Ο κεντητός Επιτάφιος του εκκλησιαστικού και...

1Ο κεντητΟς επιτάφιΟς τΟυ εκκληςιάςτικΟυ κάι βυζάντινΟυ μΟυςειΟυ μυτιληνης

Ευπραξια ΔουλγκΕρη

Ο κεντητός Επιτάφιος του εκκλησιαστικού και βυζαντινού

μουσείου Μυτιλήνηςlaquoιμάτια διαλαμπέα διάχρυσα συρματέϊναhellipraquo

Στη συλλογή του Εκκλησιαστικού και Βυζαντινού Μουσείου Μυτιλήνης περι-ήλθε τις τελευταίες δεκαετίες κεντητός επιτάφιος1 προερχόμενος από τα κει-

μήλια του ιερού ναού του αγίου ΘεράποντοςΟ ναός του Αγίου Θεράποντος δεσπόζει στο ιστορικό κέντρο της πόλης Προ-

σετέθη μετά το 1850 στους προϋπάρχοντες επί Τουρκοκρατίας πέντε ενορια-κούς ναούς2 Στη θέση του υπήρχε ομώνυμο παρεκκλήσιο του λεγομένου laquoΞενο-

1 Πρώτη γραπτή μαρτυρία του Επιταφίου έχουμε στον Τόμο 3 του ΜΥΤΙLENA SACRA σ 103 -104 του Ια-κώβου Γ Κλεομβρότου Μητροπολίτου Μυτιλήνης laquoέργον μετρίας τέχνης της μεταβυζαντινής κεντη-τικής Αι όλαι παραστάσεις του θέματος και ιδία ο επιτάφιος θρήνος που κυριαρχεί είναι κεντημένα με τον συνήθη τρόπο που εκεντώντο τα μεταβυζαντινά χρυσόπαστα καθόν τα χρυσά ή αργυρά νή-ματα ή λεπτά σύρματα επερράπτοντο ουχί κατrsquo ευθείαν επί του υφάσματος αλλ΄ επί ετέρου τινός απλουστέρου κεντήματος εκ μαλλίνου ή μεταξίνου νήματος Ενταύθα το δεύτερο κέντημα είναι κά-πως ακαλαίσθητον και καθιστά το όλο έργον κατώτερον ως προς την όλη αξία της κεντητικής τέχνης Αλλά πλην του κεντήματος αι γραμμαί και αι κινήσεις των μυροφόρων και των αγγέλων είναι ασύμμε-τροι και εν πολλοίς κακότεχνοι Παρά ταύτα το έργο έχει πλουσία σύνθεση και τούτο έχει αξίαraquo Το το-ποθετεί δε χρονολογικά στον 17ο αιώνα καθώς θεωρεί πως το έργο έχει μεγάλη ομοιότητα με το αντι-μήνσιο της Μονής Υψηλού του έτους 1622

2 Την νύχτα της 8ης Αυγούστου του 1851 ξέσπασε μια καταστροφική πυρκαγιά η οποία κατέστρεψε το μεγαλύτερο μέρος της Μυτιλήνης Στις εργασίες αποκατάστασης πρωτοστάτησε ακάματα ο τότε μη-τροπολίτης Μυτιλήνης Καλλίνικος ο και μετέπειτα Πατριάρχης Αλεξανδρείας Μεταξύ του πλήθους των ευεργετικών ενεργειών του συγκαταλέγεται επίσης η θεμελίωση και μερική ανοικοδόμηση νέου μητροπολιτικού ναού τιμωμένου εις την μνήμην του Αγίου Θεράποντος Στο μεσοδιάστημα εξελέγη μητροπολίτης Θεσσαλονίκης (1853) οπότε αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τη Λέσβο και τις περισσό-τερες ενέργειές του στη νήσο Ωστόσο μετά την παραίτησή του από τον θρόνο του Αποστόλου Μάρ-κου επέλεξε να αποσυρθεί στην αγαπημένη παλαιά του μητρόπολη της Μυτιλήνης οπότε και ολο-κλήρωσε την ανοικοδόμηση του ναού Αλλά ακόμη και μετά τον θάνατό του φρόντισε μεταξύ των άλ-λων πολλών αγαθών που εδώρισε σε ναούς και Μονές ιδίως της Μυτιλήνης (όπως άμφια και σκεύη) να κληροδοτήσει και χρηματικό ποσό στον ναό του Αγίου Θεράποντος αλλά και στους υπολοίπους έξι ναούς της νήσου και στους εφημέριούς τους βλ Β Κουκούσας O εκ Σκοτίνης Πιερίας Πατριάρχης Αλεξανδρείας Καλλίνικος (1800-1899) Μακεδονικά 31 (1997-1998) σ 281-297

2 ευπράξιά ΔΟυλγκερη

δοχείουraquo χρονολογικές μαρτυρίες του οποίου ανάγονται περί το 16923Η εκκλησιαστική μικροτεχνία στην οποία συγκαταλέγεται και η χρυσοκε-

ντητική γνώρισε εξάπλωση και άνθιση ιδιαίτερα κατά την περίοδο του 16ου-19ου αιώνα όντας ενισχυμένη από τους εκκλησιαστικούς άρχοντες όλης της Βαλκα-νικής αλλά και από τη σταδιακή οικονομική ενίσχυση μερίδας των υποδούλων μέσω των προνομίων (συνθήκη Κιουτσούκ Καϊναρτζή) Στα πολύτιμα άμφια και πέπλα συγκαταλέγεται και ο επιτάφιος

Ο επιτάφιος είναι η εξέλιξη του αέρος4 του αυτού αμφίου το οποίο μετατρά-πηκε σε λάβαρο ενταφιασμού του Χριστού Ο επιτάφιος εικονογραφείται σαν αέρας μεταβαίνοντας όμως από την συμβολική σκηνή του Αμνού-Χριστού στον νεκρό Χριστό που περιβάλλεται από τις ουράνιες δυνάμεις με τα σύμβολα των τεσσάρων Ευαγγελιστών

Από τον 14ο αιώνα και εξής το άμφιο αυτό αποτελεί στοιχείο του τελετουρ-γικού της Μ Παρασκευής καθώς με την παράσταση του ευχαριστιακού συμ-βόλου Αμνού-Χριστού σε συνδυασμό με την ιστορική αφήγηση Αποκαθήλω-σης-Θρήνου περιβαλλόμενης από υπερβατικές μορφές και τα σύμβολα των τεσσά-ρων Ευαγγελιστών εξαίρει τον ευχαριστιακό χαρακτήρα της Θείας Λειτουργίας

Στον Επιτάφιο που εξετάζουμε διαστάσεων107times72εκ (εικ1) απεικονίζεται η σκηνή του Επιταφίου Θρήνου κεντημένη σε ύφασμα βαμβακερό η παρυφή του οποίου κοσμείται με χρυσό κροσσωτό σιρίτι Σε κάποια σημεία του υφάσματος η φθορά αποκαλύπτει το laquoαστάριraquolaquoσωπάνιraquo δηλαδή το υπόστρωμά του τη φαιό-χρωη βαμβακερή του φόδρα

Στο κέντρο της σύνθεσης προβάλλεται η λάρνακαπλάκαλίθος5 επάνω στην οποία κείται ο Χριστός νεκρός όπου και εσμυρνίσθη Το άχραντο Σώμα Του εναποτίθεται σε σινδόνα (laquoσινδόνι καθαρά ειλήσαςraquo από το τροπάριο τουΜ Σαββάτου laquoΟ Ευσχήμων Ιωσήφraquo) περιβεβλημένο με περίζωμα Τα χέρια είναι απλωμένα κατά μήκος του σώματός Του ακουμπώντας στο περίζωμα Τα πόδια 3 Όπ σημ1 σ 77 αλλά έως και 104 σποράδην4 Δ Ι Πάλλας laquoΟ Επιτάφιος της Παραμυθιάςraquo Συναγωγή Μελετών Βυζαντινής Αρχαιολογίας Τέχνη Λα-

τρεία Κοινωνία Τόμος Β΄ (Αθήνα 1987-1988) σ 381-404 Τον 14ο αιώνα ο αήρ αποκτά πλέον την ονο-μασία Επιτάφιος όπως αναφέρει ο Συμεών Θεσσαλονίκης βλ De sacra liturg PG155 στ288 laquoΕίτα τελευταίον τον αέρα θείς ο ιερεύς ως δη και το στερέωμα εν ω ο αστήρ και την σινδόνα σημαίνει δια τούτο γαρ και εσμυρνισμένον νεκρόν πολλάκις περιφέρει τον Ιησούν και επιτάφιος λέγεταιraquo Για το θέμα βλ σχετικά Έλενα Παπασταύρου laquoΚεντητός Επιτάφιος του 1672 στο Βυζαντινό Μουσείοraquo ΔΧΑΕ Πε-ρίοδος Δ΄ Τόμος Κ΄ (1998) σ 399-408

5 Στην Κωνσταντινούπολη στον ναό του Παντοκράτορος αποδίδοντο ιδιαίτερες τιμές εις τον ερυθρό λίθο πάνω στον οποίον ακούμπησαν τον νεκρό μετά τη Αποκαθήλωση Η πλάκα αυτή η οποία αρχι-κά βρισκόταν στην εκκλησία της Εφέσσου αποτελούσε ιερό κειμήλιό της και σύμφωνα με τον Νική-τα Χωνιάτη μεταφέρθηκε στην Κωνσταντινούπολη στα χρόνια του αυτοκράτορα Μανουήλ Κομνη-νού ο οποίος την μετέφερε στους ώμους του από το λιμάνι του Βουκολέοντος μέχρι την εκκλησία του Φάρου Για το θέμα βλ G Millet Recherches sur lrsquoiconographie de lrsquoEvangile aux XIVe XVe et XVIe siecles drsquoapres les monuments de Mistra de la Macedoine et du Mont-Athos (Paris 1916) σ 498 σημ 4-5 και σ 499 σημ 1


είναι κλειστά και έχουν ελαφρώς ανασηκωμένα ακροδάχτυλα καθώς ο Ιωσήφ δι-ευθετεί τη σινδόνα Η ευγενής μορφή Του δηλώνει ενύπνια διάθεση Την κεφαλή Του στολίζει ακτινωτός φωτοστέφανος

Πίσω από τη λάρνακα παρατάσσονται τέσσερις μορφές και τρείς άγγελοι Στο κέντρο η Παναγία θρηνωδούσα απλώνει με συντριβή τα χέρια Αριστερά της η Μαγδαληνή με αγγείο μύρου ή θυμιατό και η Μάρθα Στα δεξιά βρίσκεται ο Ιω-άννης με σταυρωμένα επί του στήθους χέρια Στην κεφαλή του Χριστού απεικο-νίζεται συνήθως ο Ιωσήφ ο από Αριμαθαίας6 (εικ6) ενώ στα πόδια ο Νικόδημος Αμφότεροι κλίνουν με δέος τα σώματά τους προς το μέρος του Ιησού

Η σύνθεση7 ολοκληρώνεται με τη συμμετοχή τεσσάρων δορυφορούντων αγ-γέλων Οι δύο εξ αυτών ορθοί σεβίζοντες και πτερωτοί καταλαμβάνουν τα άκρα της σκηνής Φορούν στολές διακόνων κάμπτοντας το ένα χέρι σε στάση δέησης ενώ με το άλλο κρατούν τη σφαίρα του κόσμου Έμπροσθεν αυτών εικονίζονται δύο μονόκηρα με ίχνη φλόγας Άνωθεν του κιβωρίου δύο άγγελοι ίπτανται κατερ-χόμενοι επιτείνοντας την Ευχαριστιακή Λειτουργία του θυσιαζόμενου laquoΑμνούraquo

6 Σε χειροποίητο χαρτί του β΄ μισού του 19ου αιώνα (σπουδή με κάρβουνο) από τη συλλογή της οικογέ-νειας Γιαννούλη εικονογραφείται το θέμα του Επιταφίου Θρήνου Στα δύο άκρα της πυκνής σύνθεσης ο Ιωσήφ και ο Νικόδημος σε πρώτο πλάνο υποβοηθούμενοι από δύο αγγέλους τυλίγουν το σώμα του νεκρού Ιησού ενώ πίσω από τη λάρνακα η Παναγία ανοίγει διάπλατα τα χέρια για να αγκαλιάσει το μονάκριβο παιδί της Δίπλα της βρίσκονται οι μυροφόρες και ο Ιωάννης Η εικονογραφική συγγέ-νεια του σχεδίου με τους κεντητούς επιταφίους και τα αντιμήνσια τα οποία χρησιμοποιούν κοινούς και καθιερωμένους τύπους τον 18ο και 19ο αιώνα είναι εμφανής Στα αντιμήνσια από τις αρχές του 17ου αιώνα καθιερώνεται η πλαισίωση της κεντρικής παράστασης του Επιταφίου Θρήνου από τους Ευαγ-γελιστές στις τέσσερις γωνίες Ενώ είναι διαπιστωμένη και η ομοιότητα με χαρακτικά των αντιμηνσί-ων του 18ου αιώνα που προέρχονται από τη Βενετία Σχετικά βλ Ν Μπονόβας - Μαρία Νάνου - Ν Του-τός - Γ Μπουδαλής - Ηλέκτρα Καραγιαννίδου Εκ Χιονιάδωνhellipσπουδές και ανθίβολα (Βόλος 2004) σ 72 λήμμα 38

7 Ντόρη Παπαστράτου Χάρτινες εικόνες ορθόδοξα θρησκευτικά χαρακτικά 1665-1899 Τόμος ΙΙ (Αθή-να 1986) σ 544-559 Η τυπολογία της σύνθεσης παρουσιάζει εικονογραφική ομοιότητα με χαρακτι-κά αντιμηνσίων του 18ου αιώνα Παρατίθεται ένας μεγάλος αριθμός εξ αυτών ώστε να καταστεί κατα-νοητή η ευρεία διάδοση αρ580 χαλκογραφία τυπωμένη σε ύφασμα το Μάρτιο του 1733 στη Βιέν-νη ή την Βενετία άγνωστου χαράκτη από τη Μητρόπολη της Κώ αρ581 χαλκογραφία τυπωμένη σε λινό ύφασμα του 1754 στη Βιέννη του χαράκτου Χριστοφόρου Ζεφάρ από τη Μονή Δράγοβιτς στη Δαλματία αρ582 χαλκογραφία τυπωμένη τον Μάρτιο του 1765 στη Βενετία αγνώστου χαράκτου αρ583 χαλκογραφία τυπωμένη το 1772 στη Βιέννη αγνώστου χαράκτου από τον ναό του Αγίου Συ-μεών στη Μυτιλήνη και από την Μητρόπολη της Κώ αρ584 χαλκογραφία τυπωμένη το 1779 του χα-ράκτου Παρθενίου από την Ελασσώνα από το Άγιο Όρος αρ585 χαλκογραφία τυπωμένη το 1780 του χαράκτου Παρθενίου από την Ελασσώνα από το Άγιο όρος αρ586 χαλκογραφία τυπωμένη το 1805 στην Κωνσταντινούπολη του χαράκτου Παρθενίου Ιθακησίου αρ587 χαλκογραφία τυπωμένη το 1812 στην Κωνσταντινούπολη του χαράκτου Γενναδίου του ιεροδιακόνου σιναϊτου από τη Μονή της Αγίας Αικατερίνης στο Σινά και σε αυτά με αρ588 έως αρ597 Ανάλογα παραδείγματα σώζονται στο Βυζαντινό Μουσείο Αθηνών στη Μονή Καρακάλλου και στη Μονή Σίμωνος Πέτρας του Αγίου Όρους στο Ναό του Αγίου Δημητρίου του Μεσότοπου Μυτιλήνης στο Ναό Αγίου Νικολάου των Πύρ-γων στο Ναό Ζωοδόχου Πηγής της Βρίσας Μυτιλήνης στο Ναό Ευαγγελιστρίας του Παλαιοχωρίου Μυτιλήνης στο Ναό Αγίου Ιωάννου του Μεγαλοχωρίου Μυτιλήνης στο Ναό Εισοδίων Θεοτόκου των Πινακάδων Πηλίου όπως επίσης στο Κελί του Αγίου Νικολάου του Χαλκιά και στο Κελί των Ιωασαφαί-ων στις Καρυές του Αγίου Όρους


στην Αγία Τράπεζα σκηνή η οποία εν μέρει αποπνέει αναβιώσεις της ώριμης Αναγέννησης

Στο κέντρο του βάθους και πίσω από τη λάρνακα υπάρχει μεταλλικό κιβώριο με θολωτή οροφή που αναπαριστά το Κουβούκλιο του Παναγίου Τάφου στηριγ-μένο σε στρεπτούς κιονίσκους με κιονόκρανα Από την οροφή κρέμονται τέσσε-ρις κανδήλες Η σκηνή τοποθετείται σε διάστερο βάθος με τα κοσμικά σύμβολα των αγγελικών τάξεων τον ήλιο και τη σελήνη να δορυφορούν τον Βασιλέα των Όλων (εικ8)8 Στις τέσσερις γωνίες του υφάσματος εγγράφονται μέσα σε στηθαία μετάλλια οι τέσσερις ευαγγελιστές επάνω αριστερά ο Λουκάς και δεξιά ο Μάρ-κος ενώ στις αντίστοιχες κάτω γωνίες ο Ματθαίος και ο Ιωάννης Η σαρκοφάγος του Χριστού αναδύεται μέσα από αστερόεντα κάμπο με άνθη9 όπου εναλλάσσο-νται πέντε κυπαρίσσια και δεσμίδες από άνθη ή ανθοδοχεία τα οποία στολίζουν την εικόνα του νεκρού Χριστού κατά την τελετή του Επιταφίου δηλώνοντας το στοιχείο του παραδείσου (εικ10)

Εικονογραφικά η παράσταση του Επιταφίου ανήκει στην τυπολογία της μετά-βασης από τον λειτουργικό στον ιστορικό χαρακτήρα του θέματος Από τον λει-τουργικό τύπο όπως αυτός καθιερώθηκε κατά την παλαιολόγεια περίοδο προέρ-χονται ο Χριστός νεκρός κείμενος επί του λίθου οι άγγελοι με στολή διακόνου οι ευαγγελιστές και οι αστέρες επί του κάμπου10 Το κιβώριο11 εδώ σταυροφόρο

8 Επιτάφιος από τη Μονή Διονυσίου του 1595 με τον Χριστό-Αμνό δορυφορούμενο από ουράνιες δυ-νάμεις βλ Θησαυροί του Αγίου Όρους λήμμα 1127 σ 476

9 Κατά τον 17ο-18ο αιώνα οι κεντητές των Επιταφίων ακολουθούν πρότυπα από τις Αθωνίτικες τοιχο-γραφίες που αποδόθηκαν σε Κρήτες ζωγράφους στα μέσα του 16ου αιώνα ή φορητές εικόνες της ίδιας εποχής Στα λειτουργικά θέματασύμβολα του πάθους (κουβούκλιο άγγελοι διάκονοι) παρατηρείται προσθήκη ανθικού διακόσμου Χαρακτηριστικά είναι τα λεγόμενα laquoμικρασιατικά άνθηraquo (τουλίπες γα-ρύφαλλα ρόδα της Γρανάδας) που σημαδεύουν τη μικροτεχνία της εποχής και θεωρούνται αποτελέ-σματα ισλαμικής καλλιτεχνικής επίδρασης βλ Κατερίνα Ζωγράφου-Κορρέ Μεταβυζαντινή Νεοελλη-νική Εκκλησιαστική Χρυσοκεντητική (Αθήνα 1985) σ 68

10 Ν Παζαράς-Ευπραξία Δουλγκέρη laquoΚεντητός Επιτάφιος της Κοκκώνας του Ιωάννου στη Θεσσαλονί-κηraquo Μακεδονικά 37 (2008) σ 89-104

11 Το κιβώριοκουβούκλιο προέρχεται από την επί αέρων και άλλων αμφίων παράσταση του Χρι-στού Αμνού Το στοιχείο του λειτουργικού τύπου αέρος-επιταφίου σε παραστάσεις Επιταφίου Θρή-νου δεν συναντάται σε άλλες μορφές θρησκευτικής τέχνης όπως τοιχογραφίες και φορητές εικόνες παρά μόνο σε κεντήματα από το 1492 και μετά Κατά τον 17ο και 18ο αιώνα διαδίδεται ευρύτατα το κουβούκλιο όπως φαίνεται στους επιταφίους του Οικουμενικού Πατριαρχείου του 1637 στον Επι-τάφιο Αγκύρας [έργο της Δεσποινέτας που χρονολογείται το 1682 (Μουσείο Μπενάκη) βλ Ζωγρά-φου-Κορρέ όπ σημ 9 σ 15 60 81 εικ 92] στον επιτάφιο Μπάφρας από την Κοινότητα της Μπά-φρας ή Πάφρας πόλης της Μικράς Ασίας στο νομό Σαμψούντος όπου η επιγραφή laquoΠΟΝΗΜΑ ΚΟ-ΚΝΑΣ ΤΟΥ ΡΟΛΟΓΑraquo του 1829 όπου και η με φολιδωτό διάκοσμο οροφή του Κιβωρίου (βλ Ζωγρά-φου-Κορρέ όπ σημ 9 σ 19 87 226 εικ 97) Το κουβούκλιο απαντά σε αέρα Μονής Χιλανδαρίου εποχής Παλαιολόγων [βλ G Millet Broderies religieuses de style byzantine (Paris 1947) πίν CLVIII] στον σάκκο του Φωτίου στη Μόσχα των αρχών 15ου αιώνα σε επιτραχήλιο της Πούτνα σε Σλαβικό επιτά-φιο του Νοβγορόδ του 1492 όπου το κουβούκλιο παρίσταται σε υποτυπώδη μορφή και σε άλλα Για περισσότερα βλ Ευγενία Βέη-Χατζηδάκη Εκκλησιαστικά κεντήματα (Αθήνα 1953) σ 27-29 και Ζω-γράφου-Κορρέ όπ σημ 9 σελ 82


κοσμείται με φολιδωτό διάκοσμο αποτελώντας στοιχείο γνωστό από άμφια της ύστερης βυζαντινής περιόδου12 μολονότι στους επιταφίους καθιερώνεται στους χρόνους μετά την Άλωση

Στην νέα συγχωνευμένη εκδοχή της απεικόνισης του επιταφίου η οποία επη-ρεάζεται και από την εισαγωγή των Εγκωμίων της Μεγάλης Παρασκευής οι άγ-γελοι σταδιακά εγκαταλείπουν τον λειτουργικό τους ρόλο ως φύλακες του Ιερού Μυστηρίου και αναμειγνύονται με το πλήθος γύρω από τη λάρνακα του Χριστού Η εισαγωγή των Μεγαλυναρίων συντελεί στην αύξηση των ιστορικών προσώπων (Ιωσήφ-Νικόδημος) και στη δραματική απεικόνισή τους στη σκηνή του Επιταφίου Θρήνου Μετατρέπεται σταδιακά ο λειτουργικός χαρακτήρας του Επιταφίου σε ιστορικό στοιχείο που σταδιακά αποκρυσταλλώνεται κατά τον 17ο-18ο αιώνα13 Ο συγκερασμός του λειτουργικού με τον ιστορικό τύπο του θέματος πραγματοποιή-θηκε με ποικίλες μορφές και σε διαφορετικές χρονικές περιόδους στις επιμέρους περιοχές της Οθωμανικής αυτοκρατορίας

Ο κύριος χαρακτήρας της ζωγραφικής κεντητικής αυτής της περιόδου επηρε-άζεται έντονα από δυτικά πρότυπα Γνωρίσματα αυτής της επιρροής αποτελούν η έντονη επιθυμία για απόδοση αναγλυφικότητας η μίμηση εικονογραφικών δυ-τικών προτύπων και η παράλληλη απόδοσή τους με βυζαντινά γεγονός που οδη-γεί σε μία σύγχυση των εικονογραφικών θεμάτων Η τάση αυτή γίνεται ακόμη πιο έντονη κατά τον 18ο-19ο αιώνα καθώς η τεχνική των χρυσοκεντημάτων συναγω-νίζεται τα έργα της μεταλλοτεχνίας και η εικονογραφία επηρεάζεται πολύ από τα δυτικά πρότυπα μέσω των χαλκογραφιών14 Κεντρικά σημεία εντοπισμού αυτών των στοιχείων είναι η Κρήτη τα Επτάνησα και περιοχές της Μολδοβλαχίας Η τελική αφομοίωση όμως πραγματοποιήθηκε μόνο στο μεγάλο αιώνιο χωνευτήρι τάσεων και ιδεών την Κωνσταντινούπολη Έχοντας προηγηθεί τα παραπάνω οι κεντητές στην Πόλη εξασκούν με παρρησία το επάγγελμά τους και υπογράφουν υπερήφανα τα εργόχειρά τους έχοντας την αίσθηση ότι παράγουν θρησκευτικά 12 Όπως σε αέρες από τη Μονή Χιλανδαρίου και το Μουσείο Μπενάκη στην Αθήνα καθώς και στον σάκ-

κο του Φωτίου από τη Μόσχα Πρβλ Millet όπ σημ 11 πίν CLVIII Pauline Johnstone The Byzantine Tradition in Church Embroidery (London 1967) πιν 7 και Μαρία Θεοχάρη Εκκλησιαστικά χρυσοκέ-ντητα (Αθήνα 1986) εικ 16

13 Βλ Θεοχάρη όπ σημ 12 σ 25-27 Επισημαίνουμε βέβαια ότι τα ιστορικά πρόσωπα του θέματος εί-χαν ήδη εμφανιστεί περί το 1400 όπως στον επιτάφιο από την μονή Vatra-Moldovidei του ηγουμέ-νου Αναστασίου του 1392 (βλ Millet όπ σημ 12 πιν CLXXVII) στου Αγίου Κλήμεντος Αχρίδας του Ανδρονίκου Παλαιολόγου (βλ Millet όπ σημ 12 πιν CLXXVIIΙ) ή του Batckovo από τη Σόφια της Βουλγαρίας (βλ Millet όπ σημ 12 πιν CLXXIX) Επίσης στην ίδια κατηγορία προσγράφονται και ο επιτάφιος του Ιωάννη Συρόπουλου από τη Μονή Χιλανδαρίου και ο επιτάφιος από την Cozia της Ρουμανίας βλ Millet όπ σημ 12 σ 96 102 πιν CLXXXVII και D Bogdanovic - V J Djuric - D Medacovic Chilandar sur le Mont Athos (Belgrade 1978) σ 126 εικ 105

14 Ελένη Βλαχοπούλου-Καραμπίνα Εκκλησιαστικά χρυσοκέντητα άμφια βυζαντινού τύπου στον Ελλα-δικό χώρο (16ος-19ος) Το εργαστήριο της Μονής Βαρλαάμ Μετεώρων διδακτορική διατριβή (Ιωάννινα 2002) έκδοση Φιλολογικός Ιστορικός Λογοτεχνικός Σύνδεσμος (ΦΙΛΟΣ) Τρίκαλα Κείμενα και Με-λέτες Εκδόσεις Μπατσιούλας Αθήνα 2009


καλλιτεχνήματα15Κατά το χρονικό διάστημα που εκτείνεται από το δεύτερο μισό του 17ου έως τα

μέσα του 18ου αιώνα ξεχωρίζουν ως σημαντικά κέντρα χρυσοκεντητικής εκείνα του Αιγαίου (Χίος και Μυτιλήνη) της Αδριανουπόλεως αλλά και των περιοχών του Ευξείνου Πόντου (όπως την Τραπεζούντα με την περιβόητη κεντήτρα Θεο-δοσία του Κασυμπούρη και τη Σινώπη)

Κατά την περίοδο του β΄ ήμισεως του 18ου έως τις αρχές του 19ου αιώνα στον ηπειρωτικό ελλαδικό χώρο γίνονται αγαπητά έργα τα οποία προέρχονται από με-γάλα δυτικά εργαστήρια ορθόδοξης χρυσοκεντητικής όπως αυτά της Βιέννης Εκεί η ζήτηση είχε οργανώσει μια αγορά με μεγάλη εξειδίκευση από δυτικούς τεχνίτες αλλά και όχι μόνο Οι πιο γνωστοί από αυτούς είναι ο ιεροδιάκονος Χρι-στόφορος Ζεφάρ από τη Δοϊράνη ο Franz Filler η Elizabeth Dorff η Marina Ruheland κά οι οποίοι με τη σειρά τους επηρεάζουν άλλους συνήθως μικρότε-ρης εμβέλειας τεχνίτες16

Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ο επιτάφιος του Μητροπολιτικού ναού του Αγίου Αθανασίου Ιωαννίνων που χρονολογείται το 1796 ο οποίος σήμερα βρίσκεται στο Μουσείο Ιστορίας και Αρχαιολογίας της Σόφιας Πρόκειται για έργο της Marina Ruheland με δαπάνη του μεγάλου Ηπειρώτη ευεργέτη Πανα-γιώτη Χατζηνίκου17

Οι παραπάνω αρχές διέπουν την εικονογραφία και τεχνοτροπία των επιταφίων αυτής της περιόδου και διακρίνονται και στον επιτάφιο που εξετάζουμε Η δομή της σύνθεσης είναι κλειστή και με αξονομετρική ισορροπία Ο πυρήνας της συ-γκεντρώνεται γύρω από την λάρνακα με το σώμα Του νεκρού Χριστού Οι μορ-φές δεν έχουν τη δραματική ένταση των παλαιοτέρων εποχών αλλά ανάλαφρες στάσεις με προσεγμένη πτυχολογία και κυρίως μία τάση μανιερισμού στην από-δοση των χειρονομιών Στην οργάνωση του χώρου υπάρχει λιτότητα παραλείπε-ται η φυσιοκρατική διάθεση και τα διακοσμητικά μοτίβα του κάμπου πλην του ανθικού διακόσμου στη βάση της λάρνακας του Χριστού Υπερισχύει η προο-πτική απόδοση του βάθους η οποία εκφράζεται κυρίως με τη μορφή της λάρνα-κας και του κιβωρίου

Ως προς τα αρχιτεκτονικά στοιχεία του βάθους της παράστασής μας το ορ-θογώνιο βάθρο διέπεται από τους κανόνες προοπτικής απόδοσης της σχολής της Κωνσταντινούπολης Το κιβώριο με τις κανδήλες και τους τέσσερις στρεπτούς κι-ονίσκους καθώς και η απεικόνιση τμήματος από το εσωτερικό της θολωτής ορο-

15 Παζαράς - Δουλγκέρη όπ σημ 10 σ 9216 Glykerie M Chatzoulis LrsquoEpitaphios du monastere de la vierge Olympiotisa a Elassona oeuvre de

Christophe Zefar Contribution a la broderie religieuse en or post-byzantine des ateliers de Vienne du 18ou siegravecle (Thessalonique-Paris 2006)

17 Ελένη Βλαχοπούλου-Καραμπίνα laquoΟ άγνωστος Επιτάφιος του Ιερού Ναού Αγίου Αθανασίου Ιωαννί-νωνraquo Ηπειρωτικά Χρονικά 33 (1998-1999) σ 243-249


φής αποτελούν εναγώνιες προσπάθειες για απόδοση της τρίτης διάστασης στοι-χείο όχι και τόσο οικείο με την παλαιά βυζαντινή παράδοση

Στο συγκεκριμένο επιτάφιο της Μυτιλήνης επισημαίνουμε την εν μέρει ομοι-ότητά του με τον Επιτάφιο του 1797 από τη Μονή της Παναγίας Χρυσοραγιάτισ-σας στην Επαρχία Πάφου18 ή με τον Επιτάφιο του 1796 έργο της Μ Ruheland στο Μουσείο Ιστορίας και Αρχαιολογίας της Σόφιας19 Κυρίως όμως άξια προ-σοχής είναι η γενικότερη συγγενική αίσθηση με τον επιτάφιο από το μοναστήρι του Αγίου Στεφάνου των Μετεώρων του 185720 (εικ5)

Στις συνθέσεις αυτές σχεδόν τυποποιείται η στάση της Παναγίας Θρηνωδού-σας με ανοιχτά τα χέρια η οποία βρίσκεται πίσω από τη λάρνακα της μεγαλύτε-ρης σε κλίμακα δεσπόζουσας μορφής του Χριστού Είναι πλαισιωμένη από τις μυροφόρες και τους πτερωτούς αγγέλους με παραλλαγές στις υπόλοιπες συμμε-τέχουσες μορφές του Θρήνου

Ο επιτάφιος όμως του Μουσείου της Μυτιλήνης διακρίνεται για ένα συνδυ-ασμό των παραπάνω στοιχείων ο οποίος προσιδιάζει στην ύστερη παράδοση κε-ντητικής τέχνης των εργαστηρίων της Κωνσταντινούπολης Αναφέρουμε ενδει-κτικά τη σχετική ομοιότητα της απόδοσης του κιβωρίου με αυτόν του κεντητού επιταφίου της Κοκώνας του Ρολογά του 1829 (Μουσείο Μπενάκη όπως κατα-γράφεται από την Βέη-Χατζηδάκη με αρ92 του Ταμείου Ανταλλαξίμων εικ4)21 αλλά και με τον επιτάφιο της Κοκκώνας του Ιωάννου των μέσων του 18ου αιώνα από τη Θεσσαλονίκη (αρχαιοπωλείο Καλφαγιάν εικ2) Εδώ παρατηρείται και ομοιότητα στη στάση των αγγέλων που κρατούν τη σφαίρα του κόσμου22 Επίσης προσιδιάζει με τον επιτάφιο του Ναού του Αγίου Γεωργίου από τα Νέα Μουδα-νιά Χαλκιδικής και με αυτόν από τη Μονή του Αγίου Αβερκίου Ελεγμών της Μι-κράς Ασίας του 1724 έργο της Μαριώρας (εικ3)23

Κύριο χαρακτηριστικό των μεταβυζαντινών εκκλησιαστικών χρυσοκεντημά-των που ελάχιστα διαφοροποιούνται από τη βυζαντινή εποχή έως και τον 19ο αιώνα είναι ο laquoκαρφωτόςraquo (couching)24 τύπος κεντήματος ο οποίος βοηθά στη στερέωση και διάταξη των πολυτίμων υλικών στο ύφασμα στοιχείο της δυτικής χρυσοκεντητικής γιrsquo αυτό και τα κεντήματα αυτά ονομάζονται laquoκλαπωτάraquo

18 Chatzoulis όπ σημ 16 εικ 35 3619 Chatzoulis όπ σημ 16 εικ 3420 H Schilb Byzantine Identity and Its Patrons Embroidered Aeres and Epitaphioi of the Palaiologan and

Post-Byzantine Periods (Indiana University 2009) σ 631 εικ 8421 Ζωγράφου-Κορρέ όπ σημ 9 σ 226 εικ 9722 Παζαράς - Δουλγκέρη όπ σημ 10 σ 9923 Κ Σκαμπαβίας laquoΟ κεντητός επιτάφιος της Μαριώρας στα Νέα Μουδανιάraquo Ά Συμπόσιο Βυζαντινής

και Μεταβυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης Περιλήψεις Ανακοινώσεων (Αθήνα 1981) και Μυστήρι-ον Μέγα και Παράδοξον Σωτήριον έτος 2000 Έκθεσις εικόνων και κειμηλίων Αθήνα Βυζαντινόν και Χριστιανικόν Μουσείον 28 Μαϊου-31 Ιουλίου 2001 (Αθήνα 2000) σ 366-367

24 Johnstone όπ σημ 12 σ 66 πιν g-j


Στα έργα αυτά χρησιμοποιούνται κυρίως δύο είδη μεταλλικών νημάτων το κα-θαρό ελατό χρυσό ή αργυρό σύρμα και το χρυσόνημα ή το αργυρόνημα αποτε-λούμενα από έναν πυρήνα μεταξωτής κλωστής διαφόρων αποχρώσεων γύρω από τον οποίο τυλίγονταν σφιχτά μια λεπτή επίπεδη ταινία χρυσού ή αργυρού σύρμα-τος Αυτή προσέδιδε χρώμα και δημιουργούσε ζωγραφικές αντιθέσεις πάνω στη μεταλλική επιφάνεια25

Γενικά γινόταν χρήση διαφόρων αποχρώσεων μεταξωτών νημάτων για τις επι-φάνειες την πτυχολογία και τα περιγράμματα Για την απόδοση της σάρκας και τα γυμνά μέλη επιλέγεται το σιτόχρωμο το οποίο αποδίδει και ανατομικές λεπτομέ-ρειες Ανοιχτόχρωμα ή καστανάμελί περιγράμματα επιλέγονται για τις κομμώσεις και τα γένια που μπορεί να διαφοροποιούνται ανάλογα με την ηλικία Για να επι-τευχθεί το ανάγλυφο οι κεντητές χρησιμοποιούσαν κάτω από το χρυσοκέντημα γέ-μισμα από ουτρά η χόντρο που προσαρμοζόταν εύκολα στη φόρμα του σχεδίου26

Στο εξεταζόμενο έργο από την Μυτιλήνη η μεγαλύτερη επιφάνεια του έργου έχει κεντηθεί με χρυσονήματα και αργυρονήματα Εναλλάσσονται στα ενδύματα τη λάρνακα του Χριστού τις μορφές στο βάθος στο κιβώριο και σε άλλα μοτίβα Το μεταλλικό αργυρό νήμα είναι ίσως νοθευμένο και μαυρισμένο από τον χρόνο

Τα γυμνά μέρη των μορφών αποδίδονται με λεπτή σιτόχρωμη μεταξωτή κλω-στή στο χρώμα της σάρκας και των μαλλιών Το χρυσόνημα του περιζώματος του Χριστού με λίγες και σχεδόν άκαμπτες πτυχώσεις προβάλλει με χάρη δηλώνο-ντας την αιωνιότητα της αφθαρσίας του πολυτίμου μετάλλου αλλά και του φέρο-ντος Σε ορισμένα σημεία του σώματος Του Χριστού καφε-γκρί νήματα ορίζουν τα εσωτερικά περιγράμματα και τιρ-τιρ τα εξωτερικά ενώ με χρυσονήματα ορί-ζονται τα περιγράμματα των αγγέλων Χρυσή κλωστή έχει χρησιμοποιηθεί για να δηλώσει την επιφάνεια του λίθου Αργυρή κλωστή υπάρχει στην οριζόντια πλευρά ενώ αργυρόνημα γεμίζει την επιφάνεια της σινδόνας η οποία απλόχερα αφήνεται να τυλίξει το άχραντο σώμα Του Κυρίου

Σε πολλά σημεία της επιφάνειας έχουν προσαρτηθεί πούλιες ιδιαιτέρως στη δι-ακόσμηση των αστέρων του κάμπου αλλά και στους φωτοστεφάνους Αυτή την περίοδο οι φωτοστέφανοι αποδίδονται με ακτίνες που πολλές φορές γεμίζουν με ρόδακες και δεν ακολουθούν τα κύρια πρότυπα της βυζαντινής τέχνης αλλά τα δυτικά του ύστερου μεσαίωνα27

Τα πρόσωπα και τα γυμνά μέρη έχουν κεντηθεί απευθείας στο ύφασμα της

25 Αγγελική Χατζημιχάλη laquoΤα χρυσοκλαβαρικά συρματεϊνα συρμακέσικα κεντήματαraquo Melanges O Et MMerlier Τόμος Β΄ (Αθήνα 1956) σ 458-459 εικ3 όπου αναφέρεται η διεργασία του χρυσού σύρ-ματος από τους laquoχρυσελάτεςraquo με τη βοήθεια του laquoσύρτηraquo ή laquoσυρταρίουraquo Επίσης βλ Βλαχοπούλου όπ σημ 14 σ 39

26 Johnstone όπ σημ 12 σ 69 Ζωγράφου-Κορρέ όπ σημ 9 σ 156 Θεοχάρη όπ σημ 12 σ 34 και Χατζημιχάλη όπ σημ 25 σ 489

27 Ζωγράφου-Κορρέ όπ σημ 9 σ 19


βάσης που θα μπορούσε να χαρακτηριστεί βελούδο με ατλάζι Αμιγές χρυσό σύρμα χρησιμοποιείται στις αλυσίδες από τις οποίες κρέμονται οι κανδήλες και στον σταυρό που επιστέφει τη θόλο του κιβωρίου (εικ9)

Οι κομμώσεις τα γένια και οι κόρες των ματιών κεντιούνται με καστανά νή-ματα σε διάφορες αποχρώσεις Με την τεχνική αυτή προσπαθείται η απόδοση της ψυχολογικής κατάστασης των προσώπων όπως η έκφραση της θλίψης της από-γνωσης ή του θαυμασμού δημιουργώντας την περεταίρω αίσθηση της ζωγραφι-κότητας (εικ7)

Η εκτέλεση όλων των στοιχείων της σύνθεσης αναλύεται σε επίπεδα αναγλυφι-κότητας Σε πιο χαμηλό ανάγλυφο βρίσκονται κεντημένα κυρίως τα ενδύματα και εν μέρει η σαρκοφάγος Εμφανώς πιο έξεργα αποδίδονται το μεγαλύτερο μέρος από τις φτερούγες των Αγγέλων τα φωτοστέφανα των μορφών καθώς και η επί-στεψη του κιβωρίου Η αναγλυφικότητα επιτυγχάνεται με το γέμισμα από μαλακό βαμβακερό νήμα την ουτράχόντρο

Σε ότι αφορά τις βελονιές ο κεντητής ή η κεντήτρια χρησιμοποιεί το laquoκαρ-φωτόraquo στις μεγάλες επιφάνειες όπως στα ενδύματα των γυναικείων μορφών σε εναλλαγή με την laquoίσια σπασμένηraquo (που θυμίζει ψάθα) όπως στη σινδόνα του Χρι-στού στη σάρκα των μορφών ή στα φτερά των αγγέλων (εικ11) Με laquoίσια σπα-σμένηraquo και laquoκαμάρεςraquo έχουν κεντηθεί ο χιτώνας του Ιωσήφ των μυροφόρων που πλαισιώνουν την Παναγία και η εξωτερική πλευρά της λάρνακας ενώ με βελο-νιά laquoκαμάρεςraquo αποδίδονται τα ιμάτια του Ιωσήφ και του Νικοδήμου (εικ12) Στα μονόκηρα διακρίνονται οι βελονιές laquoκοτσάκιraquo laquoίσια σπασμένηraquo και laquoκαρφωτόraquo Η βελονιά laquoκοτσάκιraquo χρησιμοποιείται στην απόδοση των ματιών Οι φολίδες του θόλου του κιβωρίου κεντιούνται με laquoίσια σπασμένηraquo laquoκαρφωτόraquo και laquoκαμάρεςraquo

Τα ελατά χρυσά αργυρά ή και χάλκινα σύρματα εναλλάσσονται και δημιουρ-γούν φωτισμούς που εξαίρουν τη πτυχολογία και τις κινήσεις των μορφών Αυτό αποδίδεται ιδιαιτέρως στη λάρνακα του Χριστού όπου η μορφολογία του κεντή-ματος επιθυμεί να αποδώσει τη μεγαλοπρέπεια βαρύτιμου σεβάσμιου αντικειμέ-νου Τα μονόκηρα πιθανότατα αποτελούν μεταγενέστερη προσθήκη και είναι επιραμμένα σαν ένα στοιχείο θεολογικής προσθήκης

Ο επιτάφιος που εξετάζουμε εικονογραφικά και τεχνοτροπικά εντάσσεται σε καλλιτεχνικό περιβάλλον άμεσα επηρεαζόμενο πιθανότατα από την Κωνστα-ντινούπολη ή και από τα γειτνιάζοντα κέντρα της Οθωμανικής αυτοκρατορίας καθώς συγχωνεύει στοιχεία που αναβιώνουν την παράδοση Ταυτόχρονα όμως δέχεται επιδράσεις από τη Δύση όπως προαναφέραμε μέσω της εικονογραφι-κής ομοιότητας με αυτές των αντιμηνσίων του 18ου αιώνα από τη Βενετία Η μη ύπαρξη επιγραφής δηλώνει πιθανότατα την απουσία σχεδιαστού επιγραφής γε-γονός που δεν είναι ασυνήθιστο καθώς στη μεταβυζαντινή περίοδο οι κεντητές


να ήταν χαμηλού μορφωτικού επιπέδου28Συμπερασματικά το έργο σαφέστατα ανάγεται σε μία περίοδο του 18ου-19ου

αιώνα όπου η πτώση της εκκλησιαστικής χρυσοκεντητικής γίνεται φανερή είτε με την απουσία της ικανότητας να αναπαράγονται και να αφομοιώνονται με δεξι-οτεχνία τα νεοεισερχόμενα στοιχεία στην ιδιαίτερη αυτή τέχνη είτε με τη χρήση των υλικών καθώς τα χρωματιστά μετάξια δημιουργούν την αίσθηση της ζωγρα-φικής τέχνης ή της μεταλλοτεχνίας μέσω της αναγλυφικότητας Ο χρυσός που χρησιμοποιείται δεν είναι πια καθαρός αλλά χονδρό σύρμα Η πλαστικότητα χά-νεται οι βελονιές γίνονται πιο αραιές και οι επιραμμένες μορφές στο βάθος του υφάσματος απομακρύνουν τα έργα από την επιπεδότητα των βυζαντινών ασκητι-κών τους προτύπων Στον επιτάφιο όμως του Βυζαντινού-Εκκλησιαστικού Μου-σείου Μυτιλήνης η υψηλή καλλιτεχνική αξία έγκειται πιθανότατα στην ανάγκη του κεντητή να αποδώσει το αντιμήνσιο της Ιεράς Μονής Υψηλού του 1622 δη-λαδή την ποιότητα των καλλιτεχνικών προϊόντων του ελληνισμού της καθrsquo ημάς Ανατολής σε μία όψιμη σχετικά περίοδο29

28 Παζαράς - Δουλγκέρη όπ σημ 10 σ 9729 Η πόλη της Μυτιλήνης καταστράφηκε στην πυρκαγιά της 8ης Αυγούστου του 1851 και ο Ναός του

Αγίου Θεράποντος στον οποίο ανήκει ο εξεταζόμενος επιτάφιος θεμελιώθηκε αποπερατώθηκε και προικοδοτήθηκε από τον Πατριάρχη Αλεξανδρείας Καλλίνικο Το γεγονός ότι ο Πατριάρχης όπως γνωρίζουμε κληροδότησε μετά το θάνατό του πληθώρα αμφίων σε διάφορους ναούς και μονές της Μυτιλήνης καθιστά ελκυστική αν όχι και πιθανή την υπόθεση ότι ο εξεταζόμενος επιτάφιος θα μπο-ρούσε να είναι ένα από τα δώρα του Πατριάρχη προς το νέο του ναό Η ιδιότητα του υψηλού παραγ-γελιοδότη οδήγησε στην επιρροή από υψηλής ποιότητας παλαιά κωνσταντινουπολίτικα πρότυπα τα οποία όμως τώρα εντάχθηκαν στο πλαίσιο της εποχής τους Για τα σχετικά με τον Καλλίνικο βλ Κουκούσας όπ σημ 2


Εικ1 Κεντητός επιτάφιος περί τα τέλη του 18ου ή μέσων του 19ου αιώνα Μυτιλήνη Εκκλησιαστικό και Βυζαντινό Μουσείο Μυτιλήνης

Εικ2 Κεντητός επιτάφιος της Κοκκώνας του Ιωάννου των μέσων 18ου αιώνα Θεσσαλονίκη Αρχαιοπωλείο Καλφαγιάν [Ν Παζαράς-Ευπραξία Δουλγκέρη laquoΚεντητός Επιτάφιος της Κοκκώνας του

Ιωάννου στη Θεσσαλονίκηraquo Μακεδονικά 37 (2008) σ 99]


Εικ4 Επιτάφιος από την Μπάφρα έργο της Κοκκώνας του Ρολογά του 1829 Αθήνα Μουσείο Μπενάκη [Κατερίνα Ζωγράφου-Κορρέ Μεταβυζαντινή Νεοελληνική Εκκλησιαστική Χρυσοκεντητική

(Αθήνα 1985) σ 226 εικ 97)

Εικ3 Επιτάφιος από τη Μονή του Αγίου Αβερκίου Ελεγμών της Μικράς Ασίας Χαλκιδική Νέα Μουδανιά Ναός Αγ Γεωργίου έργο της Μαριώρας του 1724 [Βυζαντινή και μεταβυζαντινή τέχνη

Κατάλογος Εκθέσεως Παλιό Πανεπιστήμιο (Αθήνα 1986) σ 223-224 αρ 255 Μυστήριον Μέγα και Παράδοξον Σωτήριον έτος 2000 Έκθεσις εικόνων και κειμηλίων Αθήνα Βυζαντινόν και Χριστιανικόν

Μουσείον 28 Μαϊου-31 Ιουλίου 2001 (Αθήνα 2000) σ 366-70]


Εικ6 Σπουδή με κάρβουνο σε χειροποίητο χαρτί [Ν Μπονόβας - Μαρία Νάνου - Ν Τουτός - Γ Μπουδαλής - Ηλέκτρα Καραγιαννίδου Εκ Χιονιάδωνhellipσπουδές και ανθίβολα (Βόλος 2004) σ 72 εικ 38]

Εικ5 Επιτάφιος του 1857 Μετέωρα Ναός του Αγίου Στεφάνου [H Schilb Byzantine Identity and Its Patrons Embroidered Aeres and Epitaphioi of the Palaiologan and Post-Byzantine Periods (Indiana

University 2009) σ 631 εικ 84]


Εικ8 Επιτάφιος Μυτιλήνης λεπτομέρεια Τα κοσμικά σύμβολα Μυτιλήνη Εκκλησιαστικό και Βυζαντινό Μουσείο Μυτιλήνης

Εικ7 Επιτάφιος Μυτιλήνης λεπτομέρεια Η laquoζωγραφικότηταraquo της κέντησης στο πρόσωπο Του νεκρού Χριστού Μυτιλήνη Εκκλησιαστικό και Βυζαντινό Μουσείο Μυτιλήνης


Εικ9 Επιτάφιος Μυτιλήνης λεπτομέρεια Το χρυσό της κέντησης Μυτιλήνη Εκκλησιαστικό και Βυζαντινό Μουσείο Μυτιλήνης

Εικ10 Επιτάφιος Μυτιλήνης λεπτομέρεια Ο ανθικός διάκοσμος Μυτιλήνη Εκκλησιαστικό και Βυζαντινό Μουσείο Μυτιλήνης


Εικ11 Επιτάφιος Μυτιλήνης λεπτομέρεια Βελονιές laquoίσια σπασμένηraquo και laquoκαμάρεςraquo στην σινδόνη Του Ιησού και στην Λάρνακα Μυτιλήνη Εκκλησιαστικό και Βυζαντινό Μουσείο Μυτιλήνης

Εικ12 Επιτάφιος Μυτιλήνης λεπτομέρεια Βελονιές laquoίσια σπασμένηraquo και laquoκαμάρεςraquo στην σινδόνη Του Ιησού στην Λάρνακα και στο ιμάτιο του Νικοδήμου Μυτιλήνη Εκκλησιαστικό και Βυζαντινό Μουσείο

Μυτιλήνης


ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

- Ευγενία Βέη-Χατζηδάκη Εκκλησιαστικά κεντήματα (Αθήνα 1953)- Ελένη Βλαχοπούλου-Καραμπίνα laquoΟ άγνωστος Επιτάφιος του Ιερού Ναού Αγίου Αθανασίου Ιωαννίνωνraquo

Ηπειρωτικά Χρονικά 33 (1998-1999) σ 243-249

- Ελένη Βλαχοπούλου-Καραμπίνα Εκκλησιαστικά χρυσοκέντητα άμφια βυζαντινού τύπου στον Ελλαδικό χώρο (16ος-19ος) Το εργαστήριο της Μονής Βαρλαάμ Μετεώρων αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή (Ιωάννινα 2002)

- Glykerie M Chatzoulis LrsquoEpitaphios du monastere de la vierge Olympiotisa a Elassona oeuvre de Christophe Zefar Contribution a la broderie religieuse en or post-byzantine des ateliers de Vienne du 18ou siegravecle (Thessalonique-Paris 2006)

- Κατερίνα Ζωγράφου-Κορρέ Μεταβυζαντινή Νεοελληνική Εκκλησιαστική Χρυσοκεντητική (Αθήνα 1985)- Μαρία Θεοχάρη Εκκλησιαστικά χρυσοκέντητα (Αθήνα 1986)- Θησαυροί του Αγίου Όρους Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού - Ιερά Κοινότητα Αγίου Όρους Άθω -

Οργανισμός Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης (επίμ) (Θεσσαλονίκη 1997)- Pauline Johnstone The Byzantine Tradition in Church Embroidery (London 1967)- Ι Γ Κλεόμβροτος Μytilena Sacra (Αθήναι 1970)- Βασίλειος Κουκουσάς lsquorsquoΟ εκ Σκοτίνης Πιερίας Πατριάρχης Αλεξανδρείας Καλλίνικος ( 1800-1899)rdquo

Μακεδονικά 31 (1997-1998) σ 281-297- Migne J P (επίμ) Patrologia Graeca De sacra liturgia Τόμος 155- G Millet Recherches sur lrsquoiconographie de lrsquoEvangile aux XIVe XVe et XVIe siecles drsquoapres les monuments de

Mistra de la Macedoine et du Mont-Athos (Paris 1916)- G Millet Broderies religieuses de style byzantine (Paris 1947)- Μυστήριον Μέγα και Παράδοξον Σωτήριον έτος 2000 Έκθεσις εικόνων και κειμηλίων Αθήνα Βυζαντινόν και

Χριστιανικόν Μουσείον 28 Μαϊου-31 Ιουλίου 2001 (Αθήνα 2000)- Ν Μπονόβας - Μαρία Νάνου - Ν Τουτός - Γ Μπουδαλής - Ηλέκτρα Καραγιαννίδου Εκ Χιονιάδωνhellip

σπουδές και ανθίβολα (Βόλος 2004)- Ν Παζαράς-Ευπραξία Δουλγκέρη laquoΚεντητός Επιτάφιος της Κοκκώνας του Ιωάννου στη Θεσσαλονίκηraquo

Μακεδονικά 37 (2008) σ 89-104- Δ Ι Πάλλας laquoΟ Επιτάφιος της Παραμυθιάςraquo Συναγωγή Μελετών Βυζαντινής Αρχαιολογίας Τέχνη Λατρεία

Κοινωνία Τόμος Β΄ (Αθήνα 1987-1988)σ 381-404

- Έλενα Παπασταύρου laquoΚεντητός Επιτάφιος του 1672 στο Βυζαντινό Μουσείοraquo ΔΧΑΕ Περίοδος Δ΄ Τόμος Κ΄ (1998) σ 399-408

- Ντόρη Παπαστράτου Χάρτινες εικόνες ορθόδοξα θρησκευτικά χαρακτικά 1665-1899 (Αθήνα 1986)- H Schilb Byzantine Identity and Its Patrons Embroidered Aeres and Epitaphioi of the Palaiologan and Post-

Byzantine Periods (Indiana University 2009)- Κ Σκαμπαβίας laquoΟ κεντητός επιτάφιος της Μαριώρας στα Νέα Μουδανιάraquo Ά Συμπόσιο Βυζαντινής και

Μεταβυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης Περιλήψεις Ανακοινώσεων (Αθήνα 1981)


δοχείουraquo χρονολογικές μαρτυρίες του οποίου ανάγονται περί το 16923Η εκκλησιαστική μικροτεχνία στην οποία συγκαταλέγεται και η χρυσοκε-

ντητική γνώρισε εξάπλωση και άνθιση ιδιαίτερα κατά την περίοδο του 16ου-19ου αιώνα όντας ενισχυμένη από τους εκκλησιαστικούς άρχοντες όλης της Βαλκα-νικής αλλά και από τη σταδιακή οικονομική ενίσχυση μερίδας των υποδούλων μέσω των προνομίων (συνθήκη Κιουτσούκ Καϊναρτζή) Στα πολύτιμα άμφια και πέπλα συγκαταλέγεται και ο επιτάφιος

Ο επιτάφιος είναι η εξέλιξη του αέρος4 του αυτού αμφίου το οποίο μετατρά-πηκε σε λάβαρο ενταφιασμού του Χριστού Ο επιτάφιος εικονογραφείται σαν αέρας μεταβαίνοντας όμως από την συμβολική σκηνή του Αμνού-Χριστού στον νεκρό Χριστό που περιβάλλεται από τις ουράνιες δυνάμεις με τα σύμβολα των τεσσάρων Ευαγγελιστών

Από τον 14ο αιώνα και εξής το άμφιο αυτό αποτελεί στοιχείο του τελετουρ-γικού της Μ Παρασκευής καθώς με την παράσταση του ευχαριστιακού συμ-βόλου Αμνού-Χριστού σε συνδυασμό με την ιστορική αφήγηση Αποκαθήλω-σης-Θρήνου περιβαλλόμενης από υπερβατικές μορφές και τα σύμβολα των τεσσά-ρων Ευαγγελιστών εξαίρει τον ευχαριστιακό χαρακτήρα της Θείας Λειτουργίας

Στον Επιτάφιο που εξετάζουμε διαστάσεων107times72εκ (εικ1) απεικονίζεται η σκηνή του Επιταφίου Θρήνου κεντημένη σε ύφασμα βαμβακερό η παρυφή του οποίου κοσμείται με χρυσό κροσσωτό σιρίτι Σε κάποια σημεία του υφάσματος η φθορά αποκαλύπτει το laquoαστάριraquolaquoσωπάνιraquo δηλαδή το υπόστρωμά του τη φαιό-χρωη βαμβακερή του φόδρα

Στο κέντρο της σύνθεσης προβάλλεται η λάρνακαπλάκαλίθος5 επάνω στην οποία κείται ο Χριστός νεκρός όπου και εσμυρνίσθη Το άχραντο Σώμα Του εναποτίθεται σε σινδόνα (laquoσινδόνι καθαρά ειλήσαςraquo από το τροπάριο τουΜ Σαββάτου laquoΟ Ευσχήμων Ιωσήφraquo) περιβεβλημένο με περίζωμα Τα χέρια είναι απλωμένα κατά μήκος του σώματός Του ακουμπώντας στο περίζωμα Τα πόδια 3 Όπ σημ1 σ 77 αλλά έως και 104 σποράδην4 Δ Ι Πάλλας laquoΟ Επιτάφιος της Παραμυθιάςraquo Συναγωγή Μελετών Βυζαντινής Αρχαιολογίας Τέχνη Λα-

τρεία Κοινωνία Τόμος Β΄ (Αθήνα 1987-1988) σ 381-404 Τον 14ο αιώνα ο αήρ αποκτά πλέον την ονο-μασία Επιτάφιος όπως αναφέρει ο Συμεών Θεσσαλονίκης βλ De sacra liturg PG155 στ288 laquoΕίτα τελευταίον τον αέρα θείς ο ιερεύς ως δη και το στερέωμα εν ω ο αστήρ και την σινδόνα σημαίνει δια τούτο γαρ και εσμυρνισμένον νεκρόν πολλάκις περιφέρει τον Ιησούν και επιτάφιος λέγεταιraquo Για το θέμα βλ σχετικά Έλενα Παπασταύρου laquoΚεντητός Επιτάφιος του 1672 στο Βυζαντινό Μουσείοraquo ΔΧΑΕ Πε-ρίοδος Δ΄ Τόμος Κ΄ (1998) σ 399-408

5 Στην Κωνσταντινούπολη στον ναό του Παντοκράτορος αποδίδοντο ιδιαίτερες τιμές εις τον ερυθρό λίθο πάνω στον οποίον ακούμπησαν τον νεκρό μετά τη Αποκαθήλωση Η πλάκα αυτή η οποία αρχι-κά βρισκόταν στην εκκλησία της Εφέσσου αποτελούσε ιερό κειμήλιό της και σύμφωνα με τον Νική-τα Χωνιάτη μεταφέρθηκε στην Κωνσταντινούπολη στα χρόνια του αυτοκράτορα Μανουήλ Κομνη-νού ο οποίος την μετέφερε στους ώμους του από το λιμάνι του Βουκολέοντος μέχρι την εκκλησία του Φάρου Για το θέμα βλ G Millet Recherches sur lrsquoiconographie de lrsquoEvangile aux XIVe XVe et XVIe siecles drsquoapres les monuments de Mistra de la Macedoine et du Mont-Athos (Paris 1916) σ 498 σημ 4-5 και σ 499 σημ 1






































































(Αθήνα 1985) σ 226 εικ 97)

















Μυτιλήνης
























































































(Αθήνα 1985) σ 226 εικ 97)

















Μυτιλήνης
































Μυτιλήνης



















Ο κεντητός Επιτάφιος του εκκλησιαστικού και...

Documents

Transcript of Ο κεντητός Επιτάφιος του εκκλησιαστικού και...