ΓΙΑΝΝΗΣ ΡΗΓΟΠΟΥΛΟΣ

Ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου, τα φλαμανδικά και τα ιταλικά του πρότυπα

1. Jan Sadeler1: Ευαγγελισμός της Θεοτόκου, π. 1587Διαστ.: π. 19,5x14,7 εκ.Πηγή: Λουκάς α΄, 26-38.Κάτω αριστερά: M. de Vos fig. Sadeler excud (εικ. 1).Βιβλιογραφία: H. XXI, 145 και Hollstein, M. de Vos, XLIV, 97, αρ. 407 και XLV, 153, εικ. 407. Βλ. ακόμη Reinsch 23.1 και Zweite, 270, εικ. 24.

1. Jan Sadeler1, Ευαγγελισμός της Θεοτόκου, π. 1587. Χαλκογραφία.

1α. Γεωργίου Καστροφύλακα, Ευαγγελισμός της Θεοτόκου, 1748

1

Διαστ.: π. 1,19x0,80 μ. (διαστάσεις της εικόνας: Μήτηρ Θεού (η Γαλατοτροφούσα) με τον Ακάθιστον Ύμνον.Στο κάτω περιθώριο της εικόνας η επιγραφή των αφιερωτών, των ραφτάδων του Χάνδακα, η χρονολογία της εικόνας και η υπογραφή του ζωγράφου του έργου. Βλ. βιβλιογραφία, 96, εικ. 139, 140.Βιβλιογραφία: Μηνάς ο Μεγαλομάρτυς, εικ. 139 και 140.

Ο Γεώργιος Καστροφύλακας χρησιμοποίησε χαλκογραφία του Jan Sadeler1 (ό.π., αρ. 1) για να επενδύσει εικαστικά το περιεχόμενο του οίκου Α΄ του Ακαθίστου (Άγγελος πρωτοστάτης...). Και δεν είναιτο πρώτο και μοναδικό έργο στο οποίο η έρευνα επιβεβαιώνει τη σχέση του Καστροφύλακα με τη φλαμανδική τέχνη του Δεύτερου Διεθνούς Μανιερισμού (Ρηγόπουλος 1998, 191 κ.ε., 120-125 και του ίδιου, 2006β΄, τ. Β΄, 167 κ.ε., εικ. 317, 323, 331). Τον ερευνητή των σχετικών προβλημάτων που σχετίζονται με τη φλαμανδική και τη μεταβυζαντινή τέχνη είναι ανάγκη να τον απασχολήσει, εκτός από τονεντοπισμό των επιρροών, και η διερεύνηση και άλλων προβλημάτων πουαφορούν τη διακίνηση, την κυκλοφορία, τη χρήση και τη γονιμοποίησητων φλαμανδικών χαλκογραφιών στον Χάνδακα. Σχετική έρευνα, από όσογνωρίζω, δεν έχει γίνει ως τώρα.Η χαλκογραφία που χρησιμοποίησε ο Γ. Καστροφύλακας για την εικονογράφηση του Α΄ οίκου του Ακαθίστου είναι η πρώτη ανάμεσα σε 14 χαλκογραφίες που εικονογραφούν σκηνές από το βίο και το Πάθος του Χριστού και της Παναγίας (Hollstein, M. de Vos, XLIV, 96-98, αρ.407-421). Γνωρίζουμε τον σχεδιαστή (M. de Vos) και τον χαράκτη (Jan Sadeler1), τον εκδότη, χωρίς το αρχικό του ονόματός του Sadeler και το χρόνο έκδοσης (c. 1587). Εκείνο που δεν είμαι σε θέση να δείξω είναι αν γονιμοποιήθηκε η σειρά των εν λόγω χαλκογραφιών στον Χάνδακα. Συναφές είναι και το ερώτημα αν η χαλκογραφία, που στάθηκε πρότυπο στον Γ. Καστροφύλακα για τον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου, είχε χρησιμοποιηθεί νωρίτερα από ζωγράφους, στο 17ο αιώνα. Είναι απίθανο ωστόσο να κυκλοφορήθηκε από τη σειρά των δεκατεσσάρων χαλκογραφιών μόνον αυτή που παρουσιάζουμε. Νωρίτερα, 1582-83, ο ίδιος χαράκτης, ο Jan Sadeler1, θα χαλκογραφήσει 14 σχέδια του M. de Vos που αποδίδουν το Πάθος του Χριστού (Hollstein, M. de Vos, XLIV, 98-100, αρ. 422-435 και LXV, 157-160, εικ. 422-435). Το μεγαλύτερο μέρος των χαλκογραφιών αυτώνθα χρησιμοποιήσει ο ζωγράφος Μιχαήλ Πρέβελης στην εικόνα του Ο Χριστός ως Μέγας Αρχιερέας με σκηνές του Πάθους του, 1751 στη Μονή Πρέβελη στο Ρέθυμνο (Ρηγόπουλος, 1994, 147 κ.ε, εικ. 1-10). Δεν αναφέρω εδώ διεξοδικά τις χαλκογραφίες Φλαμανδών ζωγράφων και χαρακτών πουείχαν υπόψη τους ζωγράφοι στον Χάνδακα. Φλαμανδικές χαλκογραφίες

2

δεν ήσαν άγνωστες ήδη από το δεύτερο μισό του 16ου αιώνα στον Χάνδακα στον Μιχαήλ Δαμασκηνό, τον Γεώργιο Κλόντζα και άλλους. Ο Καστροφύλακας μεταφέρει στην εικόνα του τα βασικά συνθετικά στοιχεία του φλαμανδικού της προτύπου, την Παναγία, τον Γαβριήλ και το Άγιο Πνεύμα παραλλάσσοντάς τα σε «πάρεργα» στοιχεία, όπως στην κλίνη ή παραλείποντας άλλα όπως τα εργαλεία ραψίματος (ανέμη)που αποτελούν σπάνια χαρακτηριστικά (attributi) της αναγιγνώσκουσας Παναγίας. Συντηρούνται στο μεταβυζαντινό έργο μανιεριστικές και στυλιστικές αρετές του φλαμανδικού έργου· εντυπωσιάζει η διάρκεια και η αντοχή του δυτικού δανείου αλλά και του ύφους του. Αυτά τα στυλιστικά στοιχεία είναι κυρίαρχα σε όλουςτους οίκους του Ακαθίστου Ύμνου όπως και άλλες οφειλές από τη δυτική τέχνη.

1β. Αγνώστου: Ευαγγελισμός της Θεοτόκου, 18ος αι.Διαστ.: 34,5x27,5x2 εκ. Εικόνα Δωδεκαόρτου.Κρήτη. Ηράκλειο. Σιναϊτικό Μετόχι του Αγίου Ματθαίου. Νότιο κλίτος. Εικονοστάσι.Βιβλιογραφία: Σιναϊτικά Μετόχια σε Κρήτη και Κύπρο, 220, πίν. 47 στη σελ. 221, αρ. μνημείου 31.Η εικόνα αποδίδεται σε ζωγράφο του εργαστηρίου του Γεωργίου Καστροφύλακα (αυτόθι [βιβλιογραφία], 60).Η αντιπαραβολή με το έργο του Γεωργίου Καστροφύλακα (ό.π., αρ. 1) ενισχύει την απόδοση στο ζωγραφικό εργαστήριο του Γ. Καστροφύλακα.Οι διαφορές που υπάρχουν ανάμεσα στις δύο εικόνες δεν αφορούν στη δομή του θέματος αλλά σε «παρακειμενικά» στοιχεία, δευτερεύοντα, όπως τα δέντρα που ζωγραφίζονται εκατέρωθεν του Γαβριήλ και το κτήριο στα αριστερά της κλίνης. Δεν είναι εύκολο να εξηγήσει κανείς τις αποκλίσεις από το πρότυπο της εικόνας του εργαστηρίου του Γ. Καστροφύλακα· υποδηλώνει όμως μια τάση αποδέσμευσης από το φλαμανδικό χαρακτικό ή από την κηδεμονία του δασκάλου του, του Γεωργίου Καστροφύλακα; Είναι αλήθεια ότι δε γνωρίζουμε παλαιότερη εικόνα στο Ηράκλειο στην οποία θα είχε αναπαραχθεί το χαρακτικό του Jan Sadeler1 με μεγαλύτερη πιστότητα.

1γ. Ιωάννου Προσκυνητού: Ευαγγελισμός της Θεοτόκου, 1793 και ανακαίνιση1858Διαστ.: 55x39 εκ.Επιγραφή-χρονολογία και υπογραφή: «Χεὶρ Ἰωάννου Προσκυνητοῦ, ,αψγ(1793)», «Ἀνακαινίσθη ἡ παροῦσα εἰκὼν τοῦ σώματος τῶν σανδαλοποιῶνδιὰ ἐπιτροπῆς Βασιλείου Χανιωτάκη 1858»).Βιβλιογραφία: Μηνάς ο Μεγαλομάρτυς, εικόνα 167. Αν εξαιρέσει κανείς τα δύο βασικά πρόσωπα του Ευαγγελισμού, τη Θεοτόκο και τον

3

Γαβριήλ, όλα τα άλλα εικονιστικά στοιχεία της εικόνας δεν ανήκουν στη χαλκογραφία του Jan Sadeler1 (ό.π., αρ. 1). Ιδιαίτερα εντυπωσιακό είναι το αρχιτεκτονικό ντεκόρ που πλαισιώνει τη σκηνή.Είναι επισφαλές να επιδιώξουμε να εντοπίσουμε διεικαστικές σχέσειςμε τα έργα του Γεωργίου Καστροφύλακα.

1δ. Πέτρου Βόσσου: Ευαγγελισμός της Θεοτόκου, 1763Διαστ.: 85,5x51,5 εκ.Ζάκυνθος. Κερί. Ναός Κεριώτισσας. Εικόνα δωδεκαόρτου.Στο κάτω πλαίσιο της εικόνας η υπογραφή και η χρονολογία: χεῖρ πέτρου βωσου 1763 Νοεμβρίου 4.Βιβλιογραφία: Ρηγόπουλος 2006α΄, τ. Β΄, 12 κ.ε., εικ. 8.Ο Βόσσος δεν είναι ο μόνος στο ναό της Κεριώτισσας που εργάζεται με βάση φλαμανδικά πρότυπα. Είναι όμως απαραίτητο να σημειώσουμε διαφορές και ομοιότητες οι οποίες οφείλονται σε μια αλλαγή που έχει συμβεί στην αισθητική της πρόσληψης του δυτικού δανείου και την αλλαγή του γούστου του ζωγράφου και των αποδεκτών: εκκινεί ο Βόσσος από το χαρακτικό του Jan Sadeler1 κυρίως όσον αφορά το συνθετικό πυρήνα, Θεοτόκου-Γαβριήλ, αλλά απομακρύνεται πλήρως σ’ ό,τι σχετίζεται με τη διαπραγμάτευση και το χειρισμό του χώρου καιτου αρχιτεκτονικού διακόσμου. Είναι δυσερμήνευτη η λειτουργία και η προέλευση των αρχιτεκτονημάτων και του στυλ τους. Αλλά και των μορφών η στυλιστική σύσταση δεν «αντανακλά» το μανιεριστικό ύφος της χαλκογραφίας του Jan Sadeler1: πρόκειται πιο πολύ για μια υβριδική μορφή του Μπαρόκ. Ο εικονογραφικός τύπος του Ευαγγελισμού, που βασίστηκε στη χαλκογραφία του Jan Sadeler1, δεν γνωρίζω αν αναπαράχθηκε σε άλλη εικόνα Ζακυνθινού ζωγράφου.

2. Jan Sadeler1: Ευαγγελισμός της Θεοτόκου, 1579Διαστ.: π. 19x13 εκ. Χαλκογραφία.Πηγή: Λουκάς α΄, 26-38.Κάτω δεξιά: M. DE VOS INVE/SADELER FECIT. Κάτω αριστερά: 1579.Βιβλιογραφία: Η. ΧΧΙ, 160 και Hollstein, M. de Vos, 64, αρ. 256 και XLV, 107, εικ. 256. Βλ. και Ρηγόπουλος 2006α΄, τ. Β΄, 1, εικ. 2.

2α. Ηλία Μόσκου: Ευαγγελισμός της Θεοτόκου, 1670Διαστ.: 38,4x47 εκ.Βιβλιογραφία: Μ. Βασιλάκη, Οι εικόνες του αρχοντικού Τοσίτσα. Η Συλλογή του Ευαγγέλου Αβέρωφ, Ίδρυμα Βαρώνου Μιχαήλ Τοσίτσα, Αθήνα 2012, αρ. 12 (στο εξής Βασιλάκη 2012).

2β. Αγνώστου [Παπαντώνη;]: Ευαγγελισμός της Θεοτόκου, 18ος αι.

4

Βιβλιογραφία: Ρηγόπουλος 2006α΄, τ. Β΄, 2, εικ. 1, όπου και η παλαιότερη βιβλιογραφία.Η απόδοση της εικόνας στον Θεόδωρο Παπαντώνη ή Γεωργανά δεν έχει αμφισβητηθεί ως τώρα· ενώ η επίδραση της χαλκογραφίας του Jan Sadeler1 επαληθεύεται πειστικά παρ’ όλες τις διαφορές και παραλείψεις που παρατηρεί κανείς στη μεταβυζαντινή εικόνα. Δεν φαίνεται όμως να προτιμήθηκε ο εικονογραφικός αυτός τύπος του φλαμανδικού χαρακτικού στη Ζάκυνθο και στα άλλα νησιά του Ιονίου.

3. Jan Sadeler1: Ευαγγελισμός της Θεοτόκου ή η αποστολή του Γαβριήλ προς την Παναγία ή ο Θεός στέλνει τον Γαβριήλ στη ΘεοτόκοΔιαστ.: 25,8x21,1 εκ. Κάτω δεξιά: Frederic Sustris pictor et Archit. figuravit/Joann Sadeler Chalcographus scalpit et excud (εικ. 2). Πληρέστερη περιγραφή των στοιχείων ταυτότητας της χαλκογραφίας του Jan Sadeler1 βλ. Ρηγόπουλος 1979, 254, σημ. 15. Βιβλιογραφία: Ρηγόπουλος, ό.π., Hollstein XXI, 107, αρ. 174 και XXII, 118, εικ. 174.

2. Jan Sadeler1: Ευαγγελισμός της Θεοτόκου, 1579. Χαλκογραφία.

3α. [Θεοδώρου Πουλάκη]: Ευαγγελισμός της Θεοτόκου ή η αποστολή του Γαβριήλ προς τη Θεοτόκο ή ο Θεός στέλνει τον Γαβριήλ στη Θεοτόκο, πρώτο μισό 17ου αι.Διαστ.: 30x25 εκ.

5

Βενετία. Μουσείο Correr, αρ. 533.Βιβλιογραφία: Ρηγόπουλος 1979, 93, 169, 254, σημ. 15, πίν. 3 και 4. Έχουμε αποδώσει την εικόνα στον Πουλάκη και σ’ ένα πρώιμο στάδιο της καλλιτεχνικής του παραγωγής· πιθανόν έργο της πρώτης εγκατάστασής του στη Βενετία ύστερα από τον εκπατρισμό του από τα Χανιά το 1645.Η εικόνα αποτελεί αντίγραφο σχεδόν πιστό χαλκογραφίας του Jan Sadeler1 που χαλκογράφησε σχέδιο του Frederic Sustris. Δεν είναι εύκολο να προσδιορίσουμε το χρόνο κατά τον οποίο ο Πουλάκης χρησιμοποίησε τη χαλκογραφία του Jan Sadeler1· τη γνώριζε ήδη όντας στην Κρήτη πριν να την εγκαταλείψει; Αν η απάντηση στο ερώτημα αυτό δεν είναι εύκολη και ασφαλής, βέβαιο ωστόσο είναι ότιο Εμμανουήλ Τζάνες είχε στη διάθεσή του την εν λόγω χαλκογραφία ήδη στο Ρέθυμνο πριν το 1646, πριν να εγκαταλείψει την πατρίδα του. Στην εικόνα του στην οποία εικονίζεται ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου χρησιμοποιήθηκε τμηματικά η φλαμανδική χαλκογραφία του Jan Sadeler1 (ό.π., αρ. 3). Αντέγραψε από το χαρακτικό το επάνω μέρος, στο οποίο ο Θεός δίνει εντολή στον Γαβριήλ να μεταφέρει το μήνυμα του Ευαγγελισμού στην Παναγία. Η εικόνα του Ευαγγελισμού και των προφητών χρονολογείται στα 1640 (Χατζηδάκης-Δρακοπούλου 1997, 414, εικ. 316). Δεν θεωρώ απαραίτητο να συσχετίσω την εικόνατου Πουλάκη και του Τζάνε· υποθέτω ότι ο Πουλάκης ζωγράφισε χωρίς να γνωρίζει την ύπαρξη της εικόνας του Τζάνε. Βλ. αντίθετη άποψη του Βοκοτόπουλου Π. Λ. («Επτά κρητικές εικόνες του 17ου αιώνα», Αμητός, τιμητικός τόμος για τον καθηγητή Μανόλη Ανδρόνικο (στο εξής Βοκοτόπουλος 1987), Θεσσαλονίκη 1987, τ. 1, 138-139, πίν. 16.1) και της Βασιλάκη αρ. 8 (Βασιλάκη 2012). Δεν μπορώ όμως να υποστηρίξω αν οφείλεται στον Τζάνε η υιοθέτηση και η τοποθέτηση στις εικόνες του Ευαγγελισμού του πεδίου με το Θεό και τον αρχάγγελο Γαβριήλ να μεταφέρει, με εντολή του Θεού, το μήνυμα του Ευαγγελισμού στην Παναγία. Εννοώ το επάνω μέρος της χαλκογραφίας του Jan Sadeler1· πάντως το εν λόγω πεδίο απαντά για πρώτη φορά, από όσο γνωρίζω, στην εικόνα του Τζάνε του 1640. Με την ένταξη τουσχετικού πεδίου στον Ευαγγελισμό προέκυψε συμφυρμός δύο θεμάτων: ημεταφορά της εντολής του Θεού από τον Γαβριήλ στην Παναγία και ο Ευαγγελισμός αυτός καθ’ εαυτόν. Πιο κάτω μνημονεύω εικόνες στις οποίες έχουμε το συμφυρμό αυτόν.Ο Πουλάκης περιορίζεται στην αντιγραφή της χαλκογραφίας του Jan Sadeler1, αλλά φαίνεται ότι δεν την επανέλαβε σε άλλα έργα του.

3β. Αγνώστου: Ευαγγελισμός της Θεοτόκου ή η αποστολή του Γαβριήλ προς τη Θεοτόκο, 18ος αι.

6

Διαστ.: 32,5x22,3 εκ.Ζάκυνθος. Οικία Δ. Ρώμα.Βιβλιογραφία: Ρηγόπουλος 1979, 93, 169, 254, σημ. 15, πίν. 3 και 4· Κονόμος 1988, 98, εικ. 49 και Ρηγόπουλος 2006α΄, τ. Β΄, 15-16, εικ. 9.Την εικόνα περιγράψαμε και διαπραγματευτήκαμε ήδη (Ρηγόπουλος 2006α΄, τ. Β΄, 15-16, εικ. 9). Είναι η δεύτερη εικόνα που γνωρίζω η οποία ζωγραφίστηκε με βάση το χαρακτικό του Jan Sadeler 1 (ό.π.,αρ. 3). Στη Ζάκυνθο δεν επαναλήφθηκε, από όσο γνωρίζω. Στην εικονογραφική ανάλυση της εικόνας δεν κατέστη δυνατόν να υποδείξουμε τον εισηγητή του εικονογραφικού αυτού τύπου στη Ζάκυνθο· να οφείλεται στον Θ. Πουλάκη ή στον Ηλία Μόσκο;

4. Εικόνες στις οποίες συμφύρονται δύο θέματα: 1) Η αποστολή του Γαβριήλ στη Θεοτόκο και 2) ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου.

4α. Εμμανουήλ Τζάνε: Η αποστολή του Γαβριήλ στη Θεοτόκο και ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου, 1640.Διαστ.: 96x72 εκ.Γερμανία. Βερολίνο. Μουσείο Kaiser Friedrich.Βιβλιογραφία: Χατζηδάκης-Δρακοπούλου 1997, 461, σημ. 82, εικ. 316,όπου και η παλαιότερη βιβλιογραφία.Για την Αποστολή του Γαβριήλ προς τη Θεοτόκο βλ. πιο πάνω αρ. 3α. Όσον αφορά τον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου, ο Τζάνες θα τον επαναλάβει σε νεότερη εικόνα του, του 1678.

4β. Εμμανουήλ Τζάνε: Η αποστολή του Γαβριήλ προς τη Θεοτόκο και ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου, 1678Διαστ.: 37x30 εκ.Ιωάννινα. Μητροπολιτικό Μέγαρο.Προέλευση: Μονή Παλιουρής Ιωαννίνων.Βιβλιογραφία: Βαρβάρα Ν. Παπαδοπούλου, Εμμανουήλ Τζάνε: Ο Ευαγγελισμός, λήμμα στο Μυστήριο Μέγα και παράδοξον, 128-129, εικ. στη σελ. 129.

4γ. Θεοδώρου Πουλάκη: Η αποστολή του Γαβριήλ προς τη Θεοτόκο και ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου, σκηνή στην εικόνα « Ἐπὶ σοῖ χαίρει...», δεύτερο μισό 17ου αι.Διαστ.: 1,42x0,805 μ. Βυζαντινό Μουσείο Αθηνών. Τ1514. ΒΧΜ 2053.Βιβλιογραφία: Ρηγόπουλος 1979, 89 κ.ε. Αχειμάστου-Ποταμιάνου 1998,αρ. 77.

7

Η αποστολή του Γαβριήλ προς τη Θεοτόκο και ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου εικονογραφούν το χωρίο « Ἐξ ἧς Θεὸς ἐσαρκώθη» (Ρηγόπουλος1979, 91 κ.ε., πίν. 121).

4δ. Θεοδώρου Πουλάκη: Η αποστολή του Γαβριήλ στη Θεοτόκο και ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου, δεύτερο μισό 17ου αι.Διαστ.: 13,8x11,5 εκ.Αθήνα. Στην κατοχή του Μ. Παϊδούση.Βιβλιογραφία: Ρηγόπουλος 1979, 93 κ.ε., πίν. 128 και εικ. 138.

4ε. Θεοδώρου Πουλάκη: Η αποστολή του Γαβριήλ στη Θεοτόκο και ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου, δεύτερο μισό 17ου αιώνα.Διαστ.: 44x32 εκ.Μέτσοβο. Μονή Αγίου Νικολάου. Τώρα στις Συλλογές Ευαγγέλου Αβέρωφ.Βιβλιογραφία: Ρηγόπουλος 1979, 93 κ.ε., πίν. 129 και εικ. 139 και Συλλογές Ευαγγέλου Αβέρωφ, Αθήνα 2000, Μεταβυζαντινές εικόνες (Μαρία Βασιλάκη), 110, εικ. 171 και στη σελ. 117 λεπτομέρεια του επάνω μέρους της εικόνας 171 και της ίδιας 2012, αρ. 8.

4στ. Θεοδώρου Πουλάκη: Ευαγγελισμός της Θεοτόκου, δεύτερο μισό 17ου αι.Διαστ.: 44,8x32,5x2 εκ.Προέλευση: Δωρεά Μαρίας Αγγέλου Κουταρέλλη.Βιβλιογραφία: Ρηγόπουλος 1979, 164-165, 165, αρ. 47, πίν. 129· Ελ.Κοκόλης, «Το μοναστήρι του Αγίου Νικολάου στο Μέτσοβο», Αρχαιολογία,17, Νοεμ. 1985, 39-40· Βοκοτόπουλος 1987, τ. 1, 133-144, πίν. 16.1·Παπαδοπούλου Β., 8η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, ΑΔ45 (1990), Β΄ Χρονικά, 263, αρ. 26· Χατζηδάκης-Δρακοπούλου 1997, 312, 119· Βασιλάκη 2000α, 110, εικ. 171 και της ίδιας 2012, 142-143, αρ. 8.

Η έρευνα ως τώραΣτο πρόσφατο βιβλίο της (ό.π., 2012) η Βασιλάκη, παρουσιάζοντας την εικόνα του Πουλάκη, παρατηρεί τα εξής: «Η σύνθεση αυτή του Θεοδώρου Πουλάκη υιοθετεί κατά γράμμα το σχήμα που είχε καθιερώσειστο χώρο των φορητών εικόνων ο Εμμανουήλ Τζάνες, όπως μαρτυρεί εικόνα του στο Μητροπολιτικό Μέγαρο Ιωαννίνων, που προέρχεται από τη μονή Παλιουρής [και που] φέρει την υπογραφή του ζωγράφου και χρονολογία ,αχοη [1678]» (εικ. 4β). Η χρονολογία αυτή (1678) «θα μπορούσε να αποτελέσει ένα terminus post quem για τη χρονολόγηση της εικόνας του Πουλάκη» (αυτόθι). Ενδιαφέρουσα είναι ακόμη η αναφορά της Βασιλάκη σ’ ένα πρώιμο έργο του Εμμανουήλ Τζάνε του 1640 με το ίδιο θέμα στο οποίο περιέχονται «όλα σχεδόν τα εικονογραφικά στοιχεία που χαρακτηρίζουν τη σύνθεση των Ιωαννίνων του 1678» (αυτόθι).

8

Στην αναφορά της (η Βασιλάκη) στην εικόνα του 1640 δε γίνεται καμία μνεία για το εικονογραφικό πεδίο που καταλαμβάνει το επάνω μέρος του Ευαγγελισμού. Το πεδίο αυτό δεν οφείλεται σε ευρηματική έμπνευση του Τζάνε· το βρήκε και το απέσπασε από χαλκογραφία του Jan Sadeler1 που έγινε με σχέδιο του Frederic Sustris στην οποία παριστάνεται η Αποστολή του Γαβριήλ προς την Παναγία (Ρηγόπουλος 1979, πίν. 4, εικ. 4 και ό.π., 3). Τη χαλκογραφία αυτή αυτούσια θα χρησιμοποιήσει ο Πουλάκης σε εικόνα του που βρίσκεται στο Μουσείο Correr στη Βενετία (αυτόθι, πίν. 3, εικ. 3 και εδώ, ό.π., 3α). Γιαάλλη επαναληπτική χρήση του χαρακτικού αυτού του Frederic Sustris βλ. Ρηγόπουλος 2006α, αρ. 1.6.Έχει ιδιαίτερη σημασία για την έρευνα να μας απασχολήσει η πρώιμη χρήση του χαρακτικού του Jan Sadeler1 από τον Τζάνε το 1640 στο Ρέθυμνο. Αλλά του ανήκει η πρωτοβουλία η συνθετική· η χρήση δηλαδήτου επάνω μέρους της χαλκογραφίας του Jan Sadeler1 για τον απαρτισμό του δικού του έργου; Ως τώρα δεν είναι γνωστό σ’ εμένα έργο πρωιμότερο από εκείνο του Τζάνε στο οποίο ν’ απαντά αυτή η εικονογραφική καινοτομία. Επίσης δε γνωρίζω έργο στο Ρέθυμνο ή απότο Ρέθυμνο στο οποίο εντοπίζουμε φλαμανδικές επιδράσεις που να χρονολογείται πριν από το 1640. Η πρώιμη χρήση του εν λόγω χαρακτικού συνδέεται με τη διακίνηση και εμπορία φλαμανδικών χαρακτικών στο Ρέθυμνο αλλά και στην άλλη Κρήτη. Πότε κυκλοφόρησε στην Κρήτη και πότε χρησιμοποιήθηκε επιλεκτικά όπως στην εικόνα του Τζάνε; Δεν μπορώ ν’ απαντήσω. Πάντως η εικόνα του Πουλάκη στο Μουσείο Correr (ό.π. αρ. 3α) είναι η πρώτη στην οποία αναπαράγεταιτο φλαμανδικό χαρακτικό αυτούσιο. Αλλά πότε χρησιμοποίησε τη σχετική χαλκογραφία ο Πουλάκης; Αν πράγματι είναι από τα πρώτα έργα του Πουλάκη η εικόνα του Μουσείου Correr, τότε η εικόνα του Μετσόβου δεν είναι υποχρεωτικό να χρονολογηθεί μετά το 1678. Τον εικονογραφικό τύπο του Ευαγγελισμού με χρήση του φλαμανδικού δανείουδιαμόρφωσε ο Τζάνε αλλά οι σχετικές εικόνες του Πουλάκη διαφέρουν από το πρότυπο έργο του Τζάνε ως προς το ύφος, το μπαρόκ στο έργο του Χανιώτη ζωγράφου. Είναι πράγματι έντονη η στυλιστική διαφορά ανάμεσα στα έργα αυτά παρ’ ότι είναι σχεδόν σύγχρονα· και η διαφορά αυτή δεν είναι ήσσονος σημασίας προκειμένου να παρακολουθήσει κανείς αποκλίσεις και συγκλίσεις από ένα κυρίαρχο στυλ μιας εποχής· του μπαρόκ επί του προκειμένου.Η γονιμοποίηση του έργου του Πουλάκη ή του Τζάνε εντοπίζεται σε τοιχογραφία του ναού του Αγίου Γεωργίου Ρεντίνας (Ιωάννης Κ. Τσιουρής, Οι τοιχογραφίες της Μονής Αγίας Τριάδος Δρακότρυπας (1758) και η μνημειακή ζωγραφική του 18ου αιώνα στην περιοχή των Αγράφων, Αθήνα 2008, 103, εικ. 14 [έγχρωμη]).

9

5. Francesco Villamena: Ευαγγελισμός της Θεοτόκου, 1603Χαλκογραφία σε σχέδιο του Ippolito Andreasi (εικ. 3).Βιβλιογραφία: Die Kust der Graphik. Rennaissance in Italien 16 Jahrhundest, Ausstellung 18-2 1966 [Werke aus den Besitz der Albertina] 209 και καταλ. αρ. 356. Πρβ. και Albertina IIΙ, αρ. 356και Ρηγόπουλος 2006α, τ. Β΄, 6 κ.ε., εικ. 5. Le Blanc 14· Mariette, τ. Ι, 16· Nagler 15 και Dorothea Kühn-Hattenhauer, Das grafische Oeuvre des Francesco Villamena, Berlin 1979, σελ. 187.

3. Francesco Villamena: Ευαγγελισμός της Θεοτόκου, 1603, Χαλκογραφία.

5α. Ηλία Μόσκου: Ευαγγελισμός της Θεοτόκου, 1675Βυζαντινό Μουσείο Αθηνών. Τ.1579.Βιβλιογραφία: Αχειμάστου-Ποταμιάνου 1998, αρ. 85.Πρώτη η Αχειμάστου-Ποταμιάνου υπέδειξε ως πηγή του Ηλία Μόσκου τη χαλκογραφία του Francesco Villamena σε σχέδιο του Ippolito Andreasi και επισήμανε τις παραλείψεις και αλλαγές του Ρεθυμνιώτη ζωγράφου από το έργο του Ιταλού καλλιτέχνη. Συνιστά σημαντική απόκλιση από το πρότυπο η απεικόνιση της Παναγίας γονυπετούς σε κυβόσχημο προσευχητάριο βάζοντας στη θέση του αναλόγιο. Σχολιάζω τις εκτιμητικές παρατηρήσεις της Αχειμάστου-Ποταμιάνου (ό.π., βιβλιογραφία) που αφορούν την διαδικασία που ακολούθησε ο Ηλίας Μόσκος για την ερμηνεία του προτύπου του, της χαλκογραφίας του Francesco Villamena. Γράφει: «Με αρμονική σύνθεση, κομψές και

10

απαλές μορφές και εκζήτηση κάλλους, με γλυκύτητα και ευγένεια χρώματος, που συνιστούν γνωρίσματα της ζωγραφικής του Ηλία Μόσκου,ερμηνεύει δυτικοευρωπαϊκό πρότυπο... Το υπόδειγμά [του] ήταν μια χαλκογραφία του Ευαγγελισμού που χάραξε ο Francesco Villamena...».Αλλά πώς διαμορφώθηκε η εικαστική γλώσσα του Ηλία Μόσκου και τα μορφολογικά, υφολογικά της χαρακτηριστικά; ποια ήσαν τα πρότυπά του και πώς τον επηρέασαν; Ποια η πρόσληψη και ποια η μεταποιητικήδιαδικασία των παραδειγμάτων του; Στο χαρακτικό του Villamena διακρίνει κανείς καθαρά μερικά από τα γνωρίσματα που η Αχειμάστου-Ποταμιάνου τα προσγράφει στο ύφος του Ηλία Μόσκου, όπως η αρμονικήσύνθεση, οι κομψές και απαλές μορφές και η εκζήτηση κάλλους. Η ως τώρα έρευνα έχει εντοπίσει και άλλες πηγές από τις οποίες άντλησε ο Ηλίας Μόσκος και σχημάτισε το στυλ του. Κυριότερες από αυτές (τις πηγές) είναι η φλαμανδική τέχνη του Δεύτερου Διεθνούς Μανιερισμού (Ρηγόπουλος 1998, 121 κ.ε. και αυτόθι, 128 κ.ε. κ.α.).

5β. Αγνώστου [Νικολάου Καλέργη;]: Ευαγγελισμός της Θεοτόκου, 18ος αι.Βιβλιογραφία: Ρηγόπουλος 2006α΄, τ. Β΄, 6 κ.ε., εικ. 4.

5γ. Πέτρου Βόσσου: Ευαγγελισμός της Θεοτόκου, 18ος αι.Βιβλιογραφία: Ρηγόπουλος 2006α΄, τ. Β΄, 8.

5δ. Ζωσιμά Μαυρογένη: Ευαγγελισμός της Θεοτόκου, 1745 (;)Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο Αθηνών.Βιβλιογραφία: Χατζηδάκης-Δρακοπούλου 1997, 180, εικ. 109 και Ρηγόπουλος 2006α΄, τ. Β΄, 6.Ο εικονογραφικός τύπος (και το στυλ) παραπέμπουν στην εικόνα του Ηλία Μόσκου (ό.π. αρ. 5α) με εμφανή τη σχεδιαστική αδυναμία στην απόδοση της μορφής του Γαβριήλ.

5στ. Αγνώστου: Ευαγγελισμός της Θεοτόκου, 17ος-18ος αι.Στους αποθηκευτικούς χώρους του Μουσείου Ζακύνθου. Η εικόνα φωτογραφήθηκε το 1959 και έχει τον αριθ. 777 (εικ. 4).Βιβλιογραφία: Ρηγόπουλος 2006α΄, τ. Β΄, 8.

11

4. Αγνώστου: Ευαγγελισμός της Θεοτόκου, 17ος-18ος αι.

12