3η ΕΡΓΑΣΙΑ ΓΙΑ ΤΗ ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ

ΑΑΡΡΧΧΑΑΙΙΟΟ ΕΕΛΛΛΛΗΗΝΝΙΙΚΚΟΟ ΘΘΕΕΑΑΤΤΡΡΟΟ

ΕΕ ..ΑΑ ..ΠΠ ..

Ο αγώνας λόγων (β’ επεισόδιο) στη Μήδεια του Ευριπίδη

ΦΟΙΤΗΤΡΙΑ

ΓΙΟΡΤΣΙΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΑ

ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΘΕΜΑΤΙΚΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ

ΙΩΑΝΝΑ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ δρ. φιλ.,

Επίκουρη Καθηγήτρια Κλασικής Φιλολογίας

Τμήμα Ελληνικής Φιλολογίας

Δημοκριτείου Παν/μίου Θράκης-

Σ.Ε.Π. ΕΛΠ 31 "Αρχαίο Ελληνικό Θέατρο"

ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ

22 ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ 2015

Σελίδα 2

ΠΠΕΕΡΡΙΙΕΕΧΧΟΟΜΜΕΕΝΝΑΑ

ΘΘ ΕΕ ΜΜ ΑΑ ΕΕ ΡΡ ΓΓ ΑΑ ΣΣ ΙΙ ΑΑ ΣΣ ................................................................................................................ 3

ΕΕ ΙΙ ΣΣ ΑΑ ΓΓ ΩΩ ΓΓ ΗΗ ............................................................................................................................. 4

ΟΟ ΑΑ ΓΓ ΩΩ ΝΝ ΑΑ ΣΣ ΛΛ ΟΟ ΓΓ ΩΩ ΝΝ ((ΒΒ ’’ ΕΕ ΠΠ ΕΕ ΙΙ ΣΣ ΟΟ ΔΔ ΙΙ ΟΟ )) ΣΣ ΤΤ ΗΗ «« ΜΜ ΗΗ ΔΔ ΕΕ ΙΙ ΑΑ »» ΤΤ ΟΟ ΥΥ ΕΕ ΥΥ ΡΡ ΙΙ ΠΠ ΙΙ ΔΔ ΗΗ ......... 5

ΣΣ ΥΥ ΜΜ ΠΠ ΕΕ ΡΡ ΑΑ ΣΣ ΜΜ ΑΑ ΤΤ ΑΑ .............................................................................................................. 12

ΒΒ ΙΙ ΒΒ ΛΛ ΙΙ ΟΟ ΓΓ ΡΡ ΑΑ ΦΦ ΙΙ ΑΑ .................................................................................................................. 13

Σελίδα 3

ΘΘΕΕΜΜΑΑ ΕΕΡΡΓΓΑΑΣΣΙΙΑΑΣΣ

Αφού μελετήσετε προσεκτικά το κείμενο της Μήδειας, την ενότητα 3.4 από

το διδακτικό σας εγχειρίδιο Ο Δραματικός Λόγος από τον Αισχύλο ως τον Μένανδρο,

την ενότητα 18 από τα Παράλληλα Κείμενα και τις σελ. 517-520 από την Ιστορία της

Λογοτεχνίας του Lesky, να γράψετε κείμενο για τον αγώνα λόγων (β΄ επεισόδιο),

εστιάζοντας κυρίως στη λειτουργία του, στη δομή και την επιχειρηματολογία και στη

διαγραφή των χαρακτήρων.

Σελίδα 4

ΕΕΙΙΣΣΑΑΓΓΩΩΓΓΗΗ

Σε μια νοερή μεταφορά στην Αθήνα, στα τέλη περίπου του 5ου

αιώνα π.Χ., θα

παρακολουθούσε κάποιος γνωστά πρόσωπα, της τότε εποχής, να συνδιαλέγονται για

ηθικά και πολιτικά προβλήματα. Χώροι συζητήσεων η αγορά, κάποιο γυμναστήριο,

ένα αθηναϊκό σπίτι. Ήταν η εποχή του Περικλή και του Πελοποννησιακού Πολέμου.

Πρωταγωνιστές ο Αθηναίος φιλόσοφος Σωκράτης, διάσημοι σοφιστές και εξέχοντα

πρόσωπα της πολιτικής σκηνής. Τα ζητήματα που τους απασχολούσαν είχαν να

κάνουν με τα πολύπλοκα προβλήματα που δημιουργεί η ζωή του ατόμου στις πόλεις,

όπως η ηθική συμπεριφορά του ατόμου, ποιο πολίτευμα είναι προτιμότερο, η

πρέπουσα διαπαιδαγώγηση των νέων, ποια η σημασία των νόμων. Ο τρόπος

διεξαγωγής ήταν οι συνεχείς ερωτήσεις και απαντήσεις, η προβολή και απόρριψη

επιχειρημάτων.

Ήταν η εποχή που η φιλοσοφία ήρθε πιο κοντά στον άνθρωπο και

παρουσιάστηκε ως χρήσιμη στις ζωές των ανθρώπων. Οι άνθρωποι προσέφευγαν

στους φιλοσόφους για να δώσουν απαντήσεις σε προβληματισμούς τους σε σχέση με

τη σωτηρία της ψυχής τους και για ηθικά ζητήματα της ανθρώπινης συμπεριφοράς.

Ήταν η εποχή που η σοφιστική και το «αγαπημένο της παιδί» η ρητορική άφησαν το

στίγμα τους.

Οι σοφιστές ως οπαδοί του ορθού λόγου και της φρόνησης έθιγαν

προβλήματα ηθικής και πολιτικής φύσης ασκώντας κριτική στο παλαιό σύστημα

αξιών. Παράλληλα έθεταν τις αρχές της αντίθεσης ανάμεσα στις φυσικές δυνάμεις

και στους ανθρώπινους εθιμικούς νόμους.

Σε ένα τέτοιο κλίμα ο Ευριπίδης μεγάλωσε και δέχτηκε επιδράσεις από τη

φιλοσοφία και τη διδασκαλία των σοφιστών. Η επιρροή της σοφιστικής στα έργα του

διακρίνεται με την αποτύπωση τόσο φιλοσοφικών όσο και ρητορικών θέσεων

ιδιαίτερα στους αγώνες λόγων μεταξύ των πρωταγωνιστών. Μέσα σε μια εποχή με

επιδράσεις του ρεύματος της σοφιστικής αλλά με έντονα πολιτικά και κοινωνικά

γεγονότα, που ο ποιητής με πλάγιο τρόπο θίγει, διδάχτηκε το 431 π.Χ. η Μήδεια.

Στον αγώνα λόγων του έργου (στ. 446-626) ο ποιητής χρησιμοποιεί τις αρχές της

ρητορικής τέχνης για να αναδείξει τις προσωπικότητες των πρωταγωνιστών του

προκειμένου να βοηθήσει το κοινό να αντιληφθεί ή ακόμη και να αντιμετωπίσει

επερχόμενα γεγονότα.

Σελίδα 5

ΟΟ ΑΑΓΓΩΩΝΝΑΑΣΣ ΛΛΟΟΓΓΩΩΝΝ ((ΒΒ’’ ΕΕΠΠΕΕΙΙΣΣΟΟΔΔΙΙΟΟ )) ΣΣΤΤΗΗ ««ΜΜΗΗΔΔΕΕΙΙΑΑ»» ΤΤΟΟΥΥ

ΕΕΥΥΡΡΙΙΠΠΙΙΔΔΗΗ

Η Μήδεια1 είναι μια τραγωδία πάθους και σύγκρουσης. Ο πρώτος αγώνας

λόγων ανάμεσα στη Μήδεια και τον Ιάσονα καλύπτει το δεύτερο επεισόδιο της

τραγωδίας. Οι αγώνες λόγων στις τραγωδίες παρουσίαζαν αντίθετες απόψεις για

κάποιο σημαντικό θέμα που αποτελούσε αντικείμενο διαμάχης ανάμεσα στους

εμπλεκόμενους. Ανάλογη τεχνική συναντάται στα Αθηναϊκά δικαστήρια και στην

Εκκλησία του Δήμου στην αρχαία Αθήνα, αλλά και στην παιδεία της εποχής. Η

τεχνική αυτή διδάσκονταν από σοφιστές και συμπεριλάμβανε τη συγγραφή

ρητορικών λόγων και την άσκηση στην επιχειρηματολογία. Σκοπός της τεχνικής ήταν

η επιδέξια επιχειρηματολογία υπέρ ή κατά κάποιου ζητήματος, η όσο το δυνατόν

καλύτερη επιχειρηματολογία για μια άποψη αντίθετη στα τότε ήθη ή ακόμη και η

υποστήριξη μιας ασυνήθιστης θέσης2.

Ο αγώνας λόγων στο δεύτερο επεισόδιο3 ξεκινά με ρήση

4 (στ. 446-458)

5 του

Ιάσονα. Ακολουθούν οι εκτενείς αντίστοιχου μήκους διαλογικές ρήσεις της Μήδειας

(στ. 465-519) και του Ιάσονα (στ. 522-575) που παρεμβάλλονται από δίστιχα (στ.

520-21 και 576-78) που απαγγέλλεται από την κορυφαία του χορού. Εν συνεχεία

ακολουθεί ασύμμετρος και οξύς διάλογος με διαλογικές ρήσεις μικρότερης έκτασης

(στ. 579-626)6.

Ο αγώνας ξεκινά με τον Ιάσονα να εισέρχεται στη σκηνή, στην οποία η

Μήδεια ήδη βρίσκεται, και αρχίζει τη ρήση του επιθετικά με μια γενική κρίση ότι η

οργή είναι ολέθριο κακό (στ. 447)7. Αυτή η παρατήρηση είναι μια ρητορική

στρατηγική με σκοπό να επιδράσει ως πρόλογος στην κριτική που θα κάνει στην

Μήδεια για τη στάση της και τη συμπεριφορά της8. Ο Ιάσονας συνεχίζει λέγοντας

πως η Μήδεια θα μπορούσε να αποφύγει την εξορία αν δεν χρησιμοποιούσε ανόητα

λόγια προς τους άρχοντες και υποτάσσονταν στη θέληση των ανωτέρων της (στ. 449,

450, 457). Συνεχίζοντας ο Ιάσονας την ηθική του διάλεξη φαίνεται να είναι υπεράνω

1 Η Μήδεια ήταν το πρώτο έργο της τετραλογίας που περιλάμβανε τα έργα Φιλοκτήτης και Δίκτυς και το σατυρικό δράμα Θερισταί. Η τετραλογία είχε έρθει τρίτη. Χριστόπουλος 2001, σελ. 268. 2 Mastronarde 2006, 323. Βλ. επίσης τη θέση του Πρωταγόρα, Αλεξίου 2001, 415. 3 Πριν τον αγώνα λόγων έχει προηγηθεί ο πρόλογος που η τροφός μιλά για το παρελθόν της Μήδειας και την προδοσία των όρκων του Ιάσονα με το γάμο του με την κόρη του Κρέοντα. Ο παιδαγωγός μιλά για τη δυσφορία της Μήδειας απέναντι στα

παιδιά της. Στη συνέχεια η Μήδεια στο πρώτο επεισόδιο μαθαίνει από τον Κρέοντα για την εξορία της. 4 Οι ρήσεις είναι μεγάλοι σε έκταση λόγοι με δική τους ρητορική δομή. Mastronarde 2006, 123. 5 Στίχοι από τη Μήδεια του Ευριπίδη σε μετάφραση Γ. Γιατρομανωλάκη 1990. 6 Mastronarde 2006, 123-126. 7 Βλ. στ. 266 η Μήδεια δηλώνει πως αν προδοθεί μια γυναίκα από το σύζυγό της γίνεται αιμοβόρα. 8 Mastronarde 2006, 324.

Σελίδα 6

των κατηγοριών της Μήδειας ότι είναι «κάκιστος άνδρας» (στ. 452). Ο Ιάσονας ήρθε

μπροστά της ως «φίλος» (στ. 459), αναγνωρίζοντας τις δυσκολίες της εξορίας (στ.

462-63), για να μεριμνήσει γι’ αυτήν και τα παιδιά τους (στ. 459-62) και να μην τους

λείψει τίποτα στην εξορία καθώς θέλει μόνο το καλό της (στ. 464).

Αυτή η αντίθεση να παρουσιάζεται ο Ιάσονας ως ευεργέτης εξοργίζει τη

Μήδεια στο μονόλογο που ακολουθεί και προκαλεί την έκρηξή της (στ. 465-519). Ο

μονόλογος της Μήδειας που ακολουθεί είναι ένας θαυμαστός λόγος ρητορικής

επίθεσης. Ο λόγος της Μήδειας θυμίζει τη δομή και το σχήμα των δικανικών λόγων

του Λυσία9. Το προοίμιο του λόγου της (στ. 465-74) είναι έντονα συγκινησιακό

αρχίζοντας με λεκτική επίθεση προσβάλλοντας τον Ιάσονα (στ. 465) και συνεχίζει με

την περιγραφή της αδιαντροπιάς του (στ. 467-72). Ο Ιάσονας παραβίασε τους όρους

του δεσμού της φιλίας σύμφωνα με τον αριστοκρατικό κώδικα τιμής (στ. 470)10

.

Κλείνει το προοίμιο με την αναφορά του σκοπού του λόγου της (στ. 472-74). Το

προοίμιο αποτελεί μια πάλη ανάμεσα στο συναίσθημα και τη λογική. Η

συναισθηματική της πλευρά εξεγείρεται με την έκρηξη μίσους στην αρχή και

καταλήγει με την προσπάθεια, μέσω ρητορικών στοιχείων, για αυτοέλεγχο.

Το δεύτερο μέρος (στ. 475-87), που δομικά ανήκει στη διήγηση, είναι μια

αφήγηση των γεγονότων του μυθικού παρελθόντος. Η Μήδεια αποκτά τον

αυτοέλεγχό της και αναφέρει όλα όσα έκανε για τον Ιάσονα. Η Μήδεια τον έσωσε

στην Κολχίδα και έχει μάρτυρες γι’ αυτό (στ. 476-7) αλλά μάλλον δεν άξιζε να το

κάνει (στ. 485). Αίσθηση προκαλεί ο τρόπος που αναφέρεται στις δικές της

φρικαλεότητες, καθώς τις διηγείται με ηρεμία και κυνισμό11

. Οι εικόνες (στ. 480)12

και οι μεταφορές (στ. 479, 482) που χρησιμοποιεί η Μήδεια είχαν ως στόχο τον

εντυπωσιασμό του κοινού και αποτελούσαν εργαλεία της ρητορικής13

.

Στο τρίτο μέρος (στ. 488-515), η Μήδεια εκθέτει τα επιχειρήματά της. Η

Μήδεια υπογραμμίζει τον τρόπο που την πρόδωσε (στ. 489) καθώς ο Ιάσονας

παντρεύτηκε μια άλλη. Αν ήταν άτεκνη ίσως υπήρχε μια δικαιολογία γι’ αυτήν την

9 Η δομή των λόγων του Λυσία είχαν ως εξής: στο προοίμιο γινόταν μια σύντομη ενημέρωση της υπόθεσης και προσπάθεια αποκτήσεις της εύνοιας των ακροατών. Ακολουθούσε η διήγηση που εκεί γινόταν εκτενής έκθεση των περιστατικών και στη

συνέχεια ακολουθούσε πίστη ή απόδειξη που γινόταν παράθεση των αποδεικτικών στοιχείων για την τεκμηρίωση των θέσεων

του ομιλητή. Τέλος, ο λόγος έκλεινε με τον επίλογο. Στον επίλογο γινόταν μια ανακεφαλαίωση ή μια τελική προσπάθεια ευνοϊκής επίδρασης στο κοινό. Αλεξίου 2001, 426. 10 Easterling – Knox 2005, 438. 11 Βλ. στ. 485-87 και 505. 12 Βλ. και στ. 519. 13 Ο Γοργίας χρησιμοποιούσε εικόνες, μεταφορές, υποβλητικό ύφος για να «μαγέψει» τους ακροατές. Είναι τα λεγόμενα

«γοργίεια σχήματα». Επίσης, είχε δώσει ιδιαίτερη προσοχή στον «καιρό», δηλαδή στην κατάλληλη χρονική στιγμή χρήσης του λόγου και στην πρόκληση παθών στους ακροατές. Αλεξίου 2001, 415.

Σελίδα 7

πράξη του Ιάσονα, αλλά έχουν μαζί δύο γιους (στ. 490)14

. Με τις πράξεις του ο

Ιάσονας πρόδωσε τους ιερούς όρκους15

που είχε δώσει (στ. 491-92). Σ’ αυτό το

σημείο ακολουθεί μια συναισθηματική έκρηξη της Μήδειας τονίζοντας την ύβρη που

διέπραξε ο Ιάσονας απέναντι στους θεούς με την καταπάτηση των όρκων που είχαν

δώσει και σφραγίσει με τα χέρια τους16

(στ. 492-98). Η συναισθηματική φόρτιση της

πρωταγωνίστριας συνεχίζεται και παρακάτω (στ. 502-15) τονίζοντας πως δεν υπάρχει

γυρισμός γι’ αυτήν στην πατρίδα της, αφού θυσίασε και πρόδωσε δικούς της

ανθρώπους για να ακολουθήσει τον Ιάσονα που τον είχε σώσει (στ. 515)17

. Τέλος, η

Μήδεια καταλήγει σε ένα ρητορικό επίλογο (στ. 516-9) με μια γενίκευση σε μορφή

επίκλησης προς το Δία, που εκφράζεται με κριτική σκοπιά ως προς τις ατέλειες του

κόσμου και συγκεκριμένα τονίζει ότι θα έπρεπε να υπήρχε τρόπος έτσι ώστε να

ξεχώριζαν οι «κίβδηλοι» άνδρες.

Ο λόγος της Μήδειας διακρίνεται για τη ρητορική του δεινότητα αλλά

ταυτόχρονα εμπεριέχει και έντονες συγκινησιακές στιγμές καθιστώντας τον

απαράμιλλο. Έτσι, αξιόλογες ρήσεις όπως αυτής της Μήδειας παρεμβάλλονται από

ένα δίστιχο του χορού που εκφωνείται από την κορυφαία του, ούτως ώστε να υπάρξει

μια μικρή παύση πριν απαντήσει ο αντίπαλος. Συνήθως τα λόγια του χορού είναι

ουδέτερα ή σχολιάζουν τον τόνο των επιχειρημάτων που εξέθεσε ο εκάστοτε ήρωας.

Στην προκειμένη περίπτωση (στ. 520-21) ο χορός εκφράζει μια γενική θεώρηση των

πραγμάτων και δεν σχολιάζει τα επιχειρήματα της Μήδειας18

.

Στον αντίλογό του ο Ιάσονας19

(στ. 522-575) απαντά στις κατηγορίες της

Μήδειας με τυπικό ρητορικό τρόπο. Στο προοίμιο του Ιάσονα (στ. 522-5) ανταπαντά

στον οργισμένο λόγο της Μήδειας και ιδιαίτερα στην αρχή του λόγου της (στ. 465-

72). Ο Ιάσονας, προκειμένου να απαλλαχτεί από το στίγμα της αγνωμοσύνης,

υποβιβάζει την ευεργεσία της Μήδειας (στ. 475-6) λέγοντας πως τη σωτηρία του την

οφείλει στην Αφροδίτη (στ. 526-33). Με αυτά τα λόγια ο Ιάσονας επί της ουσίας

ενισχύει τη θεϊκή επίδραση έναντι της ανθρώπινης δράσης και έτσι υποβαθμίζει τις

ενέργειες της Μήδειας20

.

14 Βλ. Mastronarde 2006, 331. 15 Η Μήδεια μιλά για την καταπάτηση του κώδικα τιμής από τον Ιάσονα και κάτι τέτοιο δεν ταιριάζει σε κάποιον με

αριστοκρατική καταγωγή. Mastronarde 2006, 56. 16 Βλ. στ. 21-22. 17 Ο λόγος της Μήδειας αρχίζει στ. 476 και τελειώνει στ. 515 με την ίδια φράση (κυκλική σύνθεση). Mastronarde 2006, 515. 18 Mastronarde 2006, 336. 19 Σημειώνεται πως και οι δύο ρήσεις έχουν σχεδόν την ίδια έκταση. 20 Mastronarde 2006, 336.

Σελίδα 8

Όμως, και αν ακόμα αναγνώριζε την προσφορά της Μήδειας (στ. 533) παρ’

όλα αυτά αυτή ωφελήθηκε περισσότερο καθώς η Μήδεια ζει πλέον σε μια

πολιτισμένη χώρα με δίκαιους νόμους και επιπλέον οι Έλληνες την τίμησαν και

απέκτησε δόξα (στ. 534-44). Για τον Ιάσονα το πιο σημαντικό είναι η απόκτηση

φήμης, τιμής και δόξας (στ. 542-44), δηλαδή μπορεί να κατέχει κάποιος πολλές

ικανότητες αλλά δε θα σημαίνουν τίποτα αν αυτές δεν αναγνωρίζονται21

. Μέσα απ’

αυτά τα λόγια του Ιάσονα διακρίνεται το χάσμα των δύο συζύγων για το πώς

καταλαβαίνουν τον κόσμο22

. Με μια μικρή παρεμβολή στο λόγο του (στ. 545-6) ο

Ιάσονας επιχειρεί να δικαιολογήσει την απόφασή του να ξαναπαντρευτεί (στ. 547-67)

απαντώντας στις κατηγορίες της Μήδειας για το νέο του γάμο (στ. 488-91)23

. Με

αυτό το επιχείρημα ο Ιάσονας προσπαθεί να φανεί συνετός καθώς ενδιαφέρεται για το

μέλλον των παιδιών και της Μήδειας. Για να στηρίξει το επιχείρημά του αναφέρει

πως δεν ήταν η σαρκική επιθυμία που τον οδήγησε σ’ αυτήν την απόφαση αλλά η

ανάγκη να τους εξασφαλίσει όλους. Αντίθετα η Μήδεια παρακινήθηκε από τη ζήλια

της (στ. 568)24

.

Ο Ιάσονας τελειώνει τη ρήση του (στ. 569-75) με δύο γενικεύσεις απαντώντας

στην κατακλείδα της Μήδειας (στ. 516-9). Υποστηρίζει πως οι γυναίκες όταν χάνουν

τους άντρες τους νομίζουν πως τους βρίσκει η καταστροφή ενώ τα παιδιά θα έπρεπε

να αποκτιούνται με κάποιον άλλον τρόπο καθώς οι γυναίκες είναι άχρηστες και

φέρουν δεινά.

Ο λόγος του Ιάσονα σχολιάζεται από το χορό με επιφυλακτικότητα (στ. 576-

78) καθώς ναι μεν του αναγνωρίζει τον έξοχο ρητορικό του λόγου ταυτόχρονα όμως

τον διαχωρίζει από την ηθική πλευρά του θέματος και τον κατηγορεί πως πρόδωσε τη

Μήδεια25

. Με τα λόγια του χορού υπονοείται η ανειλικρίνεια των λόγων του ομιλητή

και αποτελεί πολύ καλό παράδειγμα για τον τρόπο που ο Ευριπίδης χρησιμοποιεί τη

ρητορική για να αναδείξει την πιο αδύναμη υπόθεση26

.

Το διαλογικό τμήμα που ακολουθεί (στ. 577-626) δεν προσθέτει νέα στοιχεία

απλώς αυξάνεται η ένταση των δύο πρωταγωνιστών. Η Μήδεια παραδέχεται τη

21 Παπαδοπούλου 2003, 270. 22 Ήδη, τόσο η Μήδεια (στ. 292-305) όσο και ο Χορός (στ. 439-445) έχουν γκρεμίσει αυτές τις ιδέες που εκφράζει σε αυτούς του

στίχους ο Ιάσονας (στ. 542-44). 23 Σύμφωνα με τη Μήδεια ο Ιάσονας καταπάτησε τους όρκους (στ. 492) και παντρεύτηκε μια άλλη. Σε αυτή την κατηγορία ο Ιάσονας δεν μπήκε στη διαδικασία να υπερασπιστεί τον εαυτό του διότι η θέση του είναι τέτοια που δεν του επιτρέπει να την

υπερασπιστεί. Mastronarde 2006, 53. 24 Mastronarde 2006, 336-337, 341-342. 25 Mastronarde 2006, 346. 26 Ο Πρωταγόρας καθιέρωση τη διαλεκτική μέθοδο καθώς έκαμνε το ασθενές επιχείρημα να ακούγεται ισχυρό. Οι σοφιστές,

χωρίς να έχουν σκοπό τη συνειδητή επιδίωξη της αδικίας, ήθελαν να δείξουν πως υπάρχει τρόπος να υποστηριχθεί εξίσου καλά μια θέση και η αντίθεσή της. Αλεξίου 2001, 415.

Σελίδα 9

διαφορά με τους άλλους ανθρώπους όσον αφορά την ηθική και τις αντιλήψεις (στ.

579-585)27

και ομολογεί πως δεν θα ήταν αρνητική στο γάμο αν ήταν ενήμερη (στ.

586-87) αλλά το γεγονός ότι ο Ιάσονας το απέκρυψε δείχνει την πρόθεσή του να τους

εγκαταλείψει. Θεωρεί πως ο Ιάσονας την εγκαταλείπει λόγω της βαρβαρικής

καταγωγής της ή και της ηλικίας της αλλά και γιατί επιδιώκει να ανέβει κοινωνικά

(στ.591-2) και συγχρόνως τον περιφρονεί για όσα αυτός ισχυρίστηκε πριν περί τιμής,

δόξας και φήμης (στ. 542-44). Από την άλλη ο Ιάσονας τονίζει και πάλι πως ο σκοπός

του δεν είναι ο έρωτας αλλά το συμφέρον της οικογένειας (στ. 593-97)28

. Η Μήδεια

αρνείται περήφανα τη βοήθεια (στ.616-18) του Ιάσονα στην προσφορά του (στ. 609-

615) και αυτός επικαλείται τους θεούς ως μάρτυρες πως έκανε ό,τι μπορούσε (στ.

619-622). Ο αγώνας λόγων κλείνει με τη Μήδεια να διώχνει τον Ιάσονα, να τον

ειρωνεύεται και να ξεσπά με θυμό και ζήλια και να εύχεται οι θεοί να την ακούσουν

και να την βοηθήσουν στην εκδίκησή της (στ. 623-27).

Ο αγώνας λόγων καταδεικνύει τη σύγκρουση ανάμεσα στη Μήδεια και στον

Ιάσονα, την εγκαταλειμμένη σύζυγο και τον επίορκο άντρα και η σύγκρουση αυτή

αποτελεί τον πυρήνα του έργου. Πριν τον αγώνα παρουσιάστηκε η δεινή κατάσταση

της Μήδειας και η απόφασή της να εκδικηθεί. Ουσιαστικά το δεύτερο επεισόδιο

παρουσιάζει με γλαφυρό τρόπο το χάσμα ανάμεσα στον Ιάσονα και τη Μήδεια και

ταυτόχρονα αποτελεί και την προετοιμασία της εκδικητικής πράξης. Τα λόγια του

Ιάσονα πληγώνουν θανάσιμα τη Μήδεια. Η Μήδεια είναι πλέον αποφασισμένη για

εκδίκηση αλλά δεν ξέρει το δρόμο ακόμη29

.

Ο δρόμος σταδιακά της ανοίγεται με τη μία μέρα προθεσμία που της δίδεται

από τον Κρέοντα στο πρώτο επεισόδιο (στ. 350-55). Όμως, αποφασιστική καμπή στο

έργο αποτελεί το τρίτο επεισόδιο με τη ξαφνική παρουσία του άτεκνου Αιγέα (στ.

669, 671)30

που υπόσχεται στη Μήδεια καταφύγιο (στ. 720-30), οπότε και είναι

έτοιμη να καταστρώσει χωρίς ενδοιασμούς το σχέδιο της. Η Μήδεια συνειδητοποιεί

στον αγώνα λόγων ότι πλέον δεν υπάρχει ελπίδα μεταξύ του Ιάσονα κι εκείνης,

καθώς με το διάλογό τους είναι ολοφάνερη η αντίθεσή τους. Έτσι, αποφασίζει να

κάνει κάτι που θα προκαλέσει μεγαλύτερες συμφορές στον επίορκο άντρα της για να

τον τιμωρήσει και να τον εκδικηθεί, να του στερήσει τα ίδια του τα παιδιά και να

27 Βλ. Mastronarde 2006, 347. 28 Mastronarde 2006, 349. 29 Lesky 2003, 67-68. 30 Σημειώνεται πως στην απόφαση της Μήδειας συνηγορούν τόσο τα λεγόμενα του Κρεόντα για τα παιδιά (στ. 327, 329) όσο και του Αιγέα που σκοπό έχει την απόκτηση παιδιών.

Σελίδα

10

σταματήσει την εξέλιξη του οίκου του (στ. 565)31

. Ενώ, λοιπόν, ο Ιάσονας στο

δεύτερο επεισόδιο προσπαθεί να πείσει τη Μήδεια τελικά πείθεται ο ίδιος απ’ αυτήν

στον τέταρτο επεισόδιο με την πλασματική συμφιλίωση τους και με τα τραγικά

αποτελέσματα που ακολουθούν μετέπειτα στην τραγωδία.

Ένα επιπλέον στοιχείο διαδραστικότητας στον αγώνα λόγων είναι η

λειτουργία του χορού. Τα δύο στάσιμα (στ. 410-445 και 627-662) συνδέονται

ιδιαίτερα με τις διαλογικές σκηνές του έργου. Η υπεροχή της Μήδειας

ολοκληρώνεται στο δεύτερο στάσιμο που ο χορός αναδεικνύει την ερωτική προδοσία

του Ιάσονα και την αποδοκιμάζει.

Ο αγώνας λόγων δεν αποτελεί απλά μια εντυπωσιακή κατασκευή για την

έκθεση ακλόνητων θέσεων αλλά η σημαντικότερη λειτουργία του είναι η ανάδειξη

του χαρακτήρα και του ήθους των πρωταγωνιστών32

. Στην καταιγιστική σύγκρουσή

τους κανένας από τους δύο δεν παίρνει υπόψη του τα επιχειρήματα του άλλου. Οι

διάλογοί τους είναι χτύπημα στο χτύπημα. Οι πρωταγωνιστές υποστηρίζουν τις

απόψεις τους με προσβλητικές εκφράσεις και απειλές. Ο Ευριπίδης, μέσου του αγώνα

λόγων, έδωσε στα πρόσωπα γλώσσα και χαρακτήρα ρεαλιστικό. Ο λόγος τους είναι

πλήρης επιχειρημάτων και βαθιά ρητορικός.

Η Μήδεια μέχρι τον αγώνα λόγων παρουσιάζεται στο κοινό ως η αφοσιωμένη

σύζυγος και μητέρα αλλά και συνάμα απατημένη σύζυγος που δίνει αξία στους

οικογενειακούς θεσμούς. Στον αγώνα λόγων σε όλα αυτά τα χαρακτηριστικά που οι

θεατές ήδη γνώριζαν και προκάλεσαν τη συμπάθεια και συμπόνια προστίθενται και

κάποια άλλα προκειμένου να γνωρίσουν καλύτερα το χαρακτήρα και το ήθος της

Μήδειας.

Η Μήδεια εμφανίζεται επιθετική (στ. 465, 488), εκτοξεύει απειλές (στ. 473-

74), ειρωνείες (στ. 472, 509-510, 583). Παράλληλα διαφαίνεται η πικρία της και η

απογοήτευσή της μέσω ρητορικών ερωτήσεων (στ. 500-505). Τα λόγια της Μήδειας

είναι γεμάτα οργή, θυμό, αγανάκτηση. Η Μήδεια, αν και κοινωνικά αποκλεισμένη

κουβαλώντας μια «βαρβαρική» ηθική, δεν υστερεί στο λόγο και καταδεικνύει μια

απίστευτη διαύγεια και καθαρότητα στην έκφραση της σκέψης της33

. Ο Ευριπίδης

σκιαγραφεί μια γυναίκα γεμάτη πάθος, συναισθήματα, με οξύνοια και έντονη

κυκλοθυμικότητα. Στη Μήδεια το συναίσθημα υπερκεράζει τη λογική, το πάθος και

31 Η σημασία των παιδιών για την εξέλιξη του οίκου του Ιάσονα φαίνεται πολύ καθαρά σε αυτόν τον στίχο. 32 Ο Ευριπίδης ακολουθεί το πρότυπο του Λυσία που είχε να κάνει με την «ηθοποιία», δηλαδή την προσαρμογή του λόγου στην

προσωπικότητα του ομιλητή έτσι ώστε να κερδίσει την εύνοια των ακροατών. Αλεξίου 2001, 425 βλ. και 415 σχετικά με το

«πρέπον» του Γοργία. 33 Αν και κατηγορείται από τον Ιάσονα για ακριβώς το αντίθετο στ. 529-30.

Σελίδα

11

το παράλογο που τη διακατέχει έρχεται σε σύγκρουση με τα δεδομένα ενός μέσου

ανθρώπου. Η ψυχική της μεταστροφή ήδη αρχίζει να διαφαίνεται στους στ. 623-26

που εν τέλει θα την οδηγήσουν στην παιδοκτονία με σκοπό την ολοκληρωτική

καταστροφή του Ιάσονα.

Η φυσική παρουσία του Ιάσονα επιτελείται στον αγώνα λόγων. Πριν από τον

αγώνα λόγων οι θεατές μαθαίνουν για το ήθος και το χαρακτήρα του Ιάσονα με

έμμεσο τρόπο. Τόσο η τροφός όσο και ο παιδαγωγός δίνουν κάποιο στίγμα. Η τροφός

μιλά για τις φιλοδοξίες του Ιάσονα και πως αθέτησε τους όρκους του και πως

πρόκειται για έναν ωφελιμιστή (στ. 13, 18-19, 23) και για ένα προδότη φίλων (στ.

84). Από την άλλη ο παιδαγωγός συνεπικουρεί με τα λεγόμενα της τροφού (στ. 76)

και προσδίδει στον Ιάσονα τον χαρακτηρισμό του εγωιστή (στ. 85). Παρ’ όλα αυτά το

κοινό θα πρέπει να διατηρήσει επιφυλακτική στάση καθώς αυτά είναι λόγια

ελασσόνων χαρακτήρων. Μέχρι τον αγώνα το κοινό γνωρίζει τον Ιάσονα ως ένα

άπιστο σύζυγο. Όμως, δε θα ήταν ολοκληρωμένη η εικόνα του κοινού για τον Ιάσονα

αν δεν είχε άμεση γνώση του ήθους και του χαρακτήρα του. Κάτι τέτοιο συντελείται

με την εμφάνιση του πρωταγωνιστή στον αγώνα λόγων.

Η εμφάνιση του Ιάσονα σηματοδοτεί την έναρξη του αγώνα λόγων. Ο

Ιάσονας είναι ορθολογιστής και δεινός ρήτορας καταφεύγοντας στη χρήση γνωμικών

(στ. 446-7, 462-3, 542-4, 601-2), εξαπολύει απειλές (στ. 458, 622) και διανθίζει το

λόγο του με σχήματα λόγου όπως αυτά που παραπέμπουν στη θάλασσα (στ. 523-4) ή

σε οικονομικούς όρους (στ. 454, 527, 542, 560, 612) που φαίνεται πόσο ψυχρός

υπολογιστής είναι. Ο Ιάσονας είναι ασεβής (στ. 492-5), θυσιάζει κάθε ηθική αρχή

προκειμένου να επωφεληθεί και τον ενδιαφέρει η κοινωνική καταξίωση (στ. 541-44).

Κοινωνικά ο Ιάσονας κατέκτησε μέσω του γάμου με την κόρη του Κρέοντα τη θέση

που επιθυμούσε. Ηθικά ο Ιάσονας είναι σκληρόκαρδος και μένει ασυγκίνητος από τη

δυστυχία της Μήδειας, είναι άνθρωπος χωρίς ηθικές αρχές και υποκριτής αφού

παρουσιάζει το συμφέρον της οικογένειάς του ως δικαιολογία για το νέο του γάμο.

Αν και ο Ιάσονας παρουσιάζει τον εαυτό του πολύ λογικό χωρίς συναισθηματισμούς

επί της ουσίας είναι αδύναμος καθώς ούτε τον εαυτό του μπορεί να υπερασπιστεί με

επάρκεια αλλά και δε μπορεί να αντιληφθεί το τι προκαλεί η στάση και τα λόγια του

στον ψυχισμό της Μήδειας. Ο Ιάσονας απογυμνώνεται πλήρως μπροστά στο κοινό

και κατεβαίνει από το βάθρο του ιδεατού ήρωα έτσι όπως τον είχαν γνωρίσει οι

θεατές μέσα από το μυθολογικό υλικό.

Σελίδα

12

ΣΣΥΥΜΜΠΠΕΕΡΡΑΑΣΣΜΜΑΑΤΤΑΑ

Η Μήδεια είναι μια τραγωδία πάθους, έντονων συναισθηματικών

συγκρούσεων που εξετάζεται σε βάθος ο ψυχισμός των πρωταγωνιστών. Ο Ευριπίδης

αναδεικνύει, ιδιαίτερα με τον αγώνα λόγων, τον εσωτερικό κόσμο των

πρωταγωνιστών που τα ανθρώπινα συναισθήματα δοκιμάζονται και φτάνουν στα

άκρα. Επίκεντρο του αγώνα λόγων είναι η αποκάλυψη της ανθρώπινης ψυχής με τα

πάθη και τις αδυναμίες της που τη βασανίζουν χάνοντας πολλές φορές το μέτρο.

Ο Ευριπίδης χρησιμοποιεί την ρητορική τεχνική για να επιτύχει όσο το

δυνατόν μια αρτιότερη έκφραση των θέσεων της Μήδειας και του Ιάσονα. Η πλήρης

μορφολογικά ανταλλαγή στίχων ανάμεσα στους πρωταγωνιστές έχει τόσο σύνθετη

χρησιμότητα όσο και λειτουργικό χαρακτήρα. Ο ποιητής χρησιμοποιώντας στον

αγώνα λόγων της Μήδειας και του Ιάσονα την ρητορική τέχνη και επηρεασμένος από

τους σοφιστές καταφέρνει με έντεχνο τρόπο να μας εισάγει στα αίτια της διαμάχης

αντιλήψεων, της σύγκρουσης χαρακτήρων και να μας υπενθυμίσει τα γεγονότα του

παρελθόντος. Ταυτόχρονα ο ποιητής με αριστοτεχνικό τρόπο πετυχαίνει να

κατευθύνει τους θεατούς σε μια τελείως υποκειμενική αλήθεια των γεγονότων.

Παράλληλα, ο Ευριπίδης με αυτήν την τραγωδία όχι μόνο καταφέρνει να

παρουσιάσει τις σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων αλλά προβάλλει τη συσχέτιση με τις

δύσκολες ώρες κατά το ξέσπασμα του Πελοποννησιακού Πολέμου. Ο

παραλληλισμός είναι εμφανής, παλιές συμμαχίες διαλύονται και νέες

δημιουργούνται. Χωρίς τον αγώνα λόγων δεν θα αναδεικνύονταν τα στοιχεία των

χαρακτήρων των πρωταγωνιστών, οι πολιτισμικές αντιθέσεις και οι συγκρούσεις τους

σε ηθικό, κοινωνικό και ταξικό επίπεδο. Ο Ευριπίδης θίγει με έμμεσο τρόπο τις

πολιτικές και κοινωνικές καταστάσεις και μέσω της επίδρασης που δέχτηκε από τη

σοφιστική αντικατοπτρίζει τις νέες δυνάμεις, ιδέες και ήθη που αναπτύχθηκαν το

τελευταίο μισό του 5ου

αιώνα π.Χ. στην Αθήνα.

Σελίδα

13

ΒΒΙΙΒΒΛΛΙΙΟΟΓΓΡΡΑΑΦΦΙΙΑΑ

ΑΛΕΞΙΟΥ, Ε., ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ, Ι., ΒΕΡΤΟΥΔΑΚΗΣ, Β., ΓΙΟΣΗ, Μ.Ι.,

ΛΥΠΟΥΡΛΗΣ, Δ., ΣΤΕΦΑΝΟΠΟΥΛΟΣ, Θ.Κ., ΤΣΑΚΜΑΚΗΣ, Α.,

ΧΡΙΣΤΟΠΟΥΛΟΣ. Μ., Γράμματα Ι: Αρχαία Ελληνική και Βυζαντινή Φιλολογία,

Αρχαϊκή και Κλασική Περίοδος, τόμος Α’, Πάτρα 2001.

ΕΥΡΙΠΙΔΗ, Μήδεια, (μτφρ. Γ. Γιατρωμανωλάκης), Αθήνα 1990.

ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ, Ι. «Ο Ορφέας, η Σκύλλα και η Ινώ: τα τρία μυθολογικά

παραδείγματα στη Μήδεια του Ευριπίδη», Ελληνικά, τόμος 53ος

, τχ. 2, (2003) 269-

281.

EASTERLING, P.E., KNOX, B.M.W., Ιστορία της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας,

(μτφρ. Ν. Κονόμη, Χρ. Γρίμπα, Μ. Κονόμη), Αθήνα 72005.

LESKY, A., Η τραγική ποίηση των αρχαίων Ελλήνων, τόμος Β’, (μτφρ. Νίκος Χ.

Χουρμουζιάδης), Αθήνα 42003.

MASTRONARDE, D. J., Ευριπίδου Μήδεια, (Εισαγωγή-φιλολογική επιμέλεια-

σχόλια D. J. Mastronarde, μτφρ. Δ. Γιωτοπούλου), Αθήνα 2006.