ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

ΘΕΜΑ: Η ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΑΙΓΥΠΤΟΥ ΣΤΗΝ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΜΕΣΟΓΕΙΟ

ΚΑΙ ΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΣΥΜΦΕΡΟΝΤΑ

ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ

Δρ. Φ. Παπαθανασίου

ΣΠΟΥΔΑΣΤΗΣ

Σταμπουλής Περικλής

Αθήνα

Μάιος 2015

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ

2. ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ ΕΛΛΗΝΟ-ΑΙΓΥΠΤΙΑΚΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ

3. ΘΕΩΡΙΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗΣ

4. ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΗΣ ΑΙΓΥΠΤΟΥ

5. ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ

6. ΔΕΥΤΕΡΟ ΕΠΙΠΕΔΟ ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΑΝΑΛΥΣΗΣ: Η ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ

ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ

7. ΤΡΙΤΟ ΕΠΙΠΕΔΟ ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΑΝΑΛΥΣΗΣ: ΟΙ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΙ

ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΜΟΙ ΚΑΙ Η ΘΕΣΗ ΤΗΣ Α. ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ

8. ΑΝΑΛΥΣΗ: ΣΗΜΕΙΑ ΣΥΜΠΛΕΥΣΗΣ ΚΑΙ ΑΝΤΙΘΕΣΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ-

ΑΙΓΥΠΤΟΥ

9. ΕΠΙΛΟΓΟΣ-ΣΥΝΟΨΗ

2

1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η τελευταία πενταετία (2010-2015), εκτός από την

οικονομική κρίση, έφερε για την Ελλάδα σημαντικές

ανακατατάξεις στους συσχετισμούς ισχύος στο άμεσο

εξωτερικό περιβάλλον της. Γεγονότα όπως η νέα στρατηγική

συνεργασία μεταξύ Ελλάδος-Κύπρου-Ισραήλ με αφορμή την

εκμετάλλευση υδρογονανθράκων εντός της ΑΟΖ αυτών, η

συνεργασία μεταξύ Ελλάδος-Κύπρου-Αιγύπτου όπως αυτή

εκφράστηκε στην τριμερή διακήρυξη του Καΐρου, η

αναθεωρητική εξωτερική πολιτική της Τουρκίας, τα γεγονότα

της Αραβικής Άνοιξης σε Αίγυπτο, Λιβύη και Συρία, η

εμφάνιση του Ισλαμικού Κράτους (ISIS) στην περιοχή της

Μεσοποταμίας, είναι ενδεικτικά της ρευστότητος που

παρατηρείται στην ευρύτερη περιοχή της Ανατολικής

Μεσογείου και των γειτνιαζουσών περιοχών (Μ. Ανατολή).

3

Σε αυτό το μεταβαλλόμενο περιβάλλον, παρουσιάζονται

κίνδυνοι αλλά και ευκαιρίες για τους εμπλεκομένους,

προκειμένου να εκπληρώσουν τους στόχους τους. Ένας από

τους σημαντικότερους παίκτες στην περιοχή είναι και η

Αίγυπτος, η οποία βρίσκεται σε ένα κρίσιμο σημείο της

ιστορίας της λόγω των εσωτερικών διαμαχών μετά τα

γεγονότα της πλατείας Ταχρίρ αλλά και της αλλαγής

προσανατολισμού στην εξωτερική της πολιτική από την

παρούσα ηγεσία της.

Η εικόνα ενός κράτους σε εσωτερική κρίση είναι

οικεία και στην Ελλάδα, η οποία ούσα μέλος των ευρω-

ατλαντικών δομών (ΝΑΤΟ, ΕΕ), προσπαθεί να διαχειριστεί

την οικονομική της κρίση και τις συνέπειες που αυτή έχει

επιφέρει στους πολίτες της. Έχουμε δηλαδή, δυο χώρες με

ιστορικούς δεσμούς οι οποίες μαστίζονται από εσωτερικά

ζητήματα και προσφάτως έχουν αναθερμάνει τις σχέσεις τους

με αφορμή την ύπαρξη κοιτασμάτων υδρογονανθράκων και της

ανάγκης οριοθέτησης των ΑΟΖ τους.

Η διευθέτηση της εσωτερικής κρίσης είναι ένα από τα

ζητήματα που μια κυβέρνηση καλείται να αντιμετωπίσει. Ένα

4

εξίσου σημαντικό ζήτημα είναι και η εξωτερική πολιτική

μιας χώρας, ή ,για να το θέσουμε διαφορετικά, όπως γράφει

και ο νυν Υπουργός Εξωτερικών, Ν. Κοτζιάς, «οι εξωτερικές

σχέσεις μιας χώρας είναι πολυεπίπεδες, ακόμα κι αν ένα

επίπεδο έχει γι αυτήν κεντρική σημασία. Αυτή η εκτίμηση

αφορά τόσο τη σφαίρα της πολιτικής, όσο κι εκείνη της

οικονομίας, της άμυνας, του πολιτισμού1». Με δεδομένη την

πρόσφατη αλλαγή στάσης της Αιγύπτου στην εξωτερική της

πολιτική, γεννάται το ερώτημα κατά πόσο η αιγυπτιακή

εξωτερική πολιτική μπορεί να στηριχτεί σε συγκεκριμένους

κατευθυντήριους άξονες όσον αφορά την ύπαρξη

συγκεκριμένων στόχων και κατά πόσον αυτοί οι στόχοι

βρίσκονται σε αρμονία ή αντίθεση με τους αντίστοιχους

ελληνικούς.

Η απάντηση στο ερώτημα αυτό εκκινεί από την βασική

θέση ότι «η φυσική και πολιτική γεωγραφία παρέχουν

ευκαιρίες, προκλήσεις και κινδύνους, και βοηθούν στον

ορισμό του πλαισίου αναφοράς για τον πολιτικό και τον

δημόσιο διάλογο όσον αφορά εθνικές επιλογές στην πολιτική

1 Κοτζιάς Ν., 2010, Η Εξωτερική Πολιτική της Ελλάδας στον 21ο Αιώνα: Για μια Νέα, Ενεργητική, Δημοκρατική, Πατριωτική Στρατηγική στην Εποχή της Παγκοσμιοποίησης, εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα, σελ.30.

5

και την Υψηλή Στρατηγική2». Κατ’ αυτόν τον τρόπο, η πιο

αξιόπιστη ανάλυση είναι αυτή η οποία προκύπτει από «την

μελέτη της αλληλεπίδρασης του φυσικού γεωγραφικού

διαμελισμού και του ανθρώπινου πολιτισμικού οικοδομήματος

με σκοπό την εξασφάλιση της οικονομικής και στρατιωτικής

συγκυριαρχίας μιας Δύναμης πάνω σε ένα συγκεκριμένο χώρο

του πλανήτη3». Αυτή δεν είναι άλλη από την γεωπολιτική

ανάλυση, μέσω της οποίας θα καθοριστούν οι στόχοι που

υπαγορεύονται από το άμεσο γεωγραφικό περιβάλλον της υπό

εξέτασιν χώρα, που δεν είναι άλλη από την Αίγυπτο.

Με κεντρικό άξονα ,λοιπόν, την γεωπολιτική ανάλυση

της Αιγύπτου, η βασική θέση που υποστηρίζεται στο παρόν

πόνημα είναι η κατά ένα μεγάλο ποσοστό σύμπλευση

ελληνικών και αιγυπτιακών συμφερόντων, όπως αυτά

προκύπτουν από τις γεωπολιτικές αναλύσεις αμφοτέρων.

Η εργασία, διαρθρώνεται σε εννέα μέρη. Μετά την

εισαγωγή, γίνεται μια συνοπτική αναφορά στις ελληνο-

αιγυπτιακές σχέσεις, οι οποίες χάνονται στα βάθη των

αιώνων, ενώ το τρίτο μέρος διεισδύει στην θεωρία και τη2 Gray C.S., 2006, Strategy and History: Essays on Theory and Practice, Routledge, London, σελ. 137.3 Λουκάς Ι., 2000, Η Γεωπολιτική, εκδόσεις Τροχαλία, Αθήνα, σελ.23.

6

μεθοδολογία της Γεωπολιτικής και μελετά τις κυριότερες

σχολές γεωπολιτικής σκέψης. Όλα όσα αναφέρονται σε αυτό

το μέρος, γίνονται πράξη με τις γεωπολιτικές αναλύσεις

για Αίγυπτο και Ελλάδα αντιστοίχως, στα δύο επόμενα μέρη.

Το 8ο μέρος περιέχει την σύγκριση των δυο αναλύσεων και τα

σημεία σύγκλισης και απόκλισης μεταξύ τους και το

τελευταίο μέρος περιλαμβάνει την σύνοψη όλων όσων

αναλύθηκαν στα προηγούμενα.

1. ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ ΕΛΛΗΝΟ-ΑΙΓΥΠΤΙΑΚΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ

Η πρώτη επαφή μεταξύ των δυο οχθών της Α. Μεσογείου

παρατηρείται όταν οι Μινωίτες Κρήτες ανέπτυξαν το εμπόριο

και την διαμετακόμιση ξυλείας από τα παράλια του Λιβάνου

στην Αίγυπτο4. Οι Μυκηναίοι συνεχίζουν τις εμπορικές

συνδιαλλαγές των προκατόχων τους ιδρύοντας εμπορικούς

4 Asimov I.,2001, Το Χρονικό του Κόσμου, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης,Ηράκλειο, σελ.53.

7

σταθμούς5. Ο Β’ Αποικισμός είχε ως αποτέλεσμα την

δημιουργία Ελληνικών αποικιών στα παράλια της Β. Αφρικής6.

Η εγκατάσταση Ελληνικών πληθυσμών διευκολύνθηκε από την

φιλική στάση του Φαραώ Ψαμμήτιχου7. Κατ’ αυτόν τον τρόπο

τίθενται οι βάσεις για μια διάδραση μεταξύ των δυο λαών,

τόσο σε οικονομικά-εμπορικά θέματα, όσο και σε

πολιτισμικά εν γένει.

Η σχέση αυτή δεν διαταράχθηκε ούτε όταν αιγυπτιακά

στρατεύματα συμμετείχαν ως μέρος της περσικής στρατιάς

εναντίον των Ελληνικών πόλεων-κρατών κατά τους Περσικούς

Πολέμους. Αντιθέτως, με την αποστολή εκστρατευτικού

σώματος εκ μέρους των Αθηναίων για την εκδίωξη των

Περσών, φάνηκε ότι η σχέση αυτή εδραζόταν σε στέρεα

θεμέλια8.

Σημαντικό σταθμό στις ελληνο-αιγυπτιακές σχέσεις

αποτελεί η αναγόρευση του Μ. Αλεξάνδρου σε Φαραώ κατά την

εκστρατεία του για την κατάλυση της Περσικής

5 Λουκάς Ι., 2003, Η Αδελφότητα των Αργοναυτών και η Σύγκρουση των Πολιτισμών, εκδόσεις Έσοπτρον, Αθήνα, σελ. 115.6 Asimov, ο.π., σελ.69.7 Στο ίδιο, σελ. 72.8 Λουκάς Ι., Η Αδελφότητα των Αργοναυτών και η Σύγκρουση των Πολιτισμών, ο.π., σελ.236.

8

Αυτοκρατορίας. Η δημιουργία του Ελληνιστικού βασιλείου

της Αιγύπτου ,που κυβερνήθηκε από την δυναστεία των

Πτολεμαίων, ήρθε ως επιστέγασμα της Ελληνικής διείσδυσης.

Η Αλεξάνδρεια έγινε το πνευματικό κέντρο όλου του τότε

γνωστού κόσμου και το βασίλειο ήταν έως το 200 π.Χ. το

πλουσιότερο κράτος του Ελληνιστικού κόσμου9.

Η πνευματική και εμπορική άνθηση συνεχίστηκε ακόμα

και όταν η Αίγυπτος τελούσε υπό ρωμαϊκή κυριαρχία και

κατά τα πρωτοχριστιανικά χρόνια, όταν ήταν ο σιτοβολώνας

της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας έως τον 7ο αιώνα μ.Χ. οπότε

και η αίρεση του μονοφυσιτισμού σε συνδυασμό με την

αραβική/μουσουλμανική εξάπλωση απέκοψε την περιοχή από

την Αυτοκρατορία10.

Ο επόμενος σταθμός των ελληνο-αιγυπτιακών σχέσεων

είναι η ανάρρηση στον θρόνο του Μωχάμετ Άλη, που

σηματοδοτεί μια περίοδο ευημερίας των Ελλήνων της

Αιγύπτου ενώ η Ελληνική παροικία Αλεξανδρείας μεγαλώνει

σε πληθυσμό από μετανάστες της μητροπολιτικής Ελλάδος. Η

Επανάσταση του 1821 βρίσκει του Αιγυπτιώτες Έλληνες να9 Asimov, ο.π., σελ.106, 107,111.10 Αρβελέρ-Γλύκατζη Ε., 2009, Γιατί το Βυζάντιο, 8η έκδοση, εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, σελ.32.

9

συγκεντρώνουν χρήματα και εφόδια, ενώ η δράση του

αιγυπτιακού εκστρατευτικού σώματος του Ιμπραήμ αποτελεί

μελανό σημείο στη σχέση των δυο λαών, χωρίς να επηρεάσει

όμως αρνητικά την Ελληνική Κοινότητα της Αιγύπτου11.

Τον Αύγουστο του 1833 ιδρύεται το πρώτο Ελληνικό

Προξενείο στην Αλεξάνδρεια, με πρώτο Πρόξενο τον ευεργέτη

Μιχαήλ Τοσίτσα12. Πλέον, η Ελληνική Κοινότητα της Αιγύπτου

αρχίζει και αναπτύσσεται ραγδαία, με την διάνοιξη της

διώρυγας του Σουέζ να προσελκύει νέο κύμα μεταναστών από

την κυρίως Ελλάδα, ενώ πλούσιοι Αιγυπτιώτες Έλληνες όπως

ο Αβέρωφ, ο Τοσίτσας, ο Στουρνάρης, ο Σιβιτανίδης, κ.α.

αναδεικνύονται σε μεγάλους ευεργέτες του Ελληνικού

Κράτους13.

Οι Αιγυπτιώτες Έλληνες συρρέουν ως εθελοντές στον

Ελληνικό Στρατό κατά τους Βαλκανικούς Πολέμους και την

εκστρατεία στην Μικρά Ασία, ενώ μετά την ατυχή έκβαση της11 Καμαλάκης Στ., 1993, Ο Ελληνισμός της Αιγύπτου, Καθημερινή, έντυπο ΕπτάΗμέρες, 24 Οκτ. 1993, σσ.4, προσβάσιμο στο http://wwk.kathimerini.gr/kath/7days/1993/10/24101993.pdf [πρόσβαση 16/3/2015].12 Υπουργείο Εξωτερικών,2015, Διμερείς Σχέσεις της Ελλάδος/Αίγυπτος, διαθέσιμο στο http://www.mfa.gr/blog/dimereis-sheseis-tis-ellados/aigyptos/, [πρόσβαση 16/3/2015].13 Καμαλάκης Στ., ο.π. σσ.4.

10

δεύτερης απορρόφησε 30.000 πρόσφυγες14. Αν και ουσιαστικά

η Αίγυπτος ήταν βρετανικό προτεκτοράτο από το 188215, οι

διακρατικές σχέσεις αναπτύχθηκαν περαιτέρω, με την

αναβάθμιση του Προξενείου Αλεξανδρείας σε Γενικό

Προξενείο το 1835, την δημιουργία του Προξενείου Καΐρου

το 1840 και της Πρεσβείας το 190016. Η ακμή των Ελληνικών

κοινοτήτων της Αιγύπτου σημειώνεται κατά την περίοδο του

μεσοπολέμου. Εθελοντές Αιγυπτιώτες κατατάσσονται για

ακόμη μια φορά στον Ελληνικό στρατό κατά τον Β’ Παγκόσμιο

Πόλεμο (Β’Π.Π.). ενώ μετά την πτώση της Κρήτης η

κυβέρνηση της Ελλάδος εγκαταστάθηκε στην Αλεξάνδρεια17.

Από το τέλος του Β’ Π.Π. αρχίζει η παρακμή του

αιγυπτιακού Ελληνισμού, με αποκορύφωμα την εποχή από το

1952 και μετά, όταν η διακυβέρνηση ήταν στα χέρια του

Γκαμάλ Αμπντελ Νάσερ όταν σημειώθηκαν δημεύσεις ελληνικών

περιουσιών με ανεπαρκείς αποζημιώσεις και απελάσεις

14 Στο ίδιο, σσ. 4.15 Asimov, ο.π.,σελ.725.16 Υπουργείο Εξωτερικών,2015, Διμερείς Σχέσεις της Ελλάδος-Αίγυπτος, ο.π.17 Καμαλάκης Στ., ο.π., σσ.5.

11

ορισμένων Ελλήνων με την κατηγορία της κατασκοπείας18.

Ακολούθησε ένα τεράστιο κύμα μετανάστευσης προς την

μητροπολιτική Ελλάδα παρά τις όποιες διαβεβαιώσεις της

Αιγυπτιακής πλευράς. Η μαζική φυγή σταμάτησε κατά την

περίοδο διακυβέρνησης του Σαντάτ αφήνοντας πίσω 2.000

Έλληνες, ενώ ο Πρόεδρος Μουμπάρακ θεσπίζει την δεκαετία

του ‘90 ευνοϊκούς επιχειρηματικούς νόμους για να

προσελκύσει τις ξένες επενδύσεις (μεταξύ των οποίων και

οι Ελληνικές)19.

Από το 1981 έως και το 2006 υπογράφονται συμφωνίες

και μνημόνια που αφορούν θέματα εμπορικές συνδιαλλαγές,

επενδύσεις, τουρισμό, ναυτιλία, κλπ20.

To 2009 ξεκινούν οι διαπραγματεύσεις για την

οριοθέτηση Αποκλειστικής Οικονομικής Ζώνης (ΑΟΖ) βάσει

των διατάξεων της Σύμβασης για το Διεθνές Δίκαιο

Θαλάσσης, χωρίς αποτελέσματα. Τα γεγονότα της Αραβικής

18 Woodhouse C.M., 2008, Η Ιστορία ενός Λαού: Οι Έλληνες από το 324 έως Σήμερα, μτφ. Στεφάνου Λ., εκδόσεις Τουρίκη, Αθήνα, σελ. 347.19 Καμαλάκης Στ., ο.π., σσ.5.20 Egypt Ministry of Foreign Affairs,2015, Bilateral Relations-Greece-Contractual Framework, διαθέσιμο στο http://www.mfa.gov.eg/English/EgyptianForeignPolicy/EgyptianEuropeanRelation/BilateralRelations/Greece/Pages/Contractualframework.aspx ,πρόσβαση 17/3/2015.

12

Άνοιξης και η συνακόλουθη ανάρρηση στην εξουσία του

Αμπντέν Φατάχ αλ Σίσι σε συνδυασμό με μια αναθεωρητική

στροφή στην τουρκική εξωτερική πολιτική και την ανάγκη

διαμοιρασμού των κοιτασμάτων υδρογονανθράκων στην

Ανατολική Μεσόγειο, έφεραν την Αίγυπτο, την Κύπρο και την

Ελλάδα πιο κοντά με την τριμερή διακήρυξη του Καΐρου που

υπεγράφη στις 8 Νοεμβρίου του 201421.

Σε αυτήν διαφαίνεται η κοινή αντίληψη για τα

γεγονότα που εκτυλίσσονται στον άμεσο περίγυρο των κρατών

αυτών (π.χ. Μ. Ανατολή) καθώς και η πρόθεση για την

οριοθέτηση ΑΟΖ επί τη βάσει του Διεθνούς Δικαίου Θαλάσσης

(και μαζί με αυτό την εκμετάλλευση των κοιτασμάτων

υδρογονανθράκων.

Από την έως τώρα εξιστόρηση των ελληνο-αιγυπτιακών

σχέσεων συμπεραίνουμε ότι πλην ορισμένων περιπτώσεων όπου

οι ηγέτες της Αιγύπτου είδαν στην αντιπαράθεση με την

Ελλάδα το συμφέρον του κράτους τους (βλ. εκστρατεία

21 Υπουργείο Εξωτερικών, 2014, Διακήρυξη του Καΐρου της Τριμερούς Συνόδου Κορυφής Αιγύπτου, Ελλάδος και Κύπρου (Κάιρο, 08.11.2014), διαθέσιμο στο http://www.mfa.gr/epikairotita/eidiseis-anakoinoseis/diakeruxe-tou-kairou-tes-trimerous-sunodou-koruphes-aiguptou-ellados-kai-kuprou-kairo-08112014.html ,πρόσβαση 17/3/2015.

13

Ιμπραήμ στην Πελοπόννησο), ουδέποτε τα δυο έθνη (και τα

εξ’ αυτών συσταθέντα κράτη) είδαν αμφότερους ως απειλές,

διατηρώντας αγαστές εμπορικές και πολιτιστικές σχέσεις.

Το μέλλον οδηγεί τα δυο κράτη σε σκοτεινά νερά, με τα

αχνά φώτα των φάρων της ιστορικής εμπειρίας και της

γεωπολιτικής ως ιθυντήρια σημεία για την χάραξη της

πορείας τους…

3. ΘΕΩΡΙΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗΣ

3.1 Τι είναι Γεωπολιτική;

Ήδη από την κλασσική αρχαιοελληνική εποχή είχε

καταστεί σαφές ότι υπάρχει μια σχέση μεταξύ συμφέροντος

(με την συνεπαγόμενη πολιτική) και γεωγραφίας (π.χ.

Θουκυδίδης, Πλάτων, Αριστοτέλης, κλπ)22. Με την πάροδο των

ετών, όλες αυτές οι αντιλήψεις κωδικοποιήθηκαν,22 Λουκάς Ι.,2000, Η Γεωπολιτική, ο.π., σελ.23.

14

επεκτάθηκαν και γενικότερα εξελίχθηκαν ώστε να

αποτελέσουν σήμερα αυτό που ονομάζεται Γεωπολιτική.

Υπάρχουν πολλοί ορισμοί που κατά καιρούς

διατυπώθηκαν. Έτσι λοιπόν Γεωπολιτική είναι «η μελέτη της

αλληλεπίδρασης του φυσικού γεωγραφικού διαμελισμού και

του ανθρώπινου πολιτισμικού οικοδομήματος με σκοπό την

εξασφάλιση της οικονομικής και στρατιωτικής κυριαρχίας

μιας Δύναμης σε ένα συγκεκριμένο χώρο του πλανήτη23». Ένας

άλλος ορισμός, πιο εξειδικευμένος, την ορίζει ως την

επιστημονική οντότητα/μέθοδο «που μελετά τον Πλήρη

Συνθετικό Χώρο κάνοντας χρήση των Δυναμικών Συσχετιστικών

Μεθόδων γεωγραφικής ανάλυσης με σκοπό την καταγραφή της

διεθνούς ισχύος και την εξελικτική πρόβλεψη των μορφών,

των δομών των λειτουργιών και των αποτελεσμάτων της στον

Πλήρη Συνθετικό Χώρο24». Κατά συνέπεια, όλοι οι ορισμοί

της γεωπολιτικής που έχουν κατά καιρούς χρησιμοποιηθεί

έχουν ως κοινό παρονομαστή «την μελέτη των διεθνών

23 Στο ίδιο, σελ.23.24 Μάζης Ι.Θ.,2002, Γεωπολιτική: Η Θεωρία και η Πράξη, ΕΛΙΑΜΕΠ, εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα, σελ.41.

15

σχέσεων και συγκρούσεων με την οπτική της γεωγραφίας25»,

που αποτελεί και τον απλούστερο ορισμό της.

Η Γεωπολιτική αποτελείται από δύο πυλώνες που

βρίσκονται σε οργανική σχέση μεταξύ τους: την

Γεωστρατηγική και την Γεωοικονομία. Η πρώτη εφαρμόζεται

από τους πολιτικούς ταγούς ενός κράτους με σκοπό την

ενίσχυση της στρατιωτικής ισχύος , ενώ η δεύτερη για την

αύξηση της οικονομικής ισχύος26. Συνεπώς αν θέλουμε να

απεικονίσουμε την Γεωπολιτική με ένα απλουστευτικό σχήμα,

αυτό θα είναι: «Γεωπολιτική = Γεωοικονομία +

Γεωστρατηγική27». Επιπλέον ως αλληλεπίδραση γεωγραφικού

και πολιτισμικού παράγοντα, η Γεωπολιτική συμπλέκεται και

με την γεωιστορία δηλ. την θέση ότι «το πολιτισμικό

οικοδόμημα του ανθρώπου εξαρτάται άμεσα από το φυσικό

περιβάλλον, το οποίο προκαθορίζει τις οικονομικές

δυνατότητες μιας κοινωνίας και αφετέρου αποτελεί το χώρο

εκδήλωσης και άσκησης της ισχύος28».

25 Branden K.E., Shelley F.M., 2006, Παγκόσμια Γεωπολιτική, μτφ. Πετρόπουλος Σ., Εκδόσεις Ροές, Αθήνα, σελ. 18.26 Λουκάς Ι., Η Γεωπολιτική, σελ.23.27 Στο ίδιο, σελ. 33.28 Στο ίδιο, σελ. 34.

16

3.2 Σχολές Γεωπολιτικής σκέψης.

Ο όρος «γεωπολιτική» συναντάται για πρώτη φορά το

1916 στο έργο του Σουηδού, Κχελλέν (Rudolf Kjellen). Στο

έργο του υποστήριξε ότι τα κράτη είναι αναγκασμένα να

πολεμούν μεταξύ τους για να επιβιώσουν και ότι «η

αποτελεσματικότητα του κράτους ως γεωγραφικής οντότητας

είναι ο σημαντικότερος παράγοντας για την επιτυχία του

και η ισχυρότερη δικαίωση της ύπαρξης του29». Πέρα από

αυτή τη θεώρηση οι κυριότερες σχολές γεωπολιτικής σκέψης

είναι οι ακόλουθες:

3.2.1 Γερμανική Σχολή

Έχει ως κυριότερους εκπροσώπους τον Φ. Ράτσελ

(Friedrich Ratzel, 1844-1904) και τον Κ. Χάουσχόφερ (Karl

Haushofer, 1869-1946). Ο πρώτος μέσω των έργων του,

Πολιτική Γεωγραφία (Politische Geographie) και Ζωτικός Χώρος (Das

Lebensraum), θεώρησε το κράτος ως οργανισμό με συστατικά

στοιχεία του το έδαφος (Raum) και τη θέση (Lage), η

αλληλεπίδραση των οποίων ήταν το κριτήριο επιτυχίας του

29 Κολιόπουλος Κ., 2008, Η Στρατηγική Σκέψη από την Αρχαιότητα έως Σήμερα, β’ έκδοση, εκδόσεις Ποιότητα, Αθήνα, σελ. 202.

17

κράτους30. Όπως «όλες οι μορφές ζωής στον πλανήτη

διαγωνίζονται και διαγκωνίζονται σε έναν ακατάπαυστο

αγώνα για lebensraum (ζωτικό χώρο)31», έτσι και το κράτος

για να είναι επιτυχημένο θα έπρεπε να εξασφαλίσει τον

δικό του ζωτικό χώρο (Lebensraum). Σύμφωνα με τον Ράτσελ,

«ένας λαός δεν μένει ποτέ στάσιμος...επεκτείνεται επειδή

αναπτύσσεται...Αν αναπτύσσεται χωρίς παρενοχλήσεις

επεκτείνεται με αργούς ρυθμούς σε όλη την επιφάνεια της

περιοχής του. Αν αναπτύσσεται σε συνθήκες εσωτερικών

συγκρούσεων και τριβών τότε άλλα κομμάτια εξωθούνται και

άλλα υποχωρούν προς έκκεντρες περιοχές32». Όσο περισσότερο

ζωτικό χώρο έχει, τόσο πιθανότερο είναι να έρθει σε μια

θέση κυριαρχίας (Herrschaft)33. Πρωταρχικός σκοπός του

κράτους είναι η απόκτηση ισχύος (Macht) που θα του

επιτρέψει να γίνει μια μεγάλη δύναμη (Grossmacht) και στο

τέλος μια παγκόσμια δύναμη (Weltmacht)34. Η άποψη του30 Parker G., 2002, Γεωπολιτική: Παρελθόν, Παρόν και Μέλλον, μτφ. ΑλεξοπούλουΕ., Ροές, Αθήνα.σελ.58.31 Βέργος Κ., 2004, Γεωπολιτική των Εθνών και της Παγκοσμιοποίησης: Για μια Ιστορίατης Γεωγραφίας και μια Γεωγραφία της Ιστορίας, εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα, σελ.65.32 Ratzel F. v., 2001, Ο Ζωτικός Χώρος (Der Lebensraum), μτφ. Μακρή Μ., Προσκήνιο, Αθήνα, σελ. 140.33 Parker G., 2002, ο.π., σελ. 59.34 Στο ίδιο, σελ. 59.

18

Ράτσελ είναι η ενδυνάμωση της Γερμανίας και η μετατροπή

της κεντρικής γεωγραφικής της θέσης σε πλεονέκτημα35.

Επίσης ήταν υπέρμαχος της απόκτησης ναυτικής ισχύος μέσω

της οποίας η Γερμανία θα αποκτούσε την παγκόσμια

πρωτοκαθεδρία36.

Ο Χάουσχόφερ, απόστρατος αξιωματικός του γερμανικού

στρατού, προχώρησε τη σκέψη του Ράτσελ για ζωτικό χώρο

εισάγοντας την έννοια των παν-περιοχών (Panideen) ,

οριοθετώντας «μια μελλοντική σφαίρα επιρροής της

Γερμανίας σε ένα παγκόσμιο πλαίσιο37». Οι παν-περιοχές

είναι γεωγραφικές ενότητες που κυριαρχούνται από

συγκεκριμένα κράτη-πόλους με ιδεολογική-πολιτισμική

κυριαρχία τα οποία τροφοδοτούνται από τις περιοχές αυτές,

αναπτύσσοντας ισχύ και οικονομική κυριαρχία πάνω τους38.

Αυτές είναι: α) η Ευρώπη-Αφρική υπό την Γερμανία με μοχλό

τον παν-γερμανισμό, β) η παν-Ρωσία που αποτελεί την

περιοχή ανατολικά και δυτικά των Ουραλίων έως τον Ινδικό

35 Στο ίδιο, σελ. 65.36 Λουκάς Ι., 1996, Σύγχρονη Πολιτική Ιστορία και Παγκόσμιοι Πόλεμοι: Άγγλοι και Γερμανοί Θεωρητικοί της Ισχύος, Τροχαλία, Αθήνα, σελ. 87.37 Parker G.,2002, ο.π., σελ. 92.38 Λουκάς Ι., Η Γεωπολιτική, ο.π., σελ. 224.

19

Ωκεανό υπό την Ρωσία και τον πανσλαβισμό, γ) το χώρο της

ασιατικής ενδοχώρας από τη μεριά του Ειρηνικού Ωκεανού

κυριαρχούμενο από την Ιαπωνία και δ) την αμερικανική

ήπειρο υπό τις Η.Π.Α. και τον παναμερικανισμό39. Πίστευε

ότι η διάκριση του κόσμου κατά μήκος διπλών ηπειρωτικών

γραμμών με διεύθυνση Βορρά-Νότου, θα εξασφάλιζε προμήθεια

συμπληρωματικών προϊόντων και η παραγόμενη οικονομική

αυτάρκεια θα είχε ως αποτέλεσμα την παγκόσμια ισορροπία

δυνάμεων40.

Εικ.1 Οι παν-περιοχές του Χάουσχόφερ (πηγή www.institut-strategie. fr )

39 Στο ίδιο, σελ. 226.40 Cohen S., 2001, ‘Γεωπολιτική’, στο Πόλεμος, επιμ.Freedman L., μτφ. Ναλμπάντης Π., Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, σελ. 124.

20

3.2.2 Η αγγλοσαξωνική σχολή.

Οι σημαντικότεροι εκπρόσωποι της είναι ο Βρετανός

Μακίντερ (sir Halford J. Mackinder, 1861-1947) και ο

Αμερικανός Σπάικμαν (Nicholas Spykman, 1893-1943).

Ο πρώτος, καθηγητής στο London School of Economics,

ερμήνευσε το παγκόσμιο στερέωμα μέσω της πολικής προβολής

της Γης (δηλ. της χαρτογραφικής εκείνης μεθόδου

απεικόνισης της γήινης σφαίρας με σημείο αναγωγής τον

Βόρειο Πόλο), ονομάζοντας τον χερσαίο όγκο Ευρώπης,

Αφρικής και Ασίας «Παγκόσμια Νήσο». Εντός αυτής, το

κομμάτι «που εκτείνεται δεξιά, από την παγωμένη επίπεδη

ακτή της Σιβηρίας προς την απότομη ακτή του Βελουχιστάν41»

το ονόμασε «Κεντρική Γη» (Heartland). Η κεντρική θέση που

αναπτύσσει είναι ότι η Κεντρική Γη, διαχρονικά γενέτειρα

χερσαίων δυνάμεων ασκεί πιέσεις προς τα άκρα της

Πλανητικής Νήσου αποζητώντας διέξοδο στη θάλασσα

αντιπαρατιθέμενη με τις ναυτικές δυνάμεις που βρίσκει σε

41 Μακίντερ Χ. Τζ.,2006, Δημοκρατικά Ιδεώδη και Πραγματικότητα & άλλες τρεις Εισηγήσεις, μτφ. Μπαλοπούλου Α., εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα, σελ. 219.

21

αυτή της την προσπάθεια42. Μερικά από τα σημεία πίεσης των

χερσαίων δυνάμεων της Κεντρικής Γης ,όπως αποτυπώθηκαν

την εποχή που γράφει ο Μακίντερ, είναι η Ανατολική

Ευρώπη, η Ινδία και τα Στενά των Δαρδανελίων μαζί με το

Αιγαίο43. Η θέση του αυτή συμπυκνώνεται στον διάσημο

αφορισμό του: « Όποιος κυβερνά την Ανατολική Ευρώπη

κυβερνά την Heartland. Όποιος κυβερνά την Heartland,

κυβερνά την Πλανητική Νήσο. Όποιος κυβερνά την Πλανητική

Νήσο, κυβερνά ολόκληρο τον Κόσμο44».

Το 1943, δημοσιεύει ένα άρθρο στο οποίο

επαναπροσδιορίζει τα όρια της Κεντρικής Γης,

εξομοιώνοντας τα με την επικράτεια της ΕΣΣΔ και

υποστηρίζει ότι για την ανάσχεση της θα πρέπει να υπάρχει

«ένα προγεφύρωμα στη Γαλλία, ένα αεροδρόμιο που

περιβάλλεται από τάφρο στη Βρετανία και μια δεξαμενή

εκπαιδευμένου ανθρωπίνου δυναμικού, γεωργία και

βιομηχανίες στις ανατολικές Ηνωμένες Πολιτείες και τον

42 Στο ίδιο, σελ.235-268.43 Στο ίδιο, σελ. 297.44 Στο ίδιο, σελ. 316.

22

Καναδά45». Το σχήμα αυτό το ονομάζει «Ωκεανό της

Μεσογαίας46» ή «Ατλαντικό Βάθρο Ισχύος47». Πρόκειται για το

γεωπολιτικό αρχέτυπο του ,ιδρυθέντος μερικά χρόνια

αργότερα, ΝΑΤΟ.

Εικ. 2 Η γεωπολιτική θεώρηση του Μακίντερ (πηγή: Cohen S.B., 2015,

Geopolitics: The Geography of International Relations, third edition, Rowman &

Littlefield, Maryland, σελ. 18)

Ο δεύτερος (Σπάικμαν), εκκινεί από την θεώρηση του

Μακίντερ περί Heartland, διαφοροποιείται όμως ως προς την

45 Μακίντερ Χ. Τζ., Δημοκρατικά Ιδεώδη και Πραγματικότητα & άλλες τρεις Εισηγήσεις, σελ.504.46 Στο ίδιο, σελ. 503.47 Κολιόπουλος Κ., Η Στρατηγική Σκέψη από την Αρχαιότητα έως Σήμερα, ο.π., σελ.205.

23

ονοματολογία των υπολοίπων μερών της Πλανητικής Νήσου.

Ορίζει ως Κρηπίδωμα «την Ευρασιατική παράκτια περιοχή,

την Αραβική-Μεσανατολική έρημο και την Ασιατική ζώνη των

Μουσώνων48». Πρακτικά, πρόκειται για την περιοχή που

βρίσκεται μεταξύ της Heartland και των περιφερειακών

θαλασσών και ο αμφίβιος χαρακτήρας της την καθιστά «ζώνη

ανάσχεσης μεταξύ των ναυτικών και των χερσαίων

δυνάμεων49». Η δεύτερη ζώνη είναι αυτή των Υπερπόντιων

Ηπείρων της Αφρικής και της Αυστραλίας η οποία δεν έχει

τις δυνατότητες ανάπτυξης ικανής ισχύος για παγκόσμια

ηγεμονία50. Η θέση που διατυπώνει ο Σπάικμαν,

παραφράζοντας τον Μακίντερ, είναι ότι «όποιος ελέγχει το

κρηπίδωμα, εξουσιάζει την Ευρασία και όποιος εξουσιάζει

την Ευρασία, ελέγχει το πεπρωμένο του κόσμου51». Η

αντιμετώπιση των πιέσεων που ασκούνται από την Heartland

μπορεί να επιτευχθεί μέσω του ελέγχου των Ευρασιατικών

Ζωνών Συγκρούσεων , που δεν είναι τίποτα άλλο από τα

γεωγραφικά σημεία απρόσκοπτης διόδου στη θάλασσα της48 Spykman N.J., 2004, Η Γεωγραφία της Ειρήνης, μτφ. Κελάνδριας Π. Ι., εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα, σελ. 101.49 Στο ίδιο, σελ. 103.50 Στο ίδιο, σελ. 105.51 Στο ίδιο, σελ. 107.

24

Heartland. Αυτά είναι «η Βόρειος Θάλασσα, η ευρωπαϊκή και

ασιατική Μεσόγειος και η Θάλασσα της Ιαπωνίας52». Η

ιστορία φαίνεται να τον δικαιώνει καθώς οι περιοχές αυτές

έγιναν πεδίο διαμάχης στις αρχές του Ψυχρού Πολέμου με

γεγονότα όπως η πραξικοπηματική προσάρτηση των Βαλτικών

Δημοκρατιών ήδη από το 1940 και οι δύο Εμφύλιοι

(ελληνικός και κορεατικός)53.

Εικ.3 Η γεωπολιτική θεώρηση του Σπάικμαν (πηγή:

www .defensestatecraft.blogspot.gr )

52 Στο ίδιο, σελ. 126.53 Λουκάς Ι., Η Γεωπολιτική, ο.π., σελ. 274, 282.

25

Ένας άλλος εκπρόσωπος αυτής της σχολής είναι ο Σαούλ

Κοέν (Saul Bernard Cohen). Στο έργο του, διακρίνει τις

γεωπολιτικές δομές σε τρία επίπεδα, συναρτήσεις της

γεωγραφικής έκτασης την οποία καταλαμβάνουν: τις

γεωστρατηγικές περιφέρειες, τις γεωπολιτικές περιοχές και

τα κράτη-έθνη54. Κάθε γεωπολιτική δομή έχει τα εξής

χαρακτηριστικά: α) ιστορικούς πυρήνες, β) πρωτεύουσες ή

πολιτικά κέντρα (ελέγχου), γ) σφαίρες επιρροής ή

οικουμένες (ecumenes), δ) ενεργές (ως προς την ύπαρξη

πόρων) εθνικές ή περιφερειακές περιοχές (effective

national/regional territories), ε) κενές περιοχές (empty

areas), στ) σύνορα (boundaries), και ανένταχτες περιοχές

(nonconforming sectors)55. Ξεχωριστές κατηγορίες

γεωπολιτικών δομών είναι: ζ) οι ζώνες συγκρούσεων

(shatterbelts), οι οποίες ορίζονται ως στρατηγικής

σημασίας περιοχές που χαρακτηρίζονται από εσωτερικό

κατακερματισμό και η κυριαρχία τους είναι αντικείμενο

διεκδίκησης μεταξύ των μεγάλων δυνάμεων που ηγεμονεύουν

τις γεωστρατηγικές περιοχές, η) οι ζώνες σύγκλισης οι

54 Cohen S.B., 2015, Geopolitics: The Geography of International Relations, third edition, Rowman & Littlefield, Maryland, σελ. 37.55 Στο ίδιο, σελ.39-40.

26

οποίες βρίσκονται στα όρια των γεωστρατηγικών περιφερειών

,το καθεστώς επικυριαρχίας τους είναι ασαφές καθιστώντας

τες ασταθείς και επιρρεπείς να μετατραπούν σε ζώνες

συγκρούσεων και θ) τις ζώνες συμπίεσης (compression

zones) που αποτελούν ζώνες συγκρούσεων εντός ή στα όρια

των γεωπολιτικών περιοχών56.

Εντός των γεωπολιτικών δομών μπορούν να επιδρούν

φυγόκεντρες ή κεντρομόλες δυνάμεις57. Κατ’ αυτόν τον

τρόπο, ο Κοέν χωρίζει τον κόσμο σε τρεις γεωστρατηγικές

περιοχές:

Την ναυτική (maritime) που περιλαμβάνει την

αμερικανική ήπειρο, τον Ειρηνικό Ωκεανό και την

Ε.Ε. μαζί με τις χώρες του Μαγκρέμπ,

Την ευρασιατική-ηπειρωτική που περιλαμβάνει την

πρώην ΕΣΣΔ, και:

Την «αμφίβια» περιφέρεια Κίνας-Ινδοκίνας58.

56 Στο ίδιο, σελ.9,37,48.57 Στο ίδιο, σελ. 38.58 Στο ίδιο, σελ. 41-42.

27

Περαιτέρω, η ναυτική περιφέρεια χωρίζεται στις

γεωπολιτικές περιοχές της Β. Αμερικής, Ν. Αμερικής,

Ευρώπης-Μαγκρέμπ και η περιοχή Ασίας-Ειρηνικού. Η

ηπειρωτική περιοχή είναι ενιαία, ενώ υπάρχει και μια

ανεξάρτητη γεωπολιτική περιοχή, αυτή της Ν. Ασίας που

περιλαμβάνει την Ινδία, το Πακιστάν, την Σρι Λάνκα, το

Μπανγκλαντές και την Μυανμάρ. Οι περιοχές της Μέσης

Ανατολής και της υποσαχάριας Αφρικής είναι ζώνες

συγκρούσεων, ενώ τα κράτη της Α. Ευρώπης που έχουν

ενσωματωθεί στις ευρωατλαντικές δομές, μαζί με τα

αντίστοιχα του Καυκάσου και της Κεντρικής Ασίας (δηλ. ο

περίγυρος της Ρωσίας), αποτελούν ζώνες σύγκλισης59.

59 Στο ίδιο, σελ.44.28

Εικ.4. Οι γεωστρατηγικές περιφέρειες του Κοέν (πηγή Cohen S.B.,

Geopolitics, ο.π., σελ.45).

Μεταγενέστερος εκπρόσωπος της σχολής αυτής είναι ο

σύμβουλος ασφαλείας του Προέδρου Κάρτερ, Ζμπίγκνιου

Μπρεζίνσκι. Προχωρώντας τη σκέψη του Σπάικμαν, ο

Μπρεζίνσκι θεωρεί τον έλεγχο της Ευρασίας κομβικό σημείο

για την παγκόσμια κυριαρχία. Κάτι τέτοιο μπορεί να συμβεί

σε συνεργασία με τις ευρωπαϊκές χώρες μέσω ενός

διευρυμένου ΝΑΤΟ και μιας επίσης διευρυμένης Ε.Ε. και ένα

πλέγμα συμμαχιών και θεσμών με Κίνα, Ιαπωνία και Ρωσία,

στερεώνοντας και διαιωνίζοντας «τον γεωπολιτικό

πλουραλισμό που επικρατεί στον χάρτη της Ευρασίας60»

3.2.3 Η γαλλική σχολή.

Αφετηριακή αρχή της γαλλικής σχολής είναι ότι η

πραγματική γεωπολιτική πραγματικότητα είναι οι πολιτισμοί

και ο στόχος δεν είναι η απόκτηση της δύναμης αλλά οι

60 Brzezinski Z., 1998, Η Μεγάλη Σκακιέρα: Η Αμερικανική Υπεροχή και οι Γεωστρατηγικές της Επιταγές, μτφ. Αστερίου Ε., Εκδοτικός Οίκος Α.Α. Λιβάνη, Αθήνα, σελ. 340.

29

συμφωνίες και ομαδοποιήσεις που αντανακλούν τις

πραγματικές ανάγκες των ανθρώπων61.

Ένας από τους πιο σημαντικούς εκπροσώπους της είναι

ο Yves Lacoste, καθηγητής γεωγραφίας και εκδότης του

περιοδικού Herodote από την δεκαετία του ’70 και

εντεύθεν. Στο έργο του εκφράζει την πρόθεση απαγκίστρωσης

της γεωπολιτικής από τον σωβινισμό με ταυτόχρονη ανάπτυξη

μιας αντικειμενικότερης βάσης62. Η ανάλυση του στηρίζεται

στην κατανομή ισχύος, τις συνέπειες και τις προκύπτουσες

ομαδοποιήσεις σε παγκόσμιο επίπεδο με σκοπό την επίλυση

οποιασδήποτε διαμάχης και διαφοράς αποσυνδεδεμένης από

την έννοια του κράτους63.

Άλλος ένας επιφανής Γάλλος γεωπολιτικός είναι ο

Φρανσουά Τυάλ (Francois Thual) ο οποίος συνεχίζει την

παράδοση αυτή εισάγοντας κοινωνιολογικές έννοιες και

ερευνώντας τη διαδικασία αλληλεπίδρασης γεωγραφικού

παράγοντα και αυτοπροσδιορισμού64, όπως αυτή διαμορφώθηκε

61 Parker G, Γεωπολιτική, ο.π., σελ. 128.62 Στο ίδιο, σελ. 137.63 Στο ίδιο, σελ. 138-143.64 Thual F., 2000, Η Κληρονομιά του Βυζαντίου: Γεωπολιτική της Ορθοδοξίας, μτφ. Λάμψας Ι. ,εκδόσεις Ροές, Αθήνα, σελ. 26.

30

κατά την διαμόρφωση των σύγχρονων κρατών μέσω των

εθνικιστικών κινημάτων του 19ου αιώνα, τα οποία και θεωρεί

υπεύθυνα για όλες αυτές τις πολεμικές συγκρούσεις και

τους διχασμούς μεταξύ γειτονικών πληθυσμών που ζούσαν

αρμονικά, αποδεχόμενοι κοινά πολιτισμικά πρότυπα (η

προαναφερθείσα έννοια της ομαδοποίησης). Η προσέγγιση που

υιοθετεί είναι η χρήση κοινών πολιτισμικών παραδόσεων που

προέρχονται από κοινά ανά τους αιώνες βιώματα65.

3.3 Γεωπολιτική Ανάλυση.

Η μεθοδολογία που θα ακολουθηθεί προκειμένου να

αναλυθεί το θέμα της εργασίας στις γεωπολιτικές του

συνιστώσες, διακρίνεται σε τρία επίπεδα. Στο πρώτο έχουμε

την εξέταση των πρωταρχικών χαρακτηριστικών των χωρικών

αντικειμένων. Το δεύτερο αφορά στην διερεύνηση των

αλληλεπιδράσεων μεταξύ των χωρικών αντικειμένων και των

χωρικών προτύπων που προκύπτουν από αυτές. Στο τρίτο

επίπεδο έχουμε την εξέταση του γεωγραφικού χώρου ως

σύνολο δηλ. ο παγκόσμιος χάρτης66.

3.3.1 Πρώτο επίπεδο.

65 Στο ίδιο, σελ. 31-51.66 Parker G., Γεωπολιτική, ο.π., σελ.36.

31

Εδώ, τα χαρακτηριστικά του κάθε χωρικού αντικειμένου

(κράτους), προκύπτουν από την επιμέρους γεωστρατηγική και

γεωοικονομική ανάλυση.

Η γεωστρατηγική, που θα μπορούσε να οριστεί ως «το

σύνολο του συμπεριφορικού μηχανισμού άμυνας, ασφάλειας

και προβολής δύναμης67», περιλαμβάνει στην ανάλυση της

τρείς διαστάσεις68:

Κατά μήκος: περιλαμβάνει τα στοιχεία του γεωγραφικού

χώρου (άψυχου και έμψυχου) και αναλύεται σε τέσσερις

μεθοδολογικούς πυλώνες:

− φυσιοστρατηγική: λαμβάνει υπόψη τους παράγοντες

θέση, απόσταση, πρώτες ύλες και επικοινωνίες.

− μορφοστρατηγική: περιλαμβάνει την μορφολογία

του εδάφους.

− τοποστρατηγική: τοπογραφική ανάλυση.

− μετεωστρατηγική: μελέτη κλιματικών και συναφών

δεδομένων.

67 Λουκάς Ι., Η Γεωπολιτική, σελ.39.68 Στο ίδιο, σελ. 39-40.

32

Κατά πλάτος: Διασυνδέσεις μεταξύ των διαφόρων

τμημάτων του έμψυχου και του άψυχου που

στοιχειοθετείται από τα κάτωθι:

− θεσμικό πλαίσιο κοινωνίας, οικονομίας και

πολιτικής.

− δίκτυα παραγωγής ενέργειας, οικονομίας, κλπ

− συνδέσεις με εξωγενείς παράγοντες και άλλους

χώρους.

Καθ’ ύψος: περιλαμβάνει όλο το πεδίο των

πολιτισμικών επιτευγμάτων δηλ.

− τα επιτεύγματα του υλικού-τεχνικού πολιτισμού

(τεχνολογία)

− τα επιτεύγματα του άυλου-πνευματικού πολιτισμού

− το ηθικό πολιτισμικό πεδίο το οποίο σχετίζεται

με την εσωτερική συγκρότηση και το φρόνημα

Η τελευταία διάσταση συμπλέκεται με την γεωιστορία η

οποία θα λέγαμε ότι αποτελεί την εξέλιξη της καθ’ ύψος

διάστασης μέσα στον ιστορικό χρόνο και αναλύεται με τη

σειρά της σε τρία επίπεδα: παραγωγικό (χρησιμοποίηση

33

τεχνολογίας για αξιοποίηση της φύσης προς κάλυψη

αναγκών), κοινωνικό (νομική και ιδεολογική οργάνωση

θεσμών) και νοοτροπικό (δημιουργία εθνικοκοινωνικών

στοιχείων, γραμμάτων, τεχνών, κλπ)69.

Η γεωοικονομία είναι αυτή που προσφέρει σε μια

Δύναμη «την δυνατότητα εκμετάλλευσης των πόρων και των

αγορών ενός γεωγραφικού χώρου προς ωφέλεια των πολιτών

της70». Ως μέρος αυτής της δυνατότητος θεωρείται και η

παρέμβαση στη χάραξη οικονομικών δικτύων, τα οποία

αποτελούν τους πυλώνες της γεωοικονομίας. Αυτά είναι71:

1. Δίκτυα πλουτοπαραγωγικών πόρων και παραγωγής

ενέργειας

2. Δίκτυα μεταφορών και συγκοινωνιών

3. Δίκτυα επικοινωνιών

4. Δίκτυα αγορών των αγαθών

5. Δίκτυα παροχής ελεύθερων υπηρεσιών

69 Στο ίδιο, σελ. 34-35.70 Στο ίδιο, σελ. 45.71 Στο ίδιο, σελ. 46.

34

6. Δίκτυα τραπεζικών και γενικότερων

χρηματοπιστωτικών συναλλαγών

3.3.2 Δεύτερο και Τρίτο επίπεδο.

Η διαχρονική μελέτη των αλληλεπιδράσεων που αφορούν

το δεύτερο και το τρίτο επίπεδο της γεωπολιτικής ανάλυσης

έχει οδηγήσει στην δημιουργία γεωπολιτικών προτύπων τα

οποία είναι: η διπολικότητα, η πολυπολικότητα και η

προσέγγιση κέντρου-περιφέρειας.

Η διπολικότητα πρεσβεύει την θέση ότι «όσο κι αν

είναι ή αν γίνουν περίπλοκες οι πολύπλευρες σχέσεις των

κρατών, θα καταλήξουν τελικά σε μία και μόνη διπολική

σχέση72». Ιστορικές εκφάνσεις αυτού του τύπου είναι η

σύγκρουση Ανατολής-Δύσης (π.χ. Περσικοί Πόλεμοι,

σύγκρουση Χριστιανοσύνης-Ισλάμ, Ψυχρός Πόλεμος, κλπ)73,

καθώς και η αντιπαράθεση μεταξύ μιας ναυτικής και μιας

χερσαίας δύναμης (π.χ. οι δύο παγκόσμιοι πόλεμοι, ο

Ψυχρός Πόλεμος, ο Πελοποννησιακός Πόλεμος, κλπ)74.

72 Parker G., Γεωπολιτική, ο.π., σελ.221.73 Στο ίδιο, σελ.221-225, 253-258.74 Στο ίδιο, σελ. 226-253, 258-264.

35

Η πολυπολική προσέγγιση στηρίζεται στην άποψη ότι

«οι πολυπλοκότητες του γεωπολιτικού κόσμου αναλύονται σε

περισσότερα από δυο τμήματα75». Εφαρμογές της θεώρησης

αυτής μπορεί κανείς να βρει στα ιστορικά παραδείγματα του

«Κονσέρτου της Ευρώπης» (1815-1914), της ύπαρξης του

«Κινήματος των Αδεσμεύτων» κατά τη διάρκεια του Ψυχρού

Πολέμου και στις γεωπολιτικές θεωρίες των παν-περιοχών

του Χαουσχόφερ και των γεωστρατηγικών περιφερειών του

Κοέν.

Η θεώρηση κέντρου-περιφέρειας υποστηρίζει την άποψη

ότι οι γεωπολιτικές σχέσεις μπορούν να απλουστευτούν σε

μια σχέση κέντρου-περιφέρειας, όπου κέντρο είναι μια

περιοχή που κατέχει την πρωτοκαθεδρία σε πολιτικά ή

εμπορικά, οικονομικά, κλπ θέματα76. Στον αντίποδα,

περιφέρεια είναι το μέρος εκείνο όπου είναι εξ’ ορισμού

ανίσχυρο, ή αποτελεί εν γένει το πεδίο για

εξάπλωση/συμμαχίες/επιρροή. Η ανάλυση αυτή είχε επανέλθει

ως εξηγητικό μοντέλο με το τέλος του Ψυχρού Πολέμου και

την πρωτοκαθεδρία των Η.Π.Α. ως μοναδικής υπερδύναμης77.75 Στο ίδιο, σελ.270.76 Στο ίδιο, σελ.309.77 Στο ίδιο, σελ. 332.

36

4. ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΗΣ ΑΙΓΥΠΤΟΥ78

4.1 Γεωστρατηγική.

4.1.1 Κατά μήκος διάσταση:

4.1.1.1 Φυσιοστρατηγικός πυλώνας

78 Τα στατιστικά στοιχεία, εκτός αυτών για τα οποία υπάρχει διαφορετική παραπομπή, έχουν ληφθεί από τον ιστότοπο της CIA, https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/eg.html

37

Η Αίγυπτος βρίσκεται στο

βορειοδυτικό άκρο της αφρικανικής ηπείρου, με ένα μικρός

της τμήμα (Χερσόνησος Σινά) να βρίσκεται στην Ασία και να

αποτελεί την μοναδική χερσαία σύνδεση μεταξύ Ασίας και

Αφρικής. Από Βορρά βρέχεται από την Μεσόγειο Θάλασσα και

από Ανατολή την διαβρέχει η Ερυθρά Θάλασσα. Δυτικά

συνορεύει με την Λιβύη, νότια από το Σουδάν και

βορειοανατολικά με το Ισραήλ και τη Λωρίδα της Γάζας που

ανήκει στην Παλαιστινιακή Αρχή. Πέραν της γεωργίας, της

κτηνοτροφίας και της αλιείας, το αιγυπτιακό υπέδαφος

δίνει φωσφορικά άλατα, μαγνήσιο, σίδηρο, θειάφι,

πετρέλαιο, φυσικό αέριο, κ.α. Η χώρα διαθέτει 137.430 χλμ

οδικού δικτύου, και ελέγχει τους χερσαίους δρόμους από

και προς την Ασία. Από το έδαφος της διέρχονται υδάτινοι

δρόμοι του Νείλου, το δέλτα του ποταμού, το κανάλι

Αλεξάνδρειας-Καΐρου και η διώρυγα του Σουέζ που συνδέει

την Μεσόγειο με την Ερυθρά Θάλασσα, εξυπηρετώντας μεγάλο

όγκο των θαλασσίων μεταφορών από/προς Ερυθρά Θάλασσα και

Ινδικό Ωκεανό.

38

Εικ. 5: Η Αίγυπτος (πηγή: www . worldatlas . com )

4.1.1.2 Μορφοστρατηγικός πυλώνας:

Το ανάγλυφο της Αιγύπτου είναι

σε γενικές γραμμές πεδινό, με εξαίρεση το ανατολικό

κομμάτι όπου υψώνονται τα όρη Σινά (στην ομώνυμη

χερσόνησο) και τα παράλια όρη της Ερυθράς Θάλασσας. Το

πεδινό κομμάτι είναι έρημος με εξαίρεση τα εδάφη

39

εκατέρωθεν του Νείλου, ενώ, πέρα από τον ποταμό υπάρχει

και η τεχνητή λίμνη Νάσερ η οποία σχηματίζεται από το

τεχνητό φράγμα στο Ασουάν, στα νότια της χώρας.

4.1.1.3 Τοποστρατηγικός πυλώνας:

Το μεγαλύτερο μέρος του

πληθυσμού διαμένει σε πόλεις εντός των ευφόρων εδαφών

εκατέρωθεν του Νείλου, στο δέλτα του ποταμού και της

διώρυγας του Σουέζ. Σημαντικότερες πόλεις της Αιγύπτου

είναι η πρωτεύουσα Κάιρο, η Αλεξάνδρεια, ο λιμένας του

Πορτ Σάιντ στην είσοδο της διώρυγας του Σουέζ, η ομώνυμη

πόλη στην έξοδο της διώρυγας, η Γκίζα κοντά στο Κάιρο, ο

λιμένας της Δαμιέττης στο δέλτα του Νείλου, κα. Εκτός από

το Ασουάν, ηλεκτρική ενέργεια παράγεται και από τα

υδροηλεκτρικά φράγματα. Επιπλέον, υπάρχουν και τα

τουριστικά θέρετρα του Σαρμ Ελ Σέιχ και της Μπουρ

Σάφαγκα, αμφότερα στην Ερυθρά Θάλασσα.

4.1.1.4 Μετωστρατηγικός πυλώνας:

Το κλίμα της Αιγύπτου είναι

κλίμα ερήμου, με μέσες θερμοκρασίες μεταξύ 14°C

40

(Ιανουάριο) και 30°C (Ιούλιο) και ελάχιστες βροχοπτώσεις

(4 χλστ στο Ν. και 170 χλστ. στο Β.).

4.1.2 Κατά πλάτος διάσταση:

4.1.2.1 Θεσμικό πλαίσιο κοινωνίας,

οικονομίας και πολιτικής:

Η Αίγυπτος έχει πληθυσμό

86,895,099 κατοίκους (στοιχεία 2014), εκ των οποίων το

99,6% είναι Άραβες Αιγύπτιοι. Θρησκευτικά, το 90% είναι

Σουνίτες Μουσουλμάνοι και το υπόλοιπο 10% χριστιανοί

διαφόρων δογμάτων (Ορθόδοξοι, Κόπτες, Μαρωνίτες, κλπ). Ο

μέσος όρος ηλικίας είναι 25,1 έτη και ο πληθυσμός

αυξάνεται με ρυθμό 1,84% (στοιχεία 2014). Οι κυριότερες

ομάδες μουσουλμάνων είναι: α) το επίσημο Ισλάμ όπως αυτό

εκφράζεται από τον σεΐχη του πανεπιστημίου Al-Azhar, β) η

ετερόκλητη Μουσουλμανική Αδελφότητα που περιλαμβάνει

στους κόλπους της και ακραίους και γ) το Ισλάμ της

Αριστεράς, μια μειοψηφία που προσπαθεί να συγκεράσει τα

μουσουλμανικά ιδεώδη με τον σοσιαλισμό79

79 Μάζης Ι.Θ., 2002, Γεωγραφία του Ισλαμιστικού Κινήματος στη Μέση Ανατολή, εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα, σελ.170-173.

41

Η οικονομία της, μετά και από τα γεγονότα της

πλατείας Ταχρίρ, έχει παραμείνει στάσιμη. Πιο

συγκεκριμένα, το ΑΕΠ της χώρας ανέρχεται στα 284,9 δις

δολλάρια (official exchange rate 2014), αυξανόμενο σε

σχέση με το αντίστοιχο των δυο προηγούμενων ετών. Το κατά

κεφαλήν ΑΕΠ είναι 11.100 δολλάρια (2014). Στην διάρθρωση

του ΑΕΠ συμμετέχουν κατά 14,6% ο πρωτογενής τομέας

(κυρίως γεωργία), κατά 38,9% ο δευτερογενής (βιομηχανίες)

και κατά 46,5% ο τριτογενής (υπηρεσίες). Οι εξαγωγές

ανέρχονται σε 27,15 δις δολλάρια (2014) εμφανίζοντας

πτώση από το προηγούμενο .έτος. Συνίστανται σε αργό

πετρέλαιο με τα παράγωγα του, οπωρολαχανικά, βαμβάκι,

υφαντά, προϊόντα μετάλλων, χημικά και επεξεργασμένα

τρόφιμα. Οι μεγαλύτεροι εξαγωγικοί εταίροι είναι η Ιταλία

(6,7%), η Ινδία (6,5%), η Σαουδική Αραβία (6,1%), η Κίνα

(5%), η Γερμανία (4,8%), κα. Οι εισαγωγές κοστολογούνται

στα 55,26 δις $ και αποτελούνται από μηχανήματα και

μηχανικό εξοπλισμό, τρόφιμα, χημικά, καύσιμα και προϊόντα

ξυλείας. Κυριότεροι εισαγωγείς είναι η Κίνα (12,5%), οι

ΗΠΑ (7,8%), η Ιταλία (5,4%), κα. Το εξωτερικό χρέος

42

κυμαίνεται στα 55.86 δις $ (2014). Το συνολικό δημόσιο

χρέος αποτελεί ποσοστό 93,8% του ΑΕΠ.

Παρόλο που το εργατικό δυναμικό της χώρας ανέρχεται

στα 28,26 εκατομμύρια ανθρώπους (2014), η ανεργία

βρίσκεται στο 13,4%, αυξανόμενη ανά τα έτη και το ποσοστό

του πληθυσμού που διαβιεί κάτω από το όριο της φτώχειας

κυμαίνεται στο 25,2% (στοιχεία 2008). Η φορολογία και οι

λοιπές εισφορές στο κράτος αποτελούν το 23% του ΑΕΠ.

Όσον αφορά την πολιτική/πολιτειακή οργάνωση, η

Αίγυπτος είναι μια προεδρική δημοκρατία με πρόσφατο

Σύνταγμα ψηφισμένο το 2014. Από την εποχή της

διακυβέρνησης Νάσερ, μέχρι και τον πρόεδρο Μουμπάρακ, το

αιγυπτιακό πολιτικό σύστημα απηχεί το κομματικό πρότυπο

του μονομομματικού, δηλ. της παρουσίας ενός μόνο κόμματος

(π.χ. η νασερική Σοσιαλιστική Αραβική Ένωση) το οποίο

απαγορεύει την λειτουργία των υπολοίπων80.

Τα πολιτικά κόμματα στην Αίγυπτο είναι κατά κύριο

λόγο προσωποπαγή, με θρησκευτικά ισλαμιστικά στοιχεία και

όχι ξεκάθαρη ιδεολογία. Ίσως το κόμμα εκείνο που

80 Διαμαντόπουλος Α., 1993, Το Κομματικό Φαινόμενο: Μορφές, Συστήματα, Οικογένειες Κομμάτων, εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα, σελ.261-265.

43

προσεγγίζει μια συγκεκριμένη ιδεολογία είναι αυτό της

Μουσουλμανικής Αδελφότητος (Κόμμα Ελευθερίας και

Δικαιοσύνης-FJP).

Από τα γεγονότα της Αραβικής Άνοιξης και έπειτα,

επανήλθε στο προσκήνιο η Μουσουλμανική Αδελφότητα και το

Πολιτικό Ισλάμ εν γένει, το οποίο είχε περιθωριοποιηθεί

από τα προηγούμενα καθεστώτα, με εξαίρεση τις δεκαετίες

του ’80 και του ’90 όταν και ο πρόεδρος Μουμπάρακ

επέτρεψε την συμμετοχή μελών της αδελφότητος στο

αιγυπτιακό κοινοβούλιο81. Με την παρέμβαση του Στρατού και

τις εκλογές του 2014, θα λέγαμε ότι υπήρξε μια μετατόπιση

από το σύστημα του μοναδικού κόμματος, σε αυτό του

ηγεμονικού, δηλ. την ύπαρξη και άλλων κομμάτων που

ουσιαστικά δεν αντιπολιτεύονται το κυρίαρχο κόμμα82. Παρά

την φαινομενική ήττα τους όμως, οι εκπρόσωποι του

Πολιτικού Ισλάμ (Μουσουλμανική Αδελφότητα και

συνεργαζόμενες οργανώσεις) ,και ειδικότερα το

ριζοσπαστικό σκέλος τους (Σαλαφιστές), έχουν μεγάλη

απήχηση στα χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα, κυρίως λόγω

81 Μάζης Ι.Θ., 2002, ο.π., Αθήνα, σελ. 172-173.82 Στο ίδιο, σελ. 266.

44

των συνθηκών φτώχειας και πείνας που παρατηρούνται στην

χώρα και οφείλονται στην κακή κατάσταση της οικονομίας,

σύμφωνα με την ετήσια έκθεση του ΟΟΣΑ (για το έτος

2014)83.

4.1.2.2 Δίκτυα παραγωγής ενέργειας,

οικονομίας, κλπ84:

Όσον αφορά την ενέργεια, η

Αίγυπτος διακινεί πετρελαϊκά προϊόντα μέσω ενός δικτύου

συνολικού μήκους περί τα 15.660 km αγωγών με τερματικά

πετρελαίου στο Ain Sukhna στον κόλπο του Σουέζ και το

Sidi Kerir κοντά στην Αλεξάνδρεια. Επιπλέον υπάρχουν και

τερματικό υγροποιημένου φυσικού αερίου (LNG) στην

Δαμιέττη και το Idku, πλησίον Αλεξανδρείας. Τα κυριότερα

προϊόντα που παράγονται και διακινούνται, καθώς και οι

κυριότεροι λιμένες μέσω των οποίων διεξάγεται το εμπόριο

έχουν αναφερθεί σε προηγούμενη παράγραφο.

83 OECD, African Economic Outlook 2014, Egypt, προσβάσιμο στο http://www.keepeek.com/Digital-Asset-Management/oecd/development/african-economic-outlook-2014/egypt_aeo-2014-28-en#page1, σελ.12, πρόσβαση 28/4/15.84 CIA, World Factbook, Egypt, προσβάσιμο στο https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/eg.html , πρόσβαση 28/4/15.

45

4.1.2.3 Συνδέσεις με εξωγενείς

παράγοντες και άλλους χώρους:

Η Αίγυπτος είναι μέλος του ΟΗΕ,

της Αραβικής Ένωσης και της Οργάνωσης Ισλαμικής

Διάσκεψης, της Παγκόσμιας Τράπεζας, του Παγκοσμίου

Οργανισμού Εμπορίου, του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας,

του Αραβικού Οργανισμού Πετρελαιοπαραγωγών Χωρών και της

Αφρικανικής Τράπεζας Επενδύσεων, ενώ έχει υπογράψει

πολλές διακρατικές συμφωνίες με διάφορα κράτη και

οργανισμούς όπως π.χ. η Ε.Ε., ενώ συμμετέχει και σε

αμυντικές συμφωνίες όπως ο Μεσογειακός Διάλογος

(Mediterranean Dialogue). Σε θρησκευτικό επίπεδο αξίζει

να αναφερθούν οι σχέσεις της Μουσουλμανικής Αδελφότητος

με τα αντίστοιχα κόμματα άλλων μουσουλμανικών χωρών, όπως

το Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (ΑΚΡ) της Τουρκίας και

η Ενάχντα (Ennahda) στην Τυνησία. Οι σχέσεις με τα

γειτονικά της κράτη περιλαμβάνουν συνοριακές διαφορές

όπως, αυτή με το Σουδάν για τον έλεγχο της περιοχής του

Halaib, με την Σαουδική Αραβία για τον έλεγχο των νήσων

Tiran και Sanafir στην είσοδο του κόλπου της Άκαμπας

46

(Ερυθρά Θάλασσα) και τα προβλήματα όσον αφορά την

εποπτεία της χερσονήσου του Σινά.

4.1.3 Καθ’ ύψος διάσταση-γεωιστορία:

Τεχνολογικά επιτεύγματα: Η τιθάσευση των

υδάτων του Νείλου και η αξιοποίηση τους για την

τροφοδοσία του πληθυσμού ήταν το «στοίχημα» που έπρεπε να

κερδηθεί από τους Αιγυπτίους ανά τους αιώνες. Φυσικό

ήταν, η κύρια τεχνολογική προσπάθεια να περιστραφεί γύρω

από την άρδευση των ευφόρων περιοχών του ποταμού τον

διάπλου του ποταμού για εμπορικούς σκοπούς85, την

δημιουργία του ημερολογίου και την αξιοποίηση του παπύρου

ως πρώτη ύλη για τα γραπτά κείμενα86. Επίσης,

αρχιτεκτονική αναπτύχθηκε με την ανέγερση κτισμάτων όπως

οι πυραμίδες και οι ναοί. Πέραν αυτών των τεχνικών

επιτευγμάτων, ο αιγυπτιακός πολιτισμός δεν έχει να

επιδείξει παγκοσμίου εμβέλειας τεχνικές καινοτομίες,

πέραν κάποιων μεμονωμένων επιστημόνων (π.χ. ο ιατρός

85 Asimov I., ο.π., σελ.42.86 Στο ίδιο, σελ. 44.

47

Μακντί Γιακούμπ, ή ο πυρηνικός επιστήμων Μωχάμεντ Ελ

Μπαραντέι).

Επιτεύγματα άυλου-πνευματικού πολιτισμού:

Η ιερογλυφική γραφή που εφευρέθηκε από μέλη του ιερατείου

ήταν η επίσημη γραφή του αιγυπτιακού βασιλείου, ενώ η

μουσουλμανική Αίγυπτος έχει να επιδείξει την δράση του

πανεπιστημίου του Αλ Αζχάρ στον τομέα της θεολογίας, της

ισλαμικής φιλοσοφίας και της ισλαμικής ηθικής, ενώ η

σύγχρονη Αίγυπτος είδε έναν πολίτη της, τον συγγραφέα

Ναγκίμπ Μαχφούζ, να βραβεύεται με το Νόμπελ λογοτεχνίας

το 1988, όντας ο πρώτος Άραβας που λαμβάνει το

συγκεκριμένο βραβείο.

Ηθικό-πολιτισμικό πεδίο: Η κυρίαρχη εθνική

ταυτότητα στην Αίγυπτο είναι η αιγυπτιακή-μουσουλμανική,

η οποία απηχεί και τις αντίστοιχες ηθικές επιταγές της

ισλαμικής θρησκείας, επαυξημένες με το «ιστορικό φορτίο»

ηγετών όπως οι Φαραώ και οι μουσουλμάνοι Σαλλαντίν και

Μωχάμετ Άλη. Στη σύγχρονη Αίγυπτο, ανεξίτηλο άφησαν το

στίγμα τους στην κοινωνία οι πρόεδροι Νάσερ και Σαντάτ.

Αν υπάρχει κάποιος ορισμός για την αιγυπτιακή εθνική

48

ταυτότητα και το αντίστοιχο φρόνημα της, είναι αυτός του

συγγραφέα Ταρέκ Οσμάν: η αιγυπτιακή εθνική ταυτότητα

είναι «ένα μείγμα αραβισμού, μεσογειακότητας,

λεβαντισμού, Χριστιανισμού, φαραωνισμού και ένα μοναδικό

είδος ισλαμισμού, που έχει προσαρμοστεί, με την πάροδο

των αιώνων, στην ήσυχη και νωχελική ζωή της αγροτικής

κοινωνίας της χώρας87».

4.2 Γεωοικονομία 88 .

Η Αίγυπτος θα μπορούσε να καταταγεί στο

γεωοικονομικό σύστημα του Νότου, που αποτελείται από τα

υπόλοιπα αφρικανικά κράτη, την Λατινική Αμερική και το

νότιο τμήμα της Ασίας89. Εδώ θα πρέπει να γίνει λόγος για

τα οικονομικά δίκτυα τα οποία αποτελούν τους

γεωοικονομικούς πυλώνες της Αιγύπτου. Αυτά είναι:

87 Osman T., ‘Εξελιχτείτε ή Εξαφανιστείτε: Η Επερχόμενη Σύγκρουση Εντός της Μουσουλμανικής Αδελφότητας’, Foreign Affairs, 21/08/2013, προσβάσιμο στο http://foreignaffairs.gr/articles/69441/tarek-osman/ekselixtheite-i-eksafanisteite?page=2, πρόσβαση 29/4/15.88 CIA, World Factbook, Egypt, ο.π.89 Λουκάς, Η Γεωπολιτική, ο.π., σελ.51-52.

49

Δίκτυα πλουτοπαραγωγικών πόρων και παραγωγής

ενέργειας: Μέσω του δικτύου ηλεκτροδότησης εξάγονται 1,7

δις kWh ενώ εισάγονται 102. Συνολικά καταναλώνονται 129,4

δις kWh, ενώ η ηλεκτροπαραγωγική ικανότητα της χώρας

είναι 27 εκατομμύρια kW. Η παραγωγή πετρελαίου της χώρας

κυμαίνεται στα 700.000 βαρέλια την ημέρα, το οποίο μέσω

δικτύου αγωγών διακινείται προς διυλιστήρια και από εκεί

εξάγονται ημερησίως 83.000 βαρέλια διυλισμένου

πετρελαίου, ενώ εισάγονται 170.000 βαρέλια ημερησίως.

Όσον αφορά το φυσικό αέριο, η ετήσια παραγωγή (στοιχεία

2012) είναι 56,6 δις κυβικά μέτρα, εκ των οποίων τα 3,8

εξάγονται, ενώ οι εισαγωγές ανέρχονται σε 2,83 δις κυβικά

μέτρα (b.cu.m.). Η διακίνηση του φυσικού αερίου

χρησιμοποιεί εν μέρει το ίδιο δίκτυο αγωγών μέσω των

οποίων διακινείται πετρέλαιο.

Δίκτυα μεταφορών και συγκοινωνιών: Εδώ,

δεσπόζουσα θέση έχει η διώρυγα του Σουέζ, μέσω της οποίας

διακινείται σημαντικός όγκος του παγκοσμίου εμπορίου.

Περαιτέρω, υπάρχει ο υδάτινος δρόμος του Νείλου και ένα

οδικό δίκτυο 137.430 χλμ ασφάλτου, που συνδέει τις

κυριότερες πόλεις μεταξύ τους και με τις γειτονικές50

χώρες. Επίσης, η χώρα διαθέτει και 5.000 χιλιόμετρα

σιδηροδρόμων, ενώ για τα λιμάνια και τους τερματικούς

σταθμούς έγινε λόγος σε προηγούμενη παράγραφο. Το δίκτυο

μεταφορών της Αιγύπτου πλαισιώνεται και από 83

αεροδρόμια, τα 12 εκ των οποίων είναι διεθνή (Κάιρο,

Αλεξάνδρεια, Λούξορ, κλπ)

Δίκτυα επικοινωνιών: Υπάρχουν περίπου 8,5

εκατομμύρια σταθερές τηλεφωνικές γραμμές και 96 εκ.

κινητά τηλέφωνα σε χρήση. Κυριότεροι κόμβοι επικοινωνιών

είναι το Κάιρο, η Αλεξάνδρεια, η Ισμαηλία, το Σουέζ, κ.α.

Τέλος, οι χρήστες του διαδικτύου ξεπερνούν τα 20

εκατομμύρια (στοιχεία 2009).

Δίκτυα αγορών των αγαθών: Τα παραγόμενα αγαθά,

καθώς και οι εισαγωγές με τις εξαγωγές της χώρας

αναφέρθηκαν σε προηγούμενη παράγραφο.

Δίκτυα παροχής ελευθέρων υπηρεσιών, τραπεζικών

και γενικότερων χρηματοπιστωτικών συναλλαγών: Πολλές

πολυεθνικές εταιρείες παροχής υπηρεσιών

δραστηριοποιούνται στην Αίγυπτο (π.χ. Microsoft,

Vodafone, Oracle, κλπ)90, ενώ ο τραπεζικός τομέας της90 OECD, African Economic Outlook 2014, Egypt, ο.π., σελ.13.

51

χώρας, συνεχίζει και αποδίδει καλύτερα από τους

υπολοίπους, παραμένοντας όμως ευάλωτος σε κρίσεις όπως

αυτή της «Αραβικής Άνοιξης» λόγω ανεπαρκούς θεσμικού

πλαισίου, συστήματος πληρωμών και πρακτικών διαχείρισης

οικονομικών κρίσεων91. Ο τραπεζικός τομέας περιλαμβάνει

και διεθνείς τράπεζες (όπως π.χ. η Barclay’s), την

αιγυπτιακή κεντρική τράπεζα και άλλες όπως η Αραβική

Αφρικανική Διεθνής Τράπεζα (Arab African International

Bank), κλπ92. Επίσης, η χώρα είναι μέλος της Παγκόσμιας

Τράπεζας, του Παγκοσμίου Οργανισμού Εμπορίου και του

Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου.

4.3 Συμπεράσματα.

Ιστορικά, η Αίγυπτος αντλούσε την ισχύ της από

τα οφέλη του Νείλου. Στις όχθες του άνθισε ο αρχαίος

αιγυπτιακός πολιτισμός και εκεί αναπτύχθηκε το

παραποτάμιο εμπόριο μεταξύ Αιγύπτου και Νουβίας. Ακόμα

και σήμερα ο ποταμός αποτελεί την κυριότερη γηγενή πηγή

91 Στο ίδιο, σελ.9.92 Μια πληρέστερη εικόνα για τις δραστηριοποιούμενες τράπεζες στην Αίγυπτο παρέχει η διεύθυνση http://www.banksdaily.com/world/Egypt , πρόσβαση 29/4/15.

52

τροφοδοσίας του πληθυσμού, έναν από τους υδάτινους

δρόμους που συνδέει το βόρειο με το νότιο κομμάτι της

χώρας και επίσης παρέχει και μέρος της ηλεκτρικής

ενέργειας χάρη στα φράγματα που παρεμβάλλονται στην ροή

των υδάτων του. Είναι λοιπόν ο Νείλος και οι εύφορες

όχθες του ο ζωτικός χώρος (όπως θα παρατηρούσε και ο Φ.

Ράτσελ) της Αιγύπτου, η οποία θα λέγαμε ότι περιστρέφεται

στον ρυθμό των περιδινήσεων των νερών του.

Στο έδαφος της υπάρχει και η διώρυγα του Σουέζ,

η οποία μπορεί να χαρακτηριστεί ως «γεωπολιτική άρθρωση»

λόγω του ρόλου που διαδραματίζει ως κυρίαρχος εμπορικός

κόμβος με διεθνείς πολιτικές προεκτάσεις93. Πρόκειται για

μια προσθήκη στον ζωτικό της χώρο, ο οποίος πλέον

περιλαμβάνει ,εκτός από τον Νείλο με τα εύφορα εδάφη του,

και την διώρυγα με τα εκατέρωθεν εδάφη της, δηλ. την

χερσόνησο του Σινά ( το δέλτα του Νείλου ήδη ανήκει στον

ζωτικό χώρο).

Ιστορικά, η απειλή για τον ζωτικό χώρο της Αιγύπτου

προήλθε μόνο μια φορά από τα δυτικά (Β’ ΠΠ και μάχη του

93 Μάζης Ι.Θ., 2006, Γεωπολιτική Προσέγγιση για ένα Νέο Ελληνικό Αμυντικό Δόγμα, εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα, σελ.41-42.

53

Ελ Αλαμέιν), γεγονός που αναδεικνύει μια σχετική ασφάλεια

στο δυτικό άκρο του Νείλου, όπου το βάθος των 450χλμ

ερήμου καθίσταται απαγορευτικό για οποιαδήποτε απόπειρα

κατά του ζωτικού χώρου. Ενώ η δυτική πλευρά παρέχει το

αναγκαίο στρατηγικό βάθος, δεν συμβαίνει το ίδιο και με

τα ανατολικά σύνορα. Η εγγύτητα της Μ. Ανατολής καθιστά

την απειλή αμεσότερη, γεγονός που αποδεικνύεται από την

συντριπτική πλειοψηφία των πολεμικών αναμετρήσεων στις

οποίες έχει εμπλακεί η Αίγυπτος κατά την μακραίωνη

ιστορία της, από τις επιδρομές των «Λαών της Θάλασσας»

έως και τον Πόλεμο του Γιομ Κιπούρ (1973).

Έτσι λοιπόν, από γεω-ιστορικής πλευράς, συμφέρει την

Αίγυπτο μια ευνοϊκή τάξη πραγμάτων στις περιοχές κοντά

στα ανατολικά της σύνορα. Περαιτέρω, η διαχρονική της

εμπλοκή στα εδάφη της Μ. Ανατολής λόγω των ισλαμικών

καταβολών της (π.χ. καταπολέμηση των Σταυροφόρων από τον

Σαλλαντίν, αναχαίτιση Μογγόλων από τους Μαμελούκους,

πόλεμοι με το Ισραήλ), ενισχύει αυτόν τον γεω-ιστορικό

ισχυρισμό. Είναι τέτοια η επίδραση της Μ. Ανατολής στην

ασφάλεια του αιγυπτιακού χώρου, που σύμφωνα με τους

καθηγητές B. Buzan και O. Waever, το σύμπλοκο Αίγυπτος-54

Ισραήλ-Παλαιστίνη-Λίβανος-Συρία-Ιορδανία συνιστά το

υποσύστημα ασφαλείας της Εγγύς Ανατολής (Levant), εντός

του Περιφερειακού Συστήματος Ασφάλειας (Regional Security

Complex) της Μέσης Ανατολής94.

Η πρόσβαση στις ακτές της Α. Μεσογείου παρέχει τα

εχέγγυα για την απόκτηση Θαλάσσιας Ισχύος, έτσι όπως την

όρισε ο Αμερικανός Πλοίαρχος Α. Μαχάν (A.T. Mahan), δηλ.

την ύπαρξη ισχυρού πολεμικού στόλου, πολυπληθούς και

δραστήριου εμπορικού στόλου και την κατοχή σημείων

στρατηγικής σημασίας95. Ενώ η μια προϋπόθεση πληρούται

(κατοχή του Σουέζ ως σημείου στρατηγικής σημασίας), οι

άλλες δυο δεν έχει καταστεί δυνατόν να εκπληρωθούν, λόγω

κυρίως του πολιτισμικού υποβάθρου του αιγυπτιακού λαού

όπως αυτό αποτυπώνεται στην εθνική τους ταυτότητα που

περιγράφηκε σε προηγούμενη παράγραφο. Με μοναδική

εξαίρεση την εκστρατεία του Ιμπραήμ στην Πελοπόννησο κατά

την Ελληνική Επανάσταση, το πεδίο άσκησης της αιγυπτιακής

θαλάσσιας ισχύος (κυρίως όσον αφορά το πολεμικό σκέλος)

94 Buzan B., Waever O., 2003, Regions and Powers: The Structure of International Security, Cambridge University Press, Cambridge, σελ. 188-189.95 Κολιόπουλος Κ. , Η Στρατηγική Σκέψη από την Αρχαιότητα μέχρι Σήμερα, ο.π., σελ.186

55

είναι και πάλι το υποσύστημα της Εγγύς Ανατολής, όπως το

αποδεικνύουν οι ναυτικές επιχειρήσεις κατά τους αραβο-

ισραηλινούς πολέμους. Ο εμπορικός στόλος κινείται σε

παρεμφερή πλαίσια αποτελούμενος από 67 πλοία και

ευρισκόμενος στην 62η θέση παγκοσμίως96.

Όντας υποχρεωμένη να αλληλεπιδρά με την Εγγύς

Ανατολή, η Αίγυπτος είναι μια από τις ηγέτιδες δυνάμεις

στον ισλαμικό κόσμο, όχι μόνο συμμετέχοντας στο ιστορικό

γίγνεσθαι της περιοχής αλλά και στο πολιτισμικό. Έχει

αναδείξει μερικούς από τους πιο ονομαστούς διανοητές σε

θεολογικά θέματα, μερικοί εκ των οποίων υπήρξαν από τους

πιο ακραίους, όπως ο Σαΐντ Κουτμπ, εισηγητής του

ριζοσπαστικού Ισλάμ. Η κοσμοθεωρία των πνευματικών του

απογόνων έρχεται σε σύγκρουση με τα περισσότερο κοσμικά

καθεστώτα που έχουν κυβερνήσει την χώρα και προσπαθούν να

βρουν ερείσματα στα χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα,

εκμεταλλευόμενοι τις άσχημες συνθήκες διαβίωσης. Τα

κινήματα αυτά, είναι αλληλέγγυα με τους ομοϊδεάτες τους

σε άλλες αραβικές χώρες, υφιστάμενα τις όποιες συνέπειες

(θετικές ή αρνητικές) της δράσης τους.

96 CIA, World Factbook, Egypt, ο.π.56

Συνοψίζοντας, ζωτικός χώρος της Αιγύπτου είναι ο

άξονας του Νείλου και η γεωπολιτική άρθρωση της διώρυγας

ου Σουέζ. Οι γεωπολιτικές προκλήσεις που έχει να

αντιμετωπίσει η εκάστοτε αιγυπτιακή ηγεσία είναι η

δημιουργία μιας ευνοϊκής τάξης πραγμάτων στην Μ. Ανατολή

και ,σε εσωτερικό επίπεδο, η αντιμετώπιση ακραίων

θρησκευτικών ομάδων μέσω της προαγωγής του βιοτικού

επιπέδου των πολιτών της η οποία θα προέλθει αφενός μέσω

της θουκυδίδειου αρχής της αυτοβοήθειας (εκμετάλλευση

ιδίων πόρων και τόνωση των εξαγωγών έναντι των εισαγωγών,

περαιτέρω τουριστική ανάπτυξη) και αφετέρου μέσω της

προσέλκυσης ξένων επενδύσεων. Σε περίπτωση που η ηγεσία

της χώρας αποφασίσει να αναπτύξει θαλάσσια ισχύ, η

εξέλιξη αυτή ενδέχεται να έχει ως αποτέλεσμα μια πιο

συγκρουσιακή πολιτική με τα υπόλοιπα παράκτια κράτη της

Α. Μεσογείου (π.χ. Ελλάδα, Τουρκία).

57

Εικ. 6. Η Μ. Ανατολή (πηγή www . jpost . com ), και οι γεωπολιτικές

στοχεύσεις της Αιγύπτου: Ζωτικός χώρος, Περιοχές

γεωπολιτικού ενδιαφέροντος (Μ. Ανατολή, Α. Μεσόγειος).

58

5. ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ

5.1 Γεωστρατηγική.

5.1.1 Κατά μήκος διάσταση:

5.1.1.1 Φυσιοστρατηγικός πυλώνας.

Η Ελλάδα βρίσκεται στο ΝΑ άκρο

της Ευρώπης, στην νότια απόληξη της Βαλκανικής

Χερσονήσου. Συνορεύει από Βορρά με την Αλβανία, την ΠΓΔΜ,

την Βουλγαρία και την Τουρκία, ενώ υδάτινα σύνορα είναι

δυτικά το Ιόνιο πέλαγος με την Ιταλία και το ανατολικό

Αιγαίο με την Τουρκία. Το Λιβυκό Πέλαγος αποτελεί το

νότιο υδάτινο σύνορο της χώρας. Ο Ελληνικός χώρος

αποτελεί την πύλη της Μεσογείου προς τα Βαλκάνια, την

Κεντρική και την Ανατολική Ευρώπη και αντιστρόφως97.

Επίσης αποτελεί τον συντομότερο δρόμο για την ασιατική

ήπειρο και αντιστρόφως. Το Αιγαίο Πέλαγος είναι ο

θαλάσσιος κρίκος μεταξύ Μεσογείου και Ευξείνου Πόντου και

η νήσος Κρήτη αποτελεί βάση για επιτήρηση των θαλασσίων

97 Λουκάς Ι., Η Γεωπολιτική, ο.π., σελ. 42-43.59

οδών που περνούν από την Δυτική Μεσόγειο και οδηγούν προς

Συρία, Λίβανο, Ισραήλ, Αίγυπτο και τη διώρυγα του Σουέζ98.

Επιπλέον, η νήσος Κέρκυρα ελέγχει την θαλάσσια δίοδο από

και προς την Αδριατική Θάλασσα99. Μέσω των λιμένων

Πειραιώς και Θεσσαλονίκης προωθούνται αγαθά στην Ελληνική

επικράτεια, την υπόλοιπη Βαλκανική Χερσόνησο100 και την

υπόλοιπη Ευρώπη (π.χ. τα προϊόντα που διακινούνται από

την COSCO). Ειδικά ο λιμένας Θεσσαλονίκης βρίσκεται στην

διασταύρωση δυο σημαντικών χερσαίων οδών: της Εγνατίας

Οδού, που συνδέει την Αδριατική με τον Εύξεινο Πόντο και

του άξονα Αξιού-Μοράβα (Θεσσαλονίκη-Σκόπια-Βελιγράδι-

Λιουμπλιάνα), που αποτελεί αρτηρία σύνδεσης του Αιγαίου

με την Κεντρική Ευρώπη101. Επίσης, η θέση της χώρας την

καθιστά σημαντικό επικοινωνιακό κόμβο και στον τομέα των

αερομεταφορών102. Όσον αφορά τις πρώτες ύλες του Ελληνικού

χώρου, αυτές είναι τα γεωργικά και κτηνοτροφικά προϊόντα,

ορυκτά όπως βωξίτης, λιγνίτης, κλπ, αλιευτικά προϊόντα,98 Πρεβελάκης Γ. Σ., 1998, Η Γεωπολιτική της Ελλάδας, εκδόσεις Libro, Αθήνα, σελ.12.99 Στο ίδιο, σελ. 12.100 Πρεβελάκης Γ.Σ., 2001, Τα Βαλκάνια: Πολιτισμοί και Γεωπολιτική, μτφ. Πρεβελάκη Μ., εκδόσεις Libro, Αθήνα, σελ.52.101 Στο ίδιο, σελ.47,51.102 Πρεβελάκης Γ.Σ., Η Γεωπολιτική της Ελλάδας, ο.π., σελ.16.

60

υλοτομία, κλωστοϋφαντουργία καθώς και το πετρέλαιο (από

τα κοιτάσματα του Πρίνου). Η χώρα εισάγει μηχανήματα,

ηλεκτρονικό και μεταφορικό εξοπλισμό, καύσιμα και χημικά,

ενώ εξάγει τρόφιμα, μεταποιημένα προϊόντα, πετρέλαιο,

χημικά και υφαντά103.

5.1.1.2 Μορφοστρατηγικός πυλώνας.

Στο ελληνικό ανάγλυφο δεσπόζει ο

ορεινός όγκος της Πίνδου, που αποτελεί την «ραχοκοκαλιά»

της χώρας και διατρέχει το δυτικό τμήμα της από τα σύνορα

με την Αλβανία έως και τον Κορινθιακό κόλπο. Στην

ανατολική Θεσσαλία δεσπόζει ο Όλυμπος ενώ στον Βορρά η

Ροδόπη, το Παγγαίο και το Βέρμιο. Οι πεδιάδες (Θεσσαλίας,

κεντρικής Μακεδονίας, Ηλείας, Μεσσηνίας, κλπ) αποτελούν

το 1/5 της επικράτειας, ενώ δεν λείπουν και οι ποταμοί,

όπως ο Έβρος (σύνορο με Τουρκία), ο Στρυμόνας, ο Αξιός,

κλπ. Ελλάδα όμως είναι και τα νησιά, 9.835 κατοικημένα

και μη. Κατανέμονται σε ομάδες όπως τα Ιόνια νησιά, οι

Κυκλάδες, τα Δωδεκάνησα, τα νησιά του ΒΑ Αιγαίου, η νήσος

Κρήτη στο Νότο και το σύμπλεγμα του Καστελλορίζου

103 CIA Factbook, Greece, προσβάσιμο στο https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/gr.html, πρόσβαση 30/4/15.

61

(Μεγίστη, Ρω, Στρογγύλη) που αποτελεί και το

ανατολικότερο άκρο της χώρας. Το συνολικό μήκος

ακτογραμμών κυμαίνεται στα 15.000 χλμ. οφειλόμενο στα

πολλά νησιά και τους πολυσχιδείς κόλπους που σχηματίζουν

οι ηπειρωτικές ακτές.

Εικ. 7: Η Ελλάδα (πηγή www . worldatlas . com )

5.1.1.3 Τοποστρατηγικός πυλώνας:

Διαχρονικά διοικητικά, εμπορικά

και πολιτιστικά κέντρα σε ένα «γαλαξιακό νεφέλωμα» όπως

62

το περιγράφει ο καθηγητής F. Thual104, οι σημαντικότερες

πόλεις της Ελλάδος είναι η πρωτεύουσα Αθήνα, η

Θεσσαλονίκη στον μυχό του Θερμαϊκού κόλπου, η Λάρισα, τα

Ιωάννινα, οι Σέρρες, η Δράμα, η Αλεξανδρούπολη και οι

λοιπές πρωτεύουσες των 51 νομών της χώρας. Από τα νησιά,

ξεχωρίζουν οι πόλεις της Μυτιλήνης, της Χίου, της

Ερμούπολης (Σύρος), η Κως, η Ρόδος και τα Χανιά με το

Ηράκλειο στην Κρήτη.

5.1.1.4 Μετεοστρατηγικός πυλώνας:

Η Ελλάδα ανήκει στην εύκρατη

ζώνη, γεγονός που σημαίνει ότι το κλίμα της

χαρακτηρίζεται από ήπιους υγρούς χειμώνες και ξηρά ζεστά

καλοκαίρια. Υπάρχει μια απόκλιση όσο εισερχόμαστε στην

ηπειρωτική χώρα, όπου παρατηρούνται πιο σκληροί χειμώνες

και πιο υγρά καλοκαίρια, ενώ σε ορισμένες περιοχές όπως

οι πεδιάδες το θερμοκρασιακό εύρος είναι σχετικά

μεγάλο105.

5.1.2 Κατά πλάτος διάσταση:

104 Thual F., 2000, Η Κληρονομιά του Βυζαντίου: Γεωπολιτική της Ορθοδοξίας, μτφ. Λάμψας Ι., εκδόσεις Ροές, Αθήνα, σελ. 64.105 Πρεβελάκης Γ.Σ., Τα Βαλκάνια: Πολιτισμοί και Γεωπολιτική, ο.π., σελ.37-41.

63

5.1.2.1 Θεσμικό πλαίσιο κοινωνίας,

οικονομίας και πολιτικής:

Η Ελλάδα έχει πληθυσμό

10.775.557 κατοίκους και η κυρίαρχη εθνική ταυτότητα

είναι αυτή του Έλληνα Χριστιανού Ορθοδόξου. Ο μέσος όρος

ηλικίας είναι 43,5 έτη. Η ελληνική κοινωνία περιστρέφεται

γύρω από θεσμούς όπως η πατρίδα, η θρησκεία και η

οικογένεια. Χαρακτηρίζεται από μεγάλη ομοιογένεια ως προς

τον εθνικό αυτοπροσδιορισμό και το θρήσκευμα (ποσοστό

μεγαλύτερο του 93% είναι Χριστιανοί Ορθόδοξοι)106.

Υπάρχουν και μουσουλμάνοι που βρίσκονται συγκεντρωμένοι

στην Θράκη και αποτελούν την ομώνυμη μειονότητα. Τα

προαναφερθέντα ιδανικά είναι διαχρονικά και

χαρακτηριστικά του Ελληνικού Έθνους, γεγονός ενδεικτικό

της εθνικής και πολιτιστικής ομοιογένειας107. Ένα από τα

αρνητικά της ελληνικής κοινωνίας είναι αφενός η

αστυφιλία108, το υψηλό ποσοστό ανεργίας (26,8%) και

106 CIA Factbook, Greece, ο.π.107 Λουκάς Ι., Η Γεωπολιτική, ο.π., σελ.43.108 Πρεβελάκης Γ.Σ., Η Γεωπολιτική της Ελλάδας, ο.π., σελ.127-129.

64

μεγάλος αριθμός πολιτών που διαβιούν κάτω από το όριο της

φτώχειας (20% το 2009)109.

Το θεσμικό πλαίσιο της οικονομίας επηρεάζεται και

αυτό από τον γεωγραφικό διαμελισμό, με την ναυτιλία και

το εμπόριο να κυριαρχεί στις παράκτιες και νησιωτικές

περιοχές ενώ η γεωργία, η δασοκομία και η κτηνοτροφία

επικρατεί στα ηπειρωτικά. Οι πιο προσοδοφόρες πηγές

εσόδων είναι η εμπορική ναυτιλία και ο τουρισμός, ενώ η

Ελλάδα είναι μέλος σε οικονομικά και ενεργειακά δίκτυα110.

Το ΑΕΠ κυμαίνεται στα 246,4 δις δολάρια εκ των οποίων το

3,5% ανήκει στον πρωτογενή τομέα (αγροτική παραγωγή), το

15,9% στον δευτερογενή τομέα (βιομηχανία) και το 80,6%

στις υπηρεσίες Οι κυριότερες βιομηχανίες είναι η

καπνοβιομηχανία, η επεξεργασία τροφίμων, υφαντών και

χημικών, καθώς και ο τουρισμός. Οι εξαγωγές υπολογίζονται

σε 36,6 δις $, μ σημαντικότερους εταίρους την Τουρκία

(11,6%), την Ιταλία (8,9%), την Γερμανία (6,5%), κ.α. Οι

εισαγωγές κυμαίνονται στα 62,19 δις $, με κυριότερους

εταίρους την Ρωσία (14,1%), την Γερμανία (9,7%), την

109 CIA Factbook, Greece, ο.π.110 Λουκάς Ι., Η Γεωπολιτική, ο.π., σελ.43.

65

Ιταλία (8%), κ.α.111. Η οικονομική κακοδιαχείριση που

οφείλεται σε μια σειρά από στρεβλές πρακτικές (π.χ.

φοροδιαφυγή, εχθρικό νομικό πλαίσιο στις επενδύσεις,

απουσία αξιόπιστων ελεγκτικών μηχανισμών, αλόγιστες

κοινωνικές δαπάνες, κλπ)112 έφερε την κρίση και τον

δανεισμό από ΔΝΤ, ΕΚΤ και την Ευρωπαϊκή Επιτροπή

(Τρόικα). Το συνολικό δημόσιο χρέος ανέρχεται στο 179,2%

του ΑΕΠ113, ενώ η φορολογία και οι λοιπές εισφορές

αποτελούν το 48,5% του ΑΕΠ114.

Το πολίτευμα της Ελλάδος καθορίζεται από το Σύνταγμα

ως Προεδρευομένη Κοινοβουλευτική Δημοκρατία Ανώτατος

άρχοντας είναι ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας, την νομοθετική

εξουσία ασκεί το Κοινοβούλιο και την εκτελεστική, η

Κυβέρνηση. Το ελληνικό πολιτικό σύστημα μέχρι την κρίση

χαρακτηριζόταν από την κατάσταση του πλήρους

δικομματισμού, δηλ. εναλλαγή στην εξουσία δυο κομμάτων με

ισχυρή πειθαρχία στις τάξεις τους (επίτευξη κυβερνητικής

111 CIA Factbook, Greece, ο.π.112 Δοξιάδης Α., 2014, Το Αόρατο Ρήγμα: Θεσμοί και Συμπεριφορές στην Ελληνική Οικονομία, δεύτερη έκδοση, εκδόσεις Ίκαρος, Αθήνα, σελ.224-225.113 OECD Data, Greece, διαθέσιμο στο https://data.oecd.org/greece.htm ,πρόσβαση 30/4/15.114 CIA Factbook, Greece, ο.π.

66

αυτοδυναμίας) χωρίς τα μικρότερα κόμματα να είναι σε θέση

να επηρεάσουν το εκλογικό αποτέλεσμα115. Στις εκλογικές

αναμετρήσεις που έχουν διεξαχθεί από το 2010 και μετά,

παρατηρείται μια μετάβαση προς το πρότυπο του ατελούς

δικομματισμού, δηλ. δυο κόμματα που συγκεντρώνουν τα

μεγαλύτερα ποσοστά, αλλά δεν επιτυγχάνουν αυτοδυναμία και

καταλήγουν να σχηματίζουν κυβερνήσεις συνεργασίας με τα

μικρότερα κόμματα116. Τα κυρίαρχα κόμματα πριν από την

κρίση μπορούσαν να χαρακτηριστούν ως πολυσυλλεκτικά με

κεντροδεξιές (Νέα Δημοκρατία) ή Κεντροαριστερές (ΠΑΣΟΚ)

ιδεολογικές καταβολές. Η τρέχουσα κυβέρνηση αποτελείται

από ένα κόμμα ακροαριστερών καταβολών (ΣΥΡΙΖΑ) και ένα

μικρότερο κόμμα ακροδεξιών πεποιθήσεων (ΑΝΕΛ). Φορείς

όπως οι Ένοπλες Δυνάμεις, η Εκκλησία (η ηγεσία του

κλήρου), ο επιχειρηματικός κόσμος και τα ΜΜΕ έχουν

ασκήσει (ή και ασκούν) επιρροή στην πολιτική ζωή του

τόπου117, αυξάνοντας την δυσφορία και την δυσπιστία των

πολιτών προς αυτό.

115 Διαμαντόπουλος Θ., Το Κομματικό Φαινόμενο: Μορφές, Συστήματα, Οικογένειες Κομμάτων, ο.π., σελ. 284,287.116 Στο ίδιο, σελ. 282-283.117 Πρεβελάκης Γ.Σ., Η Γεωπολιτική της Ελλάδας, ο.π., σελ. 184-189.

67

5.1.2.2 Δίκτυα παραγωγής ενέργειας, οικονομίας,

κλπ:

Όσον αφορά την ενέργεια, η

ηλεκτροδότηση επιτυγχάνεται μέσω σταθμών όπως αυτοί στην

Πτολεμαΐδα, το Αλιβέρι και την Μεγαλόπολη. Επιπλέον

υπάρχουν υποδομές και τερματικοί σταθμοί φυσικού αερίου

στην νήσο Ρεβυθούσα και πετρελαίου στην Ελευσίνα και τους

Αγίους Θεοδώρους118. Ειδικά για το φυσικό αέριο και το

πετρέλαιο, ανοίγονται προοπτικές όσον αφορά την έρευνα

και αξιοποίηση κοιτασμάτων που βρίσκονται στο Ιόνιο και

την Α. Μεσόγειο, εντός της περιοχής που σύμφωνα με το

Διεθνές Δίκαιο Θαλάσσης αποτελεί την Αποκλειστική

Οικονομική Ζώνη (ΑΟΖ) και την οποία προσπαθεί να

οριοθετήσει με την Αίγυπτο και την Κύπρο προκειμένου και

αυτές να αξιοποιήσουν το δικό τους μερίδιο από το μέρος

της Μεσογείου που τους αναλογεί. Άλλες πηγές ενέργειας

είναι οι ανανεώσιμες όπως οι υδατοπτώσεις, η ηλιακή και η

αιολική ενέργεια119. Εκτός από τα δίκτυα παραγωγής

118 CIA Factbook, Greece, ο.π.119 Πληροφορίες για την κατανομή του δικτύου εκμετάλλευσης ανανεώσιμωνπηγών ενέργειας διαθέσιμες στο http://www.rae.gr/geo/ , πρόσβαση 02/05/15.

68

ενέργειας, στην Ελλάδα υπάρχουν και οικονομικά δίκτυα με

την ύπαρξη κλιμακίων οικονομικών οργανισμών (π.χ.

Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα) και με την λειτουργία

παραρτημάτων πολυεθνικών τραπεζών και πολυεθνικών

εταιρειών.

5.1.2.3 Συνδέσεις με εξωγενείς

παράγοντες και άλλους χώρους:

Εάν κοιτάξουμε τον χάρτη, θα

δούμε ότι η Ελλάδα περικλείεται στα βόρεια από τα

βαλκανικά κράτη της Αλβανίας, της Βουλγαρίας και της ΠΓΔΜ

και στα ανατολικά από την Τουρκία. Μέσω αυτών των

γεωγραφικών χώρων (που καταλαμβάνονται από τα

προαναφερθέντα κράτη), γίνεται εφικτή η επικοινωνία της

Ελλάδος με την Κεντρική Ευρώπη και την Ασία αντίστοιχα.

Επιπλέον, μέσω του Ιονίου Πελάγους εξασφαλίζεται η

επικοινωνία με την Δυτική Ευρώπη μέσω της Ιταλίας. Το

ελληνικό κράτος είναι μέλος σε αρκετούς διεθνείς

οργανισμούς και αμυντικές συμμαχίες. Συγκεκριμένα,

εισήλθε στον ΟΗΕ το 1948, στο ΝΑΤΟ το 1952120 και στην

Ευρωπαϊκή Ένωση (τότε Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα) το120 Λουκάς Ι., Η Γεωπολιτική, ο.π., σελ. 286.

69

1981121. Έκτοτε έχει συνεχή παρουσία στους διεθνείς

οργανισμούς, με εξαίρεση την αποχώρηση της από το

στρατιωτικό σκέλος του ΝΑΤΟ κατά τα έτη 1955-59 και 1974-

80. Οι σχέσεις με τα γειτονικά κράτη μπορούν να

χαρακτηριστούν από καλές (με την Βουλγαρία) μέχρι

εύθραυστες (με την Αλβανία ,την Τουρκία και την ΠΓΔΜ), οι

οποίες οφείλονται σε ιστορικο-πολιτικές διαμάχες (χρήση

του ονόματος «Μακεδονία» από την ΠΓΔΜ, θέμα Τσάμηδων και

καθεστώς ελληνικής μειονότητος στην Β. Ήπειρο από την

Αλβανία, αμφισβήτηση κυριαρχίας στο Αιγαίο και παράνομη

κατοχή του βορείου τμήματος της Κύπρου από την Τουρκία).

Ένα επιπλέον διασυνοριακό πρόβλημα είναι η παράνομη

διακίνηση μεταναστών που εκκινούν από τα παράλια της Μ.

Ασίας και φτάνουν στην Ελλάδα, προσπαθώντας να κινηθούν

προς τα κράτη της κεντρικής και της βόρειας Ευρώπης.

5.1.3 Καθ’ ύψος διάσταση- γεωιστορία:

Σε αυτή τη διάσταση της γεωστρατηγικής, οι

Έλληνες έχουν διαπρέψει. Με τον αρχαίο τους πολιτισμό

κατάφεραν και έθεσαν τα θεμέλια της ορθολογικής σκέψης,

διείσδυσαν στα άδυτα όλων των επιστημών (μαθηματικά,121 Πρεβελάκης Γ.Σ., Η Γεωπολιτική της Ελλάδας, ο.π., σελ.256.

70

φιλοσοφία, αστρονομία, ιατρική, κλπ) και διατύπωσαν τις

βασικότερες αρχές τους, χωρίς τις οποίες η ανθρώπινη

πρόοδος θα ήταν διαφορετική. Ο ελληνικός πολιτισμός

διαδόθηκε στον γνωστό κόσμο χάρη στην εκστρατεία του Μ.

Αλεξάνδρου και η διάδραση του με τους πολιτισμούς που

κατέκτησε είχε ως αποτέλεσμα την γόνιμη ελληνιστική

περίοδο122. Κατά τους πρώτους αιώνες μ.Χ. και τον Μεσαίωνα

η έκφανση του ελληνικού πολιτισμού είναι ο βυζαντινός,

νέα στοιχεία του (πέραν του αρχαιοελληνικού ορθολογισμού)

οποίου είναι η χριστιανική θρησκεία και η ρωμαϊκή

διοικητική οργάνωση123. Από την δημιουργία του νέου

ελληνικού κράτους και εντεύθεν, η διάδραση του υπάρχοντος

πολιτισμικού πλαισίου με την δυτικοευρωπαϊκή σκέψη

γέννησε μια νέα έκφανση του ελληνικού πολιτισμού με

πληθώρα ποιητών, πεζογράφων και άλλων καλλιτεχνών

παγκόσμιας όπως ο εθνικός ποιητής Δ. Σολωμός, οι

μουσουργοί Ν. Μάντζαρος (που μελοποίησε τον ελληνικό

εθνικό ύμνο), Μ. Καλομοίρης, Σ. Σαμάρας (που μελοποίησε

122 Watson A., 2006, Η Εξέλιξη της Διεθνούς Κοινωνίας: Μια Συγκριτική Ιστορική Ανάλυση, μτφ. Στροίκου Η., γ’ έκδοση, εκδόσεις Ποιότητα, Αθήνα, σελ.95-145.123 Πρεβελάκης Γ.Σ., Η Γεωπολιτική της Ελλάδας, ο.π., σελ.63.

71

τον ύμνο των Ολυμπιακών Αγώνων), Ν. Σκαλκώτας (μέλος της

λεγόμενης 2ης σχολής της Βιέννης) , Μ. Θεοδωράκης, Μ.

Χατζιδάκις, ο συγγραφέας Ν. Καζαντζάκης, οι βραβευμένοι

με Νόμπελ ποιητές Ο. Ελύτης και Γ. Σεφέρης, κ.α. Ο

σημερινός ελληνικός πολιτισμός περιγράφεται από τους

Δυτικούς επισκέπτες της χώρας ως «ένα αναλογικά άψογο,

ατμοσφαιρικό μείγμα Ανατολής και Δύσης124» και ο σύγχρονος

Έλληνας ως μείγμα του αρχαίου και του βυζαντινού του

προγόνου, που ακροβατεί μεταξύ της λογικής και του

ενστίκτου125. Εδώ θα πρέπει να μνημονευθεί η τεράστια

σημασία του θαλασσίου στοιχείου ως μέσου διάδοσης ιδεών

και πολιτισμού ανάμεσα στις ελληνικές παράκτιες περιοχές.

Όσον αφορά το κομμάτι του τεχνικού πολιτισμού, η σημερινή

Ελλάδα υστερεί τόσο σε σχέση με τα προηγμένα δυτικά κράτη

όσο και με τις προηγούμενες κρατικές υποστάσεις του

Ελληνισμού. Εξαίρεση αποτελεί ο τομέας του λογισμικού και

των εφαρμογών Η/Υ και κινητών τηλεφώνων που έχει γνωρίσει

μια σχετική άνθηση τα τελευταία χρόνια126.

124 Kaplan R. D., 2002, Φαντάσματα των Βαλκανίων, μτφ. Κουβαράκου Ν., β’ έκδοση, Ροές, Αθήνα, σελ. 453.125 Στο ίδιο, σελ.435.126 Δοξιάδης Α., Το Αόρατο Ρήγμα, ο.π., σελ. 295.

72

5.2 Γεωοικονομία.

Η Ελλάδα τοποθετείται στο βόρειο γεωσύστημα που

περιλαμβάνει την Ευρώπη , την Βόρεια Αμερική, την Ιαπωνία

και την Αυστραλία127. Ως μέλος της ΟΝΕ, ανήκει στη ζώνη

του Ευρώ. Τα δίκτυα που συνιστούν τους γεωοικονομικούς

πυλώνες της χώρας είναι τα ακόλουθα:

Δίκτυα πλουτοπαραγωγικών πόρων και παραγωγής

ενέργειας: Μέσω του δικτύου ηλεκτροδότησης παράγονται

54,98 δις kWh από τις οποίες οι 4,7 εξάγονται σε

γειτονικές χώρες128. Από την συνολική παραγωγική ισχύ

ηλεκτρικού ρεύματος των 16,53 εκατομμυρίων kW, το 66,3%

προέρχεται από ορυκτούς πόρους (π.χ. λιγνίτης), το 15,3%

είναι υδροηλεκτρική ενέργεια, και περίπου το 14% από

ανανεώσιμες πηγές ενέργειας. Η παραγωγή πετρελαίου

κυμαίνεται στα 1247 βαρέλια/ημέρα (στοιχεία 2013), ενώ η

παραγωγή κατεργασμένων προϊόντων πετρελαίου φτάνει τα

498.000 βαρέλια/ημέρα εκ των οποίων τα 183.000 εξάγονται,127 Λουκάς Ι., Η Γεωπολιτική, ο.π., σελ. 51.128 CIA Factbook, Greece, ο.π.

73

ενώ εισάγονται 124.600 βαρέλια/ημέρα129. Η παραγωγή

φυσικού αερίου κυμαίνεται στα 5 εκατομμύρια κυβικά μέτρα

(στοιχεία 2013), ενώ οι εισαγωγές είναι περίπου 3,8. Η

εσωτερική διακίνηση ενεργειακών πόρων εξυπηρετείται από

το αντίστοιχο δίκτυο διανομής και οι τερματικοί σταθμοί

(Ρεβυθούσα, Άγιοι Θεόδωροι, κλπ) εξυπηρετούν την

διακίνηση από/προς το εξωτερικό.

Δίκτυα μεταφορών και συγκοινωνιών: Εδώ

αξίζει να αναφερθεί η παρουσία των λιμένων Πειραιώς και

Θεσσαλονίκης ως σημαντικών διαμετακομιστικών κόμβων μέσω

των οδικών και σιδηροδρομικών δικτύων που εκκινούν από

αυτά και καταλήγουν να εφοδιάζουν την υπόλοιπη Ευρώπη με

διάφορα προϊόντα. Άλλα επικοινωνιακά έργα είναι η Εγνατία

οδός που ουσιαστικά συνδέει το Ιόνιο Πέλαγος με την

περιοχή της Μαύρης Θάλασσας, η διώρυγα της Κορίνθου, που

συντομεύει τον διάπλου του Αιγαίου Πελάγους, συνδέοντας

το με το Ιόνιο. Συνολικά, το ελληνικό οδικό δίκτυο φτάνει

τα 117.000 χλμ. Η χώρα διαθέτει επίσης 2548 χλμ

σιδηροδρόμων, ενώ η εμπορική της ναυτιλία είναι μια από

τις κορυφαίες του κόσμου (αν όχι η κορυφαία),

129 Στο ίδιο.74

αποτελούμενη από 862 πλοία ελληνικού ή ξένου νηολογίου.

Τέλος, τα 6 διεθνή της αεροδρόμια χρησιμοποιούνται για

τις αερομεταφορές από/προς το εξωτερικό130.

Δίκτυα επικοινωνιών: Υπάρχουν περίπου 5,5

εκατομμύρια τηλεφωνικές γραμμές και 13,3 εκατομμύρια

κινητά τηλέφωνα σε χρήση. Εκτός από τις υποδομές που

χρησιμοποιούνται για στρατιωτικές επικοινωνίες, η χώρα

χρησιμοποιεί για τις επικοινωνίες της και τον γεωστατικό

δορυφόρο HELLAS-SAT. Οι χρήστες του διαδικτύου ξεπερνούν

τα 3 εκατομμύρια (στοιχεία 2012), ενώ οι συνδέσεις στο

διαδίκτυο (hosts) ξεπερνούν τα 4 εκατομμύρια131.

Δίκτυα αγορών των αγαθών: Τα παραγόμενα

αγαθά (άρα και οι αντίστοιχες αγορές), καθώς και οι

εισαγωγές με τις εξαγωγές της χώρας αναφέρθηκαν σε

προηγούμενη παράγραφο.

Δίκτυα παροχής ελευθέρων υπηρεσιών, τραπεζικών

και γενικότερων χρηματοπιστωτικών συναλλαγών: Ως κομμάτι

της βόρειου γεωσυστήματος, η Ελλάδα αποτελεί πεδίο δράσης

πολυεθνικών εταιρειών, είναι μέλος της Παγκόσμιας

130 Στο ίδιο.131 Στο ίδιο.

75

Τράπεζας, της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας, του

Παγκοσμίου Οργανισμού Εμπορίου, του Διεθνούς Νομισματικού

Ταμείου και εντός της δραστηριοποιούνται και αρκετές

διεθνείς τράπεζες (HSBC, ABN AMRO, κα)

5.3 Συμπεράσματα.

Από την παράθεση των ανωτέρω στοιχείων

αναδεικνύεται η σημαντικότητα του ελληνικού χώρου λόγω

της γειτνίασης του με περιοχές όπως τα Βαλκάνια, η Α.

Μεσόγειος και η Εγγύς Ανατολή, που αποτελούν το

συντομότερο πέρασμα από την Ευρώπη στην Ασία. Το Αιγαίο

Πέλαγος είναι ένας από τους πιο σημαντικούς εμπορικούς

δρόμους διαχρονικά καθώς συνδέει την Μεσόγειο με τον

Εύξεινο Πόντο. Λόγω αυτών των γεωγραφικών περιστάσεων το

σημαντικότερο συμπέρασμα που εξάγεται είναι ότι το Αιγαίο

αποτελεί τον ζωτικό χώρο (κατά Ράτσελ) του Ελληνισμού.

Από την μελέτη της Ελληνικής Ιστορίας, διαπιστώνουμε ότι

οι εποχές ευημερίας και πολιτισμικών κορυφώσεων υπήρξαν

αυτές στις οποίες το Αιγαίο ήταν ένα ασφαλές περιβάλλον

κυριαρχούμενο από τις ελληνικές κρατικές οντότητες

76

(Αρχαία Ελλάδα, Βυζάντιο). Εκτός από τους Έλληνες, η

εκμετάλλευση του Αιγαίου αποτελούσε πηγή ισχύος και για

κάθε άλλο κατακτητή του (π.χ. Βενετοί, Γενουάτες,

Οθωμανοί).

Εάν θέλουμε να σχηματοποιήσουμε την διαχρονική

Ελληνική γεωπολιτική κατάσταση, θα χρησιμοποιούσαμε ως

αφαιρετικό σχήμα δύο τετράγωνα, το ένα εγγεγραμμένο στο

άλλο. Το εσωτερικό αναπαριστά τον ζωτικό χώρο του Αιγαίου

με τα νησιά. Το περιγεγραμμένο αυτού τετράγωνο είναι ο

«προστατευτικός» χώρος χάρις στον οποίο ο αιγαιακός

ζωτικός χώρος χρησιμοποιείται με ασφάλεια ως πηγή ισχύος

προκειμένου η όποια κατέχουσα το Αιγαίο κρατική οντότητα

να υλοποιήσει το εθνικό της συμφέρον (όπως και αν

ορίζεται αυτό). Οι πλευρές του εν λόγω τετραγώνου είναι

οι γεωγραφικοί χώροι που περικλείουν το Αιγαίο.

Συγκεκριμένα, η κάτω (νότια) πλευρά είναι η Κρήτη και το

Λιβυκό Πέλαγος, η αριστερή (δυτική) το Ιόνιο Πέλαγος με

την ηπειρωτική Ελλάδα, η πάνω (βόρεια) η Ήπειρος, η

Μακεδονία και η Θράκη, ενώ η δεξιά πλευρά (ανατολική)

συμπίπτει με τα μικρασιατικά παράλια (και την Κύπρο). Εάν

εξετάσουμε την ιστορία, βλέπουμε ότι οι περίοδοι ακμής77

του Ελληνισμού (Αρχαία Ελλάδα, Βυζάντιο), συμπίπτουν με

ένα «κλειστό» γεωπολιτικό τετράγωνο (όλες οι πλευρές

κυριαρχούμενες υπό ελληνική πολιτική και πολιτισμική

κυριαρχία. Όποτε το τετράγωνο είναι ανοικτό, η περιοχή

είναι επισφαλής (π.χ. περσική παρουσία στα μικρασιατικά

παράλια, λατινική παρουσία στο ύστερο Βυζάντιο, τουρκική

παρουσία στους νεότερους χρόνους, κλπ). Μια ειδική

συνθήκη για τον αιγαιακό χώρο είναι ο Ψυχρός Πόλεμος όπου

εφαρμόστηκε η αγγλοσαξωνική γεωπολιτική θεώρηση για

ενότητα του ελληνοτουρκικού χώρου, οπότε έχουμε για άλλη

μια φορά επιβεβαίωση του γεωπολιτικού τετραγώνου με

εξαίρεση το Κυπριακό Ζήτημα.

Συνεπώς, οι γεωπολιτικές προκλήσεις που έχει να

αντιμετωπίσει η εκάστοτε Ελληνική ηγεσία είναι αφενός η

διασφάλιση των πλευρών του «εξωτερικού» τετραγώνου μ

σκοπό την δημιουργία ενός αρραγούς μετώπου

αδιαμφισβήτητης Ελληνικής εθνικής κυριαρχίας (εξομάλυνση

ελληνοτουρκικών σχέσεων, διευθέτηση Μακεδονικού

ζητήματος, Διευθέτηση κυπριακού ζητήματος) και αφετέρου,

σε τρέχοντα ιστορικό χρόνο, η έξοδος από την κρίση μέσω

της εξυγίανσης της οικονομίας της χώρας, η οποία θα78

προέλθει με εκμετάλλευση των υπαρχόντων πόρων (π.χ.

ενεργειακά κοιτάσματα) και με προσέλκυση επενδύσεων

(ξένων ή ελληνικών κεφαλαίων).

Εικ. 8. Η Ελλάδα (πηγή: www . google . com / earth ) και οι γεωπολιτικές της

στοχεύσεις. Με γαλάζιο χρώμα, ο ζωτικός χώρος του Αιγαίου, Με κίτρινο

χρώμα το περιγεγραμμένο τετράπλευρο «προστασίας» αυτού. Με

διακεκομμένο κίτρινο, η «ανοιχτή» περιοχή του τετραπλεύρου (ελληνο-

τουρκικά σύνορα). Με κόκκινο, οι περιοχές άμεσου γεωπολιτικού

ενδιαφέροντος (Α. Μεσόγειος και ελληνο-τουρκική μεθόριος) και με

79

πράσινο η περιοχή έμμεσου γεωπολιτικού ενδιαφέροντος όπως θα

αναφερθεί παρακάτω (Μ. Ανατολή).

6. ΔΕΥΤΕΡΟ ΕΠΙΠΕΔΟ ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΑΝΑΛΥΣΗΣ: Η

ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ

Η αμέσως επόμενη γεωγραφική οντότητα, εντός της

οποίας αλληλεπιδρούν τα χωρικά αντικείμενα (κράτη) είναι

η Μεσόγειος Θάλασσα στο σύνολο της. Πρόκειται δηλαδή, για

τον θαλάσσιο διάδρομο που συνδέει τον Ατλαντικό Ωκεανό με

τον Εύξεινο Πόντο (μέσω του Αιγαίου) και την Ερυθρά

Θάλασσα μέσω της διώρυγας του Σουέζ (και κατ’ επέκτασιν

τον Ινδικό Ωκεανό) και αντιστρόφως. Η ιταλική χερσόνησος

μαζί με την υφαλοσειρά που την συνδέει με την Μάλτα και

την Τυνησία, διαχωρίζει την Μεσόγειο σε Ανατολική και

Δυτική132. Επειδή η Ανατολική Μεσόγειος παρουσιάζει «από

γεωστρατηγικής πλευράς, ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και

σημαντικότερα προβλήματα από ό,τι η Δυτική133», είναι

132 Παρίσης Ι., 2013, Η Καθ’ Ημάς Θάλασσα: Γεωστρατηγική Ανάλυση της Μεσογείου, Εκδοτικός Οργανισμός Λιβάνη, Αθήνα, σελ.49.133 Στο ίδιο, σελ.53.

80

εφικτό να εξετασθεί η πρώτη ως αυτόνομο γεωπολιτικό

μέγεθος.

Η Ανατολική Μεσόγειος λοιπόν, υποδιαιρείται στο

Ιόνιο Πέλαγος, την Αδριατική Θάλασσα, τον κόλπο της

Σύρτης, το Αιγαίο Πέλαγος, το Λιβυκό Πέλαγος, την

θαλάσσια περιοχή της Κύπρου και των προσβάσεων Συρίας-

Λιβάνου-Ισραήλ και την αιγυπτιακή ακτογραμμή (δέλτα

Νείλου, προσβάσεις διώρυγας Σουέζ). Τα κράτη που

«βλέπουν» στην Α. Μεσόγειο είναι η Ιταλία, η Σλοβενία, η

Κροατία, η Βοσνία, το Μαυροβούνιο, η Αλβανία, η Ελλάδα, η

Τουρκία, η Συρία, ο Λίβανος, το Ισραήλ, η Αίγυπτος και η

Λιβύη. Η κάθε χώρα έχει τις δική της στοχοθεσία όσον

αφορά την παρουσία της και κατά συνέπεια τις σχέσεις της

με τις υπόλοιπες. Ξεχωρίζουμε λοιπόν, την πρόθεση της

Αιγύπτου να διατηρήσει τον ηγετικό της ρόλο στον

μουσουλμανικό κόσμο, την πρόθεση του Ισραήλ να αποκοπεί

από την «γάγγραινα» του Παλαιστινιακού Ζητήματος, τις

προθέσεις των κρατών της ΕΕ (Ελλάδα- Ιταλία) για μια όσο

το δυνατόν πιο βιώσιμη κατάσταση στην Μέση Ανατολή για να

επέλθει η ειρήνη και η σταθερότητα και την «ηγεμονική»

παρουσία της Τουρκίας, η οποία με βάση τα λεγόμενα του81

νυν πρωθυπουργού της, Α. Νταβούτογλου, θα πρέπει να

εκμεταλλευτεί την «οθωμανική κληρονομιά» της,

ακολουθώντας τα βήματα του Τ. Οζάλ134 και χρησιμοποιώντας

την να καταστεί ηγέτιδα δύναμη στον μουσουλμανικό κόσμο135

, ενώ συγχρόνως θα πρέπει να «σπάσει» αυτό το αίσθημα

«περικύκλωσης» που προκαλείται από το Αιγαίο και την

Κύπρο136.

Τα σημεία στρατηγικού ενδιαφέροντος στην περιοχή

είναι τα ακόλουθα:

Επικοινωνιακοί κόμβοι: Σουέζ, Μάλτα-Λαμπεδούσα,

Κρήτη, Κύπρος, Ελλήσποντος, Βόσπορος, Αιγαίο, λιμένες

Βόλου και Θεσσαλονίκης και στενό Οτράντο-Κέρκυρας137.

Σημεία συσσώρευσης ενεργειακών κοιτασμάτων: περιοχή

ανατολικού Αιγαίου, Λιβυκό Πέλαγος, Ιόνιο Πέλαγος, ο

κόλπος της Σύρτης, η περιοχή μεταξύ Κύπρου-Αλεξανδρέττας-134 Νταβούτογλου Α., 2010, Το Στρατηγικό Βάθος: Η Διεθνής Θέση της Τουρκίας, μτφ. Ραπτόπουλος Ν., εκδόσεις Ποιότητα, Αθήνα, σελ. 146-148135 Danforth N., 2015, ‘Ξεθάβοντας το Παρελθόν της Τουρκίας: ΟθωμανικήΑναβίωση Τότε και Τώρα’, Foreign Affairs The Hellenic Edition, 12/03/15, προσβάσιμο στο http://foreignaffairs.gr/articles/70224/nick-danforth/ksethabontas-to-parelthon-tis-toyrkias?page=show , πρόσβαση 3/5/15.136 Στο ίδιο, σελ.266-281.137 Μάζης Ι., Γεωπολιτική Προσέγγιση για ένα νέο Ελληνικό Αμυντικό Δόγμα, ο.π., σελ.42-43.

82

Συρίας-Λιβάνου-Ισραήλ-Σουέζ138 και η περιοχή της Κασπίας η

οποία αν και δεν ανήκει γεωγραφικά στην Α. Μεσόγειο, η

γειτνίαση και οι οδεύσεις των αγωγών απάντλησης

ενεργειακών πόρων της, την καθιστούν αναπόσπαστο τμήμα

της139.

Σημεία συσσώρευσης στρατιωτικής ισχύος: Πέραν των

ενόπλων δυνάμεων των κρατών της περιοχής, αεροναυτικές

βάσεις διατηρούν οι ΗΠΑ στις χώρες μέλη του ΝΑΤΟ στην

περιοχή (αεροπορικές βάσεις σε Σικελία, Ιντσιρλίκ

Τουρκίας, ναυτική βάση στην Σούδα και στα κατεχόμενα της

Κύπρου), βρετανικές βάσεις σε Μάλτα και Κύπρο, καθώς και

η ρωσική βάση στην Ταρσό (Tartus) της Συρίας140.

Ένα ακόμη χαρακτηριστικό της Α. Μεσογείου είναι οι

αγωγοί μέσω των οποίων θα μεταφέρονται οι ενεργειακοί

πόροι (πετρέλαιο, φυσικό αέριο) στις χώρες-καταναλωτές.

Στους έως τώρα σχεδιασμούς περιλαμβάνονται οι ακόλουθοι

αγωγοί του λεγομένου «Νοτίου Διαδρόμου» (Southern Gas

Corridor) που θα χρησιμοποιηθεί για μερική απεξάρτηση από

138 Στο ίδιο, σελ. 43.139 Παρίσης Ι, Η Καθ’ Ημάς Θάλασσα, ο.π., σελ.109.140 Μάζης Ι., Γεωπολιτική Προσέγγιση για ένα νέο Ελληνικό Αμυντικό Δόγμα, ο.π., σελ 44-45.

83

την Ρωσία και θα απαντλεί ενεργειακούς πόρους κυρίως από

τα κοιτάσματα του Αζερμπαϊτζάν: ο Nabucco, ο ITGI

(Interconnection Turkey Greece Italy), o TAP (Trans

Adriatic Pipeline), o TANAP (Trans Anatolia Pipeline) και

ο White Stream (Γεωργία-Ουκρανία-ΕΕ)141 , που έχει παγώσει

λόγω των συγκρούσεων στη χώρα αυτή. Έτεροι αγωγοί

πετρελαίου είναι ο Μπακού-Τιφλίδα-Τσεϊχάν (BTC), ο

Κιρκούκ-Τσεϊχάν , ο Κιρκούκ-Συρία (Λατάκια-Μπάνιας)-

Μεσόγειος, ο Κιρκούκ-Συρία-Λίβανος(Τρίπολη)-Μεσόγειος,

και ο Σουέζ-Μεσόγειος142.

141 Παρίσης Ι., Η Καθ’ Ημάς Θάλασσα, ο.π., σελ121.142 Στο ίδιο, σελ.124-126.

84

Εικ.9 Αγωγοί πετρελαίου στην ευρύτερη περιοχή της Α. Μεσογείου (πηγή

www . energybrains . org )

Όσον αφορά το φυσικό αέριο, πέραν των

προαναφερθέντων (Nabucco, ITGI, TAP, TANAP), υφίστανται

και οι ακόλουθοι: Blue Stream (Νοβοροσίσκ-Άγκυρα) με την

πιθανή επέκταση του (Blue Stream 2), Southstream

(ενεργειακή σύνδεση Ρωσίας-Ευρώπης με παράκαμψη Τουρκίας-

Ουκρανίας), Μπακού-Τιφλίδα-Ερζερούμ (BTE), Κιρκούκ-Συρία-

Μεσόγειος, Τουρκμενιστάν-Ιράν-Τουρκία, Nabucco West, ο

Αραβικός Αγωγός Αερίου (σύνδεση Αιγύπτου-μεσογειακής

ακτής Μ. Ανατολής) και ο φιλόδοξος East Med, που θα

συνδέει τα κοιτάσματα Ισραήλ-Κύπρου-Ελλάδος με πιθανή

σύνδεση της Αιγύπτου, της Λιβύης, της Κασπίας και του

Περσικού Κόλπου143.

143 Στο ίδιο, σελ. 128-137.85

Εικ. 10. Αγωγοί φυσικού αερίου στην ευρύτερη περιοχή της Α. Μεσογείου

(δεν περιλαμβάνεται ο East Med) (πηγή www . energybrains . org )

Από την άποψη της διεθνούς ασφάλειας, στην περιοχή

της Α. Μεσογείου εφάπτονται τρία Περιφερειακά Συστήματα

Ασφαλείας (Regional Security Complexes-RSC’s): αυτό της

Μέσης Ανατολής, των Βαλκανίων και της Ε.Ε. Το κάθε

Σύστημα από αυτά διέπεται από τη δική του δυναμική και τα

δικά του τρέχοντα ζητήματα ασφαλείας.

Πιο συγκεκριμένα, το σύστημα της Μ. Ανατολής

Περιλαμβάνει τις χώρες του Αραβικού κόσμου και γενικότερα

την περιοχή από το Μαρόκο μέχρι και το Αφγανιστάν.

Χωρίζεται σε τρία υποσυστήματα ασφαλείας: του Περσικού

86

Κόλπου (Ιράν, Ιράκ, Κουβέιτ, Σαουδική Αραβία, Κατάρ, ΗΑΕ,

Ομάν, Υεμένη), της Εγγύς Ανατολής (Levant) το οποίο

περιλαμβάνει τα κράτη της λεκάνης της Α. Μεσογείου

(Αίγυπτος, Λίβανος, Συρία, Ισραήλ, Ιορδανία) και αυτό του

Μαγκρέμπ (Λιβύη, Τυνησία, Αλγερία, Μαρόκο)144. Επίσης θα

πρέπει να σημειωθεί η παρουσία χωρών σε ρόλο «μονωτή»

(insulator), δηλ. χωρών που αλληλεπιδρούν με δυνάμεις

έτερων συστημάτων ασφαλείας χωρίς να έχουν την δυνατότητα

να τα ενοποιήσουν145. Ο μονωτής του συστήματος της Μ.

Ανατολής που «βλέπει» προς την Α. Μεσόγειο, είναι η

Τουρκία,146. Για τους σκοπούς αυτής της εργασίας, ο

γεωγραφικός χώρος που συγκεντρώνει το ενδιαφέρον μας

είναι το υποσύστημα της Εγγύς Ανατολής. Τα ζητήματα

ασφαλείας που το απασχολούν, είναι:

Οι εθνοτικές διαμάχες των αραβικών κρατών με «τους

άλλους» (Ισραήλ-Παλαιστίνιοι)147

144 Buzan B., Waever O., Regions and Powers, ο.π., σελ. 188-189.145 Στο ίδιο, σελ.41.146 Στο ίδιο, σελ.189.147 Kaufman S. J., 2013, ‘Ethnic Conflict’, στο Security Studies: An Introduction, επιμ. Williams P., second edition, Routledge, London-New York, σελ.269.

87

Οι θρησκευτικές διαμάχες, με κυριότερες εκφάνσεις την

ενδοθρησκευτική μεταξύ Σουνιτών-Σιιτών (Ισλαμικό

Κράτος, εμφύλιος στη Συρία) καθώς και αυτήν μεταξύ

Μουσουλμάνων και «των άλλων» (Εβραίοι, Χριστιανοί)148

Οι εσωτερικές διαμάχες, όπως αυτές έλαβαν χώρα κατά

τα γεγονότα της «Αραβικής Άνοιξης» σε Αίγυπτο-

Συρία149, το χρόνιο πρόβλημα της Τουρκίας με τους

Κούρδους, κλπ.

Οι ενδο-αραβικές έριδες, σε επίπεδο ηγεσίας (π.χ.

έχθρα μεταξύ των βασιλικών οίκων Ιορδανίας-Σαουδικής

Αραβίας, ανταγωνισμός Αιγύπτου-Ιράκ για πρωτοκαθεδρία

στον Αραβικό κόσμο, κλπ) 150

Διαμάχη για έλεγχο πλουτοπαραγωγικών πηγών και

υδάτινων αποθεμάτων (ανθρώπινη και ενεργειακή

ασφάλεια)151.

148 Buzan B., Waever O., Regions and Powers, ο.π, σελ. 217.149 Κυριακίδης Κ., 2012, ‘Το Πολιτικό Ισλάμ και η Αραβική Άνοιξη’, στοΗ Αραβική Άνοιξη, επιμ. Κουσκουβέλης Η., εκδόσεις Πανεπιστημίου Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη, σελ.63-68.150 Buzan B., Waever O., Regions and Powers, ο.π., σελ. 216.151 Στο ίδιο, σελ. 217.

88

Κύματα προσφύγων και μεταναστών (νομίμων και

παρανόμων) από τις ανωτέρω συγκρούσεις152.

Η δράση ακραίων ισλαμιστικών οργανώσεων (ισλαμικήτρομοκρατία)153.

Το σύστημα των Βαλκανίων(-Τουρκίας) Περιλαμβάνει τις

χώρες της Βαλκανικής Χερσονήσου και την Τουρκία ως

«μονωτή». Τείνει να καταστεί υποσύστημα αυτού της Ε.Ε.

επειδή πέντε κράτη έχουν την ιδιότητα του μέλους (Ελλάδα,

Βουλγαρία, Ρουμανία, Σλοβενία, Κροατία), ενώ τα υπόλοιπα

βρίσκονται σε διαδικασία εισδοχής. Επίσης, η Τουρκία

είναι μέρος του συστήματος αυτού ως συνεχιστής της

οθωμανικής ιστορικής παρουσίας154.Τα ζητήματα ασφαλείας

που απασχολούν τα Βαλκάνια είναι:

Οι εσωτερικές δομικές αδυναμίες κρατών που περιέχουν

παραπάνω της μιας εθνοτικές ομάδες, όπως η Βοσνία-

Ερζεγοβίνη, τα Σκόπια, η Ρουμανία, κλπ.155

152 Bali S., 2013, ‘Population Movements’ στο Security Studies: An Introduction,επιμ. Williams P., second edition, Routledge, London-New York, σελ. 526-527.153 Rogers P., 2013,’Terrorism’, στο Security Studies: An Introduction, επιμ. Williams P., second edition, Routledge, London-New York, σελ 230-231.154 Buzan B., et. al., Regions and Powers, ο.π., σελ.380.155 Στο ίδιο, σελ. 384-385.

89

Η προσπάθεια οικειοποίησης του μουσουλμανικού

στοιχείου από την Τουρκία156.

Οι διακρατικές διαμάχες, όπως αυτή μεταξύ Ελλάδος-

Σκοπίων για το όνομα και την «Μακεδονική» εθνότητα,

η αναγνώριση του Κοσσόβου, ο αναδυόμενος αλβανικός

σωβινισμός, η αναθεωρητική τουρκική εξωτερική

πολιτική, κλπ.

Η εξόρυξη και το εμπόριο των ενεργειακών πόρων που

έχουν βρεθεί στην λεκάνη της Α. Μεσογείου157.

Η αντιμετώπιση της παράνομης μετανάστευσης και του

δουλεμπορίου, κυρίως μέσω Τουρκίας και Λιβύης.

Όπως εύκολα γίνεται κατανοητό, το σύστημα της Ε.Ε.

αποτελείται από τα κράτη-μέλη της. Τα σημαντικότερα

ζητήματα ασφαλείας που αφορούν το κομμάτι εκείνο της Ε.Ε.

που βρίσκεται στην Α. Μεσόγειο είναι τα ακόλουθα:

Η ενεργειακή ασφάλεια όσον αφορά την εξεύρεση

εναλλακτικών πηγών εφοδιασμού (από την Ρωσία),

156 Στο ίδιο, σελ. 386.157 Παρίσης Ι., Η Καθ’ Ημάς Θάλασσα, ο.π., σελ. 136-141.

90

καθώς και την διαχείριση των ενεργειακών πόρων που

βρίσκονται στις ΑΟΖ των μελών της158.

Η λαθρομετανάστευση εξαιτίας των συγκρούσεων στην

Μ. Ανατολή159.

Η τρομοκρατία και η συνακόλουθη ύπαρξη πυρήνων

εντός της Ε.Ε.

Το οργανωμένο έγκλημα160.

Η οικονομική κρίση στην Ελλάδα (και τις χώρες του

ευρωπαϊκού νότου εν γένει).

Τα ζητήματα ασφαλείας που διέπουν το (υπο)σύστημα

των Βαλκανίων.

Αν θελήσουμε να κατηγοριοποιήσουμε τα ζητήματα

ασφαλείας των περιφερειακών συστημάτων στα οποία

αναφερθήκαμε, θα δούμε ότι συνομαδώνονται στις ακόλουθες

κατηγορίες:

158 Στο ίδιο, σελ.141-144.159 Έκθεση σχετικά µε την εφαρμογή της Ευρωπαϊκής Στρατηγικής Ασφάλειας, Βρυξέλλες, Δεκέμβριος 2008, σελ.7, διαθέσιμο στο http://www.consilium.europa.eu/ueDocs/cms_Data/docs/pressdata/EL/reports/104640.pdf ,πρόσβαση 3/5/15.160 Στο ίδιο, σελ.4.

91

Εσωτερική αστάθεια (οικονομική κρίση στην

Ελλάδα, εσωτερικές διαμάχες στα αραβικά κράτη

μεταξύ κοσμικών-πολιτικού Ισλάμ, κλπ).

Εθνοτικές/μειονοτικές διαμάχες/έριδες (Ισραήλ-

Παλαιστίνη).

Θρησκευτικές συγκρούσεις (Σουνίτες- Σιίτες,

Χριστιανοί- Μουσουλμάνοι, κλπ).

Τρομοκρατία (ισλαμικό κράτος).

Ενεργειακή ασφάλεια (έρευνες για

υδρογονάνθρακες, αγωγοί μεταφοράς φυσικού

αερίου, κλπ).

Παράνομη μετανάστευση εξαιτίας των συγκρούσεων

στην Μ. Ανατολή και τη Λιβύη.

Σε αυτό το ρευστό και εύπλαστο περιφερειακό σκηνικό,

οι ηγεμονικές βλέψεις της Τουρκίας έχουν ευνοήσει την

στρατηγική συνεργασία Ελλάδος-Κύπρου-Ισραήλ-Αιγύπτου, η

οποία εκτός από τον ενεργειακό τομέα (εκμετάλλευση και

διανομή των ενεργειακών πόρων που βρίσκονται στις ΑΟΖ και

τις περιοχές εθνικής κυριαρχίας τους) προσφέρει ευκαιρίες

92

για γεω-οικονομική αναβάθμιση, εξεύρεση οικονομικών πόρων

για ελάφρυνση χρέους από ελληνικής πλευράς, αναβάθμιση

λιμένων όπως ο Πειραιάς, η Λάρνακα και το Ασντόντ (Ashdod)

ως διαμετακομιστικών κόμβων και γενικότερα ενίσχυση της

σταθερότητος σε ένα ταραγμένο περιφερειακό περιβάλλον161. Η

αντοχή ενός τέτοιου «αντιβάρου» στις τουρκικές μεθοδεύσεις

όμως, θα δοκιμαστεί από παράγοντες όπως η αμερικανική

δυσχέρεια ως προς την άμεση λήψη αποφάσεων εξωτερικής

πολιτικής, οι βρετανικές μεθοδεύσεις των ιδίων συμφερόντων

στην περιοχή, οι τουρκικές μεθοδεύσεις και η εσωτερική

αστάθεια των μελών του συνασπισμού αυτού162.

161 Κοψαχείλης Β., 2015, ‘Περίπλοκες Συμμαχίες στην Νοτιοανατολική Μεσόγειο: Ευκαιρίες αλλά και στρατηγικά κενά στην προσέγγιση Ελλάδας και Κύπρου με Αίγυπτο και Ισραήλ’, Foreign Affairs, The Hellenic Edition, 19/03/2015, προσβάσιμο στο http://foreignaffairs.gr/articles/70233/basilis-kopsaxeilis/periplokes-symmaxies-stin-notioanatoliki-mesogeio?page=show, πρόσβαση 5/5/15.162 Στο ίδιο.

93

7. ΤΡΙΤΟ ΕΠΙΠΕΔΟ ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΑΝΑΛΥΣΗΣ: ΟΙ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΙ

ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΜΟΙ ΚΑΙ Η ΘΕΣΗ ΤΗΣ Α. ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ

Σε παγκόσμιο επίπεδο, η κυρίαρχη Δύναμη

εξακολουθούν να παραμένουν οι ΗΠΑ, ενώ τα τελευταία χρόνια

η Κίνα εξελίσσεται σε σημαντικό ανταγωνιστή ο οποίος

μπορεί να υπολείπεται σε ισχύ, αλλά η οικονομία της

συνεχίζει και αναπτύσσεται με μεγάλους ρυθμούς, αν και

υπάρχουν ζητήματα όπως οι δημόσιες επενδύσεις, η πολιτική

διαφθορά και η προστασία του περιβάλλοντος που ενδέχεται

να μετριάσουν τους ρυθμούς ανάπτυξης163. Απόρροια της

ανάπτυξης αυτής είναι το εξοπλιστικό πρόγραμμα των Ε.Δ.

της Κίνας και η συνακόλουθη δραστηριότητα στις εγγύς

παράκτιες περιοχές που έχει προκαλέσει αναθέρμανση

συνοριακών διαφορών με το Βιετνάμ και τις Φιλιππίνες στην

Νότιο Σινική Θάλασσα και με την Ιαπωνία στα βόρεια για την

κατοχή των νήσων Σενκάκου164, ενώ δεν θα πρέπει να ξεχνάμε

163 Παπασωτηρίου Χ., 2013, Η Κίνα: Από την Ουράνια Αυτοκρατορία, στην Ανερχόμενη Υπερδύναμη του 21ου Αιώνα, εκδόσεις Ποιότητα, Αθήνα, σελ.347-349, 352-353.164 Οικονόμου Γ.Κ., 2014, ‘Τα διλήμματα σε ΗΠΑ και Κίνα: Η Κούρσα για Πρωτοκαθεδρία στην Άπω Ανατολή’, Foreign Affairs The Hellenic Edition, 31/10/14, προσβάσιμο στο

94

και το ζήτημα της Ταϊβάν. Αυτό, μαζί με την διαφαινόμενη

αμερικανική ενεργειακή αυτάρκεια165 έχει ως αποτέλεσμα την

μετατόπιση του ενδιαφέροντος των ΗΠΑ από την Ευρώπη και

την Μεσόγειο, στον Ειρηνικό Ωκεανό και την Σινική

Θάλασσα166.

Εκτός από τους δυο αυτούς πρωταγωνιστές, στην

διεθνή σκηνή υπάρχουν και οι «δεύτεροι ρόλοι».

Συγκεκριμένα, η Ε.Ε., η Ρωσία και οι υπόλοιπες χώρες από

την ομάδα BRICS (Βραζιλία, Ινδία, Νότιος Αφρική). Δεν θα

πρέπει επίσης, να υποτιμώνται χώρες όπως το Ιράν και η

Τουρκία. Όλοι αυτοί οι παγκόσμιοι παίκτες (ίσως με

εξαίρεση τα μέλη της BRICS πλην της Ρωσίας και της Κίνας)

έχουν μια ξεχωριστή θέση για την Α. Μεσόγειο στην

γεωπολιτική τους σκέψη και τους μακροστρατηγικούς τους

υπολογισμούς.

http://foreignaffairs.gr/articles/70044/georgios-k-oikonomoy/ta-dilimmata-se-ipa-kai-kina?page=show , πρόσβαση 7/5/15.165 Wallace P., 2012, ‘Η Ενέργεια από Σχιστόλιθο Αλλάζει τον Πλανήτη’,Euro2day, 13/10/12, προσβάσιμο στο http://www.euro2day.gr/thebanker/234/articles/728775/ArticleTheBanker.aspx, πρόσβαση 7/5/15.166 Στο ίδιο.

95

Στην αμερικανική γεωπολιτική σχολή, η Α. Μεσόγειος

είναι τμήμα του Κρηπιδώματος (Rimland) μέσω του οποίου

εξουσιάζεται η περιοχή της Heartland και μέσω αυτής

ολόκληρος ο κόσμος167. Επιπλέον η ίδια περιοχή αποτελεί

τμήμα των Ευρασιατικών Ζωνών Συγκρούσεων όπου η Heartland

μπορεί να αποκτήσει απρόσκοπτη δίοδο στη θάλασσα. Συνεπώς

ο έλεγχος αυτών των Ζωνών συντελεί στην αναχαίτιση των

πιέσεων της Heartland168. Ο Ζ. Μπρεζίνσκι κατατάσσει την Α.

Μεσόγειο ως δυτικό άκρο της περιοχής που ονομάζει

«Ευρασιατικά Βαλκάνια» η οποία περιλαμβάνει τα κράτη της

Κεντρικής Ασίας (ως πυρήνα) και την Μ. Ανατολή (ως ζώνη

αστάθειας)169. Το συμφέρον των Η.Π.Α. στην περιοχή αυτή

είναι:

«…να εξασφαλίσει ότι καμία δύναμη δεν θα

καταφέρει να ελέγξει αυτό τον γεωπολιτικό

χώρο και ότι η παγκόσμια κοινότητα θα έχει

ανεμπόδιστη χρηματιστική και οικονομική

πρόσβαση σε αυτή την περιοχή. Ο

167 Spykman N.J., 2004, Η Γεωγραφία της Ειρήνης, ο.π., σελ. 107.168 Στο ίδιο, σελ.126.169 Brzezinski Z., 1998, Η Μεγάλη Σκακιέρα, ο.π., σελ.215-216.

96

γεωπολιτικός πλουραλισμός θα γίνει μόνιμη

πραγματικότητα, μόνο όταν ένα δίκτυο αγωγών

και δρόμων μεταφορών συνδέσει άμεσα την

περιοχή με τα κύρια κέντρα της παγκόσμιας

οικονομικής δραστηριότητας μέσω της

Μεσογείου και της Αραβικής Θάλασσας, καθώς

και δια ξηράς170»

Μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, εκδόθηκε η

Οδηγία Αμυντικής Σχεδίασης υπ’ αριθμόν 92 (DPG-92).

Ειδικά για την Μ. Ανατολή (δυτικό άκρο της οποίας αποτελεί

η Α. Μεσόγειος), στόχος είναι να παραμείνουν οι Η.Π.Α. η

κυρίαρχη εξωτερική δύναμη στην περιοχή και να διατηρήσουν

την αμερικανική και δυτική πρόσβαση στο πετρέλαιο της, να

αποτρέψουν κάθε επιθετική συμπεριφορά, να προωθήσουν την

σταθερότητα στην περιοχή και να διασφαλίσουν την πρόσβαση

και τον έλεγχο όλων των θαλασσίων και εναερίων οδών171. Οι

στόχοι αυτοί και κυρίως η σταθερότητα των κρατών της

170 Στο ίδιο, σελ.256.171 Principal Deputy Under Secretary of Defense,1992,FY 94-99 Defense Planning Guidance Sections for Comment, σελ.22, (δημοσίευση 18 Φεβ 1992), διαθέσιμο στο http://www2.gwu.edu/~nsarchiv/nukevault/ebb245/doc03_extract_nytedit.pdf ,πρόσβαση 6/5/2015.

97

περιοχής μονοπωλούν και τις Στρατηγικές Εθνικής Ασφαλείας

των προεδριών Μπους172 και Ομπάμα173. Άρα, οι στόχοι των ΗΠΑ

στην περιοχή μπορούν να συνοψιστούν στους ακόλουθους:

Έλεγχος των θαλασσίων και εναερίων οδών

Φιλικά διακείμενα και βιώσιμα κράτη (ενίσχυση της

περιφερειακής σταθερότητος).

Πρωτοκαθεδρία στην εκμετάλλευση και το εμπόριο

πετρελαίου και λοιπών ορυκτών πόρων (π.χ.

υδρογονάνθρακες)

Οικονομική διείσδυση και επικερδές εμπόριο.

Το βασικότερο εργαλείο επίτευξης των στόχων αυτών

είναι το ΝΑΤΟ, μέσω των δυνάμεων που επιχειρούν στην

περιοχή (στολίσκοι SNMG-2, SNMCMG-2 και δυνάμεις στο

πλαίσιο της επιχείρησης ACTIVE ENDEAVOUR) και η συνεργασία

του Μεσογειακού Διαλόγου.

172 National Security Strategy of the United States of America, March 2006, προσβάσιμο στο < http://nssarchive.us/NSSR/2006.pdf , πρόσβαση 7/5/15.173 National Security Strategy, February 2015, προσβάσιμο στο < http://nssarchive.us/wp-content/uploads/2015/02/2015.pdf , πρόσβαση 7/5/15.

98

Η Ρωσία στην προσπάθεια της «να ξαναμαζέψει όση

περισσότερη από την Σοβιετική Ένωση μπορεί174», υιοθετεί το

ενδιαφέρον της προκατόχου της για την Μεσόγειο,

προσπαθώντας να κρατήσει τα όποια «ερείσματα» της. Σε αυτό

το πλαίσιο εντάσσεται η παρουσία του ρωσικού στόλου στη

Μεσόγειο, η διατήρηση της βάση στην Ταρσό (Tartus) της

Συρίας, η υποστήριξη στο καθεστώς Άσσαντ και οι συμφωνίες

με αραβικές χώρες για κατασκευή υποδομών175. Εξάλλου στην

ρωσική γεωπολιτική σκέψη, η Μεσόγειος ήταν πάντοτε οι

«θερμές θάλασσες», την κατάκτηση των οποίων είχε ήδη θέσει

ως στόχο ο Μ. Πέτρος προκειμένου να επιτευχθεί η

οικονομική αυτάρκεια της Ρωσίας και η επέκταση προ

Ανατολάς (τότε κέντρο του εμπορίου μπαχαρικών, τώρα πηγή

ενεργειακών πόρων)176.

Οι γεωπολιτικές προτεραιότητες της Κίνας είναι η

εξασφάλιση της εσωτερικής συνοχής (ζωτικός χώρος και

174 Mead W. R., 2014, ‘Η Επιστροφή της Γεωπολιτικής: Η Εκδίκηση των Ρεβιζιονιστικών Δυνάμεων’, Foreign Affairs The Hellenic Edition, 05/09/14, προσβάσιμο στο < http://foreignaffairs.gr/articles/69951/walter-russell-mead/i-epistrofi-tis-geopolitikis?page=show>, πρόσβαση 07/05/15.175 Παρίσης Ι., Η Καθ’ Ημάς Θάλασσα, ο.π., σελ. 275-276.176 Branden K.E., Shelley F.M., 2006, Παγκόσμια Γεωπολιτική, μτφ. Πετρόπουλος Σ., εκδόσεις Ροές, Αθήνα, σελ. 40.

99

buffer zones) και η προστασία της ακτογραμμής της από

οποιαδήποτε ξένη επιβουλή177. Η υλοποίηση του τελευταίου

στόχου εμποδίζεται από την Ταϊβάν και τις συστάδες νησιών

(π.χ. νήσοι Σπράτλεϊ και Σενκάκου) το καθεστώς των οποίων

είναι αμφισβητούμενο και τα κράτη της ΝΑ Ασία όπως το

Βιετνάμ με το οποίο έχει διαμάχη για υποθαλάσσια

κοιτάσματα178. Όσον αφορά την Μεσόγειο επιχειρεί

διπλωματικό και οικονομικό άνοιγμα στις χώρες της ΕΕ και

της Μέσης Ανατολής που περικλείουν την Α. Μεσόγειο με

σκοπό το εμπόριο, την τεχνογνωσία και την πρόσβαση σε

ενεργειακούς πόρους179. Οι συμφωνίες με τις αραβικές

χώρες180 και η δράση της COSCO μέσω του λιμένα του Πειραιά

έρχονται να επιβεβαιώσουν τα ανωτέρω.

Η Α. Μεσόγειος αποτελεί το «μαλακό υπογάστριο» της

Ε.Ε. και η δημιουργία ενός κλίματος συνεργασίας και

177 Stratfor, 2012, The Geopolitics of China: A Great Power Enclosed, [online] 25/03/12, προσβάσιμο στο https://www.stratfor.com/analysis/geopolitics-china-great-power-enclosed, πρόσβαση 7/5/15. 178 Οικονόμου Γ.Κ., ‘Τα διλήμματα σε ΗΠΑ και Κίνα: Η Κούρσα για Πρωτοκαθεδρία στην Άπω Ανατολή’, ο.π.179 Lanteigne M., 2009, Chinese Foreign Policy: An Introduction, Routledge, London-New York, σελ.128-132, 139-141.180 Παρίσης Ι., Η Καθ’ Ημάς Θάλασσα, ο.π., σελ 278-279.

100

ασφάλειας προκειμένου να αναπτυχθεί η συνεργασία μεταξύ

των κρατών της αφρικανικής και ασιατικής πλευράς της

Μεσογείου και της Ε.Ε. ,να αξιοποιηθούν τα όποια

ενεργειακά κοιτάσματα εντός των θαλασσίων ζωνών των κρατών

της (Ελλάδα, Κύπρος) και να αντιμετωπιστούν εν γένει τα

προβλήματα ασφαλείας που αναφέρθηκαν σε προηγούμενη

παράγραφο. Για τους σκοπούς αυτούς έχουν αναπτυχθεί

πρωτοβουλίες συνεργασίας όπως η Ευρω-μεσογειακή Εταιρική

Σχέση με την Διακήρυξη της Βαρκελώνης και την Ευρωπαϊκή

Πολιτική Γειτονίας181 καθώς και την δράση των ευρωπαϊκών

δυνάμεων ασφαλείας στην περιοχή, στο πλαίσιο της Κοινής

Πολιτικής Άμυνας και Ασφάλειας (ΚΠΑΑ) (EUMARFOR,

πολυεθνικές ομάδες επιχειρήσεων, κλπ)182.

Σε επίπεδο θεωρητικής γεωπολιτικής σκέψης, εντός

της Ε.Ε. συνυπάρχουν δυο διακριτές σχολές γεωπολιτικής

σκέψης: Η γερμανική και η γαλλική. Η Α. Μεσόγειος αποτελεί

για την γερμανική γεωπολιτική σκέψη , τμήμα της γερμανικής

παν-περιοχής, δηλ. του μέρους εκείνου της υδρογείου που

τελεί υπό γερμανική επικυριαρχία. Η γαλλική σχολή

181 Παρίσης Ι., Η Καθ’ Ημάς Θάλασσα, ο.π., σελ. 252-260.182 Στο ίδιο, σελ. 266-267.

101

τοποθετεί την Α. Μεσόγειο στο λεγόμενο «τόξο γεωπολιτικών

ταραχών183». Θα μπορούσαμε να πούμε ότι το σημείο τομής των

δυο γεωπολιτικών θεωρήσεων είναι η γεωπολιτική της

Ευρωπαϊκής Ένωση πλέον και επιτάσσει την δημιουργία μιας

ζώνης σταθερότητος στην Α. Μεσόγειο η οποία θα δημιουργεί

μια «σφαίρα επιρροής» ,περισσότερο οικονομικής φύσεως, για

την Ένωση.

183 Gere F., 2005, Γιατί οι Πόλεμοι; Ένας Αιώνας Γεωπολιτικής, μτφ. Τζουρμανά Ι., ΊδρυμαΑμυντικών Αναλύσεων, εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα, σελ. 153-154.

102

8. ΑΝΑΛΥΣΗ: ΣΗΜΕΙΑ ΣΥΜΠΛΕΥΣΗΣ ΚΑΙ ΑΝΤΙΘΕΣΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ-

ΑΙΓΥΠΤΟΥ

Στα προηγούμενα κεφάλαια αναλύθηκαν οι

γεωπολιτικές προκλήσεις σε κρατικό (Ελλάδα, Αίγυπτος), σε

περιφερειακό (Α. Μεσόγειος) και σε παγκόσμιο επίπεδο. Ποια

συμπεράσματα μπορούμε να αποκομίσουμε για μια ελληνο-

αιγυπτιακή συνεργασία;

Υπάρχουν δυο κοινά μέτωπα στα οποία μπορούν να

δραστηριοποιηθούν οι δυο χώρες. Ένα άμεσο και ένα έμμεσο

(για την Ελλάδα), απ’ όπου και προκύπτουν οι

προτεραιότητες και η εστίαση των προσπαθειών τους. Η πρώτη

προτεραιότητα είναι η Ανατολική Μεσόγειος και η δεύτερη, η

103

Μέση Ανατολή. Αμφότερες οι περιοχές αυτές έχουν έναν κοινό

παρονομαστή που ακούει στο όνομα Τουρκία.

Το Κυπριακό Ζήτημα, η οριοθέτηση ΑΟΖ προκειμένου

να αξιοποιηθούν τα ενεργειακά κοιτάσματα που βρίσκονται

εντός της και η σύγκρουση στη Συρία, είναι τα προβλήματα

στα οποία εμπλέκεται η Τουρκία και έχουν επιπτώσεις σε

Ελλάδα και Αίγυπτο. Σε αυτά έρχεται να προστεθεί και το

Ισραήλ με ζητήματα όπως το Παλαιστινιακό (που έχει

προκαλέσει την οργή του αραβικού-μουσουλμανικού κόσμου)

και την πρόσφατη ενεργειακή του συνεργασία με Ελλάδα και

Κύπρο.

Η τρέχουσα κατάσταση στην Α. Μεσόγειο προσομοιάζει

ένα δίπολο, όπου στη μια μεριά υπάρχει η Τουρκία και στην

άλλη ο φιλόδοξος «άξονας» Ελλάδος-Κύπρου-Αιγύπτου-Ισραήλ,

ως «αντίβαρο» στις τουρκικές φιλοδοξίες. Εάν

προσομοιάσουμε τον άξονα αυτόν με εξίσωση, θα

διαπιστώσουμε ότι οι ανεξάρτητες μεταβλητές στην σχέση των

κρατών αυτών είναι η τουρκική επιθετικότητα και η

επιχειρηματική βιωσιμότητα της αξιοποίησης των

κοιτασμάτων, ενώ οι ηγεσίες των κρατών και η συνακόλουθη

104

στάση τους ως προς την Τουρκία ερμηνεύονται ως Μεταβλητές

Συνθήκης, δηλ. διέπουν το μέγεθος της επίδρασης που έχει η

ανεξάρτητη μεταβλητή στην εξαρτημένη μεταβλητή184, που δεν

είναι άλλη από το βάθος και την συνοχή του εν λόγω άξονα.

Το δε εύρος των «τιμών» που μπορεί να λάβει η τελευταία,

δηλ. τα πιθανά σενάρια, θυμίζουν ένα εκκρεμές που στο ένα

του άκρο έχει την πλήρη ενεργειακή συνεργασία των χωρών

αυτών, εμβαθυμένη και με αμυντική συνεργασία (βέλτιστο

σενάριο για Ελλάδα-Κύπρο), ενώ στο άλλο άκρο υπάρχει η

πλήρης κατάρρευση του άξονα αυτού, με την αναθέρμανση των

τουρκο-ισραηλινών και τουρκο-αιγυπτιακών σχέσεων.

Οι ανασταλτικοί παράγοντες που μπορεί να

επηρεάσουν αρνητικά τις εξελίξεις είναι αφενός οι αλλαγές

ηγεσίας σε Ισραήλ και Αίγυπτο από κυβερνήσεις που

επιθυμούν την αποκατάσταση των σχέσεων με την Τουρκία.

Στην περίπτωση του Ισραήλ θα πρέπει να προστεθεί και η

διστακτικότητα του επιχειρηματικού κόσμου, ο οποίος

διατηρεί σχέσεις με την Τουρκία που είναι μια σημαντική

184 Evera v. S., 2001, Εισαγωγή στην Μεθοδολογία της Πολιτικής Επιστήμης, μτφ. Συλλογίδου Ε., β’ έκδοση, εκδόσεις Ποιότητα, Αθήνα, σελ. 27.

105

αγορά γι αυτόν185. Ένα εξίσου σημαντικό εμπόδιο σχετικά με

τον επιχειρηματικό κόσμο του Ισραήλ είναι το μικρότερο

κόστος της όδευσης από ξηράς των ισραηλινών ενεργειακών

πόρων μέσω Τουρκίας. Το μεγαλύτερο εμπόδιο σε αυτό το

ενδεχόμενο είναι η ίδια η τουρκική άρνηση186. Όσον αφορά

την Αίγυπτο, η τρέχουσα ηγεσία της δίνει έναν αγώνα δρόμου

προκειμένου να αντιμετωπίσει τα εσωτερικά προβλήματα της

χώρας. Η μη επίλυση των προβλημάτων αυτών σε συνδυασμό με

την άρση της υποστήριξης από Σ. Αραβία και Ισραήλ, πιθανόν

να φέρει στην εξουσία την Μουσουλμανική Αδελφότητα και να

παρατηρηθεί φιλοτουρκική μεταστροφή της αιγυπτιακής

εξωτερικής πολιτικής όπως την περίοδο προεδρίας του Μ.

Μόρσι187. Υπό την προϋπόθεση της κερδοφορίας από την

185 Κοψαχείλης Β., ‘Περίπλοκες Συμμαχίες στην Νοτιοανατολική Μεσόγειο’, ο.π.186 Σιταράς Β., 2014, ‘Η Ενεργειακή Διπλωματία του Ρεαλισμού: Οι Επιδιώξεις και οι Δυνατότητες της Ελλάδας’, Foreign Affairs The Hellenic Edition, προσβάσιμο στο < http://foreignaffairs.gr/articles/70113/basilis-sitaras/i-energeiaki-diplomatia-toy-realismoy?page=show>, πρόσβαση 8/5/15.187 Cagaptay S., Sievers M., 2015, ‘Το Μεγάλο Παιχνίδι της Τουρκίας και τις Αιγύπτου στην Μ. Ανατολή: Οι Περιφερειακές Δυνάμεις ετοιμάζονται για Μάχη’, Foreign Affairs The Hellenic Edition, 09/03/15, προσβάσιμο στο http://foreignaffairs.gr/articles/70219/soner-cagaptay-kai-marc-sievers/to-megalo-paixnidi-tis-toyrkias-kai-tis-aigyptoy-stin-m-anatoli?page=show, πρόσβαση 8/5/15.

106

εκμετάλλευση των κοιτασμάτων, τα πιθανά σενάρια είναι

τέσσερα:

1 ο σενάριο : Πλήρης σύμπλευση των τεσσάρων χωρών.

Οριοθέτηση της ΑΟΖ στη βάση του Διεθνούς Δικαίου Θαλάσσης

(που έχουν υπογράψει και οι τέσσερις), διακίνηση

ενεργειακών πόρων από Ισραήλ και Αίγυπτο σε Κύπρο, Ελλάδα

και την υπόλοιπη Ευρώπη μέσω αγωγού (East Med) ή πλοίων

μεταφοράς υγροποιημένου φυσικού αερίου (LNG). Εμβάθυνση

της συνεργασίας και σε ζητήματα που άπτονται της Θαλάσσιας

και της Ενεργειακής Ασφάλειας (Maritime Security, Energy

Security) όσον αφορά την προστασία των πλατφορμών άντλησης

από ασύμμετρες ή «συμμετρικές» επιθέσεις (π.χ. μια

απροκάλυπτη επίθεση από τουρκικές μονάδες).

Ήδη, σε επίπεδο δημόσιας διπλωματίας, με την Τριμερή

Διακήρυξη του Καΐρου (2014) και την συνάντηση της

Λευκωσίας τον Απρίλιο του 2015 έχουν τεθεί οι βάσεις για

την οριοθέτηση των ΑΟΖ και την απρόσκοπτη σύνδεση

ελληνικής και κυπριακής ΑΟΖ που θα επιτρέψει την διέλευση

του φυσικού αερίου χωρίς την παρέμβαση της Τουρκίας.

Σημειώνεται ότι σύμφωνα με το Διεθνές Δίκαιο Θαλάσσης

107

(άρθρο 55) με την ανακήρυξη ΑΟΖ, το παράκτιο κράτος έχει,

μεταξύ άλλων, το δικαίωμα της εκμετάλλευσης του υπεδάφους,

του βυθού και του υπερκείμενου υδάτινου όγκου188. Αυτό

σημαίνει ότι με την οριοθέτηση ΑΟΖ, η Ελλάδα εξασκεί τα

δικαιώματα που προβλέπονται για την υφαλοκρηπίδα σε Α.

Μεσόγειο και Ιόνιο, δημιουργώντας προηγούμενο για το

Αιγαίο. Επίσης σύμφωνα με το άρθρο 58189, τρίτα κράτη

(Ισραήλ) διατηρούν το δικαίωμα να τοποθετούν αγωγούς (π.χ.

ο East Med εφόσον υλοποιηθεί). Με την οριοθέτηση των ΑΟΖ

βάσει του Διεθνούς Δικαίου, η Τουρκία μένει έξω από

οποιαδήποτε διεκδίκηση των ενεργειακών κοιτασμάτων της

περιοχής.

Η πρόθεση για εμβάθυνση του άξονα φαίνεται και σε

επίπεδο αμυντικής διπλωματίας με τις κοινές ασκήσεις όπως

η ελληνο-αιγυπτιακή «ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥΠΟΛΙΣ 2014»190 και η «Noble

Dina 2015» με την συμμετοχή των πολεμικών ναυτικών188 United Nations, 1982, Convention on the Law of the Sea, σελ.43, [online],προσβάσιμο στο http://www.un.org/Depts/los/convention_agreements/texts/unclos/unclos_e.pdf, πρόσβαση 14/5/15 189 Στο ίδιο, σελ.44.190 Το δελτίο τύπου για την άσκηση «ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥΠΟΛΙΣ 2014» είναι προσβάσιμο στο http://www.nmiotc.nato.int/files/PressReleases/pr632014.pdf, πρόσβαση10/5/15.

108

Ελλάδος-Ισραήλ-ΗΠΑ191, κλπ. Τα αντικείμενα των ασκήσεων

αυτών δεικνύουν την πρόθεση των συμβαλλομένων μερών για

εμβάθυνση στην αμυντική συνεργασία τους, περιλαμβάνοντας

και καθαρά «πολεμικούς τομείς» (π.χ. ανθυποβρυχιακή δράση)

οι οποίοι παραπέμπουν σε αντιμετώπιση οποιασδήποτε

επιθετικής ενέργειας απ’ όπου κι αν προέρχεται.

Το ερωτηματικό σε αυτό το σενάριο είναι ο βαθμός

συνοχής της συμμαχίας. Αυτός θα φανεί με την εμπλοκή

Αιγύπτου και Ισραήλ σε ενδεχόμενες προκλήσεις της Τουρκίας

εναντίον των κυριαρχικών δικαιωμάτων Ελλάδος ή Κύπρου όπως

π.χ. παραβίαση των ΑΟΖ με διελεύσεις ερευνητικών σκαφών ή

πρόκληση θερμού επεισοδίου στο Καστελλόριζο. Ακόμη

μεγαλύτερο ενδιαφέρον θα παρουσιάσει η συμπεριφορά της

γείτονος όταν οι πλατφόρμες άντλησης και το δίκτυο

διανομής θα αποτελούν γεγονός, με το Αιγαίο, την Θράκη και

τα παλαιστινιακά εδάφη να αποτελούν πιθανές εστίες

«μεταφοράς» της κρίσης.

191 Η Καθημερινή, 2015, Ολοκληρώνεται η Άσκηση «Noble Dina», [online], 14/05/15, προσβάσιμο στο http://www.kathimerini.gr/815243/article/epikairothta/ellada/oloklhrwnetai-h-askhsh-noble-dina, πρόσβαση 11/5/15.

109

Σε επίπεδο παγκοσμίων παικτών, το σενάριο αυτό

ευνοείται από τις ΗΠΑ, αν και το πολυσχιδές θεσμικό τους

πλαίσιο λήψης αποφάσεων μπορεί να μην αποφέρει την ενεργό

υποστήριξη τους192. Ένας άλλος παράγοντας που ενδέχεται να

λειτουργήσει ως τροχοπέδη στην αμερικανική υποστήριξη

είναι η Μ. Βρετανία εφόσον κρίνει ότι θίγονται τα

συμφέροντα της στην περιοχή193. Η Ε.Ε. έχει τηρήσει σαφώς

ευνοϊκή στάση με ψηφίσματα που διακηρύσσουν την νομιμότητα

των κρατών-μελών της (Ελλάδα, Κύπρος) να διεξαγάγουν

έρευνες στην ΑΟΖ τους, σύμφωνα με το Διεθνές Δίκαιο194.

192 Κοψαχείλης Β., ‘Περίπλοκες Συμμαχίες στην Νοτιοανατολική Μεσόγειο’, ο.π.193 Στο ίδιο.194 Capital.gr, Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο: Ψήφισμα "Χαστούκι" στην Τουρκία για την Κυπριακή ΑΟΖ, [online], 12/11/14, προσβάσιμο στο http://www.capital.gr/story/2155035, πρόσβαση 11/5/15.

110

Εικ. 11. Η οριοθέτηση ΑΟΖ των κρατών σύμφωνα με το Διεθνές Δίκαιο

Θαλάσσης (πηγή www . kathimerini . gr )

2 ο σενάριο : Φιλοτουρκική «στροφή» Αιγύπτου. Σε αυτήν

την περίπτωση το καθεστώς Σίσι θα ανατραπεί και τη θέση

του θα πάρει πιθανότατα μια κυβέρνηση υποστηριζόμενη από

την Μουσουλμανική Αδελφότητα. Οι συνομιλίες για την

οριοθέτηση ΑΟΖ με την Ελλάδα και η προσέγγιση με το Ισραήλ

αναμένεται να «παγώσουν». Η μη συμφωνία για οριοθέτηση της

ΑΟΖ, θα εκμηδενίσει την δυνατότητα αξιοποίησης

κοιτασμάτων. Αυτό καθιστά την αδύνατο το ενδεχόμενο

όδευσης οποιουδήποτε αγωγού από την περιοχή. Κατ’ αυτόν

τον τρόπο προκρίνεται η όδευση μέσω Τουρκίας για το111

ισραηλινό αέριο. Η εξέλιξη αυτή, σε συνδυασμό με την

φιλική στάση (και ενδεχομένως επιρροή) των Τουρκο-

αιγυπτίων σε οργανώσεις όπως το ISIS και η Χαμάς και με

ενδεχόμενη αμερικανική αδράνεια ως προς την δέσμευση για

την ασφάλεια του, είναι ικανές να οδηγήσουν και το Ισραήλ

σε μια φιλοτουρκική στάση (αν συνυπολογιστεί και η

αμφιθυμία του επιχειρηματικού του κόσμου). Ανασταλτικοί

παράγοντες σε μια τέτοια εξέλιξη θα αποτελέσουν η

επιβεβαίωση της αμερικανικής δέσμευσης, μια ευμενής

ουδετερότητα της Σ. Αραβίας και μια δελεαστική

ελληνοκυπριακή επιχειρηματική αντιπρόταση για την από

θαλάσσης μεταφορά του φυσικού αερίου (με τις αντίστοιχες

κρατικές διευκολύνσεις). Επίσης, θα πρέπει να ληφθεί

υπόψιν ότι συνεχιζόμενη τουρκική άρνηση θα αποτελέσει ίσως

τον σημαντικότερο ανασταλτικό παράγοντα για την ισραηλινή

μεταστροφή.

112

Εικ. 12. Οι επιδιώξεις της Τουρκίας για την οριοθέτηση των ΑΟΖ (πηγή

www . kathimerini . gr )

3 ο σενάριο : Φιλοτουρκική «στροφή» Ισραήλ. Αυτή θα

λάβει χώρα όταν η ηγεσία της χώρας συμπλεύσει με τα

συμφέροντα του επιχειρηματικού κόσμου που κλίνουν προς την

ανάπτυξη του δικτύου διανομής μέσω Τουρκίας. Η Ελλάδα θα

χάσει έναν πολύτιμο σύμμαχο με αμυντικές και διπλωματικές

δυνατότητες (πχ επιρροή Ισραηλινού λόμπυ σε Η.Π.Α.) και

έχοντας να αντιμετωπίσει το εσωτερικό ζήτημα του χρέους θα

κληθεί να επωμιστεί μαζί με την εσωτερικά ευάλωτη Αίγυπτο

και την Κύπρο το όλο εγχείρημα. Η απουσία ενός παίκτη με

«ειδικό βάρος» όπως το Ισραήλ, θα διευκολύνει το έργο της

113

Τουρκίας, η οποία ενδέχεται να προβεί σε πιο δυναμικές

αμφισβητήσεις των ΑΟΖ (π.χ. ένα θερμό επεισόδιο στο

Καστελλόριζο, διακρατικές ασκήσεις εντός της κυπριακής

ΑΟΖ, κλπ). Η Αίγυπτος θα χάσει όποια τα διπλωματικά της

ερείσματα ως προς την διευθέτηση του Παλαιστινιακού, ενώ

θα υποχρεωθεί να αναζητήσει βοήθεια από παγκόσμιους

παίκτες (Ρωσία, Κίνα) σε περίπτωση αμερικανικής

υποστήριξης σε Ισραήλ-Τουρκία. Σε αυτό το πλαίσιο, στις

ανελαστικές εσωτερικές ανάγκες και στην αμερικανική

αμφιθυμία ως προς το αιγυπτιακό καθεστώς, μπορεί να

ερμηνευτεί η συμφωνία Ρωσίας-Αιγύπτου τον Αύγουστο του

2014195, όπως και οι συνομιλίες των δυο πλευρών τον

Φεβρουάριο του 2015196. Ανασταλτικός παράγοντας για αυτό το

σενάριο είναι η προσέλκυση του ισραηλινού επιχειρηματικού

κόσμου σε ένα εγχείρημα διαφορετικό από αυτό της

«τουρκικής» όδευσης και πιο προσοδοφόρο, εφόσον θεωρήσουμε

195 Capital.gr, Ρωσία-Αίγυπτος: Πούτιν και Σίσι Συζήτησαν για μια Συμφωνία Ελεύθερου Εμπορίου, [online], 12/08/14, προσβάσιμο στο http://www.capital.gr/story/2085172, πρόσβαση 12/5/15.

196 Καθημερινή, Συνάντηση Πούτιν - Σίσι στο Κάιρο, σε θερμό κλίμα, [online], 11/02/15, προσβάσιμο στο http://www.kathimerini.gr/803126/article/epikairothta/kosmos/synanthsh-poytin---sisi-sto-kairo-se-8ermo-klima, πρόσβαση 12/5/15.

114

δεδομένη την πολιτική πρόθεση για «παράκαμψη» της

γείτονος.

4 ο σενάριο : Μεταστροφή αμφοτέρων (Αιγύπτου-Ισραήλ)

προς την Τουρκία. Πρόκειται για το χείριστο σενάριο για

Ελλάδα-Κύπρο. Ο άξονας διαλύεται και Ελλάδα-Κύπρος

προσπαθούν να βρουν ερείσματα προκειμένου να αξιοποιήσουν

τα κοιτάσματα τους. Η αιγυπτιακή ηγεσία χωρίς την στήριξη

της Σ. Αραβίας θα καταστεί ευάλωτη. Σε αντίθετη περίπτωση,

η Αίγυπτος κινδυνεύει να καταστεί πεδίο εσωτερικών

συγκρούσεων μεταξύ των Αδελφών Μουσουλμάνων (φίλα

προσκείμενοι προς την Τουρκία) και του υπάρχοντος

καθεστώτος (υποστηριζόμενο από Σ. Αραβία). Η Τουρκία

σηκώνει πλέον το βάρος της «ικανοποίησης» Αιγύπτου-Ισραήλ

σε θέματα όπως το Παλαιστινιακό, επενδύσεις, εμπόριο,

ενέργεια, κλπ. Η τωρινή της εικόνα είναι αρνητική προς

Ισραήλ και Αίγυπτο, γεγονός που λειτουργεί αποτρεπτικά ως

προς την υλοποίηση του σεναρίου.

Σε κάθε σενάριο, η Τουρκία αναμένεται να

«κινητοποιήσει» φίλα προσκείμενες ομάδες συμφερόντων

(πολιτικές παρατάξεις, επιχειρηματικοί κύκλοι, λόμπυ στις

115

Η.Π.Α) και άλλα συμμαχικά κράτη (π.χ. αλβανικές

αμφισβητήσεις για την υφαλοκρηπίδα στο Ιόνιο197)

προκειμένου να διαρραγεί ο άξονας των τεσσάρων κρατών,

διακινδυνεύοντας να δημιουργήσει νέες δεσμεύσεις προς τα

κράτη αυτά, τις οποίες να μην μπορεί να τις

πραγματοποιήσει λόγω των μετώπων που ήδη έχει ανοίξει

(Κουρδικό, υπονόμευση καθεστώτος Άσσαντ, υποστήριξη ISIS).

Οποιαδήποτε κίνηση των Η.Π.Α. αναμένεται να οδηγήσει

ρωσικές «αντιδιαμετρικές» προς δημιουργία «προγεφυρωμάτων»

στην περιοχή, ειδικά από κυπριακής πλευράς με την οποία

έχει συνάψει συμφωνία παροχής διευκολύνσεων σε ρωσικά

πολεμικά σκάφη που ελλιμενίζονται σε κυπριακούς λιμένες198.

Όπως γίνεται εύκολα αντιληπτό τα ελληνικά με τα

αιγυπτιακά συμφέροντα συμπίπτουν στο 1ο και το 3ο σενάριο,

με δυσμενέστερο το 3ο. Η ελάχιστη ζημία για την Ελλάδα

είναι ο τριμερής άξονας (Ελλάδα-Κύπρος-Ισραήλ), ενώ για

197 Σιδέρης Σ., ‘Σύννεφα στις σχέσεις με Αλβανία μετά τη διακοίνωση Τιράνων’, Καθημερινή, 09/05/15, προσβάσιμο στο http://www.kathimerini.gr/814575/article/epikairothta/politikh/synnefa-stis-sxeseis-me-alvania-meta-th-diakoinwsh-tiranwn, πρόσβαση 15/5/15.

198 Καθημερινή, Διευκολύνσεις Κύπρου στο Ρωσικό Πολεμικό Ναυτικό, [online], 26/02/15, προσβάσιμο στο http://www.kathimerini.gr/805045/article/epikairothta/kosmos/dieykolynseis-kyproy-sto-rwsiko-polemiko-naytiko , πρόσβαση 12/5/15.

116

την Αίγυπτο είναι εξίσου επιτακτική η ανάγκη εμβάθυνσης

του άξονα ακόμα και χωρίς την συμμετοχή του Ισραήλ (3ο

σενάριο) προκειμένου να βρει τρόπους να διαθέσει τα

ενεργειακά της προϊόντα για να τονώσει την οικονομία της.

Άρα η συνεργασία και η εμβάθυνση του τετραμερούς άξονα

είναι κοινό συμφέρον. Η αντίθεση στο κοινό συμφέρον θα

προέλθει από αλλαγή ηγεσίας στην εν λόγω χώρα.

Ενώ αυτά συμβαίνουν στην Α. Μεσόγειο, το τρέχον

γεωπολιτικό/διεθνοπολιτικό σκηνικό στην Μ. Ανατολή

προσομοιάζει στο πρότυπο της πολυπολικότητος που

αναφέρθηκε σε προηγούμενο κεφάλαιο, με τέσσερις πόλους

ισχύος (Άγκυρα, Κάιρο, Τεχεράνη, Ριάντ) και έναν

εξισορροπητή (Τελ Αβίβ). Οι τρείς από τους τέσσερις πόλους

ισχύος είναι σουνιτικοί (Άγκυρα, Κάιρο, Ριάντ), ενώ η

Τεχεράνη είναι σιιτική. Από την στιγμή που η θρησκεία

διαδραματίζει πρωτεύοντα ρόλο νομιμοποίησης στην

στρατηγική των παικτών αυτών η όποια συμμαχία με την

σιιτική Τεχεράνη φαντάζει ανέφικτη, γεγονός που ενισχύεται

από την ιρανική υποστήριξη σε μη-σουνιτικούς δρώντες όπως

το καθεστώς Άσσαντ της Συρίας, η Χεζμπολάχ του Λιβάνου και

117

η Χαμάς στην Παλαιστίνη. Παρόλα ταύτα, το Ιράν διέθεσε

στρατεύματα για την καταπολέμηση του Ισλαμικού Κράτους

(ISIS), μιας οργάνωσης που η απήχηση και οι στόχοι της

αποτελούν απειλή για τις ηγεσίες της Αιγύπτου και της

Σαουδικής Αραβίας. Σε αυτή την πολυπολικότητα εμφανίζεται

και η διπολικότητα της διαμάχης Σουνιτών-Μη Σουνιτών

(Σιίτες, Αλεβίτες, κλπ). Οι παγκόσμιοι παίκτες έχουν και

αυτοί το μερίδιο τους στην Μ. Ανατολή, με τις Η.Π.Α. να

εμφανίζονται ως θιασώτες της συμφωνίας Sikes-Picot,

προσπαθώντας συγχρόνως να προσεταιριστούν το Ιράν μέσω της

συμφωνίας για το πυρηνικό του πρόγραμμα, ενώ οι Ρώσοι

προσπαθούν να υπονομεύσουν τους αμερικανικούς στόχους199.

Έτσι λοιπόν, ο πυρήνας των μεσανατολικών σχέσεων

είναι ο «ηγεμονικός» ανταγωνισμός Αιγύπτου-Σ. Αραβίας-

Τουρκίας, με το Ιράν και το Ισραήλ σε εξισορροπητικούς

ρόλους, τους παγκόσμιους παίκτες να υποστηρίζουν το κάθε

στρατόπεδο αναλόγως με τα τρέχοντα συμφέροντα τους και το

θέατρο αυτών των ανταγωνισμών τις «αδύναμες» περιοχές της

Μ. Ανατολής όπως ο Λίβανος, η Συρία, η Παλαιστίνη και το

Ιράκ.

199 Mead W.R., ‘Η Επιστροφή της Γεωπολιτικής’, ο.π.118

Η Μέση Ανατολή για την Αίγυπτο είναι ο χώρος που

βρίσκεται εγγύτερα στον δικό της ζωτικό χώρο, και άρα θα

πρέπει να διαμορφώσει μια ευνοϊκή κατάσταση πραγμάτων. Σε

αυτήν της την προσπάθεια έχει καταστεί ηγέτιδα δύναμη του

αραβικού κόσμου και πόλος ισχύος του μουσουλμανικού

κόσμου. Η προσπάθεια της αυτή προσκρούει στην Τουρκία, ή

οποία επιθυμεί τα ίδια ακριβώς: μια ευνοϊκή (γι αυτήν)

κατάσταση στην Μ. Ανατολή προκειμένου να δημιουργήσει την

δική της σφαίρα επιρροής και την πρωτοκαθεδρία στον

μουσουλμανικό κόσμο. Άρα το πρώτιστο γεωπολιτικό συμφέρον

της Αιγύπτου είναι μια Τουρκία υποτεταγμένη στα αιγυπτιακά

συμφέροντα επί της περιοχής.

Οι μεθοδεύσεις αυτές της Τουρκίας δεν σταματούν

εδώ. Υπάρχει και άλλο ένα μέτωπο που είναι το Αιγαίο όπου

εμπλέκεται με την Ελλάδα. Άρα, η Μ. Ανατολή για την Ελλάδα

είναι, θα λέγαμε, ένας έμμεσος χώρος γεωπολιτικού

ενδιαφέροντος, υπό την έννοια ότι δεν βρίσκεται στον άμεσο

γεωγραφικό της περίγυρο (τις πλευρές του «εξωτερικού

τετραγώνου» όπως αναφέρθηκε σε προηγούμενο κεφάλαιο), αλλά

η κατάσταση που επικρατεί εκεί, την επηρεάζει εξαιτίας της

119

επίδρασης που θα έχει στην Τουρκία. Άρα λοιπόν, η

κατάσταση στην Μ. Ανατολή θα πρέπει να είναι τέτοια ώστε

να μην επιτρέπει στην Τουρκία την πρωτοκαθεδρία, ή οποία

θα οδηγήσει σε περαιτέρω ισχυροποίηση της μέσω των δια

στόματος του νυν πρωθυπουργού της (Νταβούτογλου)

διαμεσολαβητικών προσπαθειών για έλεγχο υδάτινων πόρων και

εκμετάλλευση ενεργειακών πόρων (π.χ. πετρέλαια

Μοσούλης)200.

Κοινός στόχος είναι μια Τουρκία η οποία θα είναι

απασχολημένη με την κάμψη των όποιων αντιστάσεων επιβολής

της «ηγεμονίας» της σε Μ. Ανατολή (και Κ. Ασία) δαπανώντας

ισχύ και πόρους, έχοντας το Αιγαίο ως δευτερεύον μέτωπο.

Κατ’ αυτόν τον τρόπο θα μπορεί η Ελλάδα να αυξήσει την

ισχύ της και συγχρόνως να αντιμετωπίσει τις τουρκικές

προκλήσεις εναντίον της εθνικής της κυριαρχίας έχοντας ως

απώτερο σκοπό μια τουρκική στρατηγική υπερεπέκταση, δηλ.

την ανακολουθία στόχων και μέσων για την επίτευξη του

τουρκικού ηγεμονικού «οράματος». Η Ελλάδα λαμβάνοντας

διπλωματικές/διαμεσολαβητικές πρωτοβουλίες, υποβοηθώντας

200 Μάζης Ι., 2008, Η Γεωπολιτική της Ευρύτερης Μέσης Ανατολής και η Τουρκία, εκδοτικός οίκος Α.Α. Λιβάνη, Αθήνα, σελ. 81.

120

την Αίγυπτο στην επίλυση του Παλαιστινιακού και στην

εξεύρεση ενός τρόπου συνύπαρξης (modus vivendi) με τους

υπόλοιπους «πόλους» της Μ. Ανατολής (Σ. Αραβία, Ιράν).

Συνοψίζοντας, τα κοινά συμφέροντα Ελλάδος-Αιγύπτου

λαμβάνουν χώρα στον πρωτεύοντα χώρο της Α. Μεσογείου, όπου

και πρέπει να εμβαθυνθεί η μεταξύ τους συνεργασία στο

πλαίσιο του τετραμερούς άξονα με Κύπρο και Ισραήλ. Η

συνεργασία αυτή εκκινεί από την ανάγκη αξιοποίησης και

διακίνησης των ενεργειακών κοιτασμάτων που βρίσκονται στις

ΑΟΖ των κρατών, και το ευκταίον είναι να επεκταθεί σε

θέματα οικονομίας, εμπορίου και προστασίας όλων αυτών

(αμυντικός βραχίονας) έναντι οποιασδήποτε απειλής,

ασύμμετρης ή «συμμετρικής» (τουρκική επιθετικότητα). Η

καλή σχέση των δυο λαών ,έτσι όπως έχει καταγραφεί στην

ιστορία, είναι πολλαπλασιαστής στην κοινή τους προσπάθεια.

Η μη-σύμπλευση των συμφερόντων των δυο χωρών θα οφείλεται

στην αλλαγή ηγεσίας, με την διάδοχο αιγυπτιακή ηγεσία να

ακολουθεί το παράδειγμα της διακυβέρνησης Μόρσι, τηρώνας

έτσι μια φιλοτουρκική στάση. Επίσης, ένας άλλος κίνδυνος

θα πρέπει να θωρείται η δημιουργία αγωγών που θα φέρνουν

121

το ισραηλινό αέριο στην Ευρώπη μέσω Τουρκίας. Ένας

προσεταιρισμός των επιχειρηματιών αυτών, μια δελεαστική

αντιπρόταση με συμμετοχή της ελληνόκτητης εμπορικής

ναυτιλίας, η υποστήριξη στην τρέχουσα ηγεσία της Αιγύπτου

και η ενεργοποίηση της διασποράς (ελληνικό, εβραϊκό λόμπυ)

για δημιουργία θετικού κλίματος στις Η.Π.Α. θα πρέπει να

είναι οι κατευθυντήριοι άξονες για να ευοδωθεί το

εγχείρημα της τετραμερούς συνεργασίας.

Το δευτερεύον «θέατρο» είναι αυτό της Μ. Ανατολής

που η Ελλάδα θα μπορούσε να βοηθήσει διπλωματικά την

Αίγυπτο στις διαμεσολαβητικές της προσπάθειες.

122

9. ΕΠΙΛΟΓΟΣ-ΣΥΝΟΨΗ

Με την ανα χείρας εργασία κατεβλήθη προσπάθεια να

διερευνηθεί το κατά πόσον οι γεωπολιτικές στοχεύσεις

Ελλάδος-Αιγύπτου ταυτίζονται ή όχι. Από την ιστορική

αναδρομή κατέστη σαφής η καλή σχέση των δυο λαών, η οποία

μπορεί να αποτελέσει την βάση της συνεργασίας τους.

Η γεωπολιτική ανάλυση της Αιγύπτου έδειξε ότι ο

ζωτικός της χώρος είναι ο Νείλος και περιοχή της διώρυγας

του Σουέζ, η ασφάλεια των οποίων αναγκάζει την Αίγυπτο να123

«κοιτά» προς Ανατολάς, στην Μ. Ανατολή όπου εμπλέκεται σε

ένα παιχνίδι ανταγωνισμού με Τουρκία, Σ. Αραβία και

εξισορροπητές το Ισραήλ και το Ιράν. Την τρέχουσα χρονική

στιγμή καλείται να ανταγωνιστεί την Τουρκία και να

ξεπεράσει τα εσωτερικά της προβλήματα.

Η Ελλάδα έχει ως ζωτικό χώρο το Αιγαίο και το

περιγεγραμμένο τετράπλευρο που αναφέρθηκε στο αντίστοιχο

κεφάλαιο αποτελεί την προϋπόθεση για την ασφάλεια του.

Έτσι, η Ελλάδα «κοιτάει» και αυτή προς Ανατολάς, όπου η

ανάσχεση της Τουρκίας είναι η πρώτη της προτεραιότητα.

Η εξισορρόπηση της Τουρκίας είναι ο στόχος που

καλούνται να υλοποιήσουν οι δυο χώρες. Ο χώρος της Α.

Μεσογείου είναι η πρώτη γεωπολιτική προτεραιότητα στην

συνεργασία των δυο κρατών, και συγκεκριμένα η συμμετοχή

τους στην εμβάθυνση και συνοχή του άξονα Ελλάδα-Κύπρος-

Αίγυπτος-Ισραήλ. Όλα αυτά υπό την προϋπόθεση ότι τα

κοιτάσματα φυσικού αερίου της περιοχής θα αποφέρουν

σημαντικά κέρδη στις εταιρείες που θα τα εξορύξουν.

Περαιτέρω, η Μ. Ανατολή αποτελεί την δεύτερη γεωπολιτική

προτεραιότητα, όπου βασικός στόχος είναι η ματαίωση των

124

τουρκικών σχεδίων και η δημιουργία μιας ευμενούς

ισορροπίας μεταξύ των πόλων ισχύος της περιοχής (Τουρκία,

Αίγυπτος, Σ. Αραβία, Ιράν).

Οι δυο χώρες θα πάψουν να έχουν κοινά συμφέροντα σε

περίπτωση που αλλάξει η ηγεσία της Αιγύπτου και

παρατηρηθεί μια φιλοτουρκική «στροφή». Σε αυτό το

ενδεχόμενο θα πρέπει να προστεθεί και η φιλοτουρκική

«στροφή» του επιχειρηματικού κόσμου του Ισραήλ που θα

επηρεάσει δυσμενώς τις εξελίξεις.

Οι Η.Π.Α. και η Ε.Ε. ευνοούν την συνεργασία των

τεσσάρων κρατών, ενώ η Ρωσία προσπαθεί να ματαιώσει

οποιοδήποτε σχέδιο των Η.Π.Α., ενώ η Κίνα προσπαθεί μέσω

επενδυτικών ανοιγμάτων να αποκτήσει ερείσματα στην

περιοχή.

Οι περιστάσεις ευνοούν την λειτουργία του

τετραμερούς άξονα, αλλά η εμβάθυνση του έχει δρόμο

μπροστά της, ενώ η αντίδραση της Τουρκίας θα πρέπει να

θεωρείται δεδομένη.

125

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Ελληνόγλωσση

Αρβελέρ-Γλύκατζη Ε., 2009, Γιατί το Βυζάντιο, 8η έκδοση,

εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα

Asimov I.,2001, Το Χρονικό του Κόσμου, Πανεπιστημιακές

Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο

Βέργος Κ., 2004, Γεωπολιτική των Εθνών και της

Παγκοσμιοποίησης: Για μια Ιστορία της Γεωγραφίας και μια

Γεωγραφία της Ιστορίας, εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα

Branden K.E., Shelley F.M., 2006, Παγκόσμια Γεωπολιτική,

μτφ. Πετρόπουλος Σ., Εκδόσεις Ροές, Αθήνα

126

Brzezinski Z., 1998, Η Μεγάλη Σκακιέρα: Η Αμερικανική

Υπεροχή και οι Γεωστρατηγικές της Επιταγές, μτφ. Αστερίου Ε.,

Εκδοτικός Οίκος Α.Α. Λιβάνη, Αθήνα

Διαμαντόπουλος Α., 1993, Το Κομματικό Φαινόμενο: Μορφές,

Συστήματα, Οικογένειες Κομμάτων, εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα

Δοξιάδης Α., 2014, Το Αόρατο Ρήγμα: Θεσμοί και Συμπεριφορές

στην Ελληνική Οικονομία, δεύτερη έκδοση, εκδόσεις Ίκαρος

Evera v. S., 2001, Εισαγωγή στην Μεθοδολογία της Πολιτικής

Επιστήμης, μτφ. Συλλογίδου Ε., β’ έκδοση, εκδόσεις

Ποιότητα, Αθήνα

Freedman L.(επιμ.), 2001, Πόλεμος, μτφ. Ναλμπάντης

Π., Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα

Gere F., 2005, Γιατί οι Πόλεμοι; Ένας Αιώνας Γεωπολιτικής,

μτφ. Τζουρμανά Ι., Ίδρυμα Αμυντικών Αναλύσεων,

εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα.

Κολιόπουλος Κ., 2008, Η Στρατηγική Σκέψη από την Αρχαιότητα

έως Σήμερα, β’ έκδοση, εκδόσεις Ποιότητα, Αθήνα

Κοτζιάς Ν., 2010, Η Εξωτερική Πολιτική της Ελλάδας στον 21ο

Αιώνα: Για μια Νέα, Ενεργητική, Δημοκρατική, Πατριωτική Στρατηγική

127

στην Εποχή της Παγκοσμιοποίησης, εκδόσεις Καστανιώτη,

Αθήνα

Κουσκουβέλης Η (επιμ.), 2012, Η Αραβική Άνοιξη,

εκδόσεις Πανεπιστημίου Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη.

Kaplan R. D., 2002, Φαντάσματα των Βαλκανίων, μτφ.

Κουβαράκου Ν., β’ έκδοση, Ροές, Αθήνα

Λουκάς Ι., 1996, Σύγχρονη Πολιτική Ιστορία και Παγκόσμιοι

Πόλεμοι: Άγγλοι και Γερμανοί Θεωρητικοί της Ισχύος, Τροχαλία,

Αθήνα

Λουκάς Ι., 2000, Η Γεωπολιτική, εκδόσεις Τροχαλία,

Αθήνα

Λουκάς Ι., 2003, Η Αδελφότητα των Αργοναυτών και η

Σύγκρουση των Πολιτισμών, εκδόσεις Έσοπτρον, Αθήνα

Μάζης Ι.Θ.,2002, Γεωπολιτική: Η Θεωρία και η Πράξη,

ΕΛΙΑΜΕΠ, εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα

Μάζης Ι.Θ., 2002, Γεωγραφία του Ισλαμιστικού Κινήματος στη

Μέση Ανατολή, εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα

Μάζης Ι.Θ., 2006, Γεωπολιτική Προσέγγιση για ένα Νέο Ελληνικό

Αμυντικό Δόγμα, εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα

128

Μάζης Ι., 2008, Η Γεωπολιτική της Ευρύτερης Μέσης Ανατολής

και η Τουρκία, εκδοτικός οίκος Α.Α. Λιβάνη, Αθήνα

Μακίντερ Χ. Τζ.,2006, Δημοκρατικά Ιδεώδη και Πραγματικότητα

& άλλες τρεις Εισηγήσεις, μτφ. Μπαλοπούλου Α., εκδόσεις

Παπαζήση, Αθήνα

Νταβούτογλου Α., 2010, Το Στρατηγικό Βάθος: Η Διεθνής Θέση

της Τουρκίας, μτφ. Ραπτόπουλος Ν., εκδόσεις Ποιότητα,

Αθήνα

Παπασωτηρίου Χ., 2013, Η Κίνα: Από την Ουράνια Αυτοκρατορία,

στην Ανερχόμενη Υπερδύναμη του 21ου Αιώνα, εκδόσεις

Ποιότητα, Αθήνα

Παρίσης Ι., 2013, Η Καθ’ Ημάς Θάλασσα: Γεωστρατηγική

Ανάλυση της Μεσογείου, Εκδοτικός Οργανισμός Λιβάνη,

Αθήνα

Πρεβελάκης Γ. Σ., 1998, Η Γεωπολιτική της Ελλάδας,

εκδόσεις Libro, Αθήνα

Πρεβελάκης Γ.Σ., 2001, Τα Βαλκάνια: Πολιτισμοί και

Γεωπολιτική, μτφ. Πρεβελάκη Μ., εκδόσεις Libro, Αθήνα

129

Parker G., 2002, Γεωπολιτική: Παρελθόν, Παρόν και Μέλλον,

μτφ. Αλεξοπούλου Ε., Ροές, Αθήνα

Ratzel F. v., 2001, Ο Ζωτικός Χώρος (Der Lebensraum), μτφ.

Μακρή Μ., Προσκήνιο, Αθήνα

Spykman N.J., 2004, Η Γεωγραφία της Ειρήνης, μτφ.

Κελάνδριας Π. Ι., εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα

Thual F., 2000, Η Κληρονομιά του Βυζαντίου: Γεωπολιτική της

Ορθοδοξίας, μτφ. Λάμψας Ι. ,εκδόσεις Ροές, Αθήνα

Watson A., 2006, Η Εξέλιξη της Διεθνούς Κοινωνίας: Μια

Συγκριτική Ιστορική Ανάλυση, μτφ. Στροίκου Η., γ’ έκδοση,

εκδόσεις Ποιότητα, Αθήνα

Woodhouse C.M., 2008, Η Ιστορία ενός Λαού: Οι Έλληνες από το

324 έως Σήμερα, μτφ. Στεφάνου Λ., εκδόσεις Τουρίκη,

Αθήνα

Ξενόγλωσση

Gray C.S., 2006, Strategy and History: Essays on Theory and

Practice, Routledge, London

130

Cohen S.B., 2015, Geopolitics: The Geography of

International Relations, third edition, Rowman &

Littlefield, Maryland

Buzan B., Waever O., 2003, Regions and Powers: The Structure

of International Security, Cambridge University Press,

Cambridge

Williams P. (ed.), 2013, Security Studies: An Introduction,

second edition, Routledge, London-New York.

Lanteigne M., 2009, Chinese Foreign Policy: An Introduction,

Routledge, London-New York

Σελίδες στο διαδίκτυο

www.mfa.gr

www.mfa.gov.eg

www.cia.gov

www.oecd.org

www.foreignaffairs.gr

www.banksdaily.com

www.rae.gr

www.consilium.europa.eu 131

www.kathimerini.gr

www.euro2day.gr

www.gwu.edu

www.nssarchive.us

www.stratfor.com

www.nmiotc.nato.int

www.capital.gr

www.worldatlas.com

www.energybrains.org

www.institut-strategie.gr

www.defendedtatecraft.blogspot.gr

www.jpost.com

www.google.com/earth

132