Θάνος Αρμάγος1, Μυρτώ Λεμονούδη1

1Εταιρεία Γνωσιακών – Συμπεριφοριστικών Σπουδών, Κέντρο Δια Βίου Μάθησης

ΣΩΚΡΑΤΙΚΟΣ ΔΙΑΛΟΓΟΣ ΣΤΗ ΓΣΘ: ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΚΑΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΙ

Διπλωματική Εργασία

Ατζέντα παρουσίασης Σωκρατικός διάλογος – Εισαγωγικά στοιχεία Σωκρατική μέθοδος VS Σωκρατικός διάλογος και

Σωκρατικές ερωτήσεις Πάνελ συζητήσεων Σωκρατικής μεθόδου Περιγραφή Σωκρατικού διαλόγου

Σωκρατικές ερωτήσεις (είδη – παραδείγματα) Ορισμός Σωκρατικού διαλόγου Σωκρατικός διάλογος και συνεργατικός εμπειρισμός

(παραδείγματα) Πότε χρησιμοποιείται ο Σωκρατικός διάλογος

(παραδείγματα) Σωκρατικός διάλογος και Εποπτεία Συζήτηση - Προβληματισμοί

Σωκρατικός διάλογος – Εισαγωγικά στοιχεία Μέθοδος/τεχνική

Εργαλείο εξέτασης που εστιάζει στην επικοινωνία και την συλλογή πληροφοριών – εφαρμογήκαθοδηγούμενης ανακάλυψης

Εξειδικευμένο στοιχείο της ΓΣΘ και αναπόσπαστο κομμάτι αυτής

Οι ρίζες του ανιχνεύονται το 400 π.Χ. στην Αθήνα

Σωκράτης – χρήση ερωτήσεων που βοηθούσαν τους μαθητές του να καταλήξουν σε συμπεράσματα μέσω δικών τους γνώσεων

Μέσο για να γίνουν οι θεραπευόμενοι ενεργοί συμμετέχοντες στην ίδια τους την θεραπεία

Σωκρατική μέθοδος VS Σωκρατικός διάλογος και Σωκρατικές ερωτήσεις

Δεν είναι ταυτόσημες έννοιες

Σωκρατική μέθοδος σχετίζεται συχνά αλλά όχι απαραίτητα με τη χρήση ερωτήσεων

Σωκρατικός διάλογος περιλαμβάνει τη συνεργατική στάση του κλινικού

Σωκρατικές ερωτήσεις δεν εμπεριέχουν απαραίτητα το στοιχείο του συνεργατικού εμπειρισμού

Πάνελ συζητήσεων Σωκρατικής μεθόδου

Σύδνεϋ (Αυστραλία) - 34ης Διάσκεψη του Αυστραλιανού Οργανισμού Γνωσιακής και Συμπεριφορικής Θεραπείας - 2014

Christopher Fairburn, Christine Padesky, Mark Reinecke, Maree Teeson

Χονγκ Κονγκ - 8ου Διεθνές Συνέδριο ΓνωσιακήςΨυχοθεραπείας – 2018

Judith S.Beck, David A. Clark, Keith S. Dobson, Stefan G. Hofmann, Robert L.Leahy, C. Wing Wo

Nikolaos Kazantzis συντονιστής και στα δύο πάνελ

Περιγραφή Σωκρατικού διαλόγου Περιλαμβάνει απαραίτητα την χρήση ερωτήσεων

Δεν έχει ξεκαθαρισθεί με ακρίβεια ο τρόπος χρήσης του

Δεν είναι απόλυτα σαφές αν εφαρμόζεται με σκοπό να καθοδηγήσει τον πελάτη σε ένα συγκεκριμένο σημείο ή για να τον κάνει να ανακαλύψει μια πραγματικά καινούρια ιδέα ή προοπτική

Είδη Σωκρατικών Ερωτήσεων

Είδος Ερώτησης Σκοπός Παράδειγμα

Διερευνητικές Κατανόηση ανησυχίας Ποια είναι τα πλεονεκτήματα και

τα μειονεκτήματα;

Ποιοι μπορεί να είναι κάποιοι από

τους λόγους για τους οποίους

συμβαίνει αυτό τώρα;

Αλλαγή Προοπτικής Διερεύνηση εναλλακτικών Τι σκέφτεται ο καλύτερος σας

φίλος για την κατάσταση σας;

Υπάρχουν άλλες εξηγήσεις;

Συνθετικές Διευκόλυνση ανακάλυψης Πως θα μπορούσατε να βρείτε

εδώ την χρυσή τομή;

Τι μπορούμε να συμπεράνουμε αν

λάβουμε υπόψη μας όλες τις

εκδοχές;

Σωκρατικές Ερωτήσεις Χρήση σε κάθε συνεδρία για:- την αναγνώριση σημαντικών συναισθημάτων και

γεγονότων της προηγούμενης εβδομάδας- την από κοινού δημιουργία της ατζέντας μιας

συνεδρίας- την ιεράρχηση των θεμάτων που μπορούν να

καλυφθούν κατά τη διάρκεια της- την ανάδειξη των στόχων μιας συνεδρίας αλλά και

ολόκληρης της θεραπείας- την ανασκόπηση και την επιλογή της ανάθεσης

εργασιών για το σπίτι - την αναγνώριση σημαντικών γνωσιών και

συμπεριφορών πριν εφαρμοσθούν κάποιες τεχνικές

Παραδείγματα Σωκρατικών Ερωτήσεων σε διάφορες περιοχές της θεραπείας

Περιοχή θεραπείας Παράδειγμα Ερωτήσεων

Αξιολόγηση και διαμόρφωση υποθέσεων

Τι κάνατε όταν συνέβη αυτό;

Όταν το σκεφτήκατε/κάνατε αυτό, τι σήμαινε για

σας;

Πότε σας ήρθε αυτή η σκέψη πρώτη φορά;

Είχατε άλλα συναισθήματα;

Και όταν συνέβη αυτό, πως αισθανθήκατε;

Τι περνά από το μυαλό σας όταν αισθάνεστε έτσι;

Τι τείνετε να κάνετε αυτές τις στιγμές;

Εκπαίδευση

Φανταστείτε ότι πιστεύατε ότι οι σκύλοι είναι

επικίνδυνοι και βλέπατε ένα σκύλο: τι θα περνούσε

από το μυαλό σας;

Πως θα αισθανόσασταν;

Τι θα κάνατε;

Φανταστείτε ότι οι σκύλοι είναι χαδιάρηδες και

άκακοι.

Πως θα αισθανόσασταν;

Τι θα κάνατε;

Τι μπορεί να δείχνει αυτό για τις συνδέσεις μεταξύ

των σκέψεων και των συναισθημάτων ή των

σκέψεων και των συμπεριφορών;

Περιοχή θεραπείας Παράδειγμα Ερωτήσεων

Πρόκληση των μη βοηθητικών γνωσιών

Πόσο βοηθητικό ή μη βοηθητικό είναι να παραμένετε σταθερός

σε αυτήν τη συγκεκριμένη πεποίθηση;

Τι καλό, αν υπάρχει, βγαίνει με το να παραμένετε σταθερός σε

αυτή την πεποίθηση;

Ποια είναι η αρνητική πλευρά του να βλέπετε τα πράγματα με

αυτό τον τρόπο;

Αν βλέπετε τον κόσμο με αυτό τον τρόπο, πως αισθάνεστε, πως

αντιδρούν οι άλλοι;

Έχετε κάποια εμπειρία που να σας δείχνει ότι αυτό δεν ισχύει;

Πως μπορεί κάποιος άλλος να δει αυτή την κατάσταση;

Αυτό ισχύει όλο τον καιρό ή υπάρχουν και περιστάσεις όπου τα

πράγματα είναι διαφορετικά;

Τώρα που έχετε μια πιο ολοκληρωμένη εικόνα, πώς θα

μπορούσατε να αντιληφθείτε την αρχική σας ανησυχία;

Επίλυση προβλημάτων και εξεύρεση λύσεων

Πως θα μπορούσε ένας φίλος σας να προσπαθήσει να

αντιμετωπίσει ένα τέτοιο δίλημμα;

Ποιο είναι το χειρότερο σενάριο, αν αυτή η λύση δεν πετύχει;

Πως θα προετοιμαζόσασταν για αυτό; Πως θα

προφυλασσόσασταν αν ήταν πιθανό να συμβεί;

Τι θα μπορούσατε να κάνετε, αν όντως συνέβαινε;

Επινοώντας συμπεριφορικές δοκιμασίες

Πως θα μπορούσαμε να οργανώσουμε μια κατάσταση όπου αυτό

θα μπορούσε να συμβεί;

Τι θα μπορούσε να σας διευκολύνει για να δεχτείτε αυτή την

πρόκληση;

Πως θα εκτιμούσατε την επιτυχία σας;

Eπαίδευση στη χρήση του Σωκρατικού ΔιαλόγουΠαράδειγμα: Αν πατήσω σε μια ρωγμή, θα τραυματιστεί η μητέρα μου (μαγική

σκέψη)

1ο βήμα Εκμαίευση της αυτόματης

σκέψης

Τι περνάει από το μυαλό σας

αυτή τη στιγμή;

2ο βήμα

Σύνδεση της αυτόματης

σκέψης με το συναίσθημα και

την συμπεριφορά

Πως είναι να έχετε αυτή την

πεποίθηση;

Όταν περνάει από το μυαλό

σας η πεποίθηση ότι αν

πατήσετε σε μια ρωγμή, θα

τραυματιστεί η μητέρα σας,

πως νιώθετε;

Όταν περνάει από το μυαλό

σας η πεποίθηση ότι αν

πατήσετε σε μια ρωγμή, θα

τραυματιστεί η μητέρα σας, τι

κάνετε;

Eπαίδευση στη χρήση του Σωκρατικού Διαλόγου

Παράδειγμα: Αν πατήσω σε μια ρωγμή, θα τραυματιστεί η μητέρα μου (μαγική σκέψη)

3ο βήμα Ενσυναισθητική απόκριση στην

ακολουθία σκέψη-συναίσθημα-

συμπεριφορά

Πρέπει να είναι βάρος για σας να

παρακολουθείτε τόσο προσεκτικά

τα βήματα σας.

Πρέπει να αισθάνεστε

πραγματικά ανησυχία όταν κάθε

φορά που πατάτε μια ρωγμή

πιστεύετε ότι θα τραυματιστεί η

μητέρας σας.

4ο βήμα Ένταξη συνεργασίας

Σας κάνει νόημα αυτό;

Πως σας ακούγεται αυτό;

Πόσο ανταποκρίνεται αυτό στην

εμπειρία σας έως τώρα;

5ο βήμα Σωκρατική εξέταση της

πεποίθησης

Τι συνέβη όταν πατήσατε

τελευταία φορά πάνω σε μια

ρωγμή;

Πότε τραυματίστηκε η μητέρας

σας και εσείς αποφύγατε να

πατήσετε πάνω σε μια ρωγμή;

Πότε πατήσατε πάνω σε μια

ρωγμή και δεν συνέβη τίποτα στη

μητέρα σας;

Ορισμός Σωκρατικού διαλόγου

Εφαρμογή δια μέσου της θεραπευτικής σχέσης

Ενεργός ρόλος του θεραπευόμενου

Εμπειρικός χαρακτήρας

Εμπειρία μάθησης

Ορισμός Σωκρατικού διαλόγου Η λεκτική διαδικασία μέσω της οποίας γίνονται

ερωτήσεις με σκοπό την διεύρυνση της οπτικής του πελάτη και την καθοδήγηση της προσοχής του σε πληροφορίες που σχετίζονται με τις πεποιθήσεις που εξετάζονται και τις συμπεριφορές που αξιολογούνται (Padesky, 2014)

H ευγενική χρήση του διαλόγου δίνει την αίσθηση ότι ο θεραπευτής δεν είναι ο απόλυτος κάτοχος της αλήθειας καθώς ταυτόχρονα προσπαθεί ευγενικά να τροποποιήσει μια δυσλειτουργική πεποίθηση αλλάζοντας τον τρόπο κατανόησης της (Reinecke, 2014)

Διαφοροποίηση χρήσης ανάλογα με την προσωπικότητατου πελάτη και την διαταραχή (Fairnurn, Padesky, 2014)

Ορισμός Σωκρατικού διαλόγου Εσφαλμένη χρήση του όρου «Σωκρατικός» αφού ο

Σωκράτης χρησιμοποιούσε τις ερωτήσεις με διαφορετικό τρόπο από τον θεμιτό στην ΓΣΘ (πιο επιθετική στάση, συχνά περίεργες και εκτός θέματος ερωτήσεις) (Fairburn, 2014)

Δεν περιέχει το στοιχείο του εμπειρισμού αφού η αλήθεια είναι γνωστή και δεν υπόκειται σε διαδικασία συλλογής πληροφοριών για την επιβεβαίωση της σε αντίθεση με τη ΓΣΘ όπου η αλήθεια νοείται ως μέρος ενός ορθολογικού θετικισμού που δύναται να μπει σε μια διαδικασία επαλήθευσης (Leahy, 2018)

Διάλογος κατά Beck (Leahy, 2018) Παραπλανητικός και εσφαλμένος όρος ο «Σωκρατικός»

(Hoffman, 2018)

Σωκρατικός διάλογος και συνεργατικός εμπειρισμός Οι σχεσιακές και τεχνικές λειτουργίες του ΣΔ

διαφοροποιούνται από το διαπροσωπικό στυλ και τον βαθμό της συνεργασίας – πολυδιάστατος ρόλος.

Συνεργασία και εμπειρισμός δομικά στοιχεία του ΣΔ Συνεργατισμός - ο πελάτης μπορεί να αναγνωρίσει

καλύτερα από οποιονδήποτε τις δικές του δυσκολίες Εμπειρισμός – ο πελάτης δημιουργεί νέα νοήματα μέσα

από εμπειρίες του που έρχονται σε αντίθεση με δυσλειτουργικά σχήματα

Οι συνεργατικού τύπου ερωτήσεις, σε αντίθεση με τις διδακτικές κατευθύνσεις, ενισχύουν την αυτονομία, την αυτό-αποτελεσματικότητα και την αυτοπεποίθηση των πελατών (Tee & Kazantzis, 2011)

Παραδείγματα Σωκρατικών Ερωτήσεων που ενισχύουν την Συνεργασία και τον Εμπειρισμό

Συνεργατισμός Εμπειρισμός

Σε ποια σκέψη ή συναίσθημα θα θέλατε να εστιάσετε; Μπορείτε να συζητήσετε σχετικά με την τελευταία φορά

που το παρατηρήσατε;

Τι πιστεύετε ότι θα συμβεί αν δράσετε ενάντια στο

συναίσθημα σας;

Πως μπορείτε να μετρήσετε την ένταση του

συναισθήματος;

Πως μπορούμε να ανακαλύψουμε αν αυτή είναι μια

ακριβής πρόβλεψη;

Είναι αυτή η συγκεκριμένη κατάσταση ένας καλός

τρόπος για να εξετάσετε την πρόβλεψη σας;

Πόσες φορές χρειάζεστε να την εξετάσετε;

Πότε χρησιμοποιείται ο Σωκρατικός διάλογος - παραδείγματα

Εφαρμογή ΣΔ σε πελάτη με πεποίθηση «Αν δεν είμαι πλούσιος είμαι ένα τίποτα» - Όχι χρήση ΣΔ αν ο πελάτης πιστεύει ότι κανείς δεν τον καταλαβαίνει (Leahy, 2018)

Διακοπή χρήσης ΣΔ αν δεν ανταποκρίνεται ο πελάτης –Όχι χρήση ΣΔ όταν ο πελάτης αναζητά συγκεκριμένεςπληροφορίες (Hoffman, 2018)

Όχι χρήση ΣΔ στην ψυχοεκπαίδευση (Dobson, 2018)

Διαμόρφωση περίπτωσης οδηγός για το αν και πότε χρειάζεται να γίνει εστίαση σε συγκεκριμένες πεποιθήσεις με χρήση ΣΔ (Beck, 2018)

Κλινικά παραδείγματα και χρονική στιγμή χρήσης ΣΔ 2 πελάτες στις πρώτες συνεδρίες με πεποιθήσεις:

- Πελάτης 1 «Δεν είμαι αγαπητός» και «Οι άλλοι θα με αξιολογήσουν αρνητικά»

- Πελάτης 2 «Είμαι αβοήθητος» και «Οι άλλοι πρέπει να με φροντίζουν»

Όχι χρήση ΣΔ διότι οι Σωκρατικές ερωτήσεις στις πρώτες συνεδρίες μπορούν να καταλήξουν σε αμυντικότητα και αντίσταση του πελάτη (Beck, Hoffman, 2018)

Σωστός χρόνος χρήσης ΣΔ σχετίζεται με τον βαθμό συνεργασία μεταξύ θεραπευτή και πελάτη (Hoffman, 2018)

Σωστός χρόνος χρήσης ΣΔ με οδηγό συναισθηματικές ενδείξεις του πελάτη (Beck, 1018)

Κλινικά παραδείγματα και χρονική στιγμή χρήσης ΣΔ Στον αποφευκτικό πελάτη αυτό που είναι σημαντικό να

γίνει από την πρώτη συνεδρία είναι να εγκατασταθεί το κίνητρο για αλλαγή κάτι που μπορεί να επιτευχθεί αφήνοντας τον πελάτη να μιλήσει για το πόσο επώδυνη είναι η εμπειρία της δυσλειτουργικής του συμπεριφοράς (Leahy, 2018)

Και στους δυο πελάτες εστιασμός στην εμπειρία που τους οδήγησε στην θεραπεία με απώτερο στόχο να νιώσουν ασφαλείς. Χρήση ΣΔ για την ανάδειξη επώδυνων εμπειριών και των συνεπειών τους (Clark, 2018)

Αν ο εξαρτητικός πελάτης ερχόταν υπερβολικά αγχωμένος όχι χρήση ΣΔ αλλά εστιασμός στην κατανόηση του (Wong, 2018)

Σωκρατικός διάλογος και Εποπτεία Χρήση παιχνιδιών ρόλου μπαίνοντας στη θέση του

πελάτη για να βιώσει με τον καλύτερο δυνατό τρόπο ένας θεραπευτής τον ΣΔ (δογματικός και αυστηρός θεραπευτής VS ευγενικός θεραπευτής) (Beck, 2018)

Συχνή επανεξέταση υποθέσεων και συμπερασμάτων για την προαγωγή της κριτικής σκέψης στους θεραπευτές (Hoffman, 2018)

Εκμάθηση θεραπευτών στην αναγνώριση της πιο σημαντικής αυτόματης σκέψης (Leahy, 2018)

Λίστα με κλασσικές σωκρατικές ερωτήσεις (Beck, 2018) Mεγάλη πρόκληση των εποπτών να δώσουν στους

εκπαιδευόμενους θεραπευτές να καταλάβουν ότι ο ΣΔ φαίνεται να μαθαίνεται εύκολα ενώ εφαρμόζεται πιο δύσκολα με τους πελάτες (Wong, 2018)

Σύνθεση δυο πάνελ - Ευρήματα Ένταξη του ΣΔ σε κάθε συνεδρία ανάλογα με το πρόβλημα του

πελάτη – διαφορές ως προς τη χρήση του στις πρώτες συνεδρίες

Διαφοροποίηση στην εσφαλμένη/παραπλανητική χρήση του όρου «Σωκρατικός»

Τρία στοιχεία που διαφοροποιούν την Σωκρατική μέθοδο είναι:

- αυτά που προτείνονται ή ερμηνεύονται από τον θεραπευτή

- αυτά που καθοδηγούνται από τον θεραπευτή και

- αυτά που ανακαλύπτει ο πελάτης ανεξάρτητα, μέσα από τη σύνθεση των πληροφοριών

Στο πρώτο πάνελ δόθηκε περισσότερο έμφαση σε πιο γενικά σημεία της σχέσης, όπως η περιέργεια, η ευαισθησία και η μη-λεκτική συμπεριφορά, ενώ στο δεύτερο πάνελ δόθηκε περισσότερη έμφαση στον ξεχωριστό ρόλο του εμπειρισμού

Συζήτηση - προβληματισμοί ΣΔ υποβοηθητική μέθοδος για την υιοθέτηση νέων

ιδεών και την ανακάλυψη

Σύνδεση επιτυχημένης χρήσης με διαπροσωπικό στιλ θεραπευτή

Άγνωστο πότε και σε ποιο βαθμό κατά τη διάρκεια μιας συνεδρίας μπορεί ένας θεραπευτής να επηρεάσει με έναν βοηθητικό τρόπο την ανακάλυψη μέσω του ΣΔ

ΣΔ μοναδικό εξειδικευμένο εργαλείο που λειτουργεί ταυτόχρονα ως μέθοδος αξιολόγησης και παρέμβασης

Ελάχιστες έρευνες που μελετάνε τον ρόλο του ΣΔ στη ΓΣΘ – Ανάγκη ερευνών εστιασμένων στην αξιολόγηση της σωστής χρήσης του ΣΔ

Βιβλιογραφικές αναφορές

[1] Rutter JG, Friedberg RD. Guidelines for the Effective Use of Socratic Dialogue in Cognitive Therapy. Innovations in Clinical Practice: A Source Book, 1999; 7: 481-490.

[2] Okamoto A, Dattilio FM, Dobson KS, Kazantzis N. The Therapeutic Relationship in Cognitive-Behavioral Therapy: Essential Features and Common Challenges. Practice Innovations, 2019; 4(2): 112-123.

[3] Kazantzis N, Luong HK, Usatoff AS, Impala T, Yew RY, Hofmann SG. The Processes of Cognitive Behavioral Therapy: A Review of Meta-analyses. Cognitive Therapy and Research, 2018; 42(4): 349-357. doi:10.1007/s10608-018-9920-y.

[4] Westbrook D, Kennerly H, Kirk J. Εισαγωγή στη Γνωσιακή ΣυμπεριφορικήΘεραπεία. (Α. Λεοντιάδου, Μτφρ.). Αθήνα, Εκδόσεις Πεδίο, 2012.

[5] Kazantzis N, Stuckey ME. Inception of a Discovery: Re-defining the Use of Socratic Dialogue in Cognitive Behavioral Therapy. J Cogn Ther, 2018; 11: 117–123. http://dx.doi.org/ 10.1007/s41811-018-0015-z.

[6] Kazantzis N, Fairburn CG, Padesky CA, Reinecke M, Tesson M. Unresolved Issues Regarding the Research and Practice of Cognitive Behavior Therapy: The Case of Guided Discovery Using Socratic Questioning. Behaviour Change, 2014; 31: 1–17. doi:10.1017/bec.2013.29.

[7] Kazantzis N, Beck JS, Clark DA, Dobson KS, Hofmann SG, Leahy RL, Wong CW. Socratic Dialogue and Guided Discovery in Cognitive Behavior Therapy: A Modified Delphi Panel. International Journal of Cognitive Therapy, 2018; 11: 140-157. https://doi.org/10.1007/s41811-018-0012-2.

Βιβλιογραφικές αναφορές [8] Aviram A, Westra HA, Constantino MJ, Antony MM. Responsive Management of

Early Resistance in Cognitive-Behavioral Therapy for Generalized Anxiety Disorder. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 2016; 84: 783–794. http://dx.doi.org/10.1037/ccp0000100.

[9] Clark GI, Egan SJ. The Socratic method in cognitive behavioural therapy: A Narrative Review. Cognitive Therapy and Research, 2015; 39: 863-879. http://dx.doi.org/10.1007/s10608-015- 9707-3.

[10] Overholser JC. Collaborative Empiricism, Guided Discovery, and the Socratic Method: Core Processes for Effective Cognitive Therapy. Clinical Psychology: Science and Practice, 2011; 18: 62–66. doi: 10.1111/j.1468-2850.2011.01235.x.

[11] Dobson DJG, Dobson KS. The Evidence-based Practice of Cognitive-Behavioral Therapy (2nd ed.). New York, NY: Guilford Press, 2017.

[12] Tee J, Kazantzis N. Collaborative Empiricism in Cognitive Therapy: A Definition and Theory for the Relationship Construct. Clinical Psychology: Science and Practice, 2011; 18: 47–61. http://dx.doi.org/10.1111/j.1468-2850.2010.01234.x.

[13] Heiniger LE, Clark GI, Egan SJ. Perceptions of Socratic and non-Socratic Presentation of Information in Cognitive Behaviour Therapy. Journal of Behavior Therapy and Experimental Psychiatry, 2018; 58: 106-113. https://doi.org/10.1016/j.jbtep.2017.09.004.

[14] Young JE, Beck AT. Cognitive Therapy Scale: Rating Manual. Unpublished manuscript. Philadelphia: University of Pennsylvania, 1980.

Ευχαριστώ για την προσοχή σας!