαλή της οικογένειας’ άλλαξε το 1983, κατανοούμε ότι ακόμα υπάρχουν ανισότητεςσε βάρος των γυναικών στην ελληνική κοινωνία.» (σελ. 108)«Συνηθισμένες μορφές ανισοτήτων σε βάρος των γυναικών αποτελούν οι ανισότητες στηνεργασία και στην πολιτική ζωή.» (σελ. 109)

146

Πίνακας 12.1. πίνακας αμοιβών γυναικών, ως ποσοστό των αντίστοιχων αμοιβών των ανδρώνEurostat 1998 [οι αμοιβές των γυναικών παρουσιάζονται μικρότερες από αυτές τωναντρών] (περικείμενο, σελ. 109)

(Πολιτική και Δίκαιο-Β΄ Λυκείου)«Πολιτική και γυναίκες –γιατί τόσο λίγες; Στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες, τοποσοστό γυναικών που εκλέγονται σε δημόσια αξιώματα είναι πολύ χαμηλότερο από τοαντίστοιχο των ανδρών. Στην Ελλάδα, σε σύνολο 300 βουλευτών, 48 είναι γυναίκες,ποσοστό 16% (Βουλή 2007). Οι λόγοι για την κατάσταση αυτή είναι ιστορικοί,κοινωνικοί και πολιτικοί: Ιστορικά, στην Ελλάδα οι γυναίκες απέκτησαν δικαίωμα ψήφουστις βουλευτικές εκλογές μόλις το 1952 (το οποίο άσκησαν για πρώτη φορά τέσσεραχρόνια αργότερα, στις εκλογές του 1956).» (περικείμενο, σελ.14)

β1) Καταπολέμηση Διακρίσεων(Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή-Γ΄ Γυμνασίου)Φωτογραφία 3.4. [απεικονίζεται μία ισορροπημένη ζυγαριά με τα σύμβολα των δύοφύλων στο κάθε ζύγι] (περικείμενο, σελ. 22)«…όπως η ισότητα των φύλων που κατοχυρώθηκε με νόμο στην Ελλάδα μετά τημεταπολίτευση…» (σελ. 28)«…η ισότητα των δύο φύλων κατοχυρώθηκε στο Σύνταγμα του 1975. Αυτό είχε σαναποτέλεσμα την αλλαγή του Οικογενειακού και Εργατικού Δικαίου της χώρας μας, πουκατοχυρώνουν πια την ισότιμη θέση της γυναίκας στην οικογένεια και την εργασία.»(σελ. 70)«Τη σταδιακή, μεταβολή των κοινωνικών και πολιτικών συνθηκών που οδηγούν στηνισότητα των δύο φύλων καταγράφει ο παρακάτω πίνακας: 1887: Η 18χρονη ΕλένηΠαντελίδου αυτοκτονεί στην Αθήνα επειδή δε γίνεται δεκτή στην Ιατρική Σχολή. 1892:Η Νέα Ζηλανδία δίνει το δικαίωμα ψήφου στις γυναίκες, στις βουλευτικές εκλογές.1894: Το Πανεπιστήμιο Αθηνών δέχεται την εγγραφή φοιτητριών. 1895: Η Αυστραλίαδίνει το δικαίωμα ψήφου. Ακολουθούν οι Σκανδιναβικές χώρες. 1917: Δίνεται σε πολλέςπολιτείες των ΗΠΑ το δικαίωμα ψήφου. 1918: Αγγλία και Αυστρία δίνουν το δικαίωμαψήφου. 1927: Η Ελλάδα δίνει το δικαίωμα ψήφου στις δημοτικές εκλογές. 1944: ΗΓαλλία δίνει το δικαίωμα ψήφου. 1952: Η Ελλάδα δίνει το δικαίωμα ψήφου. 1953:Εκλέγεται η πρώτη ελληνίδα βουλευτής, η Ελένη Σκούρα. 1956: Διορίζεται η πρώτηελληνίδα υπουργός, η Λίνα Τσαλδάρη. 1971: Η Ελβετία δίνει το δικαίωμα ψήφου.»(περικείμενο, σελ. 77)«Γι’ αυτό το Σύνταγμα δεν εξασφαλίζει μόνον ίσες δυνατότητες στα δύο φύλα νααναπτύσσουν την προσωπικότητά τους, αλλά παίρνει και μέτρα για κατάργηση τυχόνανισοτήτων σε βάρος των γυναικών.» (σελ. 108)«Τόσο η Ε.Ε. όσο και η Ελλάδα αντιμετωπίζουν αυτές τις ανισότητες με θετικάμέτρα/δράσεις για τις γυναίκες, όπως υποχρεωτικό ποσοστό υποψηφίων στις Δημοτικέςεκλογές (ποσόστωση) ή οικονομική επιχορήγηση εργοδοτών για πρόσληψη γυναικών.»(σελ. 109)

147

(Πολιτική και Δίκαιο-Β΄ Λυκείου)«Πολιτικά, γίνονται προσπάθειες από τα κόμματα για ενθάρρυνση της συμμετοχής τωνγυναικών στην πολιτική… πάντως δεν έχουν πάντοτε το αναμενόμενο αποτέλεσμα.»(περικείμενο, σελ. 15)

γ) Ρόλοι Φύλωνγ1) Παραδοσιακοί

(Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή-Γ΄ Γυμνασίου)Φωτογραφία 3.2. «Λεπτομέρεια από τον πίνακα ‘Οικογένεια’ του Σπ. Βασιλείου, 1948»[απεικονίζεται μια γυναίκα με τα παιδιά της] (περικείμενο, σελ. 21)Φωτογραφία 3.8. Οι αλλαγές των κανόνων Οικογενειακού Δικαίου. «Το 1982 άλλαξαν οικανόνες του Οικογενειακού Δικαίου. Μέχρι τότε οι αποφάσεις που αφορούσαν τηνοικογένεια αποτελούσαν προνόμιο των ανδρών, οι οποίοι είχαν και όλα τα οικογενειακάβάρη, ενώ οι γυναίκες περιορίζονταν στο ρόλο της νοικοκυράς.» (περικείμενο, σελ. 24)

(Πολιτική και Δίκαιο-Β΄ Λυκείου)«Πολιτική και γυναίκες –γιατί τόσο λίγες; …Κοινωνικά, ο παραδοσιακός ρόλος τηςγυναίκας στο σπίτι και την ανατροφή των παιδιών, αν και με τις κατακτήσεις τουγυναικείου κινήματος έχει σημαντικά αλλάξει, εξακολουθεί ωστόσο σε μεγάλο βαθμό ναισχύει ως νοοτροπία… που αναγκάζει τη σύγχρονη Ελληνίδα να πρέπει να συμβιβάζειτα καθήκοντα αυτά, με την επαγγελματική της σταδιοδρομία.» (περικείμενο, σελ. 14)«Γεώργιος Ιακωβίδης, Τα πρώτα Βήματα…[πίνακας ζωγραφικής που απεικονίζει μιαγιαγιά να μαθαίνει στο μωρό-εγγόνι της τα πρώτα του βήματα, με τη βοήθεια τηςμεγαλύτερης εγγονής]» (περικείμενο, σελ. 15)«Κατράκη Βάσω, Μάνα (πετρογραφία)» (περικείμενο, σελ. 73)

γ2) Σύγχρονοι(Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή-Γ΄ Γυμνασίου)Φωτογραφία 3.5. [απεικόνιση γυναίκας γιατρού] «Η θέση μιας γιατρού σε έναΝοσοκομείο συνδέεται με τους ρόλους της, δηλαδή τις συμπεριφορές που οφείλει ναέχει ως γιατρός απέναντι στους συναδέλφους της, στους ασθενείς και τους συγγενείς τους,στη Διεύθυνση του Νοσοκομείου και στο προσωπικό.» (περικείμενο, σελ. 22)«Η κοινωνική αξία π.χ. της ισότητας των δύο φύλων, που χαρακτηρίζει τις σύγχρονεςδημοκρατικές κοινωνίες, διαμόρφωσε και τους αντίστοιχους κοινωνικούς κανόνες πουορίζουν τη συμπεριφορά της γυναίκας στους ρόλους της ως συζύγου, μητέρας,εργαζόμενης κ.α.» (σελ. 24)«Μετά την αλλαγή οι σύζυγοι συναποφασίζουν πλέον ισότιμα για όλα τα θέματα τηςοικογένειας και φέρουν μαζί τις ευθύνες και τα βάρη της. Με την αλλαγή αυτών τωνκοινωνικών κανόνων άλλαξε ταυτόχρονα και η θέση της γυναίκας στην οικογένεια καιεπομένως οι ρόλοι της ως μητέρας και συζύγου.» (περικείμενο, σελ. 24)Φωτογραφία 4.7. [τρίτη στη σειρά: απεικονίζει έναν χαρούμενο σύγχρονο πατέρα νακρατάει αγκαλιά το μωρό του, αντιπροσωπεύοντας τη μονογονεϊκή οικογένεια](περικείμενο, σελ. 34)

3.8. Αντιρατσιστική Συνείδηση

Εκτός από την αντίληψη περί ισότητας των δύο φύλων, τα δύο βιβλίαεπιχειρούν να ευαισθητοποιήσουν τους μαθητές και σε σχέση με τον Ρατσισμό.

148

Έτσι, καταδικάζουν μέσω διάφορων αναφορών τις φυλετικές, κυρίως, αλλά καιάλλες διακρίσεις και προωθούν την ανάπτυξη Αντιρατσιστικής Συνείδησης.

Πιο συγκεκριμένα, προβάλλουν τον Πολυπολιτισμικό χαρακτήρα τωνσύγχρονων Κοινωνιών, οι οποίες συμπεριλαμβάνουν ποικιλία φυλετικών,γλωσσικών, θρησκευτικών και άλλων ομάδων. Μέσω σχετικών αναφορώνπροωθούν μια στάση σεβασμού και της αποδοχής του ‘άλλου’ (ΑποδοχήΔιαφοράς), στάση η οποία επικυρώνεται και μέσω της προβολής τουπολυπολιτισμικού χαρακτήρα αλλά και της αντιρατσιστικής πολιτικής τηςΕυρωπαϊκής Ένωσης. Από την άλλη, το εγχειρίδιο της Γ΄ Γυμνασίου επιχειρείνα προσεγγίσει το θέμα της διαφορετικότητας και μέσω της Διαπολιτισμικήςοπτικής, αναφέροντας την αλληλεπίδραση των πολιτισμών με την παράλληληδιατήρηση των ιδιαίτερων στοιχείων τους.

Επίσης, τα δύο εγχειρίδια αναφέρονται εκτενώς στα ΑνθρώπιναΔικαιώματα, τα οποία ορίζουν συνθήκες ελευθερίας και ισότητας για όλους καιεπιχειρούν να διασφαλίσουν τον περιορισμό των αποκλεισμών και τωνδιακρίσεων εις βάρος ατόμων ή ομάδων βάσει φυλετικών, πολιτισμικών ήάλλων χαρακτηριστικών τους. Ειδικότερα, τα ατομικά δικαιώματα εστιάζουνστην προστασία της ζωής, της αξιοπρέπειας και της προσωπικής ελευθερίας τουκαθενός, όπως επίσης αφορούν και στην ελευθερία της θρησκευτικής πίστηςαλλά και έκφρασης οποιασδήποτε πεποίθησης. Καθώς τα ΑνθρώπιναΔικαιώματα έχουν χαρακτήρα οικουμενικό, η κατοχύρωση και η προστασίατους εξασφαλίζεται από τον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών, την ΕυρωπαϊκήΈνωση και, φυσικά, οποιοδήποτε κράτος ανήκει σε αυτές τις κοινότητες οφείλεινα τα κατοχυρώνει νομικά και Συνταγματικά, όπως φαίνεται να συμβαίνει καιστην περίπτωση της Ελλάδας. Πέραν αυτών, βέβαια, υπάρχουν και διεθνείςοργανώσεις (όπως η Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ) αλλά και εθνικές (όπως τοΊδρυμα Μαραγκοπούλου και το Ελληνικό Συμβούλιο για τους Πρόσφυγες)που φροντίζουν για την προστασία των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων και τηδικαίωση οποιουδήποτε υποστεί παραβίαση των δικαιωμάτων του.

Παράλληλα, υπάρχουν αναφορές σχετικές με τις προκαταλήψεις πουεπικρατούν και με πρακτικές Διακρίσεων που εφαρμόζονταν κυρίως στοπαρελθόν, με χαρακτηριστικότερο παράδειγμα αυτό του καθεστώτος‘άπαρτχάιντ’ της Ν. Αφρικής. Από την άλλη, παρατίθενται αναφορές σχετικάμε την Κατάργηση των ρατσιστικών Διακρίσεων ή Προκαταλήψεων και μετους αγώνες που έχουν διεξαχθεί για την επίτευξη αυτής της κατάργησης.Σημαντική προσωπικότητα που προβάλλεται ως εκπρόσωπος αυτών τωναγώνων είναι ο Μάρτιν Λούθερ Κίνγκ, αλλά εκτός αυτού προβάλλεται και οΣτ. Χόκινγκ για την κατάρριψη των προκαταλήψεων εις βάρος των ατόμων μεειδικές ανάγκες (ΑΜΕΑ).

α) Πολυπολιτισμικές Κοινωνίες(Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή-Γ΄ Γυμνασίου)Φωτογραφία 1.1. Καταυλισμός ελλήνων τσιγγάνων. «Κάθε κοινωνία σε κάθε χρονικήστιγμή χαρακτηρίζεται από τους επιμέρους πολιτισμούς που συμβιώνουν στους κόλπους

149

της. Οι πρόσφυγες του Πόντου και της Μ. Ασίας, οι τσιγγάνοι και πολλοί άλλοιπολιτισμοί υπήρξαν καθοριστικοί στη διαμόρφωση της νεοελληνικής κοινωνίας.»(περικείμενο, σελ. 12)«Προκαταλήψεις και διακρίσεις σε βάρος ομάδων: Οι σύγχρονες κοινωνίες είναιπολυπολιτισμικές, γιατί σε αυτές συμβιώνουν πολλές διαφορετικές εθνικές, γλωσσικές,θρησκευτικές, πολιτισμικές ομάδες, με διαφορετικές αξίες, απόψεις και ιδεολογίες.» (σελ.16)Σκίτσο 7.1. Οι σύγχρονες κοινωνίες είναι πολυπολιτισμικές. «Στη χώρα μας άνθρωποι απόδιάφορες χώρες και έθνη ζουν, σπουδάζουν και εργάζονται.» (περικείμενο, σελ. 63)

(Πολιτική και Δίκαιο-Β΄ Λυκείου)«Ομάδες, κοινότητες, μειονότητες, συχνά με τελείως διαφορετικές συλλογικέςταυτότητες, γλωσσικές, θρησκευτικές, εθνικές και πολιτισμικές συμβιώνουν στο πλαίσιοτων σύγχρονων κρατών δημιουργώντας πολυπολιτισμικές κοινωνίες.» (σελ. 12)

α1) Αποδοχή Διαφορετικότητας(Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή-Γ΄ Γυμνασίου)Φωτογραφία 2.2. Παρέα νέων [απεικονίζονται νέοι διαφορετικής πολιτισμικήςπροέλευσης]. (περικείμενο, σελ. 15)Πίνακας 2.1.β «Ο ρατσισμός αρχίζει όταν η διαφορά, πραγματική ή φανταστική,προβάλλεται για να δικαιολογήσει μιαν επίθεση. Επίθεση που στηρίζεται στηνανικανότητα κατανόησης του άλλου και έναρξης διαλόγου.» (περικείμενο, σελ. 17)Φωτογραφία 6.4. «Η ξενοφοβία αποτελεί την κύρια αιτία εκδηλώσεων ρατσισμού κατάτων αλλοδαπών.» (περικείμενο, σελ. 48)«Πηγή: ‘Αν οι άνθρωποι οφείλουν να είναι καλοί ως συμπολίτες και συμπατριώτες, να είναιδηλαδή καλοί άνθρωποι στη χώρα και στο σπίτι τους, δεν οφείλουν το ίδιο να είναι καλοίγείτονες;… Η εξέλιξη της κουλτούρας και της κοινωνίας απαιτούν πάντοτε τον ‘άλλο’ (γείτονα,αλλοδαπό, άνθρωπο), χωρίς τον οποίο δεν υπάρχει καλλιέργεια, εξέλιξη και απόλαυση τωνπολιτισμών που αποτελούν κοινή περιουσία της ανθρωπότητας.’ Βέικος, Θ., Εθνικισμός και εθνικήταυτότητα.» (περικείμενο, σελ. 62)

(Πολιτική και Δίκαιο-Β΄ Λυκείου)«Μπορούν να συμβιβασθούν οι αντικρουόμενες συχνά αντιλήψεις τους (ενν. των ατόμωνδιαφορετικών συλλογικών ταυτοτήτων); Ο σεβασμός στη διαφορετικότητα είναι έναεπιτακτικό επίκαιρο αίτημα, αποδεικνύεται όμως κάποιες φορές δύσκολο να επιτευχθείστην πράξη.» (σελ. 12)«Πύργος της Βαβέλ! Η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει 27 κράτη μέλη και 23 επίσημεςγλώσσες. Το 1/3 των υπαλλήλων της Ε.Ε. απασχολείται στη μετάφραση και διερμηνεία τωνεπίσημων γλωσσών. Ο σεβασμός της γλωσσικής πολυμορφίας αποτελεί κεντρική αξία τηςΕυρωπαϊκής Ένωσης και αφορά όχι μόνο τις 23 επίσημες γλώσσες της Ένωσης, αλλά και στιςπολυάριθμες περιφερειακές και μειονοτικές γλώσσες και διαλέκτους που μιλιούνται από τμήματατου πληθυσμού της Ε.Ε.» (περικείμενο, σελ. 109)

α2) Διαπολιτισμική προσέγγιση(Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή-Γ΄ Γυμνασίου)«Επομένως, η κοινωνία:... Είναι σχετικά αυτόνομη, εφόσον έχει ένα δικό της πολιτισμό,αλλά συγχρόνως δέχεται και επιδράσεις από άλλες κοινωνίες. …και μεταβάλλεται,δηλαδή αλλάζει με την πάροδο του χρόνου, χωρίς να χάνει τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικάπου τη διακρίνουν από τις άλλες κοινωνίες.» (σσ. 12-13)«γ. από κοινωνική ομάδα σε κοινωνική ομάδα, π.χ. οι αλλοδαποί που ζουν καιεργάζονται στη χώρα μας κοινωνικοποιούνται με βάση τους κανόνες της ελληνικής

150

κοινωνίας, αλλά διατηρούν ταυτόχρονα και μεταβιβάζουν τα ιδιαίτερα πολιτισμικά τουςστοιχεία στα παιδιά τους (γλώσσα, θρησκεία κ.τ.λ.)» (σσ. 38-39)

β) Ανθρώπινα Δικαιώματα(Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή-Γ΄ Γυμνασίου)«Η σύγχρονη δημοκρατική κοινωνία πρέπει να εξασφαλίζει στα άτομα όλων των ομάδωνσυνθήκες ελευθερίας και ισότητας.» (σελ. 16)«Ο αποκλεισμός αυτών των κοινωνικών ομάδων (ρατσισμός) καταπατά το θεμελιώδεςδικαίωμα κάθε ανθρώπου να ζει χωρίς διακρίσεις λόγω εθνικής ή θρησκευτικήςταυτότητας, φύλου ή αναπηρίας.» (σελ. 16)Φωτογραφία 3.4. «Η Οικουμενική διακήρυξη των Ανθρώπινων Δικαιωμάτων του ΟΗΕ,που έχουν δεχτεί ως εσωτερικό δίκαιο όλα σχεδόν τα κράτη, κατοχυρώνει την ισότηταόλων, ανεξάρτητα από γλώσσα, φυλή, φύλο, θρησκεία ή αναπηρία.» (περικείμενο, σελ.22)«Ιστορική εξέλιξη των δικαιωμάτων του ατόμου [παρουσίαση από τον 5ο αιώνα π.Χ.έως και τον 20ο μ.Χ.]» (σελ. 105)«Τα ατομικά δικαιώματα βασίζονται στην υποχρέωση της Πολιτείας να σέβεται και ναπροστατεύει την αξιοπρέπεια του ανθρώπου.» (σελ. 108)«‘Όλοι οι εργαζόμενοι, ανεξάρτητα από φύλο ή άλλη διάκριση, έχουν δικαίωμα ίσης αμοιβής γιαπαρεχόμενη εργασία ίσης αξίας’, άρθρο 22 Συντ.» (περικείμενο, σελ. 109)«‘Η προσωπική ελευθερία είναι απαραβίαστη’ ορίζει το Σύνταγμα… Το σύνταγμα επίσηςκατοχυρώνει και την απόλυτη προστασία της ζωής, τιμής και ελευθερίας ‘χωρίςδιάκριση εθνικότητας, φυλής, γλώσσας και θρησκευτικών ή πολιτικών πεποιθήσεων’.» (σελ. 110)«‘Καθένας έχει δικαίωμα να αναπτύσσει ελεύθερα την προσωπικότητά του και να συμμετέχει στηνκοινωνική, οικονομική και πολιτική ζωή της χώρας, εφόσον δεν προσβάλλει τα δικαιώματα τωνάλλων και δεν παραβιάζει το Σύνταγμα ή τα χρηστά ήθη’. Άρθρο 5 παρ. 1 Συντ.» (σελ. 110)«‘Η ελευθερία της θρησκευτικής συνείδησης είναι απαραβίαστη. Η απόλαυση των ατομικών καιπολιτικών δικαιωμάτων δεν εξαρτάται από τις θρησκευτικές πεποιθήσεις καθενός’ (άρθρο 13παρ. 1 Συντ.).» (σελ. 112)«Οι σκοποί του ΟΗΕ είναι: …να ενισχύσει το σεβασμό στα δικαιώματα του ανθρώπουκαι στις θεμελιώδεις ελευθερίες του…» (σελ. 137)Φωτογραφία 14.4. Η Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους πρόσφυγες (UNHCR)(περικείμενο, σελ. 138)Πίνακας 14.1. πηγή: Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ «ΑΤΟΜΑ ΠΟΥ ΥΠΑΓΟΝΤΑΙΣΤΗΝ ΕΝΤΟΛΗ ΤΗΣ ΥΠΑΤΗΣ ΑΡΜΟΣΤΕΙΑΣ –ΑΝΑ ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ»(περικείμενο, σελ. 138)«Η προστασία των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων εξασφαλίζεται από τη λειτουργία τουΕυρωπαϊκού Δικαστηρίου των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου…» (σελ. 140)«Με την Οικουμενική Διακήρυξη η διεθνής κοινότητα κατοχυρώνει και εγγυάταιτην προστασία του δικαιώματος όλων των ανθρώπων στη ζωή και την αξιοπρέπεια.Απαγορεύονται τα βασανιστήρια, η απάνθρωπη και ταπεινωτική μεταχείριση, κάθεεμπόδιο στην ελευθερία της σκέψης, έκφρασης, θρησκευτικής πίστης, πολιτικής επιλογήςκαι συμμετοχής στην πολιτική ζωή. Απαγορεύεται επίσης η άνιση αντιμετώπιση ατόμωνκαι ομάδων εξαιτίας των πεποιθήσεων, του φύλου, της φυλής, της θρησκείας, τηςγλώσσας ή της αναπηρίας. Με αυτόν τον τρόπο, τα ατομικά, κοινωνικά και πολιτικάδικαιώματα του ανθρώπου αποκτούν ενιαίο και οικουμενικό χαρακτήρα.» (σελ. 141)«Στις Διεθνείς Συμβάσεις και συμφωνίες των κρατών για τα Ανθρώπινα Δικαιώματαανήκει και το Διεθνές Ανθρωπιστικό Δίκαιο (ΔΑΔ), το οποίο εφαρμόζεται από τηΔιεθνή Επιτροπή του Ερυθρού Σταυρού και έχει υπογραφεί από όλα σχεδόν τα κράτη.»(σελ. 142)

151

«Προστασία Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων: Εθνική Προστασία: Σύνταγμα, Νόμοι, Δικαστήρια,Ευρωπαϊκή Προστασία: Σύνταγμα, Νόμοι, Ευρωπαϊκό Δικαστήριο, Διεθνής Προστασία:Οικουμενική Διακήρυξη, Δικαστήριο ΑΔ, Κυρώσεις ΟΗΕ» [επίπεδα και μέσα προστασίαςτων Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων] (σελ. 142)

(Πολιτική και Δίκαιο-Β΄ Λυκείου)«Κάθε άνθρωπος έχει δικαίωμα προστασίας της προσωπικότητάς του. Αυτό σημαίνει,ότι καθένας μπορεί να απαιτήσει άρση της οποιασδήποτε προσβολής και μηεπανάληψής της στο μέλλον, όταν θίγεται η ζωή του, η σωματική ακεραιότητά του, ηυγεία του, ο ψυχικός και συναισθηματικός του κόσμος, η ελεύθερη διαμόρφωση τηςβούλησής του, η ιδιωτική του ζωή και θέματα που αφορούν προσωπικά δεδομένα…»(σσ. 22-23)«Οικουμενική Διακήρυξη για τα ανθρώπινα δικαιώματα, άρθρο 1: ‘Όλοι οι άνθρωποιγεννιούνται ελεύθεροι και ίσοι ως προς την αξιοπρέπεια και τα δικαιώματά τους. Είναιπροικισμένοι με λογική και συνείδηση και πρέπει να φέρονται ο ένας στον άλλο με πνεύμααδελφικό’» (περικείμενο, σελ. 23)«Εικόνα: Η Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη (1789)»(περικείμενο, σελ. 68)«Η προστασία των δικαιωμάτων είναι κατοχυρωμένη σε εθνικό επίπεδο από τοΣύνταγμα και σε ευρωπαϊκό επίπεδο από την Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων τουΑνθρώπου (Ε.Σ.Δ.Α.). Ο δικαιούχος μπορεί να ζητήσει άρση της προσβολής καιπαράλειψή της στο μέλλον, καθώς επίσης και αποζημίωση. Η Ε.Σ.Δ.Α. κατοχυρώνειδικαίωμα ατομικής προσφυγής στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων τουΑνθρώπου… Η Ευρωπαϊκή Σύμβαση Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων και το ΔικαστήριοΑνθρωπίνων Δικαιωμάτων παραμένουν τα βασικά σημεία αναφοράς για την προστασίατων δικαιωμάτων του ανθρώπου στην Ευρώπη.» (σελ. 69)«Το Ίδρυμα Μαραγκοπούλου για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου (Ι.Μ.Δ.Α.) έχει ωςβασικούς σκοπούς του την έρευνα, μελέτη, προάσπιση, διασφάλιση και προαγωγή τωνδικαιωμάτων και ελευθεριών του ανθρώπου. …» (περικείμενο, σελ. 69)«6.3.1. Ατομικά Δικαιώματα α) Η προσωπική ασφάλεια,… β) Η αρχή του νόμιμουδικαστή… γ) Το άσυλο της κατοικίας και η προστασία του ιδιωτικού βίου,… δ) Τοδικαίωμα αναφοράς στις αρχές… ε) Η θρησκευτική ελευθερία… στ) Η ελευθερίατύπου και έκφρασης…» (σσ. 70-71)«Οι βασικότερες αρχές του διεθνούς δικαίου είναι: …στ) η αρχή της προάσπισης τωνανθρωπίνων δικαιωμάτων των λαών της διεθνούς κοινότητας δεσμεύει τα κράτη προςτην κατεύθυνση αυτή.» (σελ. 127)«Α/ Τα ανθρώπινα δικαιώματα … α) Η Οικουμενική διακήρυξη των Δικαιωμάτωντου Ανθρώπου από τη Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών (1948)… β) ΗΕυρωπαϊκή Σύμβαση για την προστασία των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και τωνΘεμελιωδών Ελευθεριών (Ρώμη, 1950)… γ) Η Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνώνγια την κατάργηση των φυλετικών διακρίσεων… ε) Η Σύμβαση Δικαιωμάτων τουΠαιδιού ψηφίστηκε από τον Ο.Η.Ε. το 1989. …δικαιώματα για την επιβίωση, τηνανάπτυξη, την προστασία των παιδιών από κάθε μορφή εκμετάλλευσης, τη συμμετοχήτους στην εκπαίδευση κ.ά.» (σσ. 132-133)«Ελληνικό Συμβούλιο για τους Πρόσφυγες Πρόκειται για μια ελληνική ΜηΚυβερνητική Οργάνωση που ιδρύθηκε το 1989 για να υποστηρίξει τους πρόσφυγες καιτους αιτούντες άσυλο στην Ελλάδα. Μέσα από ποικίλες ψυχοκοινωνικές και νομικέςυπηρεσίες, τους βοηθά να ενταχθούν αρμονικά στην Ελλάδα. …» (περικείμενο, σελ.133)

152

γ) Προκαταλήψεις-Διακρίσεις(Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή-Γ΄ Γυμνασίου)«Συχνά η ταυτότητα που δίνει στα άτομα η συμμετοχή τους σε μία ομάδα (π.χ.Έλληνας ή χριστιανός ή οπαδός αθλητικής ομάδας) τα οδηγεί σε αρνητικές στάσειςαπέναντί σε άτομα διαφορετικών ομάδων. Οι αρνητικές αυτές στάσεις είναι αποτέλεσμαπροκαταλήψεων, δηλαδή αρνητικών συνήθως αντιλήψεων και εικόνων για άτομα άλλωνομάδων, που δε βασίζονται στην πραγματικότητα. Οι πιο συνηθισμένες μορφέςπροκαταλήψεων είναι αυτές που αφορούν το φύλο, τη φυλή, την ηλικία, τη θρησκεία, τηχώρα προέλευσης, το κοινωνικό στρώμα ή την υγεία των ατόμων. Οι προκαταλήψειςαυτές οδηγούν σε αρνητικές διακρίσεις, άνιση δηλαδή μεταχείριση των ευάλωτωνκοινωνικών ομάδων, όπως π.χ. οι γυναίκες, οι αλλοδαποί, οι τσιγγάνοι, τα άτομα μεαναπηρίες.» (σελ. 16)πίνακες 2.1.α,β. [σκίτσο β: τρεις άντρες –διαφορετικής ηλικίας και εμφάνισης– στέκονταιστον δρόμο, από όπου περνάει ένας άλλος άντρας εμφανώς διαφορετικού πολιτισμικούυπόβαθρου. Οι διάλογοι έχουν ως εξής: ο άντρας που φαίνεται μεγαλύτερης ηλικίας κιάρα ίσως πιο συντηρητικός, λέει: «Τον είδατε αυτόν;… Τι ήτανε τώρα; Τούρκος;Άραβας; Μαροκινός; Τρέχα γύρευε μ’ όλους αυτούς!...». Ο ένας εκ των δύο άλλωναντρών φαίνεται να απορεί, ενώ ο τρίτος και νεαρότερος εκπλήσσεται. Ο άντρας πουμιλούσε συνεχίζει: «Εγώ λέω ότι θα ’πρεπε να κάνουν μια προσπάθεια να ενταχθούν, δενομίζετε; Εν πάση περιπτώσει, καλέ μου κύριε, ένα είναι σίγουρο: οι άνθρωποι αυτοί δενείναι σαν εσάς ή σαν εμένα!...» τώρα ο νεαρός αρχίζει να δυσφορεί, αλλά ο άντρας πουαπορούσε πριν τώρα λέει: «Κι εγώ που είμαι ο γιος αυτού του Άραβα, μπορώ να σας πωότι όλοι πρέπει να κάνουν προσπάθειες, καλέ μου κύριε!!», οπότε ο άντρας που μιλούσενωρίτερα ξαφνιάζεται δυσάρεστα και ο νεαρός ικανοποιείται ιδιαιτέρως, σκεπτόμενος:«Άρπα την!»)» (σελ. 17)Φωτογραφία 14.13. «‘Παραλία μόνο για λευκούς’ αναφέρει η κόκκινη ταμπέλα πίσω από τοσυρματόπλεγμα στη Ν. Αφρική, στη διάρκεια των φυλετικών διακρίσεων. Για περισσότερα από40 χρόνια η λευκή μειονότητα των κατοίκων της Ν. Αφρικής υποχρέωνε την έγχρωμηπλειοψηφία των κατοίκων να ζει και να εργάζεται σε χωριστά μέρη (απαρτχάιντ).»(περικείμενο, σελ. 142)

(Πολιτική και Δίκαιο-Β΄ Λυκείου)«Μια από τις μεγαλύτερες παραβιάσεις των δικαιωμάτων του ανθρώπου έγινε με τηνπολιτική του φυλετικού διαχωρισμού ‘άπαρτχάιντ’ –της νοτιοαφρικανικής κυβέρνησης»(σελ. 133)

γ1) Κατάργηση Προκαταλήψεων-Διακρίσεων(Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή-Γ΄ Γυμνασίου)Φωτογραφία 2.5. Ο Μάρτιν Λούθερ Κίνγκ το 1963, εκφωνώντας τον περίφημο λόγο του ‘Ihave a dream’ «‘Έχω ένα όνειρο ότι κάποια μέρα τα τέσσερα μικρά παιδιά μου θα ζήσουνσε μια χώρα όπου δε θα κρίνονται από την απόχρωση του δέρματός τους, αλλά από τοπεριεχόμενο του χαρακτήρα τους… Ότι μια μέρα μικρά μαύρα αγόρια και κορίτσια θαμπορούν να ενώσουν τα χέρια τους μαζί με τα λευκά παιδιά σαν αδέρφια… Εκείνο γιατο οποίο η δικιά μας γενιά θα μετανιώσει πικρά δεν θα είναι τόσο η σκληρότητα και οιαδικίες των κακών ανθρώπων, όσο η απαράδεκτη σιωπή των καλών…’» (περικείμενο,σελ. 16)Φωτογραφία 6.2. Στ. Χώκινγκ. «Υπάρχουν άνθρωποι που επιλέγουν, αντί να είναι μέροςτου προβλήματος, να δραστηριοποιούνται για τη λύση του. Ο φυσικός Στ. Χώκινκγ(άτομο με αναπηρίες) αποτελεί ένα τέτοιο παράδειγμα.» (περικείμενο, σελ. 47)

153

Φωτογραφία 12.2. «Η ισότητα αφορά τους Έλληνες πολίτες. Αλλά και οι αλλοδαποίκαλύπτονται σε θέματα ισότητας, τόσο από διεθνείς συμβάσεις όσο και από το άρθρο 5του Συντάγματος που ορίζει ότι ‘απαγορεύονται οποιεσδήποτε διακρίσεις πουστηρίζονται σε φυλετικά, γλωσσικά, θρησκευτικά ή ιδεολογικά κριτήρια’» (περικείμενο,σελ. 108)«Τα Ηνωμένα Έθνη αγωνίστηκαν για την κατάργηση των φυλετικών διακρίσεων στηχώρα, με αποκλεισμό της Ν. Αφρικής από τον ΟΗΕ, τους Ολυμπιακούς Αγώνες καιάλλες διεθνείς συναντήσεις.» (περικείμενο, σελ. 142)

(Πολιτική και Δίκαιο-Β΄ Λυκείου)«Ο Μάρτιν Λούθερ Κίνγκ, συνέβαλε στο να γίνουν σημαντικές νομοθετικές ρυθμίσεις,για τη βελτίωση των συνθηκών ζωής του μαύρου πληθυσμού. Είπε: ‘Η γενιά μας θα πρέπεινα απολογηθεί, όχι τόσο για τις κακές πράξεις των μοχθηρών ανθρώπων όσο για την αποτρόπαιησιωπή των καλών ανθρώπων’.» (περικείμενο, σελ. 91)«Το Civil Rights Movement (Κίνημα για τα δικαιώματα των Πολιτών) είναι ένακίνημα, που αναπτύχθηκε στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής, κατά τη διάρκεια τηςδεκαετίας του 1950-1960. Στόχος του ο τερματισμός του καθεστώτος των φυλετικώνδιακρίσεων.» (περικείμενο, σελ. 91)«Πλήθος ακόμη διεθνών συμβάσεων, όπως οι σχετικές με την ισότητα στηναπασχόληση, την κατάργηση των διακρίσεων στην εκπαίδευση σε βάρος των παιδιών,των γυναικών, των εθνοτικών και λοιπών μειονοτήτων, των προσφύγων, των αλλοδαπώνκ.τ.λ. συμπληρώνουν το διεθνές θεσμικό πλαίσιο προστασίας των δικαιωμάτων τουανθρώπου.» (σελ. 133)«‘Για Ευρωπαίους μόνο’… Αφρικανοί ακτιβιστές καταλαμβάνουν βαγόνι ενός τρένουπου προορίζεται μόνο για λευκούς στο πλαίσιο της πολιτικής των φυλετικών διακρίσεωνστη Νότια Αφρική (‘άπαρτχάιντ’, 1948-1992). Με το σύνθημα ‘Αφρική’ οι μαύροιακτιβιστές διαμαρτύρονται για την περιθωριοποίησή τους μέσα στην ίδια τους τη χώρα.…Κατά τη διάρκεια του άπαρτχάιντ ο Έλληνας δικηγόρος Γεώργιος Μπίζος,εξέχουσα προσωπικότητα του ελληνισμού της Αφρικής, με κίνδυνο για τον ίδιο και τηνοικογένειά του, υπερασπίσθηκε ως δικηγόρος τον μετέπειτα Πρόεδρο της Ν. ΑφρικήςΝέλσονα Μαντέλα και πολλούς άλλους αντιπάλους του καθεστώτος. Έχει πει: ‘Ή θαευτυχήσουμε, όλοι, λευκοί και μαύροι, ή θα δυστυχήσουμε όλοι, λευκοί και μαύροι’.»(περικείμενο, σελ. 133)

4. ΠρότυπαΤα πρότυπα που προβάλλονται μέσω του περιεχομένου των δύο σχολικών

βιβλίων είναι:

4.1. Ενεργός Πολίτης

Το κύριο πρότυπο που προβάλλουν τα δύο σχολικά εγχειρίδια είναι,βεβαίως, αυτό του ιδανικού Πολίτη, ο οποίος είναι ο Ενεργός Πολίτης. Ταστοιχεία που διαμορφώνουν την ταυτότητα του Ενεργού Πολίτη είναι κατάβάση η ανάπτυξη Υπεύθυνης, Ευσυνείδητης και Κριτικής στάσης ως προς ταδικαιώματα και τις υποχρεώσεις του. Παράλληλα, σαφώς θα πρέπει ναΕνημερώνεται και να Συμμετέχει ενεργά σε όλες τις διαδικασίες που αφορούνστην εύρυθμη λειτουργία της κοινωνίας και της δημοκρατικής πολιτείας,

154

συμπεριλαμβανομένων και των δράσεων για τη διεκδίκηση των δικαιωμάτωντου και της κοινωνικής δικαιοσύνης γενικότερα.

Ειδικότερα, στην ανάπτυξη της Υπευθυνότητας και Ευσυνειδησίας εστιάζειπερισσότερο το εγχειρίδιο της Γ΄ Γυμνασίου, το οποίο αναφέρεται στηνανάπτυξη του αυτοελέγχου εκ μέρους του κάθε πολίτη, η οποία προκύπτειμέσω της επιτυχούς κοινωνικοποίησής του (π.χ. εσωτερίκευση κανόνων), όπωςκαι στην αναγνώριση των υποχρεώσεων που συνεπάγονται τα δικαιώματά του.Άλλωστε, η ανάληψη ευθυνών από τον κάθε πολίτη οδηγεί στην προάσπιση τηςΔημοκρατίας, αίτημα που εκφράζεται από το Σύνταγμα και η ικανοποίηση τουοποίου είναι απαραίτητη για την εύρυθμη και ομαλή λειτουργία της πολιτείας.Η Υπευθυνότητα, όμως, δεν αφορά μόνο σε θέματα συμμετοχής στην πολιτικήζωή, όπως είναι η άσκηση του εκλογικού δικαιώματος ή ο έλεγχος τηςεξουσίας, αλλά και σε θέματα κοινωνικού ‘πράττειν’ όπως είναι για παράδειγμαη καταναλωτική ή οδική συμπεριφορά και γενικώς η δραστηριοποίηση σεόλους τους κοινωνικούς τομείς, η οποία οφείλει να χαρακτηρίζεται από υψηλόαίσθημα ευθύνης και αλληλεγγύης.

Στη συνέχεια, προβάλλεται η ανάπτυξη Κριτικής Στάσης και Σκέψης εκμέρους των πολιτών, ώστε να είναι σε θέση να αξιολογούν τις πληροφορίες πουδέχονται και τις καταστάσεις στις οποίες μετέχουν, με σκοπό τη διαμόρφωσηανάλογης στάσης και δράσης. Ουσιαστικά, τα δύο εγχειρίδια προβάλλουν τονσημαντικό ρόλο της μόρφωσης και της παιδείας στη διαχείριση τουκαταιγισμού πληροφοριών που δέχεται ο σημερινός άνθρωπος. Η κατάλληλημόρφωση, δηλαδή, που οδηγεί στην ανάπτυξη φιλοσοφικής και κριτικής σκέψηςοδηγεί στην αμφισβήτηση των κατεστημένων απόψεων και στην αντίστασηπρος τη χειραγώγηση, η οποία συχνά αποτελεί μέθοδο των σύγχρονων ΜΜΕκαι της διαφήμισης. Έτσι, οι πολίτες αποκτούν την ικανότητα ανάλυσηςσύνθετων εννοιών και καταστάσεων και ελέγχου των ΜΜΕ, ικανότητα που τουςεπιτρέπει να χειραφετηθούν και να λειτουργούν ορθολογικά.Χαρακτηριστικότερο, μάλιστα, παράδειγμα ορθολογισμού που αναφέρεταιστην καθημερινότητα των πολιτών είναι αυτό της κατανάλωσης προϊόντων καιυπηρεσιών με υπευθυνότητα και βάσει των πραγματικών αναγκών του καθενός.

Το θέμα στο οποίο, όμως, εστιάζουν περισσότερο τα δύο εγχειρίδια είναιαυτό της Ενεργητικής Συμμετοχής όλων των πολιτών στην κοινωνική καιπολιτική ζωή, αλλά και της διαρκούς δραστηριοποίησής τους σχετικά μεανάλογα ζητήματα. Άλλωστε, όπως αναφέρει το εγχειρίδιο της Γ΄ Γυμνασίου οτίτλος του ‘πολίτη’ παραπέμπει στην ανάληψη ενεργητικού ρόλου, σε αντίθεσημε αυτόν του ‘υπηκόου’, του οποίου ο ρόλος είναι καθαρά παθητικός.Σημαντική, επίσης, είναι και η σύνδεση του συμμέτοχου πολίτη με τονελεύθερο πολίτη, καθώς η δραστηριοποίηση των πολιτών οδηγεί σε συμμετοχήστις διαδικασίες λήψης αποφάσεων και στον έλεγχο της εξουσίας, με σκοπό τονπεριορισμό της κατάχρησής της από τους αντίστοιχους φορείς, αλλά και τωναυθαιρεσιών τους. Στο σημείο αυτό παρουσιάζεται και η συσχέτιση τηςΥπευθυνότητας και της Κριτικής Στάσης με την Ενεργητική Συμμετοχή, αφούοι δύο πρώτες αποτελούν καθοριστικούς παράγοντες της δεύτερης. Ο Ενεργός

155

Πολίτης είναι αυτός που σκέφτεται, κρίνει και αναλαμβάνει τις ευθύνες του σεκάθε τομέα της κοινωνικής συμβίωσης.

Η Ενεργητική Συμμετοχή μεταφράζεται ειδικότερα σε δύο βασικέςδράσεις των πολιτών, οι οποίες είναι η Ενημέρωση/Πληροφόρησή τους και ηΔιεκδίκηση των Δικαιωμάτων τους. Τα δύο εγχειρίδια τονίζουν ιδιαιτέρως τοδικαίωμα των πολιτών στην Πληροφόρηση, αλλά και την υποχρέωσή τους ναΕνημερώνονται συστηματικά, όπως επίσης αναφέρονται πολύ συχνά στηνηλεκτρονική Πληροφόρηση, η οποία διευκολύνει σε μεγάλο βαθμό τηδιαδικασία της Ενημέρωσης. Βέβαια, το συγκεκριμένο θέμα συνδέεται άμεσακαι με την ανάπτυξη Κριτικής Σκέψης, αφού βάσει αυτής ο κάθε πολίτηςαξιολογεί και επιλέγει τις έγκυρες και αξιόπιστες πηγές Ενημέρωσης. Ωςεπιβεβαίωση της μεγάλης σημασίας της Ενημέρωσης και Πληροφόρησης τωνπολιτών εμφανίζεται η κατοχύρωση από την Ευρωπαϊκή Ένωση τηςδυνατότητας του κάθε πολίτη να Ενημερώνεται για όλες τις διαδικασίες και τιςαποφάσεις της, γεγονός που εξασφαλίζει τη διαφάνεια της λειτουργίας τωνΕυρωπαϊκών οργάνων, οπότε και τη δυνατότητα ελέγχου τους. Με λίγα λόγια,η πολιτεία οφείλει να Πληροφορεί τους πολίτες της για κάθε ζήτημα που τηναφορά, ενώ αντίστοιχα η επιδίωξη των τελευταίων να Ενημερώνονται αποτελείένδειξη της Ενεργητικής Συμμετοχής τους, γι’ αυτό και τα εν λόγω εγχειρίδιαπροτρέπουν συχνά τους μαθητές να Ενημερωθούν για διάφορα θέματα, σταοποία αναφέρονται (π.χ. για τη δημοσίευση νόμων του κράτους και για τοΕυρωπαϊκό Δίκαιο, για το Συμβούλιο της Ευρώπης, για τα όργανα τοπικήςαυτοδιοίκησης, για περιβαλλοντικούς φορείς κ.ά.), παραθέτοντας τιςαντίστοιχες ηλεκτρονικές διευθύνσεις.

Από την άλλη, όπως αναφέρεται παραπάνω, η Διεκδίκηση των Δικαιωμάτωντους από τους ίδιους τους πολίτες αποτελεί επίσης βασική δράση και ένδειξηΕνεργητικής Συμμετοχής. Όλα όσα αναφέρθηκαν μέχρι αυτό το σημείοεπιτρέπουν την ανάλογη και κατάλληλη κάθε φορά δραστηριοποίηση τωνπολιτών σχετικά με αυτό το θέμα, μέσω διαφόρων πρακτικών συνδικαλιστικήςδράσης, όπως είναι η διαμαρτυρία ή η απεργία. Οι αναφορές των εγχειριδίωνκυρίως στο συνδικαλιστικό κίνημα, αλλά και σε σπουδαίες πολιτικέςπροσωπικότητες που αμφισβήτησαν και αγωνίστηκαν για τη μεταρρύθμιση τηςκοινωνίας της εποχής τους (περισσότερο αυταρχικές κι αρτηριοσκληρωτικέςκοινωνίες), αναδεικνύουν και ‘νομιμοποιούν’ την αντίσταση στην κατεστημένητάξη πραγμάτων (όταν σε αυτή περιορίζεται ή καταλύεται η δημοκρατία),ενισχύοντας το αγωνιστικό πνεύμα υπέρ της Διεκδίκησης κοινωνικήςδικαιοσύνης, ακόμη κι αν αυτό έρχεται αντιμέτωπο με την εκάστοτε εξουσία.

Ο Ενεργός Πολίτης, λοιπόν, είναι αυτός που σκέφτεται και δρα υπεύθυνακαι κριτικά, συμμετέχει στην κοινωνική και πολιτική ζωή, ενημερώνεταισυστηματικά επιλέγοντας αξιόπιστες πηγές πληροφόρησης, ελέγχει τα όργαναεξουσίας κι όταν διαπιστώνει πως αυτά παραβιάζουν τα δικαιώματά τουαντιδρά και αγωνίζεται για την αποκατάσταση της κοινωνικής δικαιοσύνης.Όλα αυτά τα χαρακτηριστικά, βέβαια, δεν αποκτώνται αυτόματα με τηνενηλικίωση του ατόμου, γι’ αυτό επίσης πολύ σημαντική είναι και η Συμμετοχή

156

των Νέων σε ανάλογες δομές. Τα δύο εγχειρίδια παρουσιάζουν ως τέτοιες τηΒουλή των Εφήβων, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο Νέων, τα τμήματα νεολαίωνπου διαθέτουν τα πολιτικά κόμματα και τα Τοπικά Συμβούλια Νέων.Επιπλέον, παρακινούν τους μαθητές να ενημερωθούν και να συμμετέχουν σεδιάφορες κοινωνικές δράσεις (που αφορούν π.χ. στο περιβάλλον, στονρατσισμό, στην ενημέρωση των καταναλωτών ή στον εθελοντισμό) σε κάθεεπίπεδο: τοπικό, εθνικό ή παγκόσμιο.

Οι αντίστοιχες αναφορές των δύο εγχειριδίων στα στοιχεία πουσυζητήθηκαν παρατίθενται παρακάτω. Ωστόσο, είναι σκόπιμο να σημειωθείπως κάποιες αναφορές θα μπορούσαν να ενταχθούν σε περισσότερες από μίαυποκατηγορίες, εφόσον πραγματεύονται περισσότερα του ενός από ταστοιχεία, στα οποία αναλύθηκε η ταυτότητα του ιδανικού Πολίτη. Η διάσπαση,όμως, αυτών των αναφορών σε επιμέρους τμήματα θα περιόριζε σε μεγάλοβαθμό την κατανόηση και ερμηνεία τους, γι’ αυτό και τελικά εντάχθηκαν στηναντίστοιχη κάθε φορά υποκατηγορία, σύμφωνα με το θέμα στο οποίοθεωρήθηκε ότι εστιάζουν περισσότερο.

α) Υπευθυνότητα/Ευσυνειδησία(Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή-Γ΄ Γυμνασίου)«δ) Όλα τα παραπάνω αποτελούν μορφές εξωτερικού ελέγχου. Υπάρχει όμως και μιαμορφή εσωτερικού ελέγχου, ο αυτοέλεγχος. Με τη διαδικασία της κοινωνικοποίησηςμαθαίνουμε τους κανόνες, τις απαγορεύσεις και τους περιορισμούς, αισθανόμαστετύψεις, ντροπή, μεταμέλεια για κάποιες πράξεις μας. Ο αυτοέλεγχος είναιαποτέλεσμα της πετυχημένης κοινωνικοποίησης και στόχος των κανόνωνσωφρονισμού σήμερα.» (σελ. 44)«Ο υπεύθυνος και ενημερωμένος καταναλωτής ενδιαφέρεται για τη βιώσιμη-αειφόροανάπτυξη όλου του πλανήτη και ασκεί πιέσεις για σωστή χρήση των παραγωγικώνπόρων ώστε να εξασφαλίζεται σήμερα και στο μέλλον η επιβίωση όλων των ανθρώπωνσε παγκόσμιο επίπεδο.» (σελ. 52)«Οι αιτίες των τροχαίων ατυχημάτων αφορούν: …και β) τον οδηγό και τον πεζό, οιοποίοι παραβιάζουν τις διατάξεις του Κώδικα Οδικής Κυκλοφορίας (ΚΟΚ),συμπεριφέρονται ριψοκίνδυνα και ανεύθυνα ως πεζοί και οδηγοί και χρησιμοποιούν ταοχήματα ως μέσα επίδειξης ικανοτήτων κι όχι ως μέσα ασφαλούς μεταφοράς δικήςτους και των επιβατών που τους εμπιστεύονται.» (σελ. 53)Πίνακας 6.3. Η ευθύνη των οδηγών είναι καθοριστική για τα τροχαία ατυχήματα.«Παραβιάσεις που αφορούν τα όρια ταχύτητας, την τήρηση των αυστηρώνκανονισμών για τους οδηγούς επαγγελματικών οχημάτων, οδηγούν τα τελευταίαχρόνια σε τραγικά ατυχήματα.» (περικείμενο, σελ. 53)«β) Υπεύθυνη συμμετοχή και δραστηριοποίηση σε όλους τους τομείς τηςκοινωνικής ζωής (π.χ. εκπαίδευση, περιβάλλον υγεία, εργασία). Ο σύγχρονος πολίτηςδραστηριοποιείται προωθώντας τους στόχους και επιδιώξεις του, με αίσθημα ευθύνηςκαι αλληλεγγύης προς το κοινωνικό σύνολο.» (σελ. 64)«‘Το ηθικόν σύνορον της ελευθερίας είναι τούτον το ρητόν: Μην κάμεις εις τον άλλον εκείνοόπου δεν θέλεις να σου κάμει’. Σύνταγμα του Ρήγα 1797 ‘Το άτομο έχει υποχρεώσεις προςτην κοινότητα, μέσα στην οποία μόνο είναι δυνατή η ελεύθερη και πλήρης ανάπτυξη τηςπροσωπικότητάς του’. Άρθρο 29 Οικουμενικής Διακήρυξης Δικαιωμάτων τουΑνθρώπου 1948 ‘Το κράτος δικαιούται να αξιώνει από όλους τους πολίτες την εκπλήρωσητου χρέους της κοινωνικής ευθύνης και εθνικής αλληλεγγύης’. Άρθρο 25 παρ. 4

157

Συντάγματος 2001 Σε διάστημα δύο αιώνων και τα τρία κείμενα θέτουν το θέμα τωνυποχρεώσεων του μέλους ενός κοινωνικού συνόλου.» (περικείμενο, σελ. 106)Σκίτσο 12.1. «Τα δικαιώματα των πολιτών προϋποθέτουν και ανάλογες υποχρεώσειςαλληλεγγύης και ευθύνης για τα δικαιώματα των άλλων μελών του κοινωνικού συνόλου.»(περικείμενο, σελ. 107)

(Πολιτική και Δίκαιο-Β΄ Λυκείου)«Οι πολιτικοί άλλωστε είναι αντιπρόσωποι των πολιτών. Συνεπώς, αν οι ίδιοι οιπολίτες αποδέχονται την πελατειακή αντίληψη της πολιτικής, τότε φέρουν αντιστοίχωςκαι μέρος της ευθύνης.» (σελ. 13)«Η ελευθερία συνεπάγεται ευθύνη. Ευθύνη προς τον εαυτό μου, ευθύνη και προςτους άλλους. Είμαι ελεύθερος/-η να κάνω επιλογές, σημαίνει φέρω ταυτόχρονα καιτην απόλυτη ευθύνη για τις επιλογές μου, ακριβώς γιατί είναι επιλογές δικές μου καικανένας άλλος δεν μου τις επέβαλε. …Η ελευθερία είναι δικαίωμα, αλλάταυτόχρονα, ευθύνη και υποχρέωση σεβασμού της ελευθερίας των άλλων.Συμπερασματικά, η ελευθερία προϋποθέτει ωριμότητα, αυτογνωσία,συνειδητοποίηση των ευθυνών και των υποχρεώσεων, που αυτή συνεπάγεται.»(σελ. 66)«‘Πράττε σαν να επρόκειτο ο κανόνας της πράξης σου να γίνει με τη θέλησή σουκαθολικός νόμος’. Immanuel Kant, Γερμανός φιλόσοφος… Η προσταγή του Καντμας προφυλάσσει από τον εγωισμό μας και επιτάσσει να σκεπτόμαστε μπαίνοντας στηθέση κάθε άλλου ανθρώπου.» (περικείμενο, σελ. 66)«Τα χρηστά ήθη είναι αρχές κοινωνικού πράττειν που αναγνωρίζονται και γίνονται σεβαστέςαπό όλους. Διασφαλίζουν έναν ανεκτό και συμβατό με την κοινωνική συνύπαρξη όροδιαβίωσης, από όπου προκύπτει και η δεσμευτικότητά τους. Πρόκειται π.χ. για τηνεντιμότητα στις συναλλαγές, την επιμέλεια και την ευσυνειδησία στην εκπλήρωσηυποχρεώσεων έναντι των άλλων, το ενδιαφέρον για την κοινότητα, τη συμμετοχή στακοινώς δρώμενα κτλ. Η παραβίασή τους διαταράσσει την ομαλή κοινωνικήσυμβίωση.» (σελ. 68)«Η προετοιμασία των πολιτών είναι αναγκαία για το, έστω και υποθετικό, ενδεχόμενομιας εμπόλεμης κατάστασης. Το υψηλό αίσθημα ευθύνης και η συνεργασία με τηνπολιτεία είναι απαραίτητα για την προστασία του κάθε πολίτη, της οικογένειάς τουκαι του συνόλου γενικότερα. Έτσι, για παράδειγμα, οι δυνάμεις της πολιτικής άμυναςενημερώνουν το κοινό για τρόπους αυτοπροστασίας…» (σελ. 75)«‘Ν’ αγαπάς την ευθύνη. Να λες: εγώ μονάχος έχω χρέος να σώσω τη γης. Αν δε σωθεί, εγώφταίω’. Νίκος Καζαντζάκης…» (περικείμενο, σελ. 75)

β) Κριτική Στάση/Σκέψη(Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή-Γ΄ Γυμνασίου)Φωτογραφία 5.3. Π. Πικάσο ‘Κορίτσι στον καθρέφτη’… «Τα άτομα δέχονται τιςκοινωνικές επιταγές, αλλά πάντα έχουν περιθώρια αμφισβήτησης. Ο Πικάσο, υπήρξε οπρωτοπόρος ζωγράφος του 20ου αιώνα, ο οποίος αμφισβήτησε τα κυρίαρχακοινωνικά πρότυπα της εποχής του. Οι κοινωνίες εξελίχθηκαν με τους αγώνεςπρωτοπόρων μεταρρυθμιστών στους χώρους της επιστήμης, της τέχνης, τηςπολιτικής.» (περικείμενο, σελ. 39)«Η αγωγή του καταναλωτή έχει στόχο να ενημερώσει τον πολίτη και να τονευαισθητοποιήσει ώστε να καταναλώνει με βάση τις πραγματικές του ανάγκες και όχιτις τεχνητές ανάγκες που κατασκευάζει κυρίως η διαφήμιση.» (σελ. 52)Φωτογραφία 8.3. Διαδήλωση φοιτητών. «… Πολλοί πολιτικοί επιστήμονεςυποστηρίζουν ότι στις σύγχρονες αντιπροσωπευτικές δημοκρατίες, ούτε αυτή ηελευθερία (ενν. εκλογής βουλευτών) δεν ισχύει, αφού οι πολιτικές επιλογές μας στις

158

εκλογές καθορίζονται από τα υπάρχοντα κόμματα, τη διαφήμισή τους στα ΜΜΕκ.ά.» (περικείμενο, σελ. 68)

(Πολιτική και Δίκαιο-Β΄ Λυκείου)«Αναρωτηθείτε ωστόσο: Τι πρέπει να αποδίδεται στον καθένα για να θεωρούμε ότιεπικρατεί δικαιοσύνη σε μια κοινωνία; Ποιος είναι ο δίκαιος τρόπος, με τον οποίοπρέπει να μοιράζονται τα αγαθά στους ανθρώπους; Σε όλους ίσα; Κι αν κάποιος έχειμεγαλύτερες ανάγκες; Είναι δίκαιο ο φτωχός να παίρνει όσα και ο πλούσιος; Μήπωςθα έπρεπε να μοιράζονται τα αγαθά στον καθένα ανάλογα με τις ικανότητές του, ή σεαντιστοιχία με την εργασία που παράγει; Ή μήπως υπάρχουν κι άλλα κριτήρια; Μηβιάζεστε να βρείτε την απάντηση. Ο προβληματισμός πάνω στο θέμα αυτό είναιφιλοσοφικός, αγωνιώδης και διαρκεί ενίοτε μια ολόκληρη ζωή.» (σσ. 20-21)«Συζητήστε στην τάξη, σε ποιο βαθμό οι πρωτοβουλίες ενεργών καισυνειδητοποιημένων πολιτών, συνιστούν διεύρυνση της Δημοκρατίας.» (περικείμενο,σελ. 40)«Η ανύψωση του μορφωτικού επιπέδου του λαού, καθιστά τον πολίτη ικανό νααντιταχθεί στην ευτέλεια του λαϊκισμού και σε κάθε μορφή προπαγάνδας. Ησυμμετοχή του στα ‘κοινά’ παραγκωνίζει τους λαϊκιστές και προπαγανδιστές ηγέτεςκαι τις πολιτικές τους.» (σελ. 93)«Τα χρειαζόμαστε πραγματικά όλα αυτά τα προϊόντα που αγοράζουμε ή μήπωςνομίζουμε ότι τα χρειαζόμαστε; Και χρειαζόμαστε στ’ αλήθεια διαρκώς περισσότερα,για να συμβαδίζουμε με τη μόδα (να είμαστε ‘trendy’) και ‘μέσα στα πράγματα’ (‘in’);Ποιος προβάλλει αυτά τα πρότυπα; Ποιος δημιουργεί τη μόδα;» (σελ. 102)«Ζούμε σήμερα στην ‘κοινωνία της πληροφορίας’. Οι δυνατότητες που προσφέρουν οινέες ψηφιακές τεχνολογίες στους τομείς της ενημέρωσης, της πολιτικής, τηςεκπαίδευσης, της ψυχαγωγίας και γενικά της επικοινωνίας είναι εντυπωσιακές. Από τηνάλλη, όμως, τα Μ.Μ.Ε. παρεμβαίνουν ανάμεσα σε εμάς και την ‘πραγματικότητα’,ασκούν δηλαδή ένα ρόλο διαμεσολαβητή. Το γεγονός αυτό επιβάλλει την υιοθέτησηκριτικής στάσης απέναντι στις δυνατότητες που μας προσφέρουν τα Μ.Μ.Ε. Επειδή ορόλος των Μ.Μ.Ε. είναι σημαντικός σε όλους τους τομείς της κοινωνικής ζωής, είναιαπαραίτητο να υπόκεινται σε έλεγχο από φορείς της κοινωνίας των πολιτών.» (σελ.103)«Όταν οι πληροφορίες που διοχετεύονται από τα Μ.Μ.Ε. γίνονται αντικείμενοσυζήτησης, αξιολόγησης και κριτικής αποτίμησης, τότε μπορούμε να αντλήσουμε απόαυτά ψυχαγωγία, γνώσεις, σφαιρική ενημέρωση. Οι γονείς και οι δάσκαλοι μπορούννα παίξουν σημαντικό ρόλο προς αυτή την κατεύθυνση σχολιάζοντας, φιλτράρονταςκαι εξηγώντας αυτά που συμβαίνουν στην οθόνη. Το ζητούμενο είναι τα Μ.Μ.Ε. νααποτελέσουν ένα μοχλό ανάπτυξης της κριτικής μας σκέψης. Επιβάλλεται ναμάθουμε να ‘διαβάζουμε’ κριτικά τα Μ.Μ.Ε., ακόμη και την πιο μικρήλεπτομέρεια που κρύβεται πίσω από τον ήχο, το κείμενο, την εικόνα.» (σελ. 104)

γ) Ενεργητική Συμμετοχή(Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή-Γ΄ Γυμνασίου)Φωτογραφία 7.3. «…Το κράτος συνδέεται με την έννοια του υπηκόου, δηλαδή αυτούπου υπακούει στους νόμους. Η Πολιτεία είναι οργανωμένη κοινωνική συμβίωσηελεύθερων και συμμέτοχων πολιτών. Σήμερα, ιδιαίτερα στο πλαίσιο της ΕυρωπαϊκήςΈνωσης χρησιμοποιείται ο όρος Πολιτεία, ως κοινωνικά ενεργών πολιτών»(περικείμενο, σελ. 61)Σκίτσο 7.2. «Η οικονομία στις πηγές ενέργειας στο σπίτι, η επιλογή του ποδηλάτουκαι των μαζικών μέσων συγκοινωνίας ως μέσων μεταφοράς, η προτίμηση των τοπικώνκαταστημάτων και προϊόντων, η συμμετοχή σε αποφάσεις του Δήμου και των

159

συνοικιακών συμβουλίων με προτάσεις για θέματα που μας ενδιαφέρουν είναι μερικοίτρόποι δράσης σε τοπικό επίπεδο.» (περικείμενο, σελ. 64)«Σήμερα, στην Ελβετία χρησιμοποιούνται τα δημοψηφίσματα (άμεση δημοκρατία)για τη λήψη σοβαρών αποφάσεων. Στη Δανία οι αποφάσεις για ζητήματα, όπως ταμεταλλαγμένα προϊόντα, η ρύπανση από τα αυτοκίνητα κ.α. παίρνονται άμεσα απότους πολίτες.» (περικείμενο, σελ. 68)Φωτογραφία 8.7. «Για να είναι πηγή όλων των εξουσιών ο λαός, δεν αρκεί η συμμετοχή τουστις εκλογές. Απαιτείται να του αναγνωρίζονται τα δικαιώματα και οι ελευθερίες να ελέγχει τηνεξουσία αλλά και η εξουσία με τη σειρά της να είναι πρόθυμη να δεχτεί αυτόν τον έλεγχο.»(περικείμενο, σελ. 72)«Το σημερινό Σύνταγμα αναγνωρίζει στο εκλογικό σώμα τις παρακάτω αρμοδιότητες:α. Ψηφίζει τους αντιπροσώπους του για τη Βουλή… β. Ψηφίζει τα όργανα τηςΤοπικής Αυτοδιοίκησης… γ. Ψηφίζει τους αντιπροσώπους του στο ΕυρωπαϊκόΚοινοβούλιο… δ. Συμμετέχει σε δημοψηφίσματα που προκηρύσσει ο Πρόεδρος τηςΔημοκρατίας…» (σελ. 77)«Εγγύηση για αυτή τη σύγχρονη δημοκρατική κοινωνία και τον έλεγχο της εξουσίαςαποτελεί ο ενεργός πολίτης, δηλαδή ένας πολίτης: Αντικειμενικά ενημερωμένος…Συμμέτοχος σε όλους τους τομείς της δημόσιας ζωής που τον αφορούν… Το σύνολοαυτών των ενεργών πολιτών αποτελεί την κοινωνία των πολιτών.» (σελ. 82)«ΤΑ ΟΡΓΑΝΑ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΕΙΑΣ ΚΑΙ Ο ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΩΝ …Οιπολίτες εκλέγουν τους 300 Βουλευτές… Μπορούν να παρακολουθούν συνεδριάσειςτης Βουλής. Μπορούν να επικοινωνούν προσωπικά αλλά και μέσω οργανώσεων καιεπαγγελματικών σωματείων με τους Βουλευτές… Μπορούν να εκθέτουν τις απόψειςτους σχετικά με τις δραστηριότητες των Βουλευτών… συμμετέχουν έμμεσα στηεπιλογή του Προέδρου της Δημοκρατίας… επιλέγουν ως Πρωθυπουργό της χώρας…μπορούν να καταθέσουν διάφορα προβλήματά τους σχετικά με την άσκηση τηςΚυβερνητικής Πολιτικής… ελέγχοντας… τις πράξεις της Κυβέρνησης. Μπορούν ναζητούν πληροφορίες γραπτά ή ηλεκτρονικά και να καταθέτουν τις διαμαρτυρίεςτους… Με τη συμμετοχή τους σε ένα πολιτικό κόμμα, οι πολίτες επιλέγουν τοναρχηγό του κόμματος. …οι πολίτες μπορούν να ασκήσουν κριτική στην πολιτική τηςΚυβέρνησης. …Οι πολίτες διορίζονται ένορκοι σε ορισμένες υποθέσεις…συναποφασίζουν με τους δικαστές… Οι πολίτες οι οποίοι θίγονται από την απονομήτης δικαιοσύνης, έχουν το δικαίωμα να ζητήσουν αποζημίωση από το κράτος.»(περικείμενο, σελ. 96)«Για να υπάρχει λαϊκή κυριαρχία απαιτείται διαφάνεια στις ενέργειες της Πολιτείας,ώστε ο κυρίαρχος λαός να γνωρίζει και να κρίνει. Για το λόγο αυτό το Σύνταγμαπροβλέπει την υποχρέωση της Διοίκησης να απαντά στα αιτήματα των πολιτών και νατους παρέχει τις απαραίτητες πληροφορίες. Σε αντίθετη περίπτωση το Σύνταγμαπροβλέπει την επιβολή προστίμου στα διοικητικά όργανα και αποζημιώνει τον πολίτη.Το δικαίωμα του πολίτη να ελέγχει και να επηρεάζει την Πολιτεία, ασκείται και μεάλλα μέσα (κοινοβουλευτικός έλεγχος, προβολή αιτημάτων πολιτών από τον τύπο καιτη ραδιοτηλεόραση).» (σελ. 111)

(Πολιτική και Δίκαιο-Β΄ Λυκείου)«Από την άλλη πλευρά, οι πολίτες θα πρέπει να συνειδητοποιούν ότι η πολιτική δενείναι μια απασχόληση που αφορά μόνο τους πολιτικούς. Οι πολιτικές αποφάσειςπρέπει να βασίζονται στην ευρύτερη δυνατή συμμετοχή, αλλά και συναίνεση τωνπολιτών. Η συναίνεση, με τη σειρά της, δομείται με τη δημοκρατική δημόσιαδιαβούλευση.» (σελ. 14)

160

«Σε ένα σύγχρονο δημοκρατικό κράτος, η κοινωνική συναίνεση μπορεί ναεπιτευχθεί μέσα από τη δημόσια διαβούλευση, η οποία με τη σειρά τηςπροϋποθέτει ενημερωμένους και ενεργούς πολίτες.» (σελ. 21)«Χωρίς μέσα μαζικής ενημέρωσης (ενν. στην αρχαία Αθήνα), οι πολιτικοί ηγέτεςέρχονται αναγκαστικά σε άμεση επαφή με τους πολίτες και ελέγχονται άμεσα απόαυτούς. Η αθηναϊκή δημοκρατία είναι άμεση, και όχι αντιπροσωπευτική, όπως ησύγχρονη. Η πόλις αυτοκυβερνάται. Κέντρο των πάντων είναι ο δήμος, δηλαδή τοσύνολο των πολιτών που έχουν δικαίωμα συμμετοχής στα ‘κοινά’.» (σελ. 28)«Οι περισσότεροι πολίτες (ενν. στην πόλη-κράτος) έχουν άμεση εμπειρίαδιακυβέρνησης και γενική εξοικείωση με τις δημόσιες υποθέσεις. Ακόμα και οιαπαθείς δεν μπορούν να τις αποφύγουν. Και όλοι γνωρίζουν ότι, αν κάτι δεν τουςαρέσει, έχουν τη δύναμη να το αλλάξουν. Μπορούν, όχι απλώς να επηρεάσουν, αλλάνα διαμορφώσουν άμεσα τη λήψη των πολιτικών αποφάσεων και τη διακυβέρνηση τηςπόλης.» (σελ. 29)«Και αν η εξουσία –που τη συμφέρει να έχει παθητικούς και πολιτικά αδιάφορουςυπηκόους– σας πει ότι έτσι κάνοντας δεν είστε φρόνιμοι και νομοταγείς πολίτες,αποδείξτε της ότι καλός πολίτης είναι μόνον ο ελεύθερος πολίτη, ο συνειδητός,ενεργός και υπεύθυνος πολίτης. Και θυμίστε της ότι ο Περικλής είχε πει στον‘Επιτάφιο’: όποιος αδιαφορεί για τα πολιτικά πράγματα του τόπου του είναι όχιφιλήσυχος, αλλά άχρηστος, ‘αχρείος’ πολίτης.» (περικείμενο, σελ. 67)«Οι σύγχρονες τάσεις διοικητικής οργάνωσης ευνοούν την αποκέντρωση της πολιτικήςεξουσίας σε κατώτερες βαθμίδες της Διοίκησης, που φέρνουν τον πολίτη πιο κοντάστα κέντρα λήψης αποφάσεων. Η τοπική αυτοδιοίκηση δημιουργεί ευκαιρίεςενεργητικής συμμετοχής του πολίτη στα ‘κοινά’. Ενδυναμώνει το αίσθημα ευθύνης καικαθήκοντός του απέναντι στην κοινωνία. Με τη δημιουργία καλύτερης τοπικήςκοινωνίας δημιουργούμε καλύτερη πολιτεία.» (σελ. 85)

γ1) Ενημέρωση/Πληροφόρηση(Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή-Γ΄ Γυμνασίου)«Η κυκλοφοριακή αγωγή… έχει ως στόχο την ενημέρωση: για τους κανόνες οδικήςκυκλοφορίας που αφορούν τόσο τους πεζούς όσο και τους οδηγούς… για θέματαόπως οι ποινές των κυκλοφοριακών παραβάσεων, η κυκλοφορία ατόμων με αναπηρίεςκ.ά.» (σελ. 53)«Εφόσον οι περισσότερες δραστηριότητές μας είναι πολιτικές, δημιουργούν και τιςαντίστοιχες ευθύνες των πολιτών για: α) Ενημέρωση για τα κοινωνικά και πολιτικάζητήματα σε τοπικό, εθνικό, ευρωπαϊκό και παγκόσμιο επίπεδο. Η ενημέρωσηαποτελεί προϋπόθεση για κάθε απόφαση και δραστηριότητα.» (σσ. 63-64)«Είναι κοινωνία δημοκρατική, στην οποία ο πολίτης πρέπει να μπορεί ναενημερώνεται για όλα τα θέματα που τον αφορούν (κοινωνία της πληροφορίας). Αυτόεξασφαλίζεται με δημοσιότητα και διαφάνεια όλων των πράξεων των οργάνων τηςΠολιτείας. Με αυτόν τον τρόπο ο ενεργός πολίτης θα μπορεί να ελέγχει ουσιαστικάτα όργανα της Πολιτείας και να συμμετέχει ενεργά στην πολιτική ζωή.» (σελ. 82)«…προϋπόθεση της κοινωνίας πολιτών είναι ο ενημερωμένος πολίτης που συμμετέχειστα κοινά προβλήματα. Η τεχνολογική επανάσταση στα ΜΜΕ… δίνει τη δυνατότηταστον πολίτη να ενημερωθεί αντικειμενικά και να ελέγξει κάθε πληροφορία μέσα απόεκατοντάδες διαδικτυακούς τόπους, εφημερίδες και τηλεοπτικά δίκτυα.» (σελ. 83)Φωτογραφία 9.8. «Η ΕΕ προωθεί την κοινωνία των πολιτών. Γι’ αυτό κατοχύρωσε τηδυνατότητα του πολίτη να ενημερώνεται για όλες τις αποφάσεις και τα έγγραφα τηςΕΕ, ώστε να εξασφαλίζεται η διαφάνεια και ο έλεγχος των ευρωπαϊκών οργάνων. …ΗΕλλάδα ως μέλος της ΕΕ εισάγει… την κοινωνία της πληροφορίας. Όλες οι δημόσιες

161

Υπηρεσίες και τα Υπουργεία δημοσιεύουν τις αποφάσεις τους και κάθε πληροφορίαστο διαδίκτυο» (περικείμενο, σελ. 83)«(ενν. βασικές λειτουργίες των ΜΜΕ) 1. Η ενημέρωση και πληροφόρηση τωνπολιτών. Αυτό επιτυγχάνεται με εκπομπές ενημέρωσης για θέματα κοινωνικά καιπολιτικά στα οποία εκφράζονται όλες οι απόψεις, ώστε να διαμορφώνεται μιαενημερωμένη κοινή γνώμη. 2. Η πολιτιστική και μορφωτική προσφορά, μέσα απόεκπομπές και άρθρα που ενημερώνουν, μορφώνουν και καλλιεργούν την κρίση.» (σσ.83-84)«90 περιοδικά, 202 ραδιοφωνικοί σταθμοί 182 εφημερίδες και όλα τα τηλεοπτικά κανάλιαπροβάλλονται στο ελληνικό διαδίκτυο. Θα τα βρείτε όλα στις μηχανές αναζήτησης…»(περικείμενο, σελ. 84)Φωτογραφία 10.1. Λογότυπο της Βουλής των Εφήβων. «…Μπορείτε να ενημερωθείτε γιατο πρόγραμμα από τις ιστοσελίδες της Βουλής.» (περικείμενο, σελ. 89)Φωτογραφία 10.2. ΦΕΚ «Όλοι οι νόμοι δημοσιεύονται στην Εφημερίδα τηςΚυβερνήσεως. Οι πολίτες μπορούν να προμηθεύονται τα αντίστοιχα φύλλα από τοΕθνικό Τυπογραφείο. Ενημέρωση για όλους του νόμους μπορείτε να πάρετε από τιςιστοσελίδες του Εθνικού Τυπογραφείου…» (περικείμενο, σελ. 90)Φωτογραφία 11.1. «…Από τις ιστοσελίδες του Υπουργείου Εσωτερικών νααναζητήσετε τις Περιφέρειες (Κρατική Διοίκηση), τις Νομαρχίες και τους Δήμους(Α΄ και Β΄ Βαθμός Αυτοδιοίκησης) της ελληνικής επικράτειας.» (περικείμενο, σελ. 99)Φωτογραφία 12.4. «Μπορείτε να επισκεφτείτε τον τοπικό Δήμο και ενημερωθείτεγια…» (περικείμενο, σελ. 110)Πίνακας 12.2. Τις καθημερινές, πόση ώρα συνολικά διαβάζετε εφημερίδα;(Ελλάδα: Καθόλου: 64,5%) «πηγή: Πανευρωπαϊκή έρευνα που διεξήγαγε στην Ελλάδα τοΕλληνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών το 2003. Η ίδια έρευνα έδειξε ότι το 36% τωνΕλλήνων παρακολουθεί περισσότερο από 3 ώρες τηλεόραση, ενώ π.χ. μόνο το 10% περίπουτων Νορβηγών και Ολλανδών.» (περικείμενο, σελ. 113)Φωτογραφία 12.11. Greenpeace «Από τις ιστοσελίδες του ΥπουργείουΠεριβάλλοντος… θα βρείτε όλους του περιβαλλοντικούς φορείς και οργανώσεις»(περικείμενο, σελ. 116)Φωτογραφία 13.10. Η Συνεδρίαση του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου το 2003 στη Θεσσαλονίκη.«…Μπορείτε να αντλήσετε πληροφορίες και υλικό για το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο καιτο Συμβούλιο Υπουργών από το διαδίκτυο… και να τα παρουσιάσετε στην τάξη.»(περικείμενο, σελ. 126)Φωτογραφία 13.11. Συνεδρίαση της Επιτροπής 2000. «Λέγεται συχνά ότι οιαποφάσεις της Ε.Ε. λαμβάνονται από όργανα που είναι απομακρυσμένα από τουςαπλούς πολίτες, οι οποίοι και δύσκολα ενημερώνονται γι’ αυτές. Αυτό αποτελείδημοκρατικό έλλειμμα, δηλαδή έλλειψη δημοκρατικότητας. Για τη μείωση αυτού τουφαινομένου, η ΕΕ βελτιώνει την ενημέρωση των πολιτών μέσω του διαδικτύου,απλοποιεί τη νομοθεσία και ενισχύει την κοινωνία πολιτών.» (περικείμενο, σελ. 126)Φωτογραφία 14.15. «Να ενημερωθείτε για τη διεθνή θέση της χώρας μας στους δύοαυτούς τομείς (ενν. η ναυτιλία και ο τουρισμός) από τον Ελληνικό ΟργανισμόΤουρισμού… και το Υπουργείο Εμπορικής Ναυτιλίας…» (περικείμενο, σελ. 144)

(Πολιτική και Δίκαιο-Β΄ Λυκείου)«Αναζητήστε περισσότερες πληροφορίες στις εξής ηλεκτρονικές διευθύνσεις:…»(περικείμενο, σελ. 11)«Ενεργός πολίτης είναι ο ενημερωμένος πολίτης. Μέσω της ενημέρωσης μπορούμενα παρακολουθούμε τις εξελίξεις της πολιτικής πραγματικότητας, να τις κατανοούμεκαι να μη μένουμε απαθείς θεατές.» (σελ. 15)

162

«Η δημοσίευση του νόμου στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως (ΕτΚ) γίνεται για ναλάβουν γνώση οι πολίτες. …Οι πολίτες πρέπει να γνωρίζουν τους νόμους και ναρυθμίζουν τη δράση τους σύμφωνα με αυτούς.» (σελ. 51)«Για να βρούμε έναν νόμο, είναι χρήσιμο να γνωρίζουμε τον αριθμό του Φύλλου τηςΕφημερίδας Κυβερνήσεως, στο οποίο δημοσιεύτηκε (Φ.Ε.Κ.). …Η ΕτΚ διατίθεταισε έντυπη και ηλεκτρονική μορφή από το Τμήμα Πωλήσεων και τα ΠεριφερειακάΓραφεία Πώλησης και από την ιστοσελίδα του Εθνικού Τυπογραφείου…»(περικείμενο, σελ. 51)«α) Η πληροφόρηση-ενημέρωση: Τα Μ.Μ.Ε. ενημερώνουν το κοινό για ό,τισυμβαίνει στην τοπική ή την παγκόσμια κοινότητα. Τον ρόλο αυτό, βέβαια, σήμεραεπιτελεί κυρίως η τηλεόραση, ο τύπος και όλο και περισσότερο το διαδίκτυο.» (σελ.97)«Η EUR-Lex… παρέχει άμεση δωρεάν πρόσβαση στο δίκαιο της ΕυρωπαϊκήςΈνωσης. Το σύστημα επιτρέπει στους χρήστες του διαδικτύου να συμβουλεύονται τηνΕπίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης και περιλαμβάνει, ειδικότερα, τιςΣυνθήκες, τη νομοθεσία, τη νομολογία και τις προπαρασκευαστικές πράξεις.»(περικείμενο, σελ. 114)«Ενημερωθείτε για το Συμβούλιο της Ευρώπης στην ηλεκτρονική διεύθυνση…»(περικείμενο, σελ. 132)«Ενημερωθείτε από την ιστοσελίδα του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού για τη δράσητου και την προσφορά εθελοντισμού στη διεύθυνση…» (περικείμενο, σελ. 134)«Πληροφορηθείτε για την ελληνική ναυτιλία από την ιστοσελίδα του ΥπουργείουΕμπορικής Ναυτιλίας στην ηλεκτρονική διεύθυνση… Στο Ινστιτούτο Ιστορίας τηςιστοσελίδας, μπορείτε να δείτε την ιστορία και εξέλιξη της εμπορικής ναυτιλίας.»(περικείμενο, σελ. 142)«Βλέπε περισσότερα: Γενική Γραμματεία Απόδημου Ελληνισμού (παρατίθεται ηηλεκτρονική διεύθυνση)» (περικείμενο, σελ. 143)

γ2) Διεκδίκηση Δικαιωμάτων(Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή-Γ΄ Γυμνασίου)Φωτογραφία 5.11. «Ο βαλκανιονίκης γιατρός Γρ. Λαμπράκης εμποδίζεται από τηνΑστυνομία να πραγματοποιήσει πορεία ειρήνης στον Μαραθώνα το 1963, ένα μήναπριν τη δολοφονία του. Πολλοί ακόμα πολιτικοί όπως ο Μάρτιν Λούθερ Κινγκ, ο Ν.Μαντέλα, αμφισβήτησαν τους κυρίαρχους κοινωνικούς κανόνες της εποχής τους καιυπέστησαν τον κοινωνικό έλεγχο με φυλακίσεις και διώξεις. Σήμερα, θεωρούνταιμεγάλοι μεταρρυθμιστές.» (περικείμενο, σελ. 44)«Στις δημοκρατίες που δημιουργήθηκαν με βάση το κράτος δικαίου, προέκυψαντεράστια προβλήματα λόγω των οικονομικών ανισοτήτων μεταξύ των κοινωνικώντάξεων που διαμορφώθηκαν, ιδιαίτερα μετά τη βιομηχανική επανάσταση. Αυτό είχεως συνέπεια οι πολίτες που ανήκαν σε χαμηλά οικονομικά και κοινωνικά στρώματα ναδιεκδικούν, κυρίως μέσα από τα εργατικά συνδικάτα, βελτίωση του βιοτικού τουςεπιπέδου.» (σελ. 73)Φωτογραφία 9.7. Συγκέντρωση διαμαρτυρίας. «Οι τρόποι διαμαρτυρίας των πολιτώνείναι πολλοί. Ξεκινούν από το διάλογο και τη συγκέντρωση υπογραφών καικαταλήγουν συχνά σε βίαιες συγκρούσεις.» (περικείμενο, σελ. 82)

(Πολιτική και Δίκαιο-Β΄ Λυκείου)«Από τα τέλη του 19ου αιώνα, υπό την πίεση των κοινωνικών αγώνων και τουσυνδικαλιστικού κινήματος, το κράτος υιοθέτησε βασικά αιτήματα τωνεργαζομένων… Έτσι, επιτεύχθηκε η κοινωνική ισορροπία και δόθηκε εν μέρει λύσηστο λεγόμενο ‘κοινωνικό ζήτημα’. …Στην Ελλάδα, στις αρχές του 20ου αιώνα,

163

παρατηρήθηκε αλματώδης αύξηση των εργατικών σωματείων και ανάπτυξη τουσυνδικαλισμού με σκοπό την προώθηση εργατικών διεκδικήσεων. Αποτέλεσμα τωναγώνων του συνδικαλιστικού κινήματος ήταν και η συνταγματική κατοχύρωση τηςσυνδικαλιστικής ελευθερίας και του δικαιώματος της απεργίας. (άρθρο 23 Σ.). …»(σελ. 88)«Το συνδικαλιστικό κίνημα σήμερα αγωνίζεται να βρει νέους τρόπουςδραστηριοποίησής του και να επανασυνδέσει την ανταγωνιστικότητα της παγκόσμιαςοικονομίας με την κοινωνική δικαιοσύνη. Προσπαθεί όχι μόνο να χαράξει νέεςπολιτικές αλλά και να καταπολεμήσει την τάση της πολιτικής απάθειας και τηςμειωμένης συμμετοχής των πολιτών στα συνδικαλιστικά δρώμενα.» (σελ. 88)«Απεργοί εργάτες-διαδηλωτές της Θεσσαλονίκης το Μεσοπόλεμο …» (περικείμενο,σελ. 88)«Η απεργία των μεταλλωρύχων στο Λαύριο το 1896 με αίτημα την αύξηση τουμεροκάματου και τη βελτίωση συνθηκών εργασίας, κατέληξε σε σύρραξη μεταξύ τωναπεργών και της χωροφυλακής. Το 1914, γίνεται απεργία των καπνεργατών στηνΚαβάλα και των σιδηροδρομικών στην Αθήνα (1914), με αίτημα την εφαρμογή τηςεργατικής νομοθεσίας και της κοινωνικής δικαιοσύνης. Ακολουθεί η αιματηρήαπεργία μεταλλωρύχων στη Σέριφο (1916), με αίτημα τη βελτίωση των απάνθρωπωνσυνθηκών εργασίας.» (περικείμενο, σελ. 89)

δ)Συμμετοχή Νέων(Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή-Γ΄ Γυμνασίου)Φωτογραφία 8.6. Συνεδρίαση της 7ης συνόδου της Βουλής των Εφήβων «…θέλουμε επίσηςη Βουλή των Εφήβων να θεσμοθετηθεί ως όργανο που θα έχει λόγο και δικαίωμαπαρέμβασης στην οποιαδήποτε απόφαση που αφορά τους νέους και το μέλλον τους.Δεν θέλουμε να συνερχόμαστε εθιμοτυπικά μια φορά το χρόνο αλλά διαρκώς.»(περικείμενο, σελ. 71)«Όσοι δεν έχουν αποκτήσει το εκλογικό τους δικαίωμα, μπορούν να συμμετέχουν στατμήματα νεολαίων των κομμάτων.» (σελ. 81)«Σε ποια επίπεδα μπορείς να δραστηριοποιηθείς ως νέος ενεργός πολίτης;Τοπικά: Με τη συμμετοχή σου στο σχολείο (μαθητικές κοινότητες, συμβούλιο τάξης,περιβαλλοντικά προγράμματα), στη γειτονιά, στο Δήμο, στην ευρύτερη περιοχή.Εθνικά: Σε θέματα περιβάλλοντος, ενάντια στο ρατσισμό και την ξενοφοβία.Παγκόσμια: Μέσω των Παγκόσμιων Οργανώσεων για το περιβάλλον, ενάντια στηφτώχεια, τον πόλεμο, την καταπάτηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και τοναποκλεισμό.» (σελ. 82)«Να συζητήσετε στην τάξη τοπικά, εθνικά και διεθνή θέματα και προβλήματα που σαςαπασχολούν. Πώς θα μπορούσατε να παρέμβετε ως ενεργοί πολίτες; Αφού ενημερωθείτε γι’αυτά και τα παρουσιάσετε στην τάξη.» (περικείμενο-εργασία/project, σελ. 82)«Πώς μπορείς να δραστηριοποιηθείς ως νέος ενεργός πολίτης; Ατομικά: Με τηδική σου δραστηριοποίηση, κάνοντας τη φωνή σου να ακουστεί και να γίνει ‘δημόσια’.Συλλογικά: Μέσα από τους Συλλόγους, τα σωματεία (ομάδες πίεσης), τιςΟργανώσεις νεολαίας και τις Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις (ΜΚΟ), π.χ. ομάδεςκαταναλωτών, ομάδες διάσωσης, δασοπροστασίας, περιβαλλοντικές…» (σελ. 83)«Βουλή των Εφήβων. Η Βουλή των Εφήβων είναι ένα πρωτοποριακό εκπαιδευτικόπρόγραμμα της Βουλής των Ελλήνων, που λειτουργεί από το σχολικό έτος 1995-96.Απευθύνεται στους μαθητές όλων των σχολείων της χώρας, του ΑπόδημουΕλληνισμού και της Κύπρου. Έχει ως κύριο σκοπό την καλλιέργεια θετικής στάσηςτων νέων σχετικά με τη ‘συμμετοχή στα κοινά’ καθώς και την ευαισθητοποίησή τουςστις αρχές, τις αξίες, τους κανόνες και τη λειτουργία της Δημοκρατίας, όπως οδιάλογος, η ανεκτικότητα, η αλληλοκατανόηση και η αλληλεγγύη. Οι μαθητές αφού

164

ενημερωθούν για το πρόγραμμα, καταθέτουν εργασίες οι οποίες αξιολογούνται. Απότην αξιολόγηση επιλέγονται 350 έφηβοι-Βουλευτές, οι οποίοι συγκροτούν τη Βουλήτων Εφήβων και συνεδριάζουν στις αίθουσες της Βουλής των Ελλήνων.» (σελ. 89)Φωτογραφία 10.1 Λογότυπο της Βουλής των Εφήβων. (περικείμενο, σελ. 89)Φωτογραφία 10.3. «Να αναζητήσετε την ιστοσελίδα της Βουλής… Μέσα από τησυγκεκριμένη ιστοσελίδα μπορείτε να ενημερωθείτε για τα νομοσχέδια πουκατατίθενται για ψήφιση στη Βουλή και να εκφράσετε τη γνώμη σας.» (περικείμενο,σελ. 90)Φωτογραφία 12.10. Αντικαπνιστική Αφίσα. «…Μπορείτε να ενημερωθείτε για αυτά(ενν. τα προγράμματα προληπτικής ιατρικής) μέσα από την καμπάνια της Ε.Ε. για τοκάπνισμα από το www.help-eu.int και να οργανώσετε ένα πρόγραμμα αγωγής υγείαςστο σχολείο σας.» (περικείμενο, σελ. 116)Φωτογραφία 13.8. Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο οργανώνει κάθε χρόνο το ΕυρωπαϊκόΚοινοβούλιο Νέων. «Μπορείτε να ενημερωθείτε για το πρόγραμμα από το ΊδρυμαΜαραγκοπούλου ή την ΕΕ (www.europal.gr) και να προετοιμάσετε τη συμμετοχήκαι του δικού σας σχολείου.» (περικείμενο, σελ. 125)Φωτογραφία 14.8. «…Μπορείτε να επισκεφτείτε τις ιστοσελίδες της (ενν. τηςΔιεθνούς Αμνηστίας) (www.amnesty.gr) και να ενημερώσετε την τάξη. Μπορείτεεπίσης να εγγραφείτε μέλη της και να στείλετε εργασίες σας για τα ΑνθρώπιναΔικαιώματα στο εκπαιδευτικό περιοδικό που εκδίδει.» (περικείμενο, σελ. 140)

(Πολιτική και Δίκαιο-Β΄ Λυκείου)«Η ‘Βουλή των Εφήβων’ είναι ένα εκπαιδευτικό πρόγραμμα της Βουλής τωνΕλλήνων… Στο πρόγραμμα καλούνται να συμμετάσχουν οι μαθητές της Β΄ τάξηςτων Λυκείων (όλων των τύπων) της χώρας, οι μαθητές της αντίστοιχης τάξης τωνΕλληνικών Λυκείων της Αλλοδαπής και οι μαθητές της Β΄ τάξης των Λυκείων καιΤεχνικών Σχολείων της Κύπρου, όσοι δεν έχουν συμπληρώσει το 20ο έτος τηςηλικίας τους. Δηλώστε συμμετοχή στη Βουλή των Εφήβων! Κάντε τη φωνή σας ν’ακουστεί δυνατότερα για τα προβλήματα που σας απασχολούν! Βιώστε από πρώτοχέρι τι σημαίνει αντιπροσωπευτική δημοκρατία!...» (περικείμενο, σσ. 46-47)«Καινοτόμος είναι η συνταγματική διάταξη που προβλέπει τη δυνατότητασυμμετοχής των νέων στα τμήματα νέων των κομμάτων. Έτσι, προωθείται η ενεργόςσυμμετοχή του πολίτη στην πολιτική, πριν ακόμα αποκτήσει το δικαίωμα της ψήφου.»(σελ. 85)«Επίσης, με το ν. 3443/2006 θεσμοθετούνται τα Τοπικά Συμβούλια Νέων.Πρόκειται για Δημοτικά και Κοινοτικά Συμβούλια που συγκροτούνται από τουςνέους και τις νέες κάθε τοπικής κοινωνίας με σκοπό την ενίσχυση της συμμετοχήςτους στη διαχείριση των τοπικών υποθέσεων.» (σελ. 87)«Για την εκστρατεία διατίθεται ένα εγχειρίδιο για μαθητές ‘Το Βιβλίο των νέων τηςΕυρώπης: Μάθε να επιλέγεις’, το οποίο περιλαμβάνει ένα κεφάλαιο για τιςκλιματικές αλλαγές. Μελετήστε το στην τάξη και υπογράψτε μια δέσμευση για τημείωση των εκπομπών CO2, υιοθετώντας μέτρα που εφαρμόζονται στην καθημερινήσας ζωή. Ακολουθούν μερικές ιδέες:…» (περικείμενο, σσ. 117-118).

4.2. Εκσυγχρονισμός

Το πρότυπο του Εκσυγχρονισμού συμπεριλαμβάνει την προσαρμογή τωνκοινωνικών και πολιτικών λειτουργιών στις συνθήκες της σύγχρονης εποχής και,ειδικότερα, αφορά στην ικανοποίηση των σύγχρονων αναγκών των πολιτών,

165

κυρίως μέσω της χρήσης των Νέων Τεχνολογιών. Τα δύο εγχειρίδιααναφέρονται κυρίως στον Εκσυγχρονισμό του Ελληνικού κράτους σε κάθεεπίπεδο και, μάλιστα, αναδεικνύουν τη σημαντική συμβολή της ΕυρωπαϊκήςΈνωσης ως προς αυτή την κατεύθυνση. Πιο συγκεκριμένα, η ιδιότητα τηςΕλλάδας ως κράτους-μέλους της Ευρωπαϊκής Ένωσης αποτελεί έναν από τουςβασικότερους παράγοντες Εκσυγχρονισμού της, αφού χάρη στιςχρηματοδοτήσεις και τους κανονισμούς της πρώτης το Ελληνικό κράτος έχεικαταφέρει να προσαρμόσει πολλές υπηρεσίες του στις απαιτήσεις τηςσύγχρονης κοινωνίας. Παραδείγματα Εκσυγχρονισμού του Ελληνικού κράτουςμέσω της Ευρωπαϊκής Ένωσης αποτελούν η εισαγωγή των νέων τεχνολογιώνστην κρατική διοίκηση (καταπολέμηση των προβλημάτων λόγω εμπλοκής τουανθρώπινου παράγοντα στον γραφειοκρατικό μηχανισμό), την εκπαίδευση, τηδιαχείριση των απορριμμάτων κ.ά., ορισμένες αναθεωρήσεις του ελληνικούΣυντάγματος, ο εκσυγχρονισμός των μέσων μαζικής μεταφοράς και γενικότεραη εναρμόνιση του κράτους με τη σύγχρονη ‘Κοινωνία της Πληροφορίας’.

Ειδικότερα, τώρα, τα δύο εγχειρίδια αναφέρονται σε τρία επίπεδαΕκσυγχρονισμού, αυτό της Κοινωνίας, της Πολιτικής και του ΚρατικούΜηχανισμού. Στο Κοινωνικό Επίπεδο ο Εκσυγχρονισμός παρουσιάζεται ως ηφυσική συνέπεια των μεταβολών που υφίσταται κάθε κοινωνία και τηςπροσαρμογής της οργάνωσής της στις νέες συνθήκες και ανάγκες πουπροκύπτουν. Ιδιαιτέρως αναφέρονται οι μεταβολές που παρουσιάζονται στοντομέα της εργασίας και της επικοινωνίας, καθώς ορισμένα επαγγέλματαεξαφανίζονται και δημιουργούνται νέα, μαζί με νέες συνθήκες εργασίας καιαπασχόλησης∙ παράλληλα, το συνδικαλιστικό κίνημα προσαρμόζεται επίσηςστα νέα δεδομένα, το διαδίκτυο χρησιμοποιείται και ως χώρος πολιτικήςδραστηριοποίησης ή διαμαρτυρίας, ενώ γενικότερα η επικοινωνία τωνανθρώπων έχει γίνει πιο μαζική, παρέχοντας ταυτόχρονα πρόσβαση σετεράστιο όγκο δεδομένων και πληροφοριών.

Στο Πολιτικό Επίπεδο ο Εκσυγχρονισμός αφορά κυρίως στη διαδικασίααναθεώρησης άρθρων του Συντάγματος, ώστε να προβλέπονται και νακατοχυρώνονται όλα τα ζητήματα της σύγχρονης κοινωνίας. Επιπλέον, γίνεταιαναφορά και στην ηλεκτρονική ψηφοφορία, η οποία αποτελεί ένα σύγχρονομέσο ενδυνάμωσης του δημοκρατικού διαλόγου σε εθνικό, αλλά και παγκόσμιοεπίπεδο, με τη χρήση των νέων τεχνολογιών. Από την άλλη, το εγχειρίδιο τηςΒ΄ Λυκείου αναφέρεται και στον Εκσυγχρονισμό του Κρατικού Μηχανισμού,παρουσιάζοντας την ‘ηλεκτρονική διακυβέρνηση’, δηλαδή τη χρήση των νέωντεχνολογιών για τη διεκπεραίωση κρατικών λειτουργιών και διαδικασιών, τηνεπικοινωνία του κράτους με τους πολίτες του και την εξυπηρέτησή τους.Επίσης, προβάλλεται και ο εξοπλισμός των δημόσιων σχολείων με σύγχροναεποπτικά μέσα, όπως είναι οι φορητοί ηλεκτρονικοί υπολογιστές.

Τέλος, τα δύο εγχειρίδια δεν παραλείπουν να αναφέρουν και ορισμέναπροβλήματα που προκύπτουν εξ αιτίας της διαδικασίας του Εκσυγχρονισμού,όπως είναι η ανεργία, η φτώχεια ή η καταστροφή του περιβάλλοντος. Άλλαπροβλήματα που προκύπτουν είναι και η καταπάτηση του δικαιώματος της

166

ιδιωτικότητας των πολιτών, οι διάφοροι κίνδυνοι που εγκυμονεί η ‘ηλεκτρονικήψηφοφορία’ (π.χ. νόθευση των αποτελεσμάτων, άρση της μυστικότητας τηςψήφου κ.ά.), αλλά και η εμφάνιση ενός νέου είδους αναλφαβητισμού, του‘τεχνολογικού’, ο οποίος αποκλείει μια μερίδα πολιτών από πολλές διαδικασίεςκαι υπηρεσίες. Βέβαια, γίνονται προσπάθειες αντιμετώπισης αυτών τωνπροβλημάτων είτε μέσω της γενικευμένης χρήσης των νέων τεχνολογιών στηνεκπαίδευση για την καταπολέμηση του τεχνολογικού αναλφαβητισμού είτε μετην υπογραφή διεθνών Συνθηκών (Συνθήκη Βουδαπέστης) για τηναντιμετώπιση των κινδύνων του διαδικτύου είτε με τη δημιουργία της ΑρχήςΠροστασίας Προσωπικών Δεδομένων για την προστασία της ιδιωτικής ζωήςτου ατόμου.

Οι αναφορές των εγχειριδίων που προβάλλουν το πρότυπο τουΕκσυγχρονισμού σε κάθε επίπεδο είναι οι εξής:

α) Ε.Ε.-Εκσυγχρονισμός Ελλάδας(Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή-Γ΄ Γυμνασίου)Φωτογραφία 3.16, 17. Αττικό Τραμ… «Συχνά οι σύγχρονες κοινωνίες επιλέγουν τηνεπαναφορά παραδοσιακών μορφών οργάνωσης της κοινωνικής ζωής. Το τραμεπανέρχεται στην Αθήνα, ως ήπιο μέσο μεταφοράς. Η Ευρωπαϊκή Ένωσηχρηματοδοτεί επαγγέλματα που κινδυνεύουν με εξαφάνιση και μικρές παραδοσιακέςοικοτεχνίες.» (περικείμενο, σελ. 28)Φωτογραφία 13.9. Το Αττικό Μετρό στην Αθήνα. «Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο,συγχρηματοδότησε την κατασκευή του…» (περικείμενο, σελ. 125)«Η κατοχύρωση αυτών των δικαιωμάτων του ευρωπαίου πολίτη από την ΕΕ οδήγησεστην αναθεώρηση του ελληνικού Συντάγματος το 2001, ώστε να εναρμονιστεί με τοΧάρτη (ενν. ο Χάρτης Θεμελιωδών Δικαιωμάτων). Παράδειγμα τέτοιων αναθεωρήσεωναποτελούν η προσθήκη του δικαιώματος συμμετοχής στην κοινωνία της ηλεκτρονικήςπληροφορίας, το δικαίωμα στην προστασία των προσωπικών δεδομένων, ηυποχρέωση των δημόσιων υπηρεσιών να πληροφορούν του πολίτες, η υποχρέωση τουκράτους να προστατεύει το περιβάλλον στο πλαίσιο της αρχής της ‘αειφόρουανάπτυξης’ που ακολουθεί η ΕΕ, τα θετικά μέτρα για τις ευάλωτες κοινωνικέςομάδες…» (σσ. 130-131)Φωτογραφία 13.18. Το διαδίκτυο ως μέσο μάθησης. «Το πρόγραμμα eEurope είναι έναπρόγραμμα που εφαρμόζει από το 2000 η ΕΕ στα κράτη-μέλη με στόχο την προώθησητου διαδικτύου. Το πρόγραμμα περιλαμβάνει τα επιμέρους προγράμματα eLearning…eHealth… eGovernment… αλλά και την ηλεκτρονική συμμετοχή του πολίτη σετοπικές αποφάσεις (ηλεκτρονική δημοκρατία)» (περικείμενο, σελ. 131)

(Πολιτική και Δίκαιο-Β΄ Λυκείου)«Η Ελλάδα, στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ενσωματώνει τις νέες τεχνολογίεςστη Δημόσια Διοίκηση και παρέχει πλέον ηλεκτρονική πρόσβαση σε βασικές δημόσιεςυπηρεσίες, όπως για παράδειγμα την ηλεκτρονική υποβολή φορολογικών δηλώσεωνμέσω του TAXISnet. Η εκάστοτε Κυβέρνηση έχει πρωταρχική ευθύνη στη διαμόρφωσητης νοοτροπίας που διέπει τη Δημόσια Διοίκηση.» (σελ. 58)«…το 2010 θ’ αρχίσει η αυστηρή εναρμόνιση με την ευρωπαϊκή οδηγία, βάσει τηςοποίας θα πρέπει να μειώσουμε τα σκουπίδια που καταλήγουν στους ΧώρουςΥγειονομικής Ταφής Απορριμμάτων (Χ.Υ.Τ.Α.) κατά 35%. […] …Η Ευρώπη μαςδείχνει το δρόμο των νέων τεχνολογιών στη διαχείριση των απορριμμάτων. […]»(περικείμενο, σελ. 87)

167

«Σήμερα, ανάμεσα στις τεχνολογικά ανεπτυγμένες και τις τεχνολογικά ‘υποανάπτυκτες’χώρες δημιουργείται ένα ‘ψηφιακό χάσμα’, που είναι δύσκολο να εξισορροπηθεί. Στοπλαίσιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης αναπτύσσονται πολιτικές για την ‘Κοινωνία τηςΠληροφορίας’ που αντιμετωπίζουν το πρόβλημα αυτό με μέτρα, όπως για παράδειγμα ησύνδεση των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων με δίκτυα, η πρόσβαση σε ηλεκτρονικέςβιβλιοθήκες, η χρηματοδότηση προγραμμάτων για επιμόρφωση των εκπαιδευτικών στιςνέες τεχνολογίες κ.α.» (σελ. 99)«Ο Ευρωπαίος Επόπτης Προστασίας Δεδομένων (Ε.Ε.Π.Δ.) που αποτελεί τονεότερο θεσμικό όργανο της Ε.Ε. δημιουργήθηκε το 2001 για τη διασφάλιση τωνπροσωπικών δεδομένων.» (σελ. 112)«Προκειμένου να καταπολεμηθεί η εγκληματικότητα μέσα στο χώρο αυτό (ενν. ο χώροςΣένγκεν), δημιουργήθηκε μια ηλεκτρονική βάση δεδομένων, το σύστημαπληροφόρησης Schengen (SIS), που παρέχει στις αστυνομικές αρχές τη δυνατότητα ναανταλλάσσουν πληροφορίες για καταζητούμενα άτομα, αλλά και κλεμμένα περιουσιακάστοιχεία, όπως για παράδειγμα αυτοκίνητα ή έργα τέχνης. Άλλωστε, οι ευρωπαϊκέςαστυνομικές δυνάμεις συνεργάζονται στα πλαίσια της λεγόμενης Europol.» (σελ. 117)

β) Κοινωνικό Επίπεδο(Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή-Γ΄ Γυμνασίου)Φωτογραφία 2.8. «Με την κοινωνική εξέλιξη πολλές επαγγελματικές ομάδεςεξαφανίζονται και νέες δημιουργούνται για να ανταποκριθούν στις ανάγκες τουκοινωνικού συνόλου.» (περικείμενο, σελ. 18)«…στην κοινωνία: …Κοινωνίες οι οποίες δε μεταβάλλονται, δεν εκσυγχρονίζονται,οδηγούνται στο μαρασμό και την εξαφάνιση. Οι δημοκρατικές κατακτήσεις, ηπλανητική επικοινωνία, οι επιστημονικές εξελίξεις αποτελούν συνέπειες των κοινωνικώνμεταβολών των τελευταίων αιώνων.» (σελ. 28)

(Πολιτική και Δίκαιο-Β΄ Λυκείου)«Σήμερα, λόγω της διεθνοποίησης των επιχειρήσεων και της παραγωγής, τοσυνδικαλιστικό κίνημα αντιμετωπίζει νέα προβλήματα και νέες προκλήσεις. Το‘κοινωνικό ζήτημα’ δεν περιορίζεται μόνο στη διαπραγμάτευση των όρων της μισθωτήςεργασίας, αλλά διευρύνεται και με άλλου είδους προβλήματα (π.χ. περιθωριοποίηση,αποκλεισμό, ρατσισμό, διακρίσεις, άνιση πρόσβαση στην ‘ηλεκτρονική γνώση’ κτλ.).Επιπλέον, στις λεγόμενες ανεπτυγμένες χώρες διαμορφώνονται εναλλακτικές μορφέςαπασχόλησης (ημιαπασχόληση, τηλεργασία κτλ.), οι οποίες δημιουργούν νέεςπροκλήσεις για την οργανωμένη συνδικαλιστική δράση.» (σελ. 88)«Σήμερα, η ραγδαία εξάπλωση του διαδικτύου παρέχει πλήθος δυνατοτήτων καιδράσεων για τα κοινωνικά κινήματα. Ο διαδικτυακός ακτιβισμός… προτείνει τηνπολιτική δράση/διαμαρτυρία μέσα στο διαδίκτυο… Παράδειγμα: Το ΚύτταροΕναλλακτικών Αναζητήσεων Νέων (Κ.Ε.Α.Ν.), σε συνεργασία με το ‘act-click’,οργανώνει ‘e-διαδήλωση’ με στόχο την αποστολή και εξάπλωση της ‘e-διαμαρτυρίας’από τουλάχιστον 10.000 ‘e-διαδηλωτές’ στο Υπουργείο Ανάπτυξης και το ΥπουργείοΧωροταξίας και Δημοσίων Έργων. … Κινητοποίηση των πολιτών γίνεται και μέσωμηνυμάτων κινητής τηλεφωνίας (SMS) και των ιστοημερολογίων (blogs) στο διαδίκτυο.…» (περικείμενο, σελ. 92)«γ) Η βιομηχανική επανάσταση και η δημιουργία της καπιταλιστικής κοινωνίαςεπέφεραν ραγδαίες εξελίξεις στην επικοινωνία που έγινε μαζική. Η μεταβίβαση μηνυμάτωνκαι πληροφοριών απευθύνεται πλέον σε απεριόριστο (και απροσδιόριστο) αριθμό ανθρώπων, σεευρύ, όπως λέμε, κοινό. δ) Στη σύγχρονη μεταβιομηχανική κοινωνία της ψηφιακήςτεχνολογίας υπάρχει η δυνατότητα πρόσβασης σε τεράστιο αριθμό πληροφοριών με

168

μεγάλη ταχύτητα. Η ψηφιακή τεχνολογία είναι καθοριστική για την ανάπτυξη τηςσύγχρονης επικοινωνίας.» (σελ. 96)

γ) Πολιτικό Επίπεδο(Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή-Γ΄ Γυμνασίου)«στ. Η Βουλή, χωρίς τη συνεργασία κανενός άλλου κρατικού οργάνου, αναθεωρεί(τροποποιεί) το Σύνταγμα για να προσαρμοστεί στα νέα πολιτικά ή κοινωνικάδεδομένα (π.χ. στην αναθεώρηση του Συντάγματος το 2001, προστέθηκε το άρθρο 5Αμε το οποίο διασφαλίζεται το δικαίωμα του πολίτη στην πληροφόρηση και στηνκοινωνία της πληροφορίας).» (σελ. 91)

(Πολιτική και Δίκαιο-Β΄ Λυκείου)«Σήμερα, γίνεται λόγος και για ηλεκτρονική ψηφοφορία. Οι νέες ΤεχνολογίεςΠληροφορικής και Επικοινωνιών (Τ.Π.Ε.) έχουν δημιουργήσει νέες επαναστατικέςδυνατότητες για την ενδυνάμωση του δημοκρατικού διαλόγου σε τοπικό, εθνικό καιπαγκόσμιο επίπεδο.» (σελ. 41)«Το αναθεωρημένο Σύνταγμα εισάγει νέα ατομικά δικαιώματα (όπως π.χ. τηνπροστασία της γενετικής ταυτότητας και την προστασία από την ηλεκτρονικήεπεξεργασία προσωπικών δεδομένων), …» (περικείμενο, σσ. 45-46)

δ) Κρατικός Μηχανισμός(Πολιτική και Δίκαιο-Β΄ Λυκείου)«Στη σύγχρονη κοινωνία της πληροφορίας, η Κυβέρνηση υιοθετεί νέους τρόπουςεπικοινωνίας, προκειμένου να πληροφορείται και να πληροφορεί. Αυξάνει έτσι τηναποδοτικότητά της, δημιουργεί συνθήκες διαφάνειας και καλλιεργεί σχέσειςεμπιστοσύνης μεταξύ κράτους-πολίτη. Έτσι, για παράδειγμα, κάθε Υπουργείο έχει τηνιστοσελίδα του στο διαδίκτυο, από την οποία κάθε πολίτης μπορεί να πληροφορηθεί γιαδιάφορες δραστηριότητες που τον ενδιαφέρουν, όπως προκηρύξεις, διαγωνισμούς,εξετάσεις κτλ. ή να διατυπώσει ηλεκτρονικά κάποιο ερώτημα. Η επικοινωνία, σήμερα,πιο πολύ από ποτέ, αποτελεί το κλειδί της αποτελεσματικής διακυβέρνησης και προωθείτην ενεργό συμμετοχή των πολιτών στο πολιτικό γίγνεσθαι.» (περικείμενο, σελ. 53)«Τα Κέντρα Εξυπηρέτησης Πολιτών (Κ.Ε.Π.) δίνουν στους πολίτες τη δυνατότητα ναυποβάλλουν ηλεκτρονικές αιτήσεις προς τα Κ.Ε.Π. για μία σειρά διοικητικώνδιαδικασιών, υλοποιώντας στην Ελλάδα το πιο ουσιαστικό βήμα προς την ηλεκτρονικήδιακυβέρνηση…» (περικείμενο, σελ. 54)«Ωστόσο, το αίτημα για ένα σύγχρονο δημοκρατικό κράτος, όπως η Ελλάδα, είναι οκρατικός μηχανισμός να λειτουργεί για το συμφέρον του κοινωνικού συνόλου. Ηχρήση πληροφοριακών και επικοινωνιακών συστημάτων συμβάλλει στην αναβάθμιση τηςσχέσης πολίτη-κράτους. Το κράτος αποκτά ένα νέο πρόσωπο, ψηφιακό. Η λεγόμενη‘ηλεκτρονική διακυβέρνηση’, η χρήση δηλαδή της υψηλής τεχνολογίας στην παροχήυπηρεσιών από το κράτος προς τους πολίτες, κάνει τη λειτουργία της Διοίκησηςταχύτερη, ευχερέστερη, με λιγότερη γραφειοκρατία…» (σελ. 57)«Ο ‘φορητός υπολογιστής των 100 ευρώ’. Αναζητήστε πληροφορίες για τον‘εξελληνισμό’ του από εθελοντές και τη διάθεσή του στα σχολεία από το Υπ.Ε.Π.Θ. στοπλαίσιο του προγράμματος ‘Ψηφιακή Σύγκλιση’, στην ηλεκτρονική διεύθυνση…»(περικείμενο, σελ. 101)

ε) Προβλήματα-Αντιμετώπιση(Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή-Γ΄ Γυμνασίου)«Οι σύγχρονες όμως ταχύτατες μεταβολές (ενν. της κοινωνίας) μπορεί ναδημιουργήσουν προβλήματα κοινωνικά, όπως η ανεργία, η φτώχεια, οι κοινωνικές

169

διακρίσεις και περιβαλλοντικά, όπως η επιβάρυνση του φυσικού περιβάλλοντος.» (σελ.28)Φωτογραφία 12.5. «Λογότυπο Αρχής Προστασίας Δεδομένων. Η αρχή ΠροσωπικούΧαρακτήρα λειτουργεί από το 1997, με σκοπό την προστασία της ιδιωτικής ζωής τουατόμου στην κοινωνία της πληροφορίας.» (περικείμενο, σελ. 111)

(Πολιτική και Δίκαιο-Β΄ Λυκείου)«‘[…] Πληθώρα επιστημονικών κειμένων αναφέρονται στις δυνατότητες των συστημάτωνηλεκτρονικής ψηφοφορίας και τις προοπτικές που ανοίγουν για μια περισσότερο συμμετοχικήδημοκρατία, αλλά ταυτόχρονα αναδεικνύουν τους περιορισμούς τους, τους κινδύνους και τιςαδυναμίες που αντιμετωπίζουν, όπως επίσης και τους κοινωνικούς προβληματισμούς που εγείρουν.Η διασφάλιση της μυστικότητας της ψήφου κατά τη διάρκεια της εκλογικής διαδικασίας και κατάτην καταμέτρηση των ψήφων, καθώς και άλλα ζητήματα όπως η αύξηση του χρόνου διεξαγωγήςτων εκλογών, ο έλεγχος της αξιοπιστίας των συστημάτων κ.τ.λ. θα πρέπει να ρυθμιστούννομοθετικά’. …» (περικείμενο, σελ. 42)«‘Έδιναν δακτυλικό αποτύπωμα για να δουλέψουν!’ Φρένο στην ανεξέλεγκτηεφαρμογή των νέων τεχνολογικών μεθόδων επιτήρησης των πολιτών επιχειρεί να βάλει ηΑρχή Προστασίας Προσωπικών Δεδομένων. …» (περικείμενο, σελ. 59)«Για τη χρήση π.χ. του διαδικτύου απαιτούνται ειδικές γνώσεις. Ως εκ τούτου,αποκλείονται από τη χρήση του όσοι δεν κατέχουν τις γνώσεις αυτές. Αυτοί είναι, όπωςλέμε, ‘τεχνολογικά αναλφάβητοι’. Ενδεικτικό είναι ότι η χρήση του διαδικτύου είναιπερισσότερο δημοφιλής στους νέους σε σχέση με τα άτομα μεγαλύτερης ηλικίας.» (σελ.98)«γ) Στην εκπαίδευση: η χρήση των Η/Υ και γενικότερα των πολυμέσων… γενικεύεταιστην εκπαίδευση όλων των βαθμίδων. Ενδεικτικά αναφέρουμε την καθημερινήεφαρμογή εκπαιδευτικών λογισμικών, την εξ αποστάσεως εκπαίδευση (μέσω ‘e-learning’)κτλ.» (σελ. 99)«Σήμερα το Διαδίκτυο προσφέρει εξαιρετικές ευκαιρίες γνώσης και ενημέρωσης, αλλάεγκυμονεί και συγκεκριμένους κινδύνους. …Για την αντιμετώπιση κινδύνων από τηχρήση του διαδικτύου έχει υπογραφεί η Συνθήκη της Βουδαπέστης το Νοέμβριο 2001από 26 ευρωπαϊκά κράτη, μεταξύ των οποίων και η Ελλάδα.» (περικείμενο, σελ. 99)

170

9. ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΕΥΡΗΜΑΤΩΝ

Σύμφωνα με την ανάλυση που προηγήθηκε και μέσω της μελέτης των δύοσχολικών εγχειριδίων για την άμεση πολιτική κοινωνικοποίηση στηΔευτεροβάθμια Εκπαίδευση, η πρώτη γενική εικόνα που προκύπτει για τα δύοαυτά βιβλία είναι η εξής: Αρχικά παρατηρήθηκε πως σημαντικό μέρος της ύλης που περιλαμβάνει τοεγχειρίδιο του Γυμνασίου επαναλαμβάνεται στο εγχειρίδιο του Λυκείου.Συγκεκριμένα, το βιβλίο της Β΄ Λυκείου περιλαμβάνει ορισμένα θέματα πουδιδάχθηκαν και στη Γ΄ Γυμνασίου, ωστόσο η προσέγγιση είναι διαφορετική,δηλαδή η παρουσίαση των θεμάτων γίνεται περισσότερο υπό το πρίσμα τωνΠολιτικών Επιστημών. Η ανάλυση ορισμένων από τα θέματα αυτά είναιλεπτομερέστερη σε σχέση με την ανάλυσή τους στο βιβλίο της Γ΄ Γυμνασίου,όμως παρ’ όλα αυτά απαντώνται κάποιες εκφράσεις και πληροφορίες που είναιίδιες και στα δύο βιβλία (π.χ. ο ορισμός του ‘Έθνους’ και του ‘ΚράτουςΔικαίου’). Το βιβλίο της Γ΄ Γυμνασίου παρατηρήθηκε πως προσεγγίζει τη διδακτικήύλη από μια περισσότερο ανθρωπιστική και κοινωνική σκοπιά, ενώ αυτό της Β΄Λυκείου, όπως προαναφέρθηκε, υιοθετεί μια περισσότερο πολιτικήπροσέγγιση. Έτσι, το βιβλίο του Γυμνασίου αναφέρεται πιο πολύ σε κοινωνικά θέματα,ευαισθητοποιώντας τους μαθητές σχετικά με αυτά και δίνοντας ιδιαίτερηέμφαση στο θέμα της ισότητας των φύλων (παρουσιάζονται αρκετές αναφορέςσε κεφάλαια με διαφορετικό περιεχόμενο, ως παραδείγματα). Από την άλλη,το βιβλίο του Λυκείου αναφέρεται περισσότερο σε πολιτικά και εθνικά θέματα,ενώ παράλληλα τονίζει συχνά ζητήματα που έχουν σχέση με το περιβάλλον (σεπολλά παραδείγματα χρησιμοποιείται το θέμα αυτό). Επίσης, το βιβλίο του Γυμνασίου εστιάζει περισσότερο στην προβολή τηςσυμμετοχής της Ελλάδας στην Ε.Ε., ενώ στο βιβλίο του Λυκείου είναιεμφανέστατη η εθνική εστίαση και ιδιαιτέρως στην Αρχαία Ελλάδα.Ειδικότερα, προβάλλεται με μεγάλη έμφαση η ελληνική καταγωγή της έννοιαςτης Δημοκρατίας, αλλά και η ιστορική συνέχεια του Ελληνικού Έθνους. Τέλος, ας σημειωθεί πως στα δύο εγχειρίδια η Ε.Ε. συνδέεται κυρίως μετον τομέα της Οικονομίας και της Εργασίας, ενώ η Διεθνής Κοινότητα κυρίωςμε τα Ανθρώπινα Δικαιώματα. Ωστόσο, και οι δύο (Ε.Ε. και ΔιεθνήςΚοινότητα) συνδέονται με το περιβάλλον και τη λήψη μέτρων για τηνπροστασία του.

Ως προς τη διαμόρφωση της πολιτικής ταυτότητας των μαθητώνδιαπιστώθηκε πως τα δύο εγχειρίδια επιχειρούν να προωθήσουν την ανάπτυξηενός είδους πολιτικής κουλτούρας (ήθους και πρακτικών) από την οποία θααπουσιάζουν τα παραδοσιακά στοιχεία της ελληνικής πολιτικής κουλτούρας.Αυτά είναι, όπως αναφέρθηκε και στο θεωρητικό μέρος της εργασίας, ηδιαπλοκή της Εκκλησίας στην κρατική εξουσία, η περιορισμένη αντίληψη των

171

ατομικών δικαιωμάτων και η ταύτισή τους με προνόμια, ο προσωποπαγήςχαρακτήρας των θεσμών και η απόλυτη αντίληψη της εξουσίας που σχετίζεταιμε τις πελατειακές σχέσεις μεταξύ πολιτών και πολιτικών, η οικογενειοκρατία,ευνοιοκρατία και μεροληψία στην κρατική διοίκηση και ο κρατικόςκορπορατισμός (σύστημα όπου μικρές ομάδες ελέγχουν την οικονομία, τηνκυβέρνηση και γενικώς το πολιτικό σύστημα) στην εκπροσώπηση τωνκοινωνικών συμφερόντων (σσ. 28-31 της εργασίας). Ωστόσο, τα φαινόμενααυτά δεν συζητούνται καθόλου από τα δύο εγχειρίδια, εκτός ελαχίστωνεξαιρέσεων, με αποτέλεσμα η περιγραφή της κοινωνικής και πολιτικήςπραγματικότητας να μη συμφωνεί απαραιτήτως με εμπειρίες που ενδεχομένωςέχουν βιώσει οι μαθητές στο οικογενειακό κι ευρύτερο περιβάλλον τους.

Παράλληλα, διαπιστώθηκε πως ιδιαιτέρως το εγχειρίδιο της Β΄ Λυκείουπροωθεί την φιλελεύθερη-καπιταλιστική οπτική, προβάλλοντας την ανάπτυξητης ιδιωτικής επιχειρηματικότητας, τον ανταγωνισμό και το κέρδος ως γόνιμεςπρακτικές για την ευημερία και ανάπτυξη των ατόμων και κατ’ επέκταση τηςκοινωνίας. Στη θετική παρουσίαση του φιλελευθερισμού συμβάλλει ηπαρουσίαση του κοινωνικού κράτους ή κράτους δικαίου (το οποίο, όμως,διαμορφώνεται υιοθετώντας στοιχεία της σοσιαλιστικής ιδεολογίας, όπως είναιη πρόνοια –κάλυψη των βασικών αναγκών όλων των πολιτών) με στόχο τηνεπίτευξη κοινωνικής δικαιοσύνης. Επίσης, η αποφυγή αποσαφήνισης ορισμένωνκαταστάσεων, όπως αυτή της οικονομικής κρίσης της Αμερικής το 1929,ενισχύει τη θετική αυτή οπτική. Δεν αναφέρονται, δηλαδή, οι αιτίες πουοδήγησαν στην κατάρρευση του χρηματιστηρίου της Νέας Υόρκης, οισυνέπειες που επέφερε η κατάρρευσή του στην οικονομία άλλων χωρών και γιαποιους λόγους συνέβη αυτό.

Από την ίδια σκοπιά, ο όρος αποικιοκρατία δεν αναλύεται στο κυρίως κείμενοή το περικείμενο του βιβλίου, παρά μόνο παρατίθεται στο «λεξικό όρων»31 τουεγχειριδίου, όπου κι εκεί αναφέρεται μεν η εξάρτηση των χωρών από τουςκατακτητές τους, αλλά δεν διευκρινίζεται η βιαιότητα των κατακτήσεων,ιδιαιτέρως όταν στην αναφορά για την «εξάπλωση των Ευρωπαίων σε περιοχές πουδεν είχαν μέχρι τότε εξερευνηθεί και κατακτηθεί» απουσιάζουν πλήρως οι κάτοικοιαυτών των περιοχών και η οποιασδήποτε μορφής βίας που υπέστησαν από τουςαποικιοκράτες. Σημειώνεται, δε, πως κάτι ανάλογο παρατηρείται και στιςαναφορές σχετικά με τις εκστρατείες του Μ. Αλεξάνδρου.

Άλλη μία πολύ σημαντική πληροφορία που δεν αναλύεται είναι η αποτυχίατου σοσιαλιστικού κινήματος και η κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης. Δεναναλύονται, δηλαδή, οι λόγοι για τους οποίους συνέβη αυτό, παρ’ όλο που το

31 «Αποικιοκρατία: το καθεστώς κατά το οποίο ορισμένες χώρες αποτελούν κτήσεις άλλωνχωρών, εξαρτώνται στρατιωτικά, πολιτικά και οικονομικά από αυτές. Οι πρώτες αποικιακέςαυτοκρατορίες της Πορτογαλίας και της Ισπανίας δημιουργήθηκαν τον 16ο αιώνα καιακολούθησαν τον 17ο και 18ο αιώνα αυτές της Ολλανδίας, της Βρετανίας και της Γαλλίας.Τον 19ο αιώνα, οι Ευρωπαίοι εξαπλώθηκαν στην Αφρική, τη Βόρεια Αμερική και τηνΑυστραλία, σε περιοχές που δεν είχαν εξερευνηθεί και κατακτηθεί κατά τους προηγούμενουςαιώνες.» (σελ. 146).

172

συγκεκριμένο γεγονός θεωρείται ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα τηςπαγκόσμιας ιστορίας (όπως αντίστοιχα και το οικονομικό ‘κραχ’ της Αμερικήςπο αναφέρθηκε παραπάνω).

Από την άλλη, μέσω των κειμένων των εγχειριδίων, προβάλλεται η σύνδεσητης δικτατορίας με στρατιωτικά καθεστώτα, με αυταρχικές πρακτικές (όπωςισχύει και στη λειτουργία του στρατού) και πολύ συχνά με βίαιες πρακτικές.Όλα αυτά κάνουν σαφή και ξεκάθαρο τον αντιδημοκρατικό της χαρακτήρα, γι’αυτό και η εξέγερση εναντίων τέτοιων καθεστώτων παρουσιάζεται ως θεμιτή,αλλά και ηρωική πράξη πατριωτισμού.

Εν συνεχεία, η ανάλυση περιεχομένου έδειξε πως τα δύο εγχειρίδια κατάπροτεραιότητα προβάλλουν και προωθούν την έννοια της δημοκρατίας. Ηδημοκρατία παρουσιάζεται ως η υπέρτατη πολιτική αξία, αφού δημοκρατίασημαίνει ελευθερία και ισότητα όλων των πολιτών, αλλά και λαϊκή κυριαρχία.Οι αγώνες και οι επαναστάσεις που έχουν διεξαχθεί στην ιστορία τηςανθρωπότητας στο όνομα της δημοκρατίας αναδεικνύουν την υπεροχή της.Επιπροσθέτως, τονίζεται ο δημοκρατικός χαρακτήρας τόσο του πολιτεύματοςτης Ελλάδας όσο και της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Ε.Ε.), αλλά και των σχέσεωνπου διέπουν τα κράτη της διεθνούς κοινότητας. Σε κάθε μια από τιςπεριπτώσεις αυτές εφαρμόζονται δημοκρατικές και αξιοκρατικές διαδικασίες,καταμερισμός των εξουσιών, ισχύει η αρχή της πλειοψηφίας, γίνεται αποδεκτόςο πλουραλισμός και διατηρείται η πολυφωνία, ενώ και το συλλογικό συμφέρονθεωρείται ισχυρότερο του ατομικού (στοιχείο που σχετίζεται περισσότερο μετη σοσιαλιστική ιδεολογία). Παράλληλα, εξασφαλίζεται υψηλήαντιπροσώπευση του λαού (στην περίπτωση της Ελλάδας και της Ε.Ε.), εφόσονη άσκηση της λαϊκής κυριαρχίας στη σύγχρονη εποχή εφαρμόζεται έμμεσα,μέσω εκλογής αντιπροσώπων-βουλευτών.

Παράλληλα, οι μαθητές επεξεργάζονται την έννοια του έθνους-κράτους κιανακαλύπτουν τη βαρύνουσα σημασία του για την πολιτική και κοινωνικήοργάνωση των πολιτών του. Συγκεκριμένα, το κράτος αποτελεί εξουσιαστικήδομή που καθορίζει την πολιτική οργάνωση της χώρας∙ από αυτό εξαρτώνταιτα πολιτικά χαρακτηριστικά του λαού και η πολιτική οντότητά του, γι’ αυτό καιαναδεικνύεται σε πολιτική αξία. Επιπλέον, τα σύνορα της επικράτειάς τουορίζουν όχι μόνο την περιοχή ισχύς της εξουσίας του, αλλά και το σύνολο τωνατόμων στα οποία την επιβάλλει (δηλαδή σε όσους ζουν και κινούνται εντόςτων συνόρων του). Ταυτόχρονα, όμως, συμβάλλουν και στην εσωτερίκευση απότον κάθε πολίτη των ορίων, εντός των οποίων ισχύουν τα πολιτικά τουδικαιώματα, αλλά και στην ενίσχυση του δεσμού του με το κράτος ως πατρίδα,αφού μέσω των συνόρων του διευκολύνεται η απεικόνιση αυτής της πατρίδας(χάρτης), δηλαδή της περιοχής στην οποία ανήκει το άτομο (αίσθησηασφάλειας). Όλα αυτά οδηγούν στην αρχική διαμόρφωση της πολιτικήςταυτότητας του κάθε ατόμου, η οποία περιλαμβάνει κι άλλα στοιχεία, που θασυζητηθούν παρακάτω.

Από την άλλη, οι μαθητές διαπιστώνουν πως η έννοια του έθνους είναιευρύτερη από αυτή του κράτους, καθώς το έθνος μπορεί να περιλαμβάνει και

173

άτομα που βρίσκονται εκτός της κρατικής επικράτειας, αφού τα στοιχεία πουσυνδιαμορφώνουν την ‘εθνική ταυτότητα’ ξεπερνούν τα κρατικά σύνορα. Τακυριότερα από τα στοιχεία αυτά είναι η γλώσσα –η οποία αποδεικνύει και τηνιστορική συνέχεια συγκεκριμένα του Ελληνικού Έθνους– και η θρησκεία –συγκεκριμένα η Ορθόδοξη Χριστιανική πίστη. Επομένως, οι μαθητές για άλλημια φορά πείθονται πως υπάρχει μια εθνική συνέχεια που ξεκινάει από τηναρχαία Αθήνα (όπου γεννήθηκε η Δημοκρατία), περνάει από τη ΒυζαντινήΑυτοκρατορία (η οποία, παρ’ όλο που συμπεριλαμβάνει διάφορες εθνότητες,αποδεικνύει την ελληνικότητά της μέσω της επίσημης γλώσσας της) και ταχρόνια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας (η οποία υποδούλωσε τουςχριστιανούς ‘Έλληνες’ κι όχι τους ‘Βυζαντινούς’ γενικότερα) και φτάνει ως τοσύγχρονο νεοελληνικό κράτος (έθνος-κράτος). Στο τελευταίο γίνεται οσυγκερασμός όλων των βασικών εθνικών στοιχείων: ελληνική γλώσσα,δημοκρατικό πνεύμα, διαίρεση της κρατικής διοίκησης σε Περιφέρειες,ορθόδοξη χριστιανική πίστη, αγωνιστικό πνεύμα και επικράτηση της αντίληψηςπως οι Έλληνες, παρά τις όποιες σκληρές δοκιμασίες έχουν υποστεί ανά τουςαιώνες, καταφέρνουν πάντα να επιβιώνουν και να ευημερούν.

Το έθνος, λοιπόν, και τα στοιχεία της εθνικής ταυτότητας ενός λαούσυμβάλλουν στην ανάπτυξη συναισθηματικών δεσμών μεταξύ των ατόμων, ταοποία νιώθουν πως ανήκουν σε μια συλλογικότητα με σημαντικάχαρακτηριστικά. Η σύνδεση, τώρα, του έθνους με το κράτος οδηγεί στηνεπίτευξη μεγαλύτερης συνοχής του λαού που ανήκει στην επικράτεια τουέθνους-κράτους και στην ανάπτυξη συναισθηματικών δεσμών και με αυτό.Σημειώνεται, δε, πως στην περίπτωση της Ελλάδας η σύνδεση αυτή είναι τόσοισχυρή που οι όροι ‘ιθαγένεια’ και ‘πολιτική ιδιότητα’ συγχέονται, μεαποτέλεσμα να μην αναφέρονται σαφώς οι προϋποθέσεις που πρέπει να πληροίένα άτομο για να αποκτήσει την ιδιότητα του Έλληνα πολίτη.

Επιστρέφοντας πάλι στην εξουσία του κράτους, αυτή επιβεβαιώνεται απότην αρμοδιότητά του να επιβάλλει τους ρυθμιστικούς κανόνες που καθορίζουντη λειτουργία της πολιτείας και της κοινωνίας, αλλά και τις σχέσεις πουαναπτύσσονται σε αυτά τα πλαίσια. Οι κανόνες αυτοί είναι οι νόμοι, οι οποίοιρυθμίζουν την οργάνωση και τις λειτουργίες του κράτους. Σε ένα δημοκρατικόκράτος, οι Νόμοι συντάσσονται και ψηφίζονται με διαφανείς διαδικασίες,διαθέτουν ορθολογικό και καθολικό χαρακτήρα κι από αυτούς εξαρτάται ηεύρυθμη λειτουργία της πολιτείας. Ο δεσμευτικός τους χαρακτήρας και ηαπαίτηση πειθάρχησης προς αυτούς προβάλλουν τη συσχέτισή τους με τηνέννοια της εξουσίας, οπότε όλα τα παραπάνω χαρακτηριστικά τουςαναδεικνύουν σε πολιτική αξία, με την έννοια ότι οι πολίτες οφείλουν ναπιστεύουν στους νόμους του κράτους. Αυτό σημαίνει πως εσωτερικεύουν τηναναγκαιότητα αποδοχής τους και πως αναπτύσσουν εμπιστοσύνη προς τηνομοθετική λειτουργία.

Στο ίδιο πλαίσιο, οι μαθητές ανακαλύπτουν πως ο υπέρτατος νόμος, στονοποίο βασίζεται όλη η νομοθεσία του κράτους, είναι το Σύνταγμα. Αυτόδιασφαλίζει τον δημοκρατικό χαρακτήρα της πολιτικής εξουσίας και

174

κατοχυρώνει τα δικαιώματα των πολιτών, επομένως όλοι οι Νόμοι οφείλουν νασυμφωνούν με τις διατάξεις του. Το Σύνταγμα, επίσης, ορίζει τον τρόποάσκησης της εξουσίας, ο οποίος εξαρτάται και προκύπτει από την πολιτικήιδεολογία που υιοθετείται (φιλελεύθερη ή σοσιαλιστική) για τη διακυβέρνησητης πολιτείας.

Περνώντας στις κοινωνικές αξίες που προβάλλονται και προωθούνται απότα δύο εγχειρίδια, η κυριότερη είναι η ειρήνη. Μέσω της προβολής αυτής τηςαξίας, επιχειρείται κατ’ αρχήν η ανάπτυξη αντιπολεμικής συνείδησης εκ μέρουςτων μαθητών, αλλά και η προώθηση των ιδεών περί αξιοποίησης ειρηνικώνμέσων για την επίλυση διαφορών σε ατομικό, συλλογικό, διακρατικό επίπεδο,όπως και περί συμφιλίωσης κι ενοποίησης των λαών. Κυρίαρχα παραδείγματαγια τις τελευταίες είναι η σύσταση της Ευρωπαϊκής Ένωσης και τουΟργανισμού Ηνωμένων Εθνών. Επιπλέον και ειδικότερα, αξιοσημείωτες –ανκαι πολύ λίγες– είναι οι αναφορές των εγχειριδίων σε φαινόμενα φανατισμούκαι βίας, καθώς συνδέονται με τα ενδιαφέροντα και με έμμεσες ή άμεσεςσχετικές εμπειρίες ορισμένων μαθητών, αλλά και η αναφορά στην ‘παιδεία γιατην ειρήνη’. Σε αυτές διαφοροποιούνται οι οπαδοί από τους φιλάθλους καιαναδεικνύεται η σημασία που έχουν η μόρφωση και η παιδεία για τηνκαταπολέμηση των παραπάνω φαινομένων.

Στη συνέχεια, επίσης προωθείται η έννοια της συλλογικότητας, η οποίαοδηγεί στην ανάπτυξη της αλληλεγγύης και της συνεργασίας που με τη σειράτους οδηγούν στην ανιδιοτελή και εθελοντική δράση για την ικανοποίηση τουσυλλογικού συμφέροντος. Μάλιστα, οφείλει να σημειωθεί πως τα δύοεγχειρίδια προβάλλουν σε μεγάλο βαθμό τον εθελοντισμό. Αυτού του είδουςτα χαρακτηριστικά ευνοούν τη συνοχή μιας ομάδας είτε αυτή είναι μια παρέα,μια κοινότητα, ένα κράτος, ένα έθνος, καθώς τα μέλη της όπως προαναφέρθηκεαναπτύσσουν μια συλλογική ταυτότητα, εσωτερικεύουν κοινές αξίες καικανόνες, οπότε αισθάνονται πως αυτά τα στοιχεία τους ενώνουν κι έτσιαναπτύσσουν ισχυρούς δεσμούς μεταξύ τους. Άλλωστε, κατ’ αυτόν τον τρόποπροκύπτει και η κοινωνική συναίνεση στους νόμους (και το Σύνταγμα) πουδιέπουν τη λειτουργία ενός έθνους-κράτους, οπότε οι πολίτες πειθαρχούν ωςπρος αυτούς.

Οι μαθητές, ακόμη, έρχονται σε επαφή με την έννοια της Πρόνοιας, τηςοποίας η ανάλυση αναδεικνύει την αξία της, καθώς συνδέεται κυρίως με τηνκοινωνική προσφορά, την υποστήριξη των ευάλωτων κοινωνικών ομάδων καιτην αλληλοβοήθεια. Σε κρατικό επίπεδο όλα αυτά επιτυγχάνονται με τουςκοινωνικούς θεσμούς που παρέχουν σημαντικές υπηρεσίες και καλύπτουν τιςβασικές ανάγκες των ατόμων και της κοινωνίας, γενικότερα. Έτσι,επιτυγχάνεται η διατήρηση της κοινωνικής δικαιοσύνης και η διαχείριση τωνπροβλημάτων που ενδεχομένως να διέκοπταν τη συνέχειά της κοινωνίας.

Επιπροσθέτως, σκοπός της υποστήριξης των ευάλωτων κοινωνικών ομάδωνείναι η ενίσχυσή τους, ώστε τα μέλη τους να αποκτήσουν τις απαραίτητεςπροϋποθέσεις για να συμμετέχουν ισότιμα στις λειτουργίες της κοινωνίας.Άλλωστε, η κατηγορία των κοινωνικών δικαιωμάτων των ατόμων και η

175

κατοχύρωσή τους από το Σύνταγμα και τους νόμους αποδεικνύει ακριβώς τηναναγκαιότητα του ρόλου του κοινωνικού κράτους και της πρόνοιας. Όσοναφορά στο ατομικό επίπεδο δράσης, προωθείται σε μεγάλο βαθμό οεθελοντισμός, η ανιδιοτελής προσφορά στο κοινωνικό σύνολο και ηυπερίσχυση του συλλογικού έναντι του ατομικού συμφέροντος. Ειδικότερα,πάντως, μέσω των αναφορών των δύο εγχειριδίων στην έννοια της πρόνοιας,προβάλλεται η μεγάλη αξία που αποδίδεται από τη σύγχρονη κοινωνία στουςθεσμούς της οικογένειας και της εκπαίδευσης, αλλά και στην ευαίσθητηπερίοδο της παιδικής ηλικίας και στην προστασία των ανηλίκων, αφού ο ρόλοςτους είναι καθοριστικός για τη συνέχεια της κοινωνίας.

Εκτός των παραπάνω κοινωνικών αξιών, σε ορισμένα σημεία τωνεγχειριδίων τονίζεται η αξία του οικονομικού πλούτου, με την έννοια τόσο ότιστις σύγχρονες κοινωνίες η Οικονομία αποτελεί τον κυρίαρχο τομέα τηςπολιτικής ζωής, καθώς από αυτή εξαρτάται η άσκηση της πολιτικής εξουσίαςκαι η διακυβέρνηση ενός κράτους όσο και του κύρους που αποκτά το άτομοανάλογα με το ύψος του εισοδήματός του. Στο εγχειρίδιο της Γ΄ Γυμνασίου ηπεριγραφή της κοινωνικής διαστρωμάτωσης και κινητικότητας επισημαίνει τονκαθοριστικό ρόλο των οικονομικών κριτηρίων στην κατάταξη των ατόμων σεμία από τις κοινωνικές τάξεις που έχουν διαμορφωθεί, χωρίς βέβαια ναπαραλείπεται η αναφορά σε κριτήρια όπως το μορφωτικό επίπεδο ή ηκοινωνική κατάταξη των γονέων. Ωστόσο, καθώς δεν αναλύεται επαρκώς τοπολύπλοκο αυτό θέμα, η εντύπωση που υπερισχύει τελικά είναι πως κυρίως τοεισόδημα καθορίζει την κοινωνική κατάταξη των ατόμων.

Περνώντας στις αντιλήψεις που προωθούν τα δύο εγχειρίδια, στο σημείοαυτό είναι σκόπιμο να αναφερθεί η προβολή της ιεραρχικής οργάνωσης τηςκοινωνίας αλλά και της πολιτείας. Ο τύπος αυτός οργάνωσης παρουσιάζεται ωςο πιο ορθολογικός και αποτελεσματικός, σχεδόν ‘φυσικός’, ενώ η αποδοχή τηςεπιχειρείται όχι μόνο με την παρουσίαση ανάλογων περιπτώσεων (π.χ. κρατικήδιοίκηση, Ε.Ε.), αλλά και μέσω της κοινωνικής κινητικότητας, η οποίαυπόσχεται στο κάθε άτομο τη δυνατότητα να κινηθεί προς τις ανώτερεςβαθμίδες της κοινωνικής διαστρωμάτωσης, κυρίως μέσω της οικονομικής τουανάπτυξης (όπως αναφέρθηκε παραπάνω). Με αυτόν τον τρόπο ενισχύεται οανταγωνισμός, ο οποίος θεωρείται ζωτικής σημασίας για τη λειτουργία τουφιλελευθερισμού και του καπιταλισμού.

Ωστόσο, το γεγονός πως στο καπιταλιστικό σύστημα παρατηρείται πως οιανώτερες κοινωνικές τάξεις είναι ολιγάριθμες σε σχέση με τις κατώτερες,γεγονός που προσδίδει έναν ‘ουτοπικό’ χαρακτήρα στην παραπάνω ‘υπόσχεση’(δυνατότητα αλλαγής της οικονομικής και κοινωνικής κατάστασης, βάσει ενόςανοιχτού συστήματος διαστρωμάτωσης) για το μεγαλύτερο τμήμα τηςκοινωνίας. Άλλωστε, όπως αναφέρθηκε και στο θεωρητικό μέρος της εργασίας(βλ. σελ. 11), με τη λειτουργία της ‘επιλογής’ που επιτελεί το εκπαιδευτικόσύστημα, πολλές φορές η ανώτερη κοινωνική θέση που θα καταλάβει έναάτομο είναι σχεδόν προκαθορισμένη. Βέβαια, δεν λείπουν και οι εξαιρέσεις,όπου κάποια άτομα κατώτερων τάξεων καταφέρνουν να κινηθούν ανοδικά στην

176

κοινωνική διαστρωμάτωση, πραγματοποιώντας άλματα. Οι εξαιρέσεις αυτές,μάλιστα, λειτουργούν ως κινητήριος δύναμη για τους υπόλοιπους να συνεχίζουννα ελπίζουν, να προσπαθούν και να λειτουργούν βάσει της ιδεολογίας τουκαπιταλισμού (ανταγωνιστικά).

Η αποδοχή αυτού του τύπου οργάνωσης συνεπάγεται και αποδοχή τηςδύναμης και της εξουσίας που διαθέτουν οι ανώτερες βαθμίδες της κάθειεραρχίας. Αυτό με τη σειρά του συνεπάγεται ανισότητα στο πλαίσιο τωνεξουσιαστικών σχέσεων, αφού η εξουσία μεταφράζεται σε υπεροχή, επιβολή καιεξαναγκασμό προς συμμόρφωση. Γι’ αυτό, όσον αφορά στη σύγχρονη κρατικήσυγκεκριμένα εξουσία, προωθείται η αντίληψη της πειθάρχησης προς αυτή, μεχαρακτηριστικό παράδειγμα την αναφορά του εγχειριδίου της Β΄ Λυκείου,κατά την οποία η κρατική εξουσία κάμπτει οποιαδήποτε βούληση τηςαντιτίθεται (είτε εξωτερική είτε εσωτερική). Σε συνδυασμό, μάλιστα, με τηνπαράλληλη αναφορά (στο περικείμενο της ίδιας σελίδας του συγκεκριμένουεγχειριδίου) στην τιμωρία του Προμηθέα και του Άτλαντα, λόγω τηςαντίστασής τους προς την εξουσία του Δία, εύκολα μπορεί κανείς να κάνει τονπαραλληλισμό της τελευταίας με την κρατική σήμερα εξουσία, επομένωςόποιος της αντιτίθεται (ή αποτελεί απειλή γι’ αυτή) τιμωρείται ‘σκληρά’, όπως οΠρομηθέας.

Η ιδέα της επανάστασης, λοιπόν, νομιμοποιείται μόνο εναντίον τηςαπολυταρχίας, η οποία συνδέεται με καθεστώτα βασιλείας ή δικτατορίας. Όσοναφορά στην καταπάτηση των ελευθεριών και των δικαιωμάτων των πολιτών,προβάλλεται από τα εγχειρίδια κυρίως το συνδικαλιστικό κίνημα, οι αγώνες τουοποίου περιλαμβάνουν τη διεκδίκηση δικαιωμάτων μέσω διαμαρτυριών καιαπεργιών από ενεργούς πολίτες, αλλά δεν προωθείται η αντίσταση προς τηνπαρούσα εξουσία (φιλελεύθερης ιδεολογίας) για την ανατροπή της. Με άλλαλόγια, προωθείται η αντίσταση προς οποιαδήποτε απειλή του ισχύοντοςπολιτεύματος και της ισχύουσας τάξης πραγμάτων είτε από τους ίδιους τουςπολίτες (π.χ. εξέγερση εναντίων δικτατορικών καθεστώτων) είτε από το ίδιο τοκράτος (καταστολή ανατρεπτικών δράσεων κατά του ίδιου και τουπολιτεύματός του).

Παράλληλα με τα παραπάνω, τα δύο βιβλία προβάλλουν με ιδιαίτερηέμφαση διάφορα στοιχεία του Δυτικού πολιτισμού. Πρόθεσή τους φαίνεται ναείναι η εσωτερίκευση (εκ μέρους των μαθητών) αντιλήψεων όπως ότι ο Δυτικόςπολιτισμός διέδωσε τη δημοκρατία, επηρεασμένος από την αρχαία Ελληνικήφιλοσοφία και πολιτική, μέσω του διαφωτισμού και των κατακτήσεων τηςΓαλλικής Επανάστασης. Επίσης, τα δύο βιβλία συνδέουν τον δυτικό πολιτισμόμε την ευημερία και την τεχνολογική ανάπτυξη και εξέλιξη, καταλήγονταςέμμεσα στην αξιολογική κρίση πως ο «δυτικός κόσμος» υπερέχει όλων τωνάλλων χωρών και γι’ αυτό είναι κυρίαρχος σε όλη την υφήλιο.

Η προσέγγιση του θέματος, ωστόσο, από τα δύο εγχειρίδια είναιδιαφορετική. Ενώ και τα δύο συνδέουν τον Δυτικό πολιτισμό με τηνπαγκοσμιοποίηση, τον καπιταλισμό και προβάλλουν την κυριαρχία του στιςπερισσότερες χώρες του κόσμου, το βιβλίο της Γ΄ Γυμνασίου προβάλλει την

177

εκμετάλλευση των αναπτυσσόμενων ή υποανάπτυκτων χωρών από αυτές τουΔυτικού Κόσμου. Η παγκοσμιοποιημένη ελεύθερη Αγορά είναι κυρίαρχη κιεπιβάλλει τους όρους της σε όλα τα κράτη. Έτσι, καθώς το οικονομικό κέρδοςαποτελεί απώτερο σκοπό και ο ανταγωνισμός αποτελεί παράλληλα τοβασικότερο μέσο επίτευξης αυτού του σκοπού, οι κυρίαρχες Δυτικές καικαπιταλιστικές χώρες εκμεταλλεύονται εργατικό δυναμικό από τιςαναπτυσσόμενες ή υποανάπτυκτες χώρες, τις λεγόμενες ‘χώρες του ΤρίτουΚόσμου’. Παράλληλα, το καπιταλιστικό πρότυπο του καταναλωτισμούπαρουσιάζεται ως υπεύθυνο για την πείνα και τον υποσιτισμό που μαστίζουν τιςαναπτυσσόμενες ή υποανάπτυκτες χώρες, αλλά και για τη φτώχεια και τηνεξαθλίωση ολόκληρων ομάδων ατόμων στις ανεπτυγμένες χώρες. Αντιθέτως, τοεγχειρίδιο της Β΄ Λυκείου επιχειρεί να προκαλέσει δέος ως προς ταεπιτεύγματα του τελευταίου και να αναδείξει τα θετικά στοιχεία τηςφιλελεύθερης ιδεολογίας. Παρουσιάζει με θετική διάθεση το φαινόμενο τηςπαγκοσμιοποίησης, όπως και της κυριαρχίας του Δυτικού Κόσμου επί τωνάλλων χωρών.

Μάλιστα, η κυριαρχία αυτή συνεπάγεται επιβολή πολιτισμικών στοιχείωνστους άλλους πολιτισμούς (‘δυτικοποίηση’). Ωστόσο, το συγκεκριμένοεγχειρίδιο ενώ χαρακτηρίζει τη διαδικασία αυτή ως ‘εξαμερικανισμό’, τηνεπενδύει με την ‘παγκόσμια αλληλοκατανόηση’. Η τελευταία, όμως,επιτυγχάνεται μέσω ενός διαρκούς διαπολιτισμικού διαλόγου, στο πλαίσιο τουοποίου οι πολιτισμοί συμμετέχουν όλοι ως ισότιμοι κι όχι μέσω της κυριαρχίαςενός πολιτισμού επί των υπολοίπων, λόγω οικονομικής υπεροχής.

Επίσης, άλλο ένα χαρακτηριστικό του εγχειριδίου αυτού, το οποίοεπιβεβαιώνει τη φιλελεύθερη οπτική του είναι οι αναφορές στην καταστολή τηςτρομοκρατίας που παραπέμπουν στην αντίστοιχη αντικομμουνιστική στάσητης Αμερικής παλαιότερων χρόνων. Η στάση αυτή, λοιπόν, έχειαντικατασταθεί πλέον από την αντιτρομοκρατική, οπότε ως νέος ‘εχθρός’ τουκαπιταλισμού και του φιλελευθερισμού αναδεικνύεται η τρομοκρατία.Άλλωστε, με τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης και την κατάρρευση τουΥπαρκτού Σοσιαλισμού ο κομμουνισμός έπαψε πια να αποτελεί απειλή για τονφιλελεύθερο Δυτικό Κόσμο και κυρίως για τις ΗΠΑ, ενώ η ρήξη μεταξύ τωνδύο αυτών χωρών κατά την περίοδο που η Σοβιετική Ένωση αποτελούσεεπίσης υπερδύναμη, έχει μεταφερθεί στις σχέσεις μεταξύ των ΗΠΑ και τουΙράκ, από όπου ξεκίνησαν οι τρομοκρατικές επιθέσεις κατά του Καπιταλισμού(οι δίδυμοι πύργοι που κατέρρευσαν την 11η Σεπτεμβρίου 2001 αποτελούσαντο κύριο σύμβολο του Καπιταλιστικού συστήματος).

Οι τεχνολογικές εξελίξεις, από την άλλη, που αποτελούν επίσης όπωςαναφέρθηκε στοιχείο του Δυτικού πολιτισμού, προβάλλονται βεβαίως ωςθετικές, αλλά παράλληλα αναφέρονται κι ορισμένα προβλήματα που αυτέςσυνεπάγονται. Όμως, κάποια από αυτά δεν αναλύονται επαρκώς, παρ’ όλο πουσχετίζονται με θέματα που απαιτούν πολύ λεπτούς χειρισμούς, με κίνδυνο τονπεριορισμό της κριτικής στάσης απέναντί τους.

178

Εκτός από τα παραπάνω, ο πολιτικά φιλελεύθερος χαρακτήρας και ηυπεροχή του Δυτικού πολιτισμού αναδεικνύεται και μέσω της παρουσίασης τηςδημιουργίας της Ε.Ε. και της πορείας της. Αρχικά η Ε.Ε. ιδρύθηκε με σκοπότην οικονομική ενοποίηση των ισχυρών κρατών της Δ. Ευρώπης (Γαλλία,Γερμανία). Στη συνέχεια, με το πέρασμα των χρόνων και με συνεχή επιδίωξητην όλο και μεγαλύτερη οικονομική ισχυροποίηση της Ε.Ε. προσαρτώνταισταδιακά κι άλλα ευρωπαϊκά κράτη, όχι όμως της Αν. Ευρώπης. Τα τελευταία,λόγω έλλειψης ανταγωνιστικής οικονομίας δεν εντάσσονται στην Ε.Ε., ωστόσοη επίσημη αιτία που προβάλλεται είναι το γεγονός πως στην Ε.Ε. εντάσσονταιδημοκρατικά μόνον κράτη (στην ουσία φιλελεύθερα). Με την κατάρρευση τουΥπαρκτού Σοσιαλισμού και τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης, τα νέα κράτηπου δημιουργήθηκαν άρχισαν να αναπτύσσουν πρώιμο Καπιταλισμό και τελικάτο 2004 πολλά από αυτά εντάχθηκαν στην Ε.Ε.

Παράλληλα, η Ε.Ε. προωθεί και την αντίστοιχη ευρωπαϊκή ταυτότητα τωνπολιτών των κρατών-μελών της. Έτσι, προκύπτει η ευρωπαϊκή ιθαγένεια καιπροβάλλεται γενικώς ένας δημοκρατικός και ανθρωπιστικός χαρακτήρας τηςΕ.Ε., ώστε αυτά να αποτελούν τα βασικά στοιχεία της ταυτότητας αυτής και ναεσωτερικεύονται από τον κάθε πολίτη. Επομένως, η ευρωπαϊκή ταυτότητασυμβάλλει στην ανάπτυξη εκ μέρους των ευρωπαίων πολιτών της πεποίθησηςπως ανήκουν σε μια κοινή ομάδα, με κοινά χαρακτηριστικά και συμφέροντα,τα οποία επιφέρουν θετικές συνέπειες στη ζωή τους (οικονομική ανάπτυξη,ευημερία, κατάργηση συνόρων και συναλλάγματος). Ως αποτέλεσμα,προκύπτει η υποστηρικτική στάση των πολιτών προς την Ε.Ε.

Επιπλέον, στην κυριαρχία του Δυτικού πολιτισμού και των καπιταλιστικώνπροτύπων συμβάλλουν σε μεγάλο βαθμό και τα ΜΜΕ, τα οποία διαθέτουνπολύ μεγάλη δύναμη επιρροής (κυρίως η τηλεόραση και το διαδίκτυο). Εκτόςαπό το γεγονός, λοιπόν, ότι χρησιμοποιούνται από τις εξουσιαστικές δομές γιατην επιβολή των συμφερόντων τους, αντιστρόφως μπορούν ναχρησιμοποιηθούν και για τον έλεγχο της εξουσίας. Για όλους αυτούς τουςλόγους τα ΜΜΕ χαρακτηρίζονται ως τέταρτη εξουσία. Παράλληλα, βέβαια, ταδύο εγχειρίδια παρουσιάζοντας τη δύναμη των ΜΜΕ, προειδοποιούν για τηναρνητική επιρροή ή τη χειραγώγηση που μπορεί να δεχθούν οι πολίτες απόαυτά, γι’ αυτό και αναδεικνύουν την ανάπτυξη της κριτικής σκέψης ως το πιοαποτελεσματικό μέτρο πρόληψης ή καταπολέμησης των παραπάνωφαινομένων.

Στη συνέχεια, θα πρέπει να αναφερθεί πως ιδιαιτέρως έντονα προβάλλεται,βεβαίως και ο Ελληνικός πολιτισμός. Η υπεροχή του και οι ικανότητες τωνΕλλήνων ανά τον κόσμο παρουσιάζονται και προβάλλονται έτσι, ώστε νακαθίστανται αδιαμφισβήτητες. Βέβαια, ανάμεσα σε όλα αυτά τα στοιχείααποσιωπώνται ή παραφράζονται ορισμένα γεγονότα, όπως είναι οι αρνητικέςσυνδηλώσεις των εκστρατειών του Μ. Αλεξάνδρου και οι ουσιαστικοίπαράγοντες που οδήγησαν του αφομοιωμένους από την αμερικανική κοινωνίαΈλληνες να διαπρέψουν. Επίσης, στο σημείο αυτό δεν επεξηγείται πως ο όρος‘αφομοίωση’ παραπέμπει στην εσωτερίκευση των στοιχείων της κυρίαρχης

179

πολιτισμικής ομάδας από τους μετανάστες, δίχως τη διατήρηση των ιδιαίτερωνπολιτισμικών χαρακτηριστικών τους.

Αναλυτικότερα, πάντως, όσον αφορά την προβολή του ελληνικούπολιτισμού πρωτίστως αναδεικνύεται η ελληνική καταγωγή της έννοιας τηςΔημοκρατίας και της Πολιτικής, αφού οι αναφορές στο πολίτευμα της ΑρχαίαςΑθήνας και η ετυμολογική ανάλυση των λέξεων ‘πολιτική’, ‘δίκαιο’,‘δημοκρατία’ και ‘κράτος’ είναι αρκετά συχνές. Παράλληλα, επιχειρείται ηανάδειξη της ιστορικής συνέχειας του ελληνικού έθνους από την αρχαιότηταέως σήμερα, ώστε οι μαθητές να διαπιστώσουν πως η ελληνική γλώσσα και οελληνικός πολιτισμός δεν σταμάτησαν ποτέ να αναπτύσσονται, να εξελίσσονταικαι να μεταδίδονται, ακόμη και κατά τη διάρκεια των χρόνων τηςΤουρκοκρατίας.

Τα δύο εγχειρίδια, λοιπόν και ιδιαιτέρως το βιβλίο Πολιτική και Δίκαιοπαρουσιάζουν τον Ελληνικό πολιτισμό ως τον πολιτισμό που γέννησεσημαντικότατες και διαχρονικές αξίες και που άσκησε καθοριστική καιπαγκόσμια επιρροή (ενν. ο Δυτικός κόσμος-Διαφωτισμός). Επιπλέον, οΕλληνικός λαός παρουσιάζεται ως ένας λαός που έχει δοκιμαστεί έντονα ανάτους αιώνες, αλλά που κατάφερε να επιβιώσει και να ‘ανθίσει’ σχεδόν σε όλα τασημεία της υφηλίου (Ελληνική Διασπορά), αναπτύσσοντας και μεταδίδονταςδιαρκώς τον πολιτισμό του. Οι Έλληνες, με άλλα λόγια, παρουσιάζονται ωςλαός με αξιοσημείωτη πολιτιστική παραγωγή στις τέχνες, τα γράμματα, τιςεπιστήμες, αλλά και ως λαός με εξαιρετικές ικανότητες στους τομείς τουεμπορίου, της ναυτιλίας και του τουρισμού.

Κατ’ αυτόν τον τρόπο ενισχύεται το εθνικό φρόνημα των μαθητών, οιοποίοι διαμορφώνουν αναλόγως την εθνική τους ταυτότητα. Βασικά στοιχεία,λοιπόν, της εθνικής ταυτότητας των μαθητών επιδιώκεται να αποτελούν ηελληνική γλώσσα, η καταγωγή από τους αρχαίους Έλληνες, αλλά και τουςΒυζαντινούς (Ρωμιούς)∙ έτσι, προστίθεται και η Ορθόδοξη Χριστιανική πίστηως ισχυρό στοιχείο της ελληνικής εθνικής ταυτότητας, ενώ σε δεύτερο επίπεδο,ως πολιτισμικά χαρακτηριστικά του ελληνικού έθνους προβάλλονται ησυλλογικότητα, η έντονη επιχειρηματικότητα και η παιδεία γενικότερα(γράμματα, τέχνες, επιστήμες), μαζί με την προάσπιση της ειρήνης, τηςελευθερίας και της δημοκρατίας.

Άλλες αντιλήψεις που προωθούν τα δύο εγχειρίδια είναι η προστασία τουπεριβάλλοντος, η ισότητα των δύο φύλων και η καταπολέμηση του ρατσισμού.Όσον αφορά στην πρώτη, η ανάπτυξη οικολογικής συνείδησης συνίσταται στηνεσωτερίκευση της αντίληψης πως το περιβάλλον αποτελεί φυσικό χώρο, οοποίος ανήκει σε όλους τους ανθρώπους και κυρίως σε αυτούς που πρόκειται ναέρθουν στη ζωή μελλοντικά. Επίσης, το περιβάλλον επηρεάζει καθοριστικά τηζωή και την υγεία όλων, επομένως η προστασία του και η αντιμετώπιση τωνπεριβαλλοντικών προβλημάτων είναι ζητήματα οικουμενικά και ζωτικήςσημασίας για την ευημερία της ανθρωπότητας.

Τα δύο εγχειρίδια επιχειρούν, λοιπόν, να ευαισθητοποιήσουν τους μαθητέςως προς τα προβλήματα αυτά και να τους παροτρύνουν σε δραστηριοποίηση

180

όχι μόνο για την επίλυσή τους, αλλά και για την πρόληψή τους. Αναδεικνύουντην εμπλοκή των οικονομικών συμφερόντων στη δημιουργία τωνπεριβαλλοντικών προβλημάτων (π.χ. κακή διαχείριση των φυσικών πόρων,αυξημένη κατανάλωση προϊόντων που επιβαρύνουν το περιβάλλον), αλλά καιτρόπους δράσης τόσο σε ατομικό όσο και σε συλλογικό επίπεδο (τοπικό,κρατικό, ευρωπαϊκό, παγκόσμιο). Παράλληλα, προβάλλεται η μέριμνα τηςΕ.Ε., αλλά και της Διεθνούς Κοινότητας, μέσω αναφορών σε κανονισμούς,οδηγίες, οργανισμούς και οργανώσεις που έχουν σκοπό την προστασία τουπεριβάλλοντος και τη σχετική ενημέρωση των πολιτών.

Από την άλλη, η καταπολέμηση του ρατσισμού επιδιώκεται με τηδιαμόρφωση εκ μέρους των μαθητών αντιρατσιστικής συνείδησης, όχι μόνοπροωθώντας την αντίληψη περί ισότητας όλων των ανθρώπων, ανεξαρτήτωςπολιτισμικών χαρακτηριστικών (φυλή, εθνικότητα-εθνότητα, γλώσσα,θρησκεία) όπως και υγείας, αλλά και την αντίληψη περί ισότητας των δύοφύλων. Μάλιστα, αυτό αποτέλεσε ξεχωριστή υποκατηγορία κατά την ανάλυσητου περιεχομένου των δύο εγχειριδίων, λόγω της έμφασης που αποδίδεται στοθέμα, ιδιαιτέρως από το εγχειρίδιο της Γ΄ Γυμνασίου.

Στο πλαίσιο της ισότητας των δύο φύλων παρουσιάζονται οι σύγχρονες καιοι παραδοσιακές αντιλήψεις για τους ρόλους των γυναικών και των αντρών, μετην παράλληλη προώθηση των πρώτων (σύγχρονων). Επιχειρείται, ουσιαστικά,να καταρριφθούν οι στερεοτυπικές αντιλήψεις του παρελθόντος και νακαταπολεμηθούν οι έμφυλες διακρίσεις που επιβιώνουν έως και σήμερα σεκάποιο βαθμό. Για τον λόγο αυτό προβάλλονται οι προσωπικότητεςσημαντικών και πρωτοπόρων γυναικών και τα επιτεύγματά τους, όπως και ησταδιακή κατοχύρωση της ισότιμης θέσης των γυναικών (με αυτή των αντρών)στην κοινωνική και πολιτική ζωή.

Όσον αφορά γενικότερα στην αντιρατσιστική συνείδηση, τα δύο εγχειρίδιαεπιχειρούν και πάλι να ευαισθητοποιήσουν τους μαθητές και να προωθήσουντην κατάργηση των ρατσιστικών διακρίσεων. Έτσι παρουσιάζουν τιςστερεοτυπικές αντιλήψεις και προκαταλήψεις που αφορούν και σε αυτό τοθέμα, ενώ παράλληλα προβάλλουν τον πολυπολιτισμικό χαρακτήρα κάθεκοινωνίας και τον σεβασμό κι αποδοχή της διαφορετικότητας του ‘άλλου’. Οιαντιλήψεις αυτές επικυρώνονται μέσω της προβολής του πολυπολιτισμικούχαρακτήρα της Ε.Ε., αλλά και της αντιρατσιστικής πολιτικής της.

Επιπλέον, το εγχειρίδιο της Γ΄ Γυμνασίου προσεγγίζει το θέμα και μέσωτης διαπολιτισμικής οπτικής, κατά την οποία οι πολιτισμοί αλληλεπιδρούνδιατηρώντας παράλληλα ο καθένας τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του. Στοπλαίσιο της ανάπτυξης αντιρατσιστικής συνείδησης δεν λείπει βεβαίως και ηπροβολή των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, ιδιαιτέρως των ατομικών. Ηκατηγορία αυτή δικαιωμάτων ορίζει συνθήκες ελευθερίας και ισότητας γιαόλους και διασφαλίζει τον περιορισμό των αποκλεισμών και των διακρίσεων ειςβάρος ατόμων ή ομάδων βάσει φυλετικών, πολιτισμικών ή άλλωνχαρακτηριστικών τους. Τα Ανθρώπινα Δικαιώματα έχουν οικουμενικόχαρακτήρα και γι’ αυτό η κατοχύρωση και προστασία τους διασφαλίζεται από

181

τον ΟΗΕ, την Ε.Ε. και από κάθε κράτος που ανήκει σε αυτές τις κοινότητες,κατοχυρώνοντάς τα νομικά και συνταγματικά, όπως συμβαίνει και στηνΕλλάδα.

Τέλος, τα πρότυπα που προβάλλονται από τα δύο αυτά εγχειρίδια αφορούνκυρίως τον ρόλο του πολίτη και τον εκσυγχρονισμό του ελληνικού κράτους σεκάθε επίπεδο. Όσον αφορά στο πρώτο, ως ιδανικός πολίτης προβάλλεται αυτόςπου συμμετέχει στα ‘κοινά’ και αναλαμβάνει ενεργό ρόλο. Αναλυτικότερα, οενεργός πολίτης αναγνωρίζει τις ευθύνες που συνεπάγονται τα δικαιώματα καιοι ελευθερίες του, έχει ανεπτυγμένη την κριτική του σκέψη, όπως επίσηςδιαμορφώνει κριτική στάση ως προς τις διάφορες καταστάσεις γύρω του∙φροντίζει να ενημερώνεται συστηματικά σε σχέση με τις εξελίξεις σε κοινωνικόκαι πολιτικό επίπεδο, αξιολογεί τις πληροφορίες που δέχεται, ώστε να λαμβάνειτις κατάλληλες κάθε φορά αποφάσεις κι έτσι συμμετέχει ενεργά στην κοινωνικήκαι πολιτική ζωή του τόπου του. Αυτό σημαίνει πως συμμετέχει σε διαδικασίεςλήψης αποφάσεων ή ελέγχου της εξουσίας και διεκδικεί τα δικαιώματά του.Βέβαια, για να εκδηλώσει και να εφαρμόσει ένα άτομο όλα τα παραπάνωχαρακτηριστικά και δράσεις, θα πρέπει να έρθει σε επαφή και να έχειεξοικειωθεί με παρόμοιες καταστάσεις ήδη από νεαρή ηλικία. Γι’ αυτό, τα δύοεγχειρίδια παρουσιάζουν διάφορες δομές συμμετοχής νέων στην πολιτική ζωή,όπως είναι η Βουλή των Εφήβων, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο Νέων κ.ά.

Στη συνέχεια, το πρότυπο του εκσυγχρονισμού αναφέρεται στηνπροσαρμογή των κοινωνικών και πολιτικών λειτουργιών στις συνθήκες τηςσύγχρονης εποχής και ειδικότερα στην ικανοποίηση των σύγχρονων αναγκώντων πολιτών. Η ικανοποίηση αυτή επιτυγχάνεται κυρίως μέσω της αξιοποίησηςκαι χρήσης των Νέων Τεχνολογιών σε διάφορους τομείς (κρατική διοίκηση,διακυβέρνηση, κοινωνικές υπηρεσίες, πολιτικές διαδικασίες κ.ά.). Στηνπαρουσίαση του θέματος αυτού τα δύο εγχειρίδια τονίζουν ιδιαιτέρως τησυμβολή της Ε.Ε. στον εκσυγχρονισμό του ελληνικού κράτους και μάλιστα τονσυνδέουν άμεσα με την ιδιότητά του ως κράτους-μέλους της Ε.Ε. Σε γενικέςγραμμές, οι μαθητές κατανοούν πως η ένταξη ενός κράτους στην Ε.Ε. σημαίνειαυτομάτως ευημερία και εκσυγχρονισμό, με άλλα λόγια: οικονομική ανάπτυξη.Ο εκσυγχρονισμός, όμως, επιφέρει κι ορισμένα λειτουργικά ή ηθικάπροβλήματα, τα οποία επιχειρείται να αντιμετωπιστούν μέσω της γενικευμένηςχρήσης των Νέων Τεχνολογιών στην εκπαίδευση, για την καταπολέμηση του‘τεχνολογικού αναλφαβητισμού’, αλλά και μέσω υπογραφής σχετικών διεθνώνΣυνθηκών (όπως αυτή της Βουδαπέστης) για την αντιμετώπιση των κινδύνωντου διαδικτύου ή με τη σύσταση της Αρχής Προστασίας ΠροσωπικώνΔεδομένων για την προστασία της ιδιωτικής ζωής του ατόμου.

Σε γενικές γραμμές, μέσω των δύο εγχειριδίων, επιχειρείται οι μαθητές καιμελλοντικοί πολίτες της Ελλάδας να αναπτύξουν δημοκρατική, φιλειρηνική καιπολιτικά φιλελεύθερη συνείδηση, ώστε να υποστηρίζουν με τη στάση τους τουπάρχον πολιτικό σύστημα της χώρας. Παράλληλα, επιχειρείται ναδιαμορφώσουν την εθνική τους ταυτότητα στη βάση της ιστορικής συνέχειαςτου Ελληνικού Έθνους και της υπεροχής του ελληνικού πολιτισμού, ο οποίος

182

αποτελεί πηγή του σύγχρονου Δυτικού πολιτισμού, δηλαδή του πολιτισμούπου εκπροσωπεί τον ανεπτυγμένο κόσμο.

Επιπλέον, μέσω αυτής της σύνδεσης παρατηρείται μια προσπάθεια ναδιαμορφωθεί η αντίληψη πως η Ελλάδα δικαιωματικά ανήκει στην Ε.Ε. Ηδιαμόρφωση ευρωπαϊκής, παράλληλα με την εθνική, ταυτότητας των μαθητώνέρχεται να ενισχύσει τη θετική στάση ως προς την Ε.Ε., μαζί με την προβολήτου δημοκρατικού και κοινωνικού της χαρακτήρα, όπως και τωνεκσυγχρονιστικών της τάσεων.

Σε συνδυασμό με όλα τα παραπάνω, τα δύο βιβλία σκοπεύουν νααναπτύξουν την πίστη των μαθητών στο κράτος, το Σύνταγμα και τους νόμους.Η υπευθυνότητα, η κριτική στάση απέναντι στα ‘πράγματα’ και η ενεργόςσυμμετοχή στα κοινά αποτελούν προϋπόθεση αλλά και συνέπεια της ανάπτυξηςαυτής της πίστης, ενώ παράλληλα, η αποδοχή της ιεραρχικής οργάνωσης σεκάθε επίπεδο, η συλλογικότητα και η αλληλεγγύη εξυπηρετούν την εύρυθμηλειτουργία της κοινωνίας και του πολιτικού συστήματος. Επιπροσθέτως, τα δύοβιβλία φροντίζουν ώστε από την ταυτότητα του πολίτη που θα διαμορφώσουνοι μαθητές να μην απουσιάζει η οικολογική συνείδηση και η αντίληψη πως όλοιοι άνθρωποι είναι ίσοι, ανεξαρτήτως φύλου, φυλής, εθνικότητας, θρησκείας ήκατάστασης της υγείας τους.

Συσχέτιση διαπιστώσεων με τους σκοπούς των Αναλυτικών ΠρογραμμάτωνΌπως διαπιστώθηκε παραπάνω, τα δύο σχολικά εγχειρίδια ακολουθούν

διαφορετική προσέγγιση της πολιτικής κοινωνικοποίησης, γεγονός πουεπιβεβαιώνεται και από τους γενικούς σκοπούς των δύο αντίστοιχωνμαθημάτων. Ειδικότερα, στο Γυμνάσιο το μάθημα της Κοινωνικής καιΠολιτικής Αγωγής έχει ως γενικό σκοπό τη μελέτη της ανθρώπινης κοινωνίαςκαι των επιμέρους ζητημάτων που αφορούν τις κοινωνικές σχέσεις, όπως είναι ηισότητα, η ελευθερία, η δικαιοσύνη, τα ανθρώπινα δικαιώματα και οιυποχρεώσεις των μελών της κοινωνίας. Μέσω, λοιπόν, της επεξεργασίαςκοινωνικών θεμάτων επιτυγχάνεται και η μελέτη των πολιτικών θεμάτων, αφούκαι αυτά σχετίζονται με τη διαμόρφωση των ανθρώπινων σχέσεων.

Επιπλέον, το συγκεκριμένο μάθημα σκοπεύει να αναπτύξει τους μαθητέςκοινωνικά, οικονομικά και πολιτικά, παρέχοντάς τους τις απαραίτητες γνώσειςκαι δεξιότητες για την ελεύθερη, υπεύθυνη και ενεργό συμμετοχή τους στοκοινωνικό, οικονομικό και πολιτικό γίγνεσθαι. Ωστόσο, η δήλωση αυτή ίσως θαέπρεπε να αναδιατυπωθεί, καθώς η διατύπωση ‘οικονομική ανάπτυξη τωνμαθητών’ εμφανίζεται προβληματική ως προς την ερμηνεία της. Μια άλληδιατύπωση του συγκεκριμένου σκοπού θα μπορούσε να είναι η εξής: Ηανάπτυξη της κοινωνικής συνείδησης και της πολιτικής σκέψης των μαθητώνκαι η καλλιέργεια των αντίστοιχων δεξιοτήτων, με αποτέλεσμα να συμμετέχουνελεύθερα, υπεύθυνα και ενεργά στο κοινωνικό και πολιτικό γίγνεσθαι, αλλά καινα επιδιώξουν στο μέλλον την οικονομική τους ανάπτυξη ακολουθώντας τουςαντίστοιχους δεοντολογικούς κανόνες που θέτει η κοινωνία και η πολιτεία.

183

Άλλοι δύο γενικοί σκοποί που αναφέρονται στο Αναλυτικό Πρόγραμμα τουΓυμνασίου είναι η πολιτισμική ανάπτυξη των μαθητών, η οποία συνδέεται με τηδιαμόρφωση της εθνικής και πολιτισμικής τους ταυτότητας, με τησυνειδητοποίηση εκ μέρους τους πως αποτελούν μέλη διάφορων ομάδων μεσυγκεκριμένη φύση και ρόλο, αλλά και με την εσωτερίκευση της αντίληψης πωςη διαφορετικότητα των ανθρώπων οφείλει να γίνεται αποδεκτή, όπως και οπλουραλισμός στο πλαίσιο μιας κοινωνίας. Ο επόμενος γενικός σκοπόςεστιάζει και πάλι στη διαμόρφωση της εθνικής ταυτότητας και συνείδησης τωνμαθητών, σύμφωνα με την εθνική και πολιτισμική κληρονομιά. Αξίζει νασημειωθεί εδώ πως η συναισθηματική έμφαση που αποδίδεται στονσυγκεκριμένο σκοπό μαρτυρείται από τη χρήση (για πρώτη και μόνη φοράκατά τη σύνταξη των σκοπών του μαθήματος) της κτητικής αντωνυμίας σεπρώτο πληθυντικό πρόσωπο («…της ελληνικής μας ταυτότητας… την εθνικήκαι πολιτιστική μας κληρονομιά», βλ. σελ. 69 εργασίας).

Από την άλλη, ο γενικός σκοπός του μαθήματος Πολιτική και Δίκαιοδηλώνει ξεκάθαρα την πολιτική προσέγγιση (σύμφωνα με τη διαπίστωση τηςπαρούσας εργασίας) του αντίστοιχου εγχειριδίου επιδιώκοντας την ανάπτυξητης πολιτικής παιδείας των μαθητών. Εδώ, λοιπόν, αναφέρεται η ανάπτυξηπολιτικής συνείδησης και σκέψης, ώστε οι μαθητές να συμμετέχουν ενεργά στοκοινωνικό και πολιτικό γίγνεσθαι ως ελεύθεροι και υπεύθυνοι πολίτες. Βέβαια,καθώς διαπιστώθηκε πως το εν λόγω εγχειρίδιο αποδίδει ιδιαίτερη έμφασηστην ανάδειξη του ελληνικού εθνικού στοιχείου, η έννοια της ‘πολιτικήςσυνείδησης’ συνδέεται άρρηκτα με αυτή της εθνικής συνείδησης.

Όσον αφορά στου ειδικούς σκοπούς των δύο μαθημάτων, παρατηρείται πωςσυμφωνούν κατά βάση με τις διαπιστώσεις της ανάλυσης του περιεχομένου τωνδύο εγχειριδίων, ωστόσο είναι σκόπιμο να σχολιαστούν ορισμένα σημεία.Πράγματι, λοιπόν, τα μαθήματα πολιτικής αγωγής της δευτεροβάθμιαςεκπαίδευσης σκοπεύουν να μεταδώσουν αξίες, τις οποίες χαρακτηρίζουν ωςοικουμενικές, ώστε οι μαθητές να υποστηρίζουν τη συνεργασία και τηναλληλεγγύη μεταξύ των ανθρώπων, όπως και να αναγνωρίζουν και να σέβονταιτα δικαιώματα και τις ελευθερίες των άλλων. Παράλληλα, επιδιώκουν τηνανάπτυξη υπεύθυνης στάσης εκ μέρους των μαθητών ως προς τη συμμετοχήτους σε κοινωνικές και πολιτικές λειτουργίες και διαδικασίες, αλλά και τηνανάπτυξη στάσης σεβασμού προς το δημοκρατικό πολίτευμα (ειδικός σκοπόςτου Λυκείου). Όπως διαπιστώθηκε, βέβαια, ειδικά το εγχειρίδιο της Β΄Λυκείου συνδέει άμεσα τη δημοκρατία με τον φιλελευθερισμό, οπότεουσιαστικά ο συγκεκριμένος σκοπός δηλώνει την επιδίωξη της διατήρησης τουυπάρχοντος πολιτικού συστήματος, μέσω της άμεσης πολιτικήςκοινωνικοποίησης των μαθητών.

Επιπλέον, τα δύο εγχειρίδια, σύμφωνα με τα Αναλυτικά Προγράμματα τωναντίστοιχων μαθημάτων, επιδιώκουν την κατανόηση, ανάλυση και ερμηνείακοινωνικών και πολιτικών γεγονότων όχι μόνο στην Ελλάδα, αλλά και στηνΕ.Ε. και στον κόσμο ευρύτερα. Επίσης, προωθούν την ατομική και συλλογικήσυμμετοχή και δράση των πολιτών, ενώ παράλληλα επιχειρούν να ορίσουν την

184

έννοια της ιδιότητας του πολίτη σε κάθε επίπεδο (κρατικό, ευρωπαϊκό,παγκόσμιο). Στο σημείο αυτό αξίζει να σχολιαστεί πως σύμφωνα με τηνανάλυση διαπιστώθηκε η παρουσίαση και ως έναν βαθμό η ανάλυση διάφορωνκοινωνικών και πολιτικών γεγονότων και φαινομένων, ωστόσο δεν προωθείταιιδιαιτέρως η κριτική ερμηνεία και κατανόησή τους, εφόσον ορισμένα από αυτάτα γεγονότα ή φαινόμενα δεν αναλύονται σε βάθος, δεν αναδεικνύεται πλήρωςη πολυπλοκότητά τους, οπότε οι μαθητές δεν καταφέρνουν να διακρίνουν τιςαντιφάσεις που ενδεχομένως να παρουσιάζουν. Επίσης, όπως ήδη έχειαναφερθεί ο ορισμός της ιδιότητας του πολίτη συχνά παρουσιάζεται ναταυτίζεται σχεδόν με την εθνική καταγωγή του ατόμου. Η πολιτική ταυτότητατων μαθητών επιχειρείται να διαμορφωθεί μέσω της ανάπτυξης της εθνικήςτους ταυτότητας, της οποίας όπως ήδη αναλύθηκε ένα από τα βασικάσυστατικά στοιχεία είναι η ιστορική συνέχεια του ελληνικού έθνους και τηςελληνικής γλώσσας. Η σύνδεση αυτή παρατηρείται έντονα κυρίως στοεγχειρίδιο της Β΄ Λυκείου.

Παράλληλα με την ανάπτυξη της εθνικής ταυτότητας των μαθητών,σύμφωνα με τους σκοπούς των δύο μαθημάτων, επιχειρείται και η ανάπτυξητης ευρωπαϊκής τους ταυτότητας, αφού η Ελλάδα έχει την ιδιότητα κράτους-μέλους της Ε.Ε., αλλά και της ταυτότητας του ‘πολίτη του κόσμου’. Από τηνανάλυση του περιεχομένου των δύο εγχειριδίων διαπιστώθηκε επίσης ηεπιδίωξη αυτή και πιο συγκεκριμένα παρατηρήθηκε μια προσπάθεια των δύοεγχειριδίων να προβάλλουν τη συμμετοχή της Ελλάδας στην Ε.Ε. και ναπροωθήσουν την ιδέα πως τη θέση αυτή δικαίως την κατέκτησε το ελληνικόκράτος, χάρη στη συμβολή του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού και πνεύματοςστην ανάπτυξη του Δυτικού αντίστοιχα πολιτισμού. Επίσης, διαπιστώθηκε πωςη ευρωπαϊκή ταυτότητα διαμορφώνεται κυρίως με βάση την αντίληψη τουδημοκρατικού/φιλελεύθερου, ειρηνικού, αντιρατσιστικού, οικολογικού καιεκσυγχρονιστικού χαρακτήρα της Ε.Ε. Όσον αφορά στην ταυτότητα του‘πολίτη του κόσμου’, αυτή στηρίζεται στην ιδεολογία της παγκοσμιοποίησηςκαι γι’ αυτό συστατικά στοιχεία της αφορούν επίσης στον Δυτικό πολιτισμό καιγενικότερα στα πρότυπα του Δυτικού κόσμου, δίχως βέβαια να παραλείπεταιτο γεγονός πως ο ‘πολίτης του κόσμου’ διαθέτει οικολογική και αντιρατσιστικήσυνείδηση, υποστηρίζοντας παράλληλα τη διασφάλιση της παγκόσμιας ειρήνης.

Τέλος, είναι σκόπιμο να σημειωθούν κάποια σχόλια που αφορούν σεσυγκεκριμένους ειδικούς σκοπούς, ξεχωριστά για το κάθε μάθημα. Ειδικότερα,στο Αναλυτικό Πρόγραμμα για το μάθημα Κοινωνικής και Πολιτικής Αγωγήςτου Γυμνασίου αναφέρεται ως ειδικός σκοπός η κατανόηση της σημασίας γιαενεργό συμμετοχή στο κοινωνικό και πολιτικό γίγνεσθαι, και η ανάπτυξη τουενδιαφέροντος των μαθητών για μια καλύτερη κοινωνία και πολιτεία, για ναέχουν έναν καλύτερο κόσμο. Στη συνέχεια, παρατίθεται άλλος ένας σχετικόςειδικός σκοπός, ο οποίος αναφέρει τη συνειδητοποίηση του καθοριστικούρόλου του ανθρώπινου παράγοντα τόσο στη δημιουργία όσο και στην επίλυσηκοινωνικών και πολιτικών προβλημάτων. Σημειώνεται, λοιπόν, πως βάσει τηςανάλυσης διαπιστώθηκε πως ο σκοπός αυτός όντως επιδιώκεται ως έναν βαθμό,

185

καθώς το αντίστοιχο εγχειρίδιο πραγματεύεται αρκετά προβλήματα (φτώχεια,πείνα/υποσιτισμός στις υποανάπτυκτες χώρες, καταστροφικές συνέπειεςπολέμων), η πρόκληση και η λύση των οποίων αφορούν κυρίως τα κράτη τουΔυτικού-ανεπτυγμένου κόσμου και τους πολίτες τους. Παράλληλα, αναφέρεταικαι στις αρνητικές συνέπειες ορισμένων φαινομένων, όπως είναι ηπαγκοσμιοποίηση, με στόχο την ευαισθητοποίηση των μαθητών ως προςαντίστοιχα ζητήματα.

Στο Αναλυτικό Πρόγραμμα του μαθήματος Πολιτική και Δίκαιο για τοΛύκειο απαντώνται δύο συγκεκριμένοι ειδικοί σκοποί, εκ των οποίων ο έναςαναφέρεται στην κατανόηση και αξιολόγηση εκ μέρους των μαθητών τηςπορείας και εξέλιξης από την πόλη-κράτος στο ελληνικό κράτος, καθώς καιστην κατανόηση βασικών στοιχείων της συνταγματικής μας ιστορίας, ενώ οδεύτερος αναφέρεται στην ανάπτυξη κριτικής στον τρόπο άσκησης τηςεξουσίας. Όσον αφορά, λοιπόν, στον πρώτο και σύμφωνα με την ανάλυση τουκειμένου και του περικειμένου του αντίστοιχου εγχειριδίου, το τελευταίοκαθοδηγεί σε μεγάλο βαθμό τις αξιολογικές κρίσεις των μαθητών, επί τουπεριεχομένου των αντίστοιχων κεφαλαίων που παρουσιάζουν την εν λόγωεξέλιξη. Όσον αφορά στον δεύτερο ειδικό σκοπό, η ανάπτυξη τέτοιου είδουςκριτικής, αφορά κυρίως στην άσκηση της εξουσίας στο πλαίσιο μηδημοκρατικών πολιτευμάτων, αφού το εγχειρίδιο της Β΄ Λυκείου προωθεί τηνεναντίωση και την αντίσταση προς την εξουσία σε τέτοιες περιπτώσεις, αλλά όχιπρος την εξουσία του υπάρχοντος πολιτικού συστήματος.

Κλείνοντας, προκύπτει μία τελευταία παρατήρηση βάσει της συζήτησης τωνευρημάτων που προηγήθηκε και της σύγκρισης των διαπιστώσεων πουπροέκυψαν από την ποιοτική ανάλυση του περιεχομένου των δύο εγχειριδίωνμε τους σκοπούς των αντίστοιχων μαθημάτων. Συγκεκριμένα, μπορεί ναειπωθεί πως διαπιστώθηκε απουσία (κυρίως από το εγχειρίδιο της Β΄ Λυκείου)μιας αναλυτικής περιγραφής των ακραίων πολιτικών ιδεολογιών, του φασισμούκαι του αναρχισμού. Μια τέτοια περιγραφή θα βοηθούσε τους μαθητές νααποκτήσουν μια ολοκληρωμένη εικόνα του πολιτικού φάσματος, αλλά και θατους προσέφερε τη δυνατότητα να κατανοήσουν και να αξιολογήσουν καλύτερακι ευκολότερα ορισμένα ιστορικά ή σύγχρονα γεγονότα και φαινόμενα.

186

187

188

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Πηγές

Παιδαγωγικό Ινστιτούτο Βιβλιοθήκη(α), Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή Γ΄Γυμνασίου, Σωτηρίου, Στέλλα, Κορδονούρη, Στυλιανή, Ζαφρανίδου,Αικατερίνη (2006), προσβάσιμο στο: http://library.pi-schools.gr/cgi-bin-EL/egwcgi/88861/showfull.egw/1+0+76+full[ανακτήθηκε: 10/1/2013]

Παιδαγωγικό Ινστιτούτο Βιβλιοθήκη(β), Πολιτική και Δίκαιο: Β΄ ΛυκείουΠαπακωνσταντίνου, Καλλιόπη, Κατσίρας, Λεωνίδας Β., (2009),προσβάσιμο στο:http://library.pi-schools.gr/cgi-bin-EL/egwcgi/88866/showfull.egw/1+0+1+full[ανακτήθηκε: 10/1/2013]

Τριανταφυλλίδης, Μανόλης (χ.χ.), Λεξικό, προσβάσιμο στο:http://www.greek-language.gr/greekLang/modern_greek/tools/lexica/search.html?lq=συγκρητισμός&sin=all (Πύλη για την Ελληνική γλώσσα) [ανακτήθηκε:24/9/2012]

Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, Βιβλία Γυμνασίου: Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή: Γ΄Γυμνασίου, προσβάσιμο στο:http://www.pi-schools.gr/books/gymnasio [ανακτήθηκε: 7/6/2012]

Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, Μαθήματα: Πολιτική και Δίκαιο: Β΄ Γενικού Λυκείου,προσβάσιμο στο:http://www.pi-schools.gr/content/index.php?lesson_id=4[ανακτήθηκε: 10/12/2010]

ΦΕΚ 303Β, 13-3-2003, «ΔΕΠΠΣ και ΑΠΣ του μαθήματος Κοινωνική καιΠολιτική Αγωγή για το Δημοτικό και το Γυμνάσιο», σσ. 3962-3982,προσβάσιμο στο:http://www.pi-schools.gr/download/programs/depps/fek303.pdf(Παιδαγωγικό Ινστιτούτο)[ανακτήθηκε: 1/10/2012]

ΦΕΚ 63804/Γ2, Πρόγραμμα Σπουδών του μαθήματος «Πολιτική και Δίκαιο» τηςΒ΄ τάξης του Ενιαίου Λυκείου, σσ. 13393-13397, προσβάσιμο στο:http://digitalschool.minedu.gov.gr/modules/document/file.php/DSGL-B103/%CE%94%CE%95%CE%A0%CE%A0%CE%A3%20-%20%CE%91%CE%A0%CE%A3/deppsaps.pdf (Ψηφιακό Σχολείο)[ανακτήθηκε: 17/7/2012]

ΕλληνόγλωσσηBerg, S. (1987). Εισαγωγή στην πολιτική κοινωνιολογία, τόμ. 1, Θεσσαλονίκη:

ΠαρατηρητήςBlackledge, David, Barry Hunt (1995). Κοινωνιολογία της Εκπαίδευσης, μτφρ:

Μαρία Δεληγιάννη, Αθήνα: Έκφραση

189

Canivez, Patrice (2000). Ποια αγωγή για τον πολίτη;, μτφρ: ΛουκίαΣκουρολιάκου, επιμ: Γεωργία Παπαγεωργίου, Αθήνα: Scripta.

Cohen, Louis & Lawrence Manion (19944). Μεθοδολογία της Εκπαιδευτικήςέρευνας, μτφρ: Χρυσούλα Μητσοπούλου & Μάνια Φιλοπούλου, Αθήνα:Μεταίχμιο

Lenk, Kurt (1982). Πολιτική κοινωνιολογία, μτφρ.: Φώτης Κοκαβέσης, επιμ.:Ηλίας Κατσούλης, Θεσσαλονίκη: Παρατηρητής

Αρβανίτης, Τάσος (2010). «Αντιπαράθεση με τις συντεχνίες», The FederalPost, προσβάσιμο στο:http://theathenspost.com/2010/01/07/αντιπαράθεση-με-τις-συντεχνίες (Ηλεκτρονική εφημερίδα The Federal Post) [ανακτήθηκε:17/7/2011].

Γκίβαλος, Μενέλαος Α. (2005). Πολιτική Κοινωνικοποίηση και εκπαιδευτικόπεριβάλλον, Αθήνα: νήσος

Γκότοβος, Θανάσης (1983). «Η ποιοτική έρευνα στις Επιστήμες της Αγωγής:μεθοδολογικές προϋποθέσεις για την εμπειρική προσέγγιση τηςεκπαιδευτικής πραγματικότητας», Δωδώνη, ΕΕΦΣ ΠανεπιστημίουΙωαννίνων, τόμ. 12, Ιωάννινα, 199-234

Δαμανάκης, Μιχάλης (1990). Διδακτική της Πολιτικής Αγωγής, ΑνάτυποΠαν/μίου Ιωαννίνων, Επιστημονική Επετηρίδα ΠαιδαγωγικούΤμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης, Ιωάννινα

Δεμερτζής, Νίκος (1989). Κουλτούρα, Νεωτερικότητα, Πολιτική κουλτούρα,Αθήνα: Παπαζήση

Δεμερτζής, Νίκος (επιμ.) (2000γ). Η ελληνική πολιτική κουλτούρα σήμερα, Αθήνα:Οδυσσέας

Δημούλης, Δημήτρης (μτφρ) (1989). «Η δικτατορία του προλεταριάτου: τουΕτιέν Μπαλιμπάρ», Θέσεις, Ιανουάριος-Μάρτιος, τεύχ. 26, προσβά-σιμο στο:http://www.theseis.com/index.php?option=com_content&task=view&id=244&Itemid=29 (Ηλεκτρονικό περιοδικό Θέσεις) [ανακτήθηκε:12/10/2012]

Δραγώνα, Θάλεια (1997). «Μεθοδολογικές επιλογές», στο Φραγκουδάκη,Άννα & Θάλεια Δραγώνα (επιμ.). Τι είν’ η πατρίδα μας;: Εθνοκεντρισμόςστην εκπαίδευση, Αθήνα: Αλεξάνδρεια, 201-219

Θεοδωρίδης, Πέτρος, Π. (2004). Οι μεταμορφώσεις της ταυτότητας: Έθνος,Νεωτερικότητα και Εθνικιστικός Λόγος, Θεσσαλονίκη: Αντιγόνη

Καρναχωρίτη, Δέσποινα (2011). Επιπολιτισμός και θρησκευτικότητα: Μιαερευνη-τική προσέγγιση σε γηγενείς μαθητές και μαθητές πολιτισμικάδιαφορετικών ο-μάδων, Πανεπιστήμιο Πατρών, Μεταπτυχιακή εργασία,προσβάσιμη στο:http://nemertes.lis.upatras.gr/jspui/bitstream/10889/4768/3/Nimertis_Karnachoriti(ptde).pdf (Πανεπιστήμιο Πατρών) [ανακτήθηκε:17/10/2012]

190

Κελπανίδης, Μιχάλης (2002). Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης: θεωρίες καιπραγματικότητα, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα

Κοκκινάκη, Φλώρα (2006). Κοινωνική Ψυχολογία: εισαγωγή στη μελέτη τηςκοινωνικής συμπεριφοράς, Αθήνα: τυπωθήτω-Γιώργος Δαρδάνος

Κυρίτσης, Δημήτρης (2010α). «Η πολιτική κοινωνικοποίηση των μαθητών τουΛυκείου: Εμπειρική έρευνα για τις στάσεις και το επίπεδο της πολιτικήςτους ενημερότητας», Παιδαγωγική Επιθεώρηση, 49, σσ. 128-144

Κυρίτσης, Δημήτρης (2010β). «Πολιτική κοινωνικοποίηση των νέων: Μια ανα-σκόπηση της βιβλιογραφίας», Τα Εκπαιδευτικά, 93-94, σσ. 61-73, προ-σβάσιμο στο: http://www.taekpaideutika.gr/ekp_93-94.pdf (Περιοδι-κό Τα Εκπαιδευτικά) [ανακτήθηκε: 23/9/2012]

Κωνσταντίνου, Χαράλαμπος Ι. (1998). Σχολική πραγματικότητα καικοινωνικοποίηση του μαθητή: Σκιαγράφηση των κοινωνικοποιητικών μηνυμάτωντου σχολείου και των εκπαιδευτικών, Αθήνα: Gutenberg

Λυδάκη, Άννα (2001). Ποιοτικές μέθοδοι της κοινωνικής έρευνας, Αθήνα:Καστανιώτης

Μεταξάς, Αναστάσιος-Ιωάννης (1976). Πολιτική Κοινωνικοποίηση, Αθήνα:Εκδόσεις Σάκκουλας

Μπονίδης, Κυριάκος & Ελένη Χοντολίδου (1997). «Έρευνα σχολικώνεγχειριδίων: από την ποσοτική ανάλυση περιεχομένου σε ποιοτικέςμεθόδους ανάλυσης –το παράδειγμα της Ελλάδας», στο Μ. Βάμβουκας,Α. Χουρδάκης (επιμ.), Παιδαγωγική Επιστήμη στην Ελλάδα και στηνΕυρώπη-Τάσεις και προοπτικές, Ρέθυμνο: 3-5 Νοεμβρίου 1995, ΠρακτικάΖ΄ Διεθνούς Συνεδρίου Παιδαγωγικής Εταιρίας Ελλάδας, Αθήνα:Ελληνικά Γράμματα, 188-224

Μπονίδης, Κυριάκος (2004). Το περιεχόμενο του σχολικού βιβλίου ως αντικείμενοέρευνας: διαχρονική εξέταση της σχετικής έρευνας και μεθοδολογικέςπροσεγγίσεις, Αθήνα: Μεταίχμιο

Νόβα-Καλτσούνη, Χριστίνα (2002). Κοινωνικοποίηση: η γένεση του κοινωνικούυποκειμένου, Αθήνα: Gutenberg

Ξωχέλλης, Παναγιώτης (1997). Παιδαγωγική του σχολείου, Θεσσαλονίκη: ΑφοίΚυριακίδη

Παντελίδου-Μαλούτα, Μάρω (1987). Πολιτικές στάσεις και αντιλήψεις στην αρχήτης εφηβείας: πολιτική κοινωνικοποίηση στο πλαίσιο της ελληνικής πολιτικήςκουλτούρας, Αθήνα: Gutenberg

Παπακωνσταντίνου, Καλλιόπη, Κατσίρας, Λεωνίδας (2010). Πολιτική καιΔίκαιο: Β΄ Γενικού Λυκείου, Αθήνα: ΟΕΔΒ

Σεραφετινίδου, Μελίνα (2006). Εισαγωγή στην πολιτική κοινωνιολογία, Αθήνα:Gutenberg

Σωτηρίου, Στέλλα, Κορδονούρη, Στυλιανή, Ζαφρανίδου, Αικατερίνη (2012).Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή, Γ΄ Γυμνασίου, Αθήνα: ΙΤΥΕ-«ΔΙΟΦΑΝΤΟΣ»

Τερλεξής, Πανταζής (1975). Πολιτική κοινωνικοποίηση: η γένεση του πολιτικούανθρώπου, Αθήνα: Gutenberg

191

ΞενόγλωσσηAlmond, Gabriel A. & Sidney Verba (1989). The civic culture: Political attitudes

and democracy in five nations, Newbury Park, London, New Delhi: SagePublications

Berelson, Bernard (1952). Content Analysis in communication research, New York:Hafner Press

Bryman, Alan (1988). Quantity and Quality in Social research, Boston, Sydney,Wellington, London: Unwin Hyman

Holsti, Ole R. (1969). Content Analysis for the Social Sciences and Humanities,Massachusetts, California, London, Ontario: Addison-Wesley Pub-lishing Company.

Krippendorff, Klaus (20042). Content Analysis: An introduction to its methodology,Thousand Oaks, London, New Delhi: Sage Publications

Lindkvist, Kent (1981). “Approaches to textual analysis”, στο Rosengren,Karl-Eric (ed.), Advances in Content Analysis, Sage Annual Reviews ofCommunication Research, Vol. 9, Beverly Hills, London: Sage Publi-cations, 23-41

Neuendorf, Kimberly A. (2002). The Content Analysis guidebook, ThousandOaks, London, New Delhi: Sage Publications

Silverman, David (20002). “Analyzing talk and text”, στο Denzin, NormacK. & Yvonna S. Lincoln (eds.), Handbook of Qualitative Research, Thou-sand Oaks, London, New Delhi: Sage Publications, 821-834

Torney-Purta, Judith (2004), “Adolescent’s political socialization in changingcontexts: An international study in the spirit of Nevitt Sanford”, Po-litical Psychology, 25(3), προσβάσιμο στο:http://www.swetswise.com/eAccess/viewToc.do?titleID=162190&yevoID=1388811 (βιβλιογραφική βάση δεδομένων Swetswise)[ανακτήθηκε: 23/9/2012]

Wain, Kenneth (1992). “Different perspectives on evaluating textbooks”,στο Hilary Bourdillon (ed.), History and Social Studies – Methodologies oftextbook analysis, Braunschweig (Germany): 11-14 September 1990,Report of the educational research workshop, Amsterdam, Lisse:Swets & Zeitlinger, 35-41

192

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

193

194

Αναλυτική παράθεση κατηγοριών και των υποκατηγοριών τους:

1. Πολιτική Ιδεολογία1.1. Φιλελευθερισμός/Καπιταλισμός

α) Ελεύθερη και Ατομική Επιχειρηματική Δράσηβ) Υπεροχήγ) Ταξική Ιεραρχία

1.2. Σοσιαλισμός/Κομμουνισμόςα) Μαρξιστική Θεωρία

α1) Καταγγελία Καπιταλισμούα2) Επαναστατικές ιδέεςα3) Επιδίωξη Κοινωνικής Δικαιοσύνης

β) Αρνητικά στοιχεία Μαρξισμούγ) Αναποτελεσματικότητα

2. Αξίες2.1. Πολιτικές αξίες/ιδεώδη

2.1.1. Δημοκρατίαα) Ελευθερία και Ισότηταβ) Δημοκρατικές Κοινωνίεςγ) Λαϊκή Κυριαρχία

2.1.2. Έθνος-Κράτοςα) Κράτος-Πολιτική Εξουσίαβ) Έθνοςγ) Σύνδεση Κράτους-Έθνους

2.1.3. Νόμοι-Σύνταγμαα) Ρυθμιστικοί Κανόνεςβ) Σύνταγμα-Υπέρτατος Νόμος

2.2. Κοινωνικές αξίες/ιδεώδη2.2.1. Ειρήνη

α) Αντιπολεμική Συνείδησηβ) Ενοποίηση-Συμφιλίωσηγ) Διαφύλαξη Ειρήνηςδ) Σύμβολο Ειρήνης

2.2.2. Συλλογικότηταα) Αλληλεπίδρασηβ) Συναίνεσηγ) Αλληλεγγύη

195

γ1) Ομαδικό Πνεύμαγ2) Συνεργασίαγ3) Ανιδιοτέλεια/Εθελοντισμός

2.2.3. Πρόνοιαα) Κοινωνικά Δικαιώματαβ) Κοινωνικά Μέτραγ) Κοινωνικοί Θεσμοί

γ1) Οικογένειαγ2) Εκπαίδευσηγ3) Εργασίαγ4) Υγεία

2.2.4. Οικονομικός πλούτοςα) Οικονομικά Κριτήριαβ) Δύναμη/Εξουσία

3. Αντιλήψεις3.1. Ανάδειξη Ελληνικού πολιτισμού

α) Ιστορική Συνέχειαα1) Αρχαιότηταα2) Βυζάντιοα3) Νεότερα Χρόνιαα4) Σύγχρονη Ελλάδα

β) ‘Ευρωπαϊκή’ Ελλάδαγ) ‘Παγκόσμια’ Ελλάδαδ) Πολιτιστική παραγωγή

3.2. Ανάδειξη Δυτικού πολιτισμούα) Διαφωτισμόςβ) Παγκοσμιοποίηση

β1) Κυριαρχία Δυτικών Προτύπωνβ2) Τεχνολογική Εξέλιξηβ3) Καπιταλισμός

γ) Ευρωπαϊκή Ένωσηγ1) Καπιταλιστικός χαρακτήραςγ2) Ευρωπαϊκή Ταυτότητα

3.3. Η Δύναμη των ΜΜΕα) Άσκηση Επιρροής

α1) Κοινωνικοποίησηα2) Δύναμη Εικόναςα3) Εξουσία

196

β) Εξυπηρέτηση Συμφερόντωνβ1) Χειραγώγησηβ2) Προπαγάνδα

3.4. Ιεραρχική Οργάνωσηα) Κοινωνική Ιεραρχίαβ) Πολιτική Ιεραρχίαγ) Κοινοτική Ιεραρχίαδ) Αποδοχή Ιεραρχικής Οργάνωσης

3.5. Σύνδεση Δικτατορίας-Βίαςα) Αυταρχισμός/Βίαβ) Προπαγάνδαγ) Νομιμοποίηση Αντίστασης

3.6. Οικολογική συνείδησηα) Ευαισθητοποίησηβ) Σεβασμός/Προστασία Περιβάλλοντος

β1) Παγκόσμιο Επίπεδοβ2) Κρατικό Επίπεδοβ3) Ατομική-Συλλογική Δράση

γ) Ε.Ε.-Περιβάλλον

3.7. Ισότητα των φύλωνα) Στερεότυπα/Προκαταλήψεις

α1) Κατάρριψη Στερεοτύπων/Προκαταλήψεωνβ) Διακρίσεις

β1) Καταπολέμηση Διακρίσεωνγ) Ρόλοι φύλων

γ1) Παραδοσιακοίγ2) Σύγχρονοι

3.8. Αντιρατσιστική Συνείδησηα) Πολυπολιτισμικές Κοινωνίες

α1) Αποδοχή διαφορετικότηταςα2) Διαπολιτισμική προσέγγιση

β) Ανθρώπινα Δικαιώματαγ) Προκαταλήψεις-Διακρίσεις

γ1) Κατάργηση Προκαταλήψεων-Διακρίσεων

4. Πρότυπα4.1. Ενεργός Πολίτης

α) Υπευθυνότητα/Ευσυνειδησίαβ) Κριτική Στάση/Σκέψη

197

γ) Ενεργητική Συμμετοχήγ1) Ενημέρωση/Πληροφόρησηγ2) Διεκδίκηση Δικαιωμάτωνδ) Συμμετοχή Νέων

4.2. Εκσυγχρονισμόςα) Ε.Ε.-Εκσυγχρονισμός Ελλάδαςβ) Κοινωνικό Επίπεδογ) Πολιτικό Επίπεδοδ) Κρατικός Μηχανισμόςε) Προβλήματα-Αντιμετώπιση