Μπάρτζης Δημήτριος Αρχιτέκτων Μηχανικός ΕΜΠ

Τα παλάτια του Κιαμήλ Μπέη στην Κόρινθο1

Πήραν τα κάστρα πήραν τα, πήραν και τα ντερβένια, Πήραν και την Τριπολιτσά, την ξακουσμένη χώρα.

Κλαίουν στους δρόμους Τούρκισσες, κλαίουν Εμιροπούλες, Κλαίει και μια χανούμισσα τον δόλιο τον Κιαμήλη. -Αχ! πού ’σαι και δε φαίνεσαι, καμαρωμένε αφέντη; Ήσουν κολόνα του Μοριά και φλάμπουρο στην Κόρθο, Ήσουν και στην Τριπολιτσά θεμελιωμένος πύργος. Στην Κόρθο πλια δε φαίνεσαι, ουδέ μες τα σαράγια. Ένας παπάς σου τα ’καψε τα έρμα τα παλάτια.

Κλαίουν τ’ αχούρια γι’ άλογα και τα τζαμιά γι’ αγάδες, Κλαίει και η Κιαμήλαινα το δόλιο της τον άντρα. Σκλάβος ραγιάδων έπεσε και ζει ραγιάς ραγιάδων.2

Το παραπάνω δημοτικό τραγούδι είναι γνωστό ως «Του Κιαμήλ Μπέη» και είναι αξιοσημείωτο, διότι αναφέρεται σε έναν ισχυρό Τούρκο του Μοριά και στα δεινά που υπέφερε από τον αγώνα των Ελλήνων για ελευθερία. Η ειδική μνεία στα παλάτια του, δηλαδή το σεράι του, δείχνει πως αυτή η κατοικία πρέπει να ήταν οπωσδήποτε κάτι το ξεχωριστό από τον μέσο όρο της εποχής. Στόχος της παρούσας εργασίας είναι η ανασύσταση της εικόνας αυτού του μεγαλοπρεπούς κτηρίου και της ζωής σε αυτό, πρωτίστως μέσα από μαρτυρίες και απεικονίσεις περιηγητών του 19ου αιώνα.

Κιαμήλ Μπέης

Ο Κιαμήλ Μπέης γεννήθηκε το 17843. Γιος του Νουρή Μπέη, ήταν επιφανής αξιωματούχος της Πελοποννήσου και διοικητής του Καζά της Κορίνθου από το 1815. Είχε υπό την εποπτεία του τις περιοχές Ισθμίας, Κορινθίας, Σικυωνίας, Πελλήνης, Φενεού, Στυμφαλίας, Επιδαυρίας, Τροιζήνας και εκτός της Πελοποννήσου τα Δερβενοχώρια των Μεγάρων4. Συνολικά η κυριαρχία του εκτεινόταν σε 163 χωριά5. Καταγόταν από την οικογένεια των Απδίμ-Παγιάνων, μια εκ των ισχυρότερων της Πελοποννήσου, η οποία τοποθετήθηκε στη διοίκηση της Κορίνθου σχεδόν αμέσως

1 Οφείλονται ευχαριστίες στον Guy Sanders, διευθυντή των ανασκαφών της Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών στην Αρχαία Κόρινθο, ο οποίος έθεσε στη διάθεση του γράφοντος δυσεύρετα σχέδια προς μελέτη και συνέβαλε ποικιλοτρόπως με τις γνώσεις στην εκπόνηση της εργασίας αυτής. Ευχαριστίες πρέπει επίσης να δοθούν στον καθηγητή ΕΜΠ Μανόλη Κορρέ για την ολόπλευρη στήριξή του, τις συμβουλές του και τους ορίζοντες που συνεχώς ανοίγει. 2 Ταρσούλη Αθηνά, Κάστρα και Πολιτείες του Μοριά, Τράπεζα Εμπορικής Πίστεως, Αθήνα 1971, σ. 37 3 Διδασκάλου Αθ. Ντίνος, Το κάστρο της Κορίνθου, Β΄ έκδοσις συμπληρωμένη, Αρχαία Κόρινθος, 1960, σ. 19 4 Σακελλαρίου Μιχαήλ, Η Πελοπόννησος κατά τη β΄ Τουρκοκρατίαν (1715-1821), Verlag der “Byzantinisch-Neugriechischen Jahrbücher”, Athen 1939, Ανατύπωση εκδ. Ερμής, Αθήνα 2009, σ. 102 5 Σακελλαρίου Μιχαήλ, ό.π., σ. 46

μετά το τέλος της Βενετοκρατίας στο Μοριά (1717)6. Η περιοχή γνώρισε τότε πρωτοφανή άνθηση. Έγινε συστηματική εκμετάλλευση των καλλιεργειών, ιδίως ελαιόδεντρων και συσσωρεύτηκε πολύς πλούτος. Φαίνεται δε ότι η καταπίεση του αγροτικού πληθυσμού δεν ήταν ανάλογη άλλων περιοχών7. Τα μέλη της οικογένειας ζούσαν πλουσιοπάροχα και το αξίωμά τους είχε γίνει σχεδόν κληρονομικό, αφού διοικούσαν επί σχεδόν έναν αιώνα την περιοχή8. Ο Μπέης μάλιστα λέγεται ότι διέθετε τέσσερις άμαξες «ευρωπαϊκού» τύπου9, μια εποχή που δεν υπήρχε πουθενά στο Μοριά οδικό δίκτυο10. Ήταν μάλιστα ζωγραφισμένες και οι ντόπιοι τις θεωρούσαν θαύματα τεχνολογίας11.

Με το ξέσπασμα της Επανάστασης ο Κιαμήλ Μπέης βρίσκεται στην Τριπολιτσά και μετά την κατάληψη της πόλης πιάνεται όμηρος από τους Έλληνες. Το σημαντικό του αξίωμα αλλά και τα αμύθητα πλούτη του, εξασφάλισαν μια παράταση της ζωής του, η οποία όμως έληξε τραγικά στις 7 Ιουλίου 1822 στον Ακροκόρινθο. Εκτελέστηκε κατά την βιαστική και πανικόβλητη εκκένωση του κάστρου από τους επαναστάτες, οι οποίοι τράπηκαν σε φυγή στη θέα της στρατιάς του Δράμαλη.

Οι Ευρωπαίοι περιηγητές στα παλάτια της Κορίνθου. Τελετουργικό

υποδοχής και φιλοξενίας

Πλήθος περιηγητών πέρασαν από το σεράι του Μπέη στην Κόρινθο. Οι μαρτυρίες για το κτήριο καθεαυτό είναι λιγοστές, αλλά συμπληρώνονται από εξαιρετικές απεικονίσεις. Για τους ίδιους τους χρήστες του χώρου έχουμε όμως αρκετές μαρτυρίες, οι οποίες φανερώνουν πρωτίστως ένα τελετουργικό υποδοχής των ξένων στο παλάτι.

Ο Daniel Clarke, ευρισκόμενος στην Κόρινθο το Νοέμβριο του 1802, προσκλήθηκε από τον Νουρή Μπέη στο σεράι12. Ακολουθήθηκε πιστά το τελετουργικό προσφοράς καφέ και καπνίσματος. Η κουβέντα όμως που ακολούθησε, ενώ ξεκίνησε κατά το τυπικό, με γενικές ερωτήσεις που αφορούσαν στα ταξίδια του, τελικά εκτράπηκε με

6 Ό.π., σ. 46 7 «Από το αρχείο Λόντου καταγράφονται περιστατικά καταφυγής Ελλήνων χωρικών καταπιεσμένων από την οικογένεια της Αιγιαλείας, προκειμένου να έρθουν στην εκδούλευση της οικογένειας των Απδίμ-Παγιάνων», Σακελλαρίου Μιχαήλ, ό.π., σ. 47 8 Leake William Martin, Travels in the Morea, John Murray Albemarle Street, London 1830, σ.263, Wyse Sir Thomas, An excursion in the Peloponnesus in the year 1858, vol. 2, Day and Son Limited, London 1865, σ. 314 9 Gell Sir William, Narrative of a journey in the Morea, Longman, Hurst, Rees, Orme and Brown, Paternoster-Row, London 1823, σ. 274 10 Χαρακτηριστική είναι η μαρτυρία του Hugh όταν φτάνει στην Κόρινθο: «Στον δρόμο, λίγο μακρύτερα από το ναό του Απόλλωνα, παρατήρησα ίχνη από τροχούς πάνω στο έδαφος, για πρώτη φορά όσο βρίσκομαι στην Ελλάδα. Πραγματικά νομίζω μου προκάλεσε τόση έκπληξη, όση το αποτύπωμα πατούσας πάνω στην άμμο, που είχε βρει ο Ροβινσώνας Κρούσσος στο μοναχικό του νησί». Williams Hugh, Travels in Italy, Greece and the Ionian Islands, vol. 2, Archibald Constable and Co., Edinburgh 1820, σ. 394 11 Laurent Peter, Recollections of a classical tour through various parts of Greece, Τurkey and Italy, made in the years 1818 and 1819, London 1821, σ.155 12 Clarke Edward Daniel, Travels in various countries of Europe, Asia and Africa, vol. 6, T. Cadell and W. Davies, London 1810-1823, σσ. 555-557

ειρωνείες, σαρκασμούς και απαξίωση από μέρους του Μπέη. Ο Οθωμανός είχε εξοργιστεί που δεν του είχαν φέρει δώρα, αλλά είχαν την απαίτηση να αναλάβει την τροφή και διαμονή τους. Έφτασε λοιπόν να μην μπορεί να πειστεί ότι πρόκειται για «Άγγλους αφεντάδες, τζέντλεμεν», αλλά για ρακοσυλλέκτες, αφού τους βρήκε να μαζεύουν από σωρούς με μπάζα «κομμάτια από σπασμένα κατσαρόλια»13.

Ο Λόρδος Βύρων το 1810 είχε μάλλον μια ατυχή εμπειρία14. Κατατρεγμένος από ισχυρή καταιγίδα ζήτησε κατάλυμα στο σεράι και τον έδιωξαν. Ο ποιητής φανερά προσβεβλημένος συντάσσει ένα γράμμα διαμαρτυρίας προς τον Άγγλο πρόξενο στην Κωνσταντινούπολη. Εν τέλει με τη μεσολάβηση κάθε γραναζιού της οθωμανικής γραφειοκρατίας, ο Νουρή Μπέης δέχεται επίπληξη από τον Βελή Πασά της Τριπολιτσάς και εντέλεται να φέρεται φιλόξενα σε κάθε ταξιδιώτη. Επιπλέον απαντά στον Βύρωνα με μια απολογητική επιστολή στα ελληνικά, η οποία ξεκίναγε με την προσφώνηση: «Εξοχότατε, εκπλαμπρότατε, πανευγενέστατε και επιπόθητέ μοι φίλε μηλιόρδ πυρόν, ακριβώς και φιλικώς χαιρετώ, και ερωτώ το ακριβόν μοι χατήρι σας»15. Έκτοτε ο Νουρή Μπέης φροντίζει να μείνει πιστός στις υποδείξεις του ανώτερού του στην ιεραρχία, ενώ αργότερα ο γιος του, Κιαμήλ Μπέης, ευγενέστερη φυσιογνωμία, δέχεται με χαρά τους Ευρωπαίους περιηγητές.

Η μετέπειτα βασίλισσα της Αγγλίας Καρολίνα, το 1816 φτάνει στην Κόρινθο και χαίρει μεγάλης τελετής υποδοχής, παρουσία του Κιαμήλ Μπέη και όλων των αξιωματούχων του. Την περίμεναν έφιπποι έξω από την πόλη και τη συνόδεψαν με άγημα έως το παλάτι16, όπου σειρά διαμερισμάτων είχε προετοιμαστεί για τη φιλοξενία της17. Αν και ο Μπέης εξέφρασε μια δυσαρέσκεια, που μια κυρία ταξίδευε ασυνόδευτη χωρίς κάποιο συγγενικό πρόσωπο μαζί της18, εντούτοις φρόντισε η διαμονή της στο σεράι να είναι κατά το δυνατόν ευχάριστη και της απέδιδε τα σέβη του καθημερινά19.

Τον John Galt υποδέχτηκε επίσης μια παρέλαση, την οποία όμως βρήκε ακριβή και άχρηστη, κάνοντάς τον να εγκαταλείψει την Κόρινθο μια ώρα αρχύτερα20.

Η υποδοχή των επισκεπτών γινόταν κανονισμένα. Συνήθως από την προηγούμενη ημέρα οι ταξιδιώτες έστελναν κάποιον να αναγγείλει την άφιξή τους, μαζί με τα απαιτούμενα έγγραφα από τον Πασά. Ο Turner έχοντας το μπουγιουρντί από την Τριπολιτσά, αλλά και γράμμα του Νουρή Μπέη προς το γιο του, Κιαμήλ21, γίνεται

13 ό.π., σ. 557 14Petros Peteinaris, The Bey apologizes, http://www.internationalbyronsociety.org/images/stories/pdf_files/bey_apologies.pdf 15 Ό.π. 16 Williams Hugh, Travels in Italy, Greece and the Ionian Islands, vol. 2, Archibald Constable and Co., Edinburgh 1820, σ. 356 17 Wilks John, Memoirs of Her Majesty Queen Caroline Amelia Elizabeth, vol. 1, Sherwood, Neely and Jones, London 1822, σσ. 358-359 18 Williams Hugh, ό.π., σ. 356 19 Wilks John, ό.π., σσ. 358-359 20 Galt John, Letters from the Levant, T. Cadell and W. Davies, London 1813, σ. 97 21 Turner William, Journal of a tour in the Levant, vol. 1, John Murray, London 1820, σ. 227

δεκτός με ενθουσιασμό. Ο Μπέης του προσφέρει όσα άλογα και άνδρες χρειαζόταν για συνοδεία, ανταλλάσουν νέα πίνοντας καφέ και καπνίζοντας τσιμπούκια22.

Ο T.S. Hughes μας πληροφορεί το τι είναι τα δώρα23. Ο Νουρή Μπέης του ζητά ένα χρυσό ρολόι -άρεσαν στους Τούρκους και τα χρησιμοποιούσαν για διάκοσμο των οντάδων τους24-, ωστόσο αρκείται τελικά σε ένα μεγάλο καλό τηλεσκόπιο. Άλλοι φρόντιζαν να κρατούν το δώρο στα χέρια τους καθ’ όλη τη διάρκεια της συζήτησης με τον Μπέη, προκειμένου να εξασφαλίσουν το μπουγιουρντί που ζητούσαν25. Δώρα όμως έκανε και ο Μπέης. Στη σύζυγο του Λόρδου Έλγιν πρόσφερε μια εσάρπα και ένα κουτί ντυμένο με ύφασμα, διακοσμημένο με κεντήματα26. Ο Hughes εξηγεί πως η ανταλλαγή δώρων είναι τόσο κοινή πρακτική στην οθωμανική αυτοκρατορία, όσο και η ανταλλαγή φιλοφρονήσεων27. Είναι δε ο μόνος τρόπος να εκπληρωθεί το οποιοδήποτε αίτημα προς τις αρχές. Όμως με συστατικά γράμματα ανά χείρας από τον Νουρή, έγινε δεκτός από τον Κιαμήλ στην Κόρινθο. Υπέβαλε τα σέβη του στο νεαρό άνδρα και έχαιρε εγκάρδιας υποδοχής. Ο Μπέης προθυμοποιήθηκε να του ετοιμάσει διαμερίσματα για να τον φιλοξενήσει, κάνοντας τον Hughes να μειδιάσει σκεπτόμενος, πως η παράδοση του Ξένιου Δία καλλιεργείται ακόμη σε αυτή τη χώρα28.

Το παλάτι, όπως το είδαν και το έζησαν οι περιηγητές

Οι μαρτυρίες περιηγητών για το παλάτι του Κιαμήλ Μπέη αρκούνται σε γενικότητες θαυμασμού για την ειδυλλιακή τοποθεσία, τη γραφικότητα, την μεγαλοπρέπεια και την ανατολίτικη πολυτέλεια του κτηρίου29. Ο Gell θεωρεί πως το σπίτι του Νουρή Μπέη είναι καλύτερο από του Πασά στην Τριπολιτσά30. Ο Leake επιβεβαιώνει αυτό που έμμεσα συνάγεται από απεικονίσεις, πως πρόκειται δηλαδή για ένα συγκρότημα κτηρίων εντός κλειστού περιβόλου31. Είχε τέτοια έκταση, που χρειαζόταν κανείς μισή ώρα για να το διασχίσει32 μέσα από τους κήπους του γεμάτους κυπαρίσσια33 και λεμονοπορτοκαλιές. Αποτελούσε ουσιαστικά ακόμη ένα προάστιο της τότε

22 Ό.π., σ. 292 23 Hughes Thomas Smart, Travels in Sicily, Greece and Albania, vol. 1, J. Mawman, London 1820, σσ. 188-189 24 Turner William, ό.π., σ. 227 25 Williams Hugh, ό.π., σ. 395 26 Essex Karen, « Lady Elgin’s journal excerpt written for her mother and grandmother», http://www.karenessex.com/stealingathenapersonalpapers.html 27 Hughes Thomas Smart, ό.π., σσ. 188-189 28 Ό.π., σ. 239 29 Ενδεικτικά βλ. Williams Hugh, ό.π., σ. 393, Galt John, ό.π., σ. 69, Slade Sir Adolphus, Turkey, Greece and Malta, vol. 2, Saunders and Otley, Conduit Street, London 1837, σ. 284, Turner William, ό.π., σ. 290 30 Gell Sir William, ό.π., σ. 274 31 Leake William Martin, ό.π, σ.261 32 Prokesch von Osten, Denkwurdigkeiten und Erinnerungen aus dem Orient, σ.316, περιέχεται στο Robinson S. Henry, «Excavations at Corinth, 1960», Hesperia, XXXI 2,1962, Υποσημ. 1, σ. 120 33 Ο Dodwell ενοχλείται γιατί «ο κήπος του Μπέη κοσμείται με αποκεφαλισμένα κυπαρίσσια, γεγονός που δημιουργεί έντονη αντίθεση με τα λεγόμενα των Θεόφραστου και Πλίνιου, ο οποίοι πρεσβεύουν πως ένα κυπαρίσσι πεθαίνει, σαν του κόψουν την κορυφή…», Dodwell Edward, A Classical and Topographical Tour through Greece:1801, 05, 06. Vol. 2, Rodwell and Martin, London 1819, σ. 193

αραιοδομημένης Κορίνθου34, καταλαμβάνοντας το βορειοανατολικό άκρο της πόλης, επάνω σε ένα φυσικό άνδηρο με εποπτεία τον κάμπο της Βόχας και τον Κορινθιακό κόλπο (Κρισαίος).

Πολύτιμη είναι η μαρτυρία του αρχιτέκτονα Joseph Woods. Έχοντας περιγράψει τις γενικές αρχές διάρθρωσης ενός τυπικού οθωμανικού σπιτιού35, παραθέτει μια αναλυτική περιγραφή του σεραγιού του Μπέη στην Κόρινθο: «Το καλύτερο σπίτι το οποίο είδα, ήταν αυτό του μπέη στην Κόρινθο. Το κυρίως μέρος του κτηρίου είναι σχήματος Γ σε κάτοψη, δημιουργώντας δύο πλευρές τετραγώνου, ενώ στη γωνία υπάρχει κλιμακοστάσιο που οδηγεί στη στοά και τον κύριο όροφο. Αυτή η στοά δεν παραλείπεται ποτέ σε οποιοδήποτε αξιοπρεπές σπίτι. Είναι πάντοτε ξύλινη και τα κύρια δωμάτια ανοίγονται απευθείας σε αυτήν. Οι βεράντες μας φαίνεται να έχουν ως πρότυπο τη στοά, αλλά το μεγαλύτερο βάθος της, η προεξοχή της στέγης και οι διακοσμημένες μαρκίζες την καθιστούν κατά πολύ αποτελεσματικότερη. Η είσοδος στο παλάτι, όπως και στις άλλες κατοικίες, γίνεται μέσω προαυλίου, αλλά εξωτερικά οι τοίχοι ξεπροβάλλουν πάνω από τα απότομα βράχια, κάτω από τα οποία είναι οι κήποι. Το μέρος είναι ιδανικό, καθώς παρέχει εποπτεία του κάμπου και του Κορινθιακού. Κάτω από τη στοά, στο προαύλιο, είναι μια τοξοστοιχία, υποβασταζόμενη από κοντούς στρογγυλούς πέτρινους στύλους, οι οποίοι δεν έχουν αντιστοιχία με τους ξύλινους στύλους της υπερκείμενης στοάς. Οι τοίχοι της στοάς έχουν ζωγραφιστεί με διακοσμητικά στοιχεία, τα οποία όμως έχουν σχεδόν εξαφανιστεί. Πέρα από αυτά που περιγράψαμε, είναι μια σειρά γραφείων και πέρα από αυτά βρίσκονται τα διαμερίσματα των γυναικών (χαρέμι) που φυσικά είναι αόρατα» 36.

Η εικόνα μας για το κτήριο μπορεί να ολοκληρωθεί τα γνωστά σχέδια των Sir William Gell37 και Haller von Hallerstein38, το οποίο έρχεται σε απόλυτη αντιστοιχία με την γραπτή περιγραφή του Woods. Κι αν ο δεινότατος σχεδιαστής παραλείπει να προσθέσει στο πλάνο ανθρώπινες φιγούρες, ο Γάλλος ποιητής Pierre Lebrun, κάνει πλήρη, γεμάτη ενάργεια ανασύσταση της ζωής στο παλάτι μέσα από τη γλαφυρότατη περιγραφή της επίσκεψής του εκεί: «Τον Κιαμήλ Μπέη τον είδα μόνο μια φορά και πέρασα μαζί του μόλις μια ώρα. […] Ήταν νύχτα, στην εποχή που είχαν ραμαζάνι. […] Έφθασα στο παλάτι. Μια αχανής αυλή, όπου πρωτομπήκα, φωτιζόταν από μια μεγάλη φλόγα από πευκόξυλα, που έκαιγε. Ήταν σαν ένα καμινέτο, μια πυρά υψωμένη στο κέντρο με ένα παλούκι. Η φλόγα, κίτρινη και απαλή παρείχε διαύγεια μέσα στο σκοτάδι. Έτσι μου επέτρεψε να δω άλογα δεμένα, φρουρούς και ποικίλες ομάδες ατόμων που περίμεναν ακρόαση, ενώ ακουγόταν θόρυβος από νερό.

34 Holland Sir Henry, Travels in the Ionian Isles, Albania, Thessaly, Macedonia during the years 1812 and 1813, vol. 2, Longman, Hurst, Rees, Orme and Brown, Paternoster-Row, London 1815, σ. 197 35 Woods Joseph, Letters of an Architect from France, Italy and Greece, John and Arthur Arch Publications, London 1828, σσ. 268-269 36 Ό.π. 37 Βρετανικό Μουσείο, αρ. 1853,0307.429 38 Bankel Hansgeorg, Carl Haller von Hallerstein in Griechenland, 1810-1817 : Architekt, Zeichner, Bauforscher, Reimer, Berlin 1986, σ. 114, Εικ. 3.5

Μια φαρδιά σκάλα οδηγεί στη στοά. Βρέθηκα στη μέση ενός πλήθους από αξιωματούχους, υπηρέτες, διερμηνείς να πηγαινοέρχονται. Έμπαιναν, έβγαιναν, εξαφανίζονταν και επανεμφανίζονταν, χωρίς σταματημό. Πείστηκα λοιπόν ότι ο κόσμος μέσα σε ένα ανατολίτικο παλάτι, όπως ακριβώς σε ένα ευρωπαϊκό, είναι συνεχώς απασχολημένος με μικροπράγματα.

Οι αίθουσες ανοίγονταν σε αυτή τη στοά, φωτισμένες από το εσωτερικό τους και ήταν όλες γεμάτες. Μερικές καταλαμβάνονταν από τους υψηλόβαθμους αξιωματικούς του Μπέη, άλλες από λιγότερο σημαντικά στελέχη, εδώ συνάνταγες δερβίσηδες, εκεί στρατιώτες, αλλού γραμματείς. Όλοι αυτοί οι άνθρωποι κάθονταν σε ντιβάνια, τοποθετημένα γύρω σε κάθε αίθουσα. Η όλη ακινησία τους ερχόταν σε πλήρη αντίθεση με τον πανικό που γινόταν στη στοά. Όλοι κάπνιζαν με αξιοπρέπεια, ατάραχοι μέσα σε απόλυτη ψυχραιμία, εκτός από τους δερβίσηδες. Αυτοί φαίνονταν να τους κινεί μια παράξενη ευθυμία. […]

Βιαστικός όπως ήμουν για να εξασφαλίσω ένα μπουγιουρντί, διέκοψα τις παρατηρήσεις των αξιωματούχων του, που με κράτησαν στην πόρτα της εξοχότητάς του. Μου έλεγαν να περιμένω. Πότε γιατί ο Μπέης γευμάτιζε, πότε επειδή είχαν έρθει πραματευτές. Απελπίστηκα, οπότε τους παραμέρισα, σήκωσα την κουρτίνα της πόρτας και βρέθηκα μπροστά στον Μπέη.

Στη μέση μιας μεγάλης αίθουσας πλούσια διακοσμημένης, πάνω σε ένα βάθρο σκεπασμένο με ψάθες ήταν τοποθετημένα τρία κηροπήγια, σαν αυτά των εκκλησιών, τοποθετημένα χάμω, ενώ ένας σκλάβος ερχόταν αραιά και που για να τα ξεφυτιλίσει τα τεράστια κεριά. Ένας άνδρας 36 ως 40 χρονών, με όμορφο και σοβαρό πρόσωπο, ήταν ξαπλωμένος με τα πόδια σταυρωμένα σε ένα ντιβάνι στο βάθος της αίθουσας. Ήταν ο Κιαμήλ. Όλοι τριγύρω κάπνιζαν και τον κοιτάγαμε σιωπηλά να καπνίζει και αυτός. Ήταν σαν μια παγόδα που ανέδιδε λιβάνι στον ίδιο τον εαυτό της. Στο ντιβάνι αριστερά του Μπέη δυο αξιωματικοί κάθονταν σε μια σεβαστή απόσταση, ενώ στη βάση της εξέδρας μερικοί αξιωματούχοι και μια ομάδα Έλληνες συνωστίζονταν εμποδίζοντας την είσοδο. Ξεφύτρωσα λοιπόν ανάμεσά τους και διέκοψα τη σιωπή της συγκέντρωσης αυτής. […]

Ξαφνιασμένος ο Μπέης ρώτησε τι ήθελα, ποιος ήμουν, από πού ερχόμουν, πού πήγαινα... Σε κάθε απάντηση του διερμηνέα μου, με κοίταγε με μια ευγενική προσοχή. Έπειτα μου έκανε νόημα να ανέβω [τα σκαλοπάτια] και να κάτσω στο ντιβάνι δίπλα του. Ένας σκλάβος μου έφερε τον καφέ και επικράτησε πάλι σιωπή. Έγινα λοιπόν και εγώ με τη σειρά μου μέλος αυτής της βουβής σκηνής, της οποίας την ηρεμία είχα διακόψει μπαίνοντας πριν. […]

Μια μικρή περίσταση […] με έπεισε ότι παρ’ όλες τις συνήθειες που κληρονόμησε από τον τούρκικο δεσποτισμό, ο Κιαμήλ είχε διατηρήσει μια απέχθεια για τον εξευτελισμό του ανθρώπου ενώπιον της εξουσίας. Ήταν ο τρόπος με τον οποίο απέκρουσε την ταπείνωση ενός ανθρώπου που ήρθε ικετεύοντας δίπλα του. Είχε ανέβει στην εξέδρα, προσκύνησε μπροστά στον Μπέη και ετοιμαζόταν να του φιλήσει τα πόδια. Ο Κιαμήλ,

χωρίς να χάνει τη σοβαρότητά του, τράβηξε ξαφνικά τα πόδια του κάτω από τη φορεσιά του και άφησε τον κακόμοιρο ντροπιασμένο και σαστισμένο […]»39.

Από τις παραπάνω μαρτυρίες και απεικονίσεις είναι φανερό πως το σεράι του Κιαμήλ Μπέη, ανήκει στον τύπο σπιτιού με «εξωτερικό σοφά» κατά τον S.H. Eldem40 με ασύμμετρη σύνθεση του μετωπικού χαγιατιού με τη σειρά δωματίων41. Ο οντάς ως μονάδα42 σε παράθεση δημιουργεί ένα σύνολο χώρων, με αυτόνομη προσπέλαση στον καθένα από το χαγιάτι, που συνδέει όλα τα δωμάτια μεταξύ τους. Την ευελιξία στην κάτοψη προσφέρουν τα εϋβάν που μπορούν να παρεμβάλλονται μεταξύ δύο οντάδων και ντιβάνια ή κιόσκια στα ελεύθερα άκρα του χαγιατιού43. Το χαγιάτι ως ανοικτός υπόστυλος στεγασμένος χώρος, εκφράζει μια αρχιτεκτονική σταθερότητας και ασφάλειας, καθιστώντας περιττή την οικοδόμηση οχυρωμένων πυργοειδών κατοικιών. Όπως θα δούμε παρακάτω, ο Μπέης διέθετε δύο πύργους44. Ο ένας με οχυρωματικά χαρακτηριστικά και ο άλλος, μεταγενέστερος, είχε ξύλινη όροφο σε προεξοχή (εξώστεγο) και χρησίμευε μάλλον ως μπελβεντέρε.

Το χαρέμι. Το κτήριο και οι χρήστες του

Ένα τυπικό οθωμανικό σπίτι χωριζόταν σε ανδρώνα (selamlik) και γυναικωνίτη (haremlik)45. Για πολύ μεγάλα συγκροτήματα αυτοί οι χώροι καταλάμβαναν διαφορετικές πτέρυγες ή όπως στην περίπτωση των παλατιών του Κιαμήλ Μπέη, το χαρέμι αποτελούσε αυτόνομο σύνολο κτηρίων με δική του πύλη, συνοδευόμενο από λουτρά και αυλές αποκλειστικά για τις γυναίκες46. Ο Gell αναφέρει πως το χαρέμι είναι ένα ανεξάρτητο κτήριο47, το οποίο σημειώνει σε λεπτομερές σχέδιο όλου του συγκροτήματος με την ανάλογη ένδειξη («Harem»). Καταλαμβάνει το βορειοανατολικό άκρο του περιβόλου, έρχεται σχεδόν στο χείλος του βραχώδους ανδήρου και περιτοιχίζεται από υψηλή μάντρα, που το αποκόπτει οπτικά από το υπόλοιπο σύνολο48. Ο Gell θεωρείται εξαιρετικά ακριβής στα σχέδια του49. Το χαρέμι φαίνεται να είναι ένα περίπλοκο κτήριο με διαδοχικές προεξοχές στην κάτοψη, που ακολουθούν το όριο του βράχου. Πλήθος από σαχνισιά ακροβατούν στο κενό,

39 Lebrun Pierre Antoine, Oeuvres, Poem de la Grece, τόμος 2ος, Perrotin Libraire-Editeur, 1822, Note 80, σσ. 375-380 40 Συνοπτική ανάλυση της τυπολογίας του Eldem στο: Προκοπίου Α. Γεώργιος, Το αρχοντικό του Γ. Βούλγαρη στην Ύδρα, Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα 2001, σσ. 28-32. Για περαιτέρω εμβάθυνση βλ. Κίζης Ιωάννης, Πηλιορείτικη Οικοδομία, Η αρχιτεκτονική της κατοικίας στο Πήλιο από τον 17ο στον 19ο αιώνα, Πολιτιστικό Τεχνολογικό Ίδρυμα ΕΤΒΑ, Αθήνα 1994, σσ. 76-81 41 Κίζης Ιωάννης, ό.π., σ. 81 42 Κίζης Ιωάννης, ό.π., σ. 65 43 Προκοπίου Α. Γεώργιος, ό.π., σ. 31 44 Σχέδιο του William Gell 45 Behcet Unsal, Turkish Islamic architecture in Seljuk and Ottoman times 1071-1923, Alec Tiranti Ltd, London 1959, σ. 70 46 Ό.π. 47 Gell Sir William, ό.π., σ. 274 48 Woods Joseph, ό.π., σ. 269 49 Sanders Guy, «Η Κόρινθος κατά τις δεκαετίες αμέσως πριν το σεισμό του 1858 υπό το φως της αρχαιολογικής έρευνας και ανασκαφών από το 1959 ως σήμερα», Πρακτικά του Η΄ Διεθνούς Συνεδρίου Πελοποννησιακών Σπουδών, Κόρινθος 26-28 Σεπτεμβρίου 2008, Αφιέρωμα στην Αιώνια Κόρινθο, Εταιρεία Πελοποννησιακών Σπουδών, Αθήνα 2011

παρέχοντας άπλετη θέα στον Κορινθιακό κόλπο, δικαιολογώντας το θαυμασμό των περιηγητών50. Η έκτασή του όμως δεν φαίνεται να ανταποκρίνεται στο πλήθος των χρηστών του. Ο χρονικογράφος της Καρολίνας αναφέρει πως οι σύζυγοι του Κιαμήλ Μπέη δεν ήταν αναρίθμητες51, αλλά ομορφότερες από άλλες που είχαν δει52 και προσθέτει κάτι αξιοσημείωτο: Ο Κιαμήλ είχε παντρευτεί λίγα χρόνια πριν μια όμορφη χωρική, της φερόταν με σεβασμό και ουσιαστικά σχετιζόταν μόνο με αυτήν έκτοτε, ενώ την παρουσίαζε ως τη μοναδική σύζυγό του53. Ωστόσο στο χαρέμι ζούσαν τόσο οι γυναίκες του Νουρή Μπέη54, όσο και αυτές του αδελφού του, Μπεκήρ Αγά55. Κάποιος περιηγητής θεώρησε ότι αυτές οι γυναίκες ήταν θαμμένες ζωντανές στο σεράι56. Μιλώντας τους όμως εξεπλάγη, διότι τον διαβεβαίωσαν πως είναι πολύ ευτυχισμένες και δε σκέφτονταν ποτέ τον έξω κόσμο, ούτε το τι συνέβαινε σε αυτόν. Οι ψηλές μάντρες εξασφάλιζαν ότι κανένα γεγονός δε θα εξάψει τη φαντασία τους και έτσι, υποστήριζαν, ήταν ευτυχισμένες. Λίγες ήξεραν γραφή και ανάγνωση, αλλά το μεγάλο δεινό τους ήταν άλλο: «Το μεγάλο μας βάσανο, αυτό που κάτι φορές προκαλεί τρομακτικές συνέπειες ανάμεσά μας, είναι η ζήλεια. Όποτε βλέπαμε τον Μπέη να τον έλκει κάποια περισσότερο από τις υπόλοιπες, κάτι το οποίο συνέβαινε συχνά, μας καταβρόχθιζε η οργή και το μίσος και κάποιες φορές θα είχαμε αλληλοσκοτωθεί, εάν δεν μας περικύκλωναν οι φρουροί»57.

Από το παλάτι έφευγαν μόνο για να επισκεφτούν τα άλλα ενδιαιτήματα των κυρίων τους στην εξοχή. Η μεταφορά τους γινόταν «μέσα σε καλυμμένα κουτιά, ανά δύο δεμένα με σχοινιά στο σαμάρι ενός μουλαριού, σαν τα καλάθια που κρεμάνε οι γύφτοι από στα ζώα. Στο κάθε κουτί καθόταν μια γυναίκα, ενώ κουρτίνες από πορφυρό ύφασμα εμπόδιζαν τους περαστικούς από το να τις δουν»58. Δεκαπέντε χρόνια αργότερα (1818) φαίνεται πως χρησιμοποιούσαν για τον ίδιο σκοπό τις άμαξες59.

Ξεχωριστό γεγονός για τις γυναίκες του χαρεμιού πρέπει να ήταν η επίσκεψη της Λαίδης Έλγιν το 1802: Ύστερα από παρακάλια στον ευνούχο, τον έπεισαν να τη φωνάξει. Αυτή όμως δε θέλησε να πάει, διότι δεν είχε μαζί της δραγουμάνο (διερμηνέα), αλλά τελικά υποχώρησε. «Την υποδέχτηκαν με πολλή θέρμη. Την

50 Wyse Sir Thomas, An excursion in the Peloponnesus in the year 1858, vol. 2, Day and Son Limited, London 1865, σ. 314 51 Σύμφωνα με τον Laurent είναι τέσσερις ή πέντε γυναίκες. Laurent Peter, Recollections of a classical tour through various parts of Greece, Τurkey and Italy, made in the years 1818 and 1819, London 1821, σ.155 52 Wilks John, ό.π., σσ. 358-359 53 Hughes Thomas Smart, ό.π., σ. 238 54 Ο Νουρή Μπέης επίσης είχε μια επίσημη σύζυγο, την περίφημη Νουρή-Μπεγίνα και άλλες δώδεκα θεραπαινίδες της στο χαρέμι του. Hester Stanhope Lucy (Lady), Travels of Lady Hester Stanhope, forming the completion of her memoirs, narrated by her physician Charles Lewis Meryon, vol. 1, London 1846, περιέχεται στο Παπαγεωργίου Σόφη, Ζωγράφοι και περιηγητές στην Κόρινθο 12ος-19ος αιώνας, Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία της Ελλάδος, Αθήνα 2009, σ. 96 55 Essex Karen, ό.π. 56 Scott John, Taylor John, The London Magazine, September to December 1826, vol. VI, Hunt and Clarke, London 1826, σ.181 57 Ό.π. 58 Essex Karen, ό.π. 59 Laurent Peter, ό.π., σ.155

περιέλουσαν με ροδόνερο, κάτι που μάλλον την αιφνιδίασε, μετά την παρφούμαραν [αρωμάτισαν;] και στη συνέχεια μια γυναίκα πεσμένη στα γόνατα της προσέφερε εκλεκτά γλυκίσματα, νερό και καφέ. Με τις τρεις τέσσερις λέξεις τουρκικές που γνώριζε η κυρία Έλγιν, υποβοηθούμενη από νεύματα των χεριών και των ματιών, κατάφερε τελικά να περάσει είκοσι λεπτά μαζί τους. Όταν πλέον σηκώθηκε για να φύγει, η «Μεγάλη γυναίκα» του Νουρή Μπέη, όπως την κατονομάζουν, την συνόδεψε ως την κορυφή της σκάλας, ενώ δυο γυναίκες την κράτησαν από τα μπράτσα αγκαζέ και την οδήγησαν στην πόρτα»60. Φαίνεται λοιπόν πως ακολουθείται ένα τελετουργικό υποδοχής που ομοιάζει με αυτό των ανδρών, ενώ συνάγεται η ύπαρξη χαγιατιού και στο χαρέμι και μια πυλίδα που οδηγεί στο υπόλοιπο σεράι.

Οκτώ χρόνια αργότερα οι γυναίκες του χαρεμιού θα έχουν την ευκαιρία να συναναστραφούν με τη Λαίδη Hester. Η συνάντησή τους εξελίσσεται σε θέμα ελαιογραφίας ρομαντικού οριενταλισμού. Αυτό όμως που δε γνώριζαν ήταν, πως τη συνάντηση παρακολουθούσαν κρυφά οι άνδρες ακόλουθοι της Hester, κρυμμένοι στη μουσάντρα: «… οι κοπέλες γρήγορα απέκτησαν οικειότητα με τη λαίδη Hester. Ξεσκέπασαν τα πρόσωπά τους αλλά με μελετημένη χάρη, ώστε να δείχνουν το σώμα τους, τα κοσμήματά τους. Η συζήτηση διεξαγόταν με νοήματα και χειρονομίες. Επίσης άρχισαν να εξετάζουν το φόρεμα της λαίδης Hester και να το συγκρίνουν με τα δικά τους. Μη γνωρίζοντας ότι τις παρακολουθούν μάτια ανδρών, γύμνωσαν τα πόδια και το στήθος τους. Στο τέλος απαλλάξαμε τη λαίδη Hester από τη δυσάρεστη θέση που είχε βρεθεί άθελά της, μ’ ένα πνιχτό γέλιο που πανικόβαλε τις μουσουλμάνες. Ξαναφορώντας τα πέπλα και τους φερετζέδες έπνιξαν την ευθυμία τους αμέσως…»61.

Ένα ζήτημα που παραμένει θολό είναι ο συσχετισμός των χαρεμιών με την πηγή νερού ακριβώς κάτω από τα παλάτια, στη ρίζα του βράχου. Πολλοί περιηγητές την παρανόησαν για την Λέρνα62 ή ακόμη και την Πειρήνη63, ωστόσο όλοι συγκλίνουν τελικά στο να αποκαλούν το μέρος «Λουτρά της Αφροδίτης», χαρακτηρισμός που φαίνεται να αποδίδεται πρώτη φορά κατά την Επανάσταση64, για να γενικευτεί από το 1834 και μετά65. Οι ποικίλες περιγραφές περιηγητών, πιθανότατα όλες αποκυήματα φαντασίας, οδήγησαν ακόμα και τους πρόσφατους ιστορικούς του τόπου66 να αναπαράγουν σκηνές μακαριότητας του Μπέη σε αυτά τα λουτρά περιστοιχισμένου από τις οδαλίσκες του χαρεμιού.

Το δροσερό αυτό μέρος (μια όαση το θέρος) μαζί με τους γύρω κήπους, αποδίδεται εν πολλοίς στο χαρέμι67. Μόνο ο Πουκεβίλ άκουσε να αναφέρονται σε αυτόν τον τόπο

60 Essex Karen, ό.π. 61 Hester Stanhope Lucy, ό.π., περιέχεται στο Παπαγεωργίου Σόφη, ό.π., σ. 97 62 Scott John, Taylor John, ό.π., σ.181 63 Temple Sir Grenville, Travels in Greece and Turkey, Excursions in the Mediterranean, vol. 1, Saunders and Otley, London 1836, σ.59 64 Scott John, Taylor John, ό.π., σ.181 65 Robinson S. Henry, «Excavations at Corinth, 1960», Hesperia, XXXI 2,1962, σ. 120 66 Αποστολίδη Λάμπη, Η Κορινθία στην επανάσταση του 1821, τόμος 2ος , Κορινθιακή Βιβλιοθήκη, Αθήνα 1971, σ.8 67 Temple Sir Grenville, ό.π., σ.58

με το όνομα «sou-hamam»68. Ο χώρος πιθανόν αποτελούσε ένα υπαίθριο λουτρό, πράγμα που δικαιολογεί έναν επιμήκη τοίχο που ανέσκαψε ο Robinson και χρησίμευε, όπως υποστηρίζει, για να ορίζει αφενός το χώρο της πηγής και να προστατεύει αφετέρου από τα βλέμματα των χωρικών τα μέλη του νοικοκυριού του παλατιού που κατέβαιναν εκεί για να πάρουν νερό ή να πλυθούν69. Επομένως, λαμβάνοντας υπόψη του την παράδοση, που σχετίζει την Κόρινθο με την θεά της ομορφιάς, θεωρεί προφανές πως ο χαρακτηρισμός του χώρου ως «Λουτρών της Αφροδίτης» οφείλεται στη χρήση του από τις γυναίκες του χαρεμιού του Μπέη. Οπωσδήποτε η μετεπαναστατική ζώσα μνήμη των Κορίνθιων πρέπει να διέσωσε έναν απόηχο, μιας περιστασιακής ίσως χρήσης του χώρου από τις γυναίκες, ίσως τους καλοκαιρινούς μήνες. Ο συσχετισμός της πηγής με το χαρέμι, ως ομάδας ατόμων καταλήγει σε λογικό συμπέρασμα. Δεν μπορούμε όμως να υποστηρίξουμε το ίδιο για το κτήριο, το οποίο βρίσκεται αντιδιαμετρικά στο συγκρότημα των παλατιών, δημιουργώντας ποικίλα προβλήματα, κυρίως στην κυκλοφορία των γυναικών μέσα από τη μεγάλη αυλή ή τις πτέρυγες του πολυσύχναστου κυρίως παλατιού.

Τα κατάλοιπα των παλατιών. Υποθέσεις για τις απαρχές του

συγκροτήματος

Τα παλάτια του Κιαμήλ Μπέη κάηκαν από τον Παπαφλέσσα στις 23 Απριλίου 182170. Τα κτήρια, ξύλινα στο μεγαλύτερο ποσοστό τους, λαμπάδιασαν. Καπνός και φλόγες υψώθηκαν στον ουρανό και φαίνονταν σε όλο τον κάμπο της Βόχας. Η πυρπόληση θεωρείται ότι είχε και συμβολικό χαρακτήρα71, αλλά μάλλον έφερε τα αντίθετα αποτελέσματα. Φανάτισε τους Τούρκους, οι οποίοι με την είσοδο του Κεχαγιάμπεη την επόμενη κιόλας μέρα, πυρπόλησαν κάθε χριστιανικό ναό και τους ελληνικούς μαχαλάδες.

Σημαντικό τμήμα των παλατιών πρέπει να σώθηκε σε χαλάσματα, όπως συνάγεται από μαρτυρία του Ludwig Ross, που τα βρίσκει άδεια, εθνική πλέον περιουσία72. Αντίθετα ο Anderson υποστηρίζει πως είναι ισοπεδωμένα73. Στα μέσα του 19ου αιώνα η περιοχή συνεχίζει να είναι ένας ερειπιώνας, με το μόνο πράγμα που φαίνεται να σώζεται να είναι ένας πύργος με την ονομασία «του Κιαμήλ Μπέη»74. Πολλοί περιηγητές απεικόνισαν αυτόν τον πύργο σε διάφορες φάσεις της σταδιακής

68 Robinson S. Henry, «Excavations…», ό.π., σ. 120 69 Ό.π., σ. 130 70 Εκτός από τον Θεοχαράκη Ρέντη που διαφωνούσε εξαρχής και ο επίσκοπος Δαμαλών Ιωνάς -ύστερα από την πυρπόληση του επιβλητικού ανακτόρου του Κιαμήλ στην Κόρινθο- κατηγόρησε τον Παπαφλέσσα, «διότι ηφάνισεν εν τοιούτον λαμπρόν και πολυδάπανον οίκημα». Αποστολίδη Λάμπη, ό.π., σ.8 71 Ό.π., σ.9 72 Ρος Λουδοβίκου, Αναμνήσεις και ανακοινώσεις από την Ελλάδα 1832-1833, επιμ. Βουρνά Τάσου, μτφ. Σπήλιου Α., εκδόσεις Τολίδη, Αθήνα 1976, σσ. 247-249 73 Anderson Rufus, Observations upon the Peloponnesus and Greek Islands made in 1829, Crocker and Brewster, Boston 1830, σ.55 74 Burnouf Emile, D'Athenes a Corinthe, Arthus Bertrand Editeur, Paris 1856, σ.41, 43

ερείπωσής του75. Τελευταία αόριστη αναφορά σε αυτόν γίνεται από τον Ludwig Salvator το 187476. Ο ισχυρός σεισμός του 1858 και οι συνεχείς αρόσεις του χώρου οδήγησαν στο να μη σώζεται σήμερα σχεδόν τίποτα πέρα από κάποια θεμέλια τοίχων, ένα ερειπωμένο επίμηκες κτήριο και μια επιμελημένη λίθινη κλίμακα που οδηγεί στα Λουτρά της Αφροδίτης. Ο Robinson που ανέσκαψε το μέρος το 196077, ταύτισε το μόνο ιστάμενο κτήριο με λουτρό, βρήκε ίχνη της μεγάλης αυλής, στρωμένης με κροκάλες και τα θεμέλια της δυτικής πτέρυγας του παλατιού.

Πολύτιμα για την ταύτιση των καταλοίπων του παλατιού είναι δυο πολεοδομικά σχέδια της Κορίνθου εκπονημένα ανεξάρτητα από τους Peytier (1829) και Abelé (για λογαριασμό του Schaubert το 1833). Ο συνδυασμός τους με σύγχρονες απεικονίσεις περιηγητών μας παρέχουν ασφαλή συμπεράσματα για τη διάρθρωση του οικοδομικού συγκροτήματος. Αν και ύστερο, παρουσιάζεται πρώτα το σχέδιο των Abelé-Schaubert78.

Από τη διάταξη του σχεδίου μπορούμε μάλλον να διακρίνουμε μια αθροιστική ανάπτυξη των κτηρίων, χωρίς προφανή αρχικό σχεδιασμό. Ούτε γίνεται καμιά προσπάθεια ανάδειξης της μνημειακότητας του συνόλου. Η είσοδος στο συγκρότημα γίνεται από διάφορα σημεία, στα οποία διακόπτεται το περιτείχισμα με πυλίδες που οδηγούν σε επιμέρους αυλές. Ψηλές μάντρες κατακερματίζουν τον υπαίθριο χώρο σε επιμέρους λειτουργικές ενότητες: Κεντρική αυλή, προαύλιο χαρεμιού, λουτρά Αφροδίτης, κήποι και διάφορα περιβόλια που οριοθετούνται με πεζούλες. Στο σύνολο δεσπόζουν δυο κύριοι οικοδομικοί όγκοι που αναπτύσσονται σε πτέρυγες, ενώ το σύνολο συμπλήρωναν άλλα βοηθητικής χρήσεως κτήρια, όπως λουτρά, κρήνες, μαγειρεία, πλυσταριά, βιβλιοθήκη, αρχείο, μπελβεντέρε, θησαυροφυλάκιο, στάβλοι, αμαξοστάσιο, δυο πύργοι, στρατώνες, περίπτερα, κ.ά. Εντός του περιβόλου ενδεχομένως να υπήρχε κάποια ιερή κόγχη, ωστόσο το συνοικιακό τέμενος ήταν σε άμεση επαφή με το σεράι, ακριβώς απέναντι από την κεντρική πύλη.

Τα όρια των παλατιών προσδιορίστηκαν από στοιχεία γεωμορφολογίας, το φρύδι του βράχου δηλαδή, οι απολήξεις του οδικού δικτύου και από μάντρες τέτοιες, οι οποίες περικλείουν σε ικανοποιητικό βαθμό επιμέρους λειτουργικές ενότητες και κτήρια. Η οριοθέτηση δεν είναι σαφής. Το σύνορο τις περισσότερες φορές είναι μια τεθλασμένη γραμμή, που εισέχει για να δημιουργήσει πλατώματα εξωτερικά ή εσωτερικά ή για να

75 Βλ. Travelyan 1842, James Skene 1838-1845, Theodose Du Moncel 1843, Edward Lear 1849. Επίσης διακρίνεται σε γενικές απόψεις της Κορίνθου στους William Cole 1833, Carl Anton Joseph Rotman 1843 και Ludwig Salvator 1874. 76 Salvator Ludwig, Περίπλους του Κορινθιακού Κόλπου, μτφ. Γιώργος Γιαννόπουλος, χ.ε., Κιάτο 2000, σ. 215 77 Robinson S. Henry, «Excavations…», ό.π., σσ. 120-130 78 Το πρωτότυπο σχέδιο στο Αρχείο Χαρτών ΥΠΕΧΩΔΕ. Αναπαραγωγές του περιέχονται μαζί με πλήθος άλλων στοιχείων στα: Robinson Henry, «Urban Designs for Corinth, 1829-1833», Φίλια Έπη εις Γεώργιον Ε. Μυλωνάν, Τόμος Γ΄, Εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία, Αθήνα 1986 και Sanders D.R. Guy, «Η Κόρινθος κατά τις δεκαετίες αμέσως πριν το σεισμό του 1858 υπό το φως της αρχαιολογικής έρευνας και ανασκαφών από το 1959 ως σήμερα», Πρακτικά του Η΄ Διεθνούς Συνεδρίου Πελοποννησιακών Σπουδών, Κόρινθος 26-28 Σεπτεμβρίου 2008, Αφιέρωμα στην Αιώνια Κόρινθο, Εταιρεία Πελοποννησιακών Σπουδών, Αθήνα 2011

παρακάμψει την ιδιοκτησία κάποιου άλλου Τούρκου. Στο ανατολικό άκρο ο τοίχος του περιβόλου ακολουθεί σαφή πορεία, διαγράφοντας μια διαδρομή προς νότο, απ’ όπου περιπλέκεται με όμορες ιδιοκτησίες. Στο δυτικό άκρο εκλήφθηκε όριο ο δρόμος. Ας σημειωθεί πως μετεπαναστατικά ανοίχτηκε κατηφορική οδός προς την πεδιάδα, η οποία διαπέρασε τον κτηριακό όγκο του παλατιού και τον περίβολο.

Ο Γάλλος πολεοδόμος Peytier στο σχέδιό του79 αποτυπώνει το οδικό δίκτυο, μεμονωμένα κτήρια τοπόσημα και οριοθετεί οικοδομικά τετράγωνα ή οικιστικές ενότητες. Συνεπώς μας δίνει σαφή τα όρια του συγκροτήματος του Μπέη, με ορατά τα ίχνη των μαντρών που το περικλείουν. Την τοποθεσία ονομάζει Palais de Kiamil-bey. Εντός του περιβόλου σημειώνει τρία κτήρια: α) Ένα μακρόστενο με το χαρακτηρισμό Beins, δηλαδή λουτρά-χαμάμ και μπορεί με ασφάλεια να ταυτιστεί με το υφιστάμενο κτήριο που σώζεται σήμερα, στα ανατολικά του ασφαλτοστρωμένου δρόμου. β) Ένα τετράγωνος πύργος απέναντι ακριβώς από τα παραπάνω λουτρά προς τα ανατολικά. Πρόκειται για αυτόν που απεικονίζουν οι περιηγητές, όπως αναφέρθηκε παραπάνω. γ) Ανατολικά του πύργου, περίπου σε παραλληλία με το άλλο λουτρό σημειώνει άλλο ένα κτήριο με την ένδειξη Beins.

Ο Du Moncel απεικονίζει με λεπτομέρεια τα τρία κτήρια σε δύο πίνακές του80, οι οποίοι συνθέτουν ένα ευρύ πανόραμα. Κοινό σημείο τους είναι ένα μεγαλοπρεπές αρχοντικό στη μέση της συνολικής σύνθεσης, ενώ η κορυφογραμμή των πίσω λόφων δίπλα στον Ακροκόρινθο συνεχίζει ομαλά από την μια εικόνα στην επόμενη. Οι απεικονίσεις των δύο χαμάμ που πλαισιώνουν εκατέρωθεν τον πύργο81 έρχονται σε απόλυτη συμφωνία με το σκαρίφημα του Peytier. Το συγκρότημα ενδεχομένως διέθετε και τρίτο λουτρό, σε άμεση συσχέτιση με τα λουτρά της Αφροδίτης, του οποίου τα υπόκαυστα υπέδειξε ο Guy Sanders82.

Θα αναρωτηθεί κανείς, γιατί ο Abelé τέσσερα χρόνια μετά τον Peytier δείχνει τόσα κτήρια στη θέση των παλατιών, ενώ ο τελευταίος αρκείται μόνο στο να δείξει τρία από αυτά. Η απάντηση βρίσκεται στη σκοπιμότητα της κάθε πολεοδομικής μελέτης.

Ο Peytier ενδιαφερόταν μόνο για τα ιστάμενα κελύφη, που έφεραν στέγη, ή τις λιγότερες δυνατές φθορές, προκειμένου να τα αξιοποιήσει ως λανθάνον δυναμικό στη νέα πολεοδομική του παρέμβαση83. Ο πύργος για παράδειγμα, προορίζονταν να

79 Τα πρωτότυπα σχέδια του Peytier στο Παρίσι, Depot de la Gerre, Archives des Cartes, collection 4.10.C.65 και σε αναπαραγωγή στο Τσακόπουλος Παναγιώτης, «Οι μαρτυρίες για τις πόλεις της Πελοποννήσου», Περιηγητές και αξιωματούχοι στην Πελοπόννησο, περιγραφές-αναφορές-στατιστικές, Μονεμβασιωτικός Όμιλος, Μονεμβασία 1994 (ανατύπωση 2005), σσ. 202-203 80 Du Moncel Théodose, Οδοιπορικό του 1843, Αθήνα-Ναύπλιο, Μτφ. Λούβρου Ειρήνη, Ολκός-Αριάδνη, Αθήνα 1994 , σ. 110, σσ. 112-113 81 Ο Travelyan το 1842 απεικονίζει το ίδιο θέμα πιο αφαιρετικά, ενώ τα λουτρά με τον πύργο διακρίνονται έμμεσα σε πανοραμικές απεικονίσεις, όπως του William Cole (Ναός του Ποσειδώνα, 1833) ή του James Skene (Ruins of the Turkish town of Corinth). Βλ. Παπαγεωργίου Σόφη, ό.π., Εικ. 48 σ. 126 και Εικ. 51 σ.131 αντίστοιχα 82 Τα οποία όμως ξηλώθηκαν το 1999 για την ανέγερση νέας οικοδομής. Sanders D.R. Guy, «Studies on Medieval Corinth 1896-1999», http://acsa.academia.edu 83 Στόχος του Peytier είναι η ανασυγκρότηση της πόλης και η ανοικοδόμησή της, συνεπώς επιδιώκει να βασίσει το νέο ρυμοτομικό της πόλης πάνω σε υφιστάμενους οδικούς άξονες και να επανεκκινήσει

μετατραπεί σε φυλακές84. Αντίθετα, οι Abelé εκπόνησε το σχέδιο αφενός για να απογραφεί η εθνική και ιδιωτική περιουσία85, αφετέρου για να συντάξουν μια πολεοδομική μελέτη της Κορίνθου ως πρωτεύουσας του νεοσύστατου ελληνικού κράτους86. Οπότε μάλλον απεικονίζουν θεμέλια κτηρίων, ιστάμενους τοίχους ή οτιδήποτε άλλο γλίτωσε από την καταστροφή προκειμένου να καταρτιστεί το περιουσιολόγιο. Μια απεικόνιση του Abel Blouet το 183387, σύγχρονη περίπου με την τοπογραφική έρευνα μας δίνει την εντύπωση του τι αποτύπωνε οι πολεοδόμος.

Ένα πολυγωνικό πρόχωμα που δείχνει ο Peytier στο χάρτη του88, ταυτίζεται σε δύο σχέδια της βενετοκρατίας89, συνεπώς μπορούμε με σχετική ασφάλεια να συσχετίσουμε το χώρο των παλατιών του Μπέη με άλλο ένα οχυρό σημείο των Βενετσιάνων, τμήμα ευρύτερης άμυνας του οικισμού από το λιμάνι του Λεχαίου ως τα νοτιοανατολικά της πόλης, κοντά στον Ακροκόρινθο, στο μεγάλο φρούριο-ανάχωμα. Στο χάρτη του Morosini το 168790 βλέπουμε στην ίδια θέση μια ομάδα σπιτιών, μάλλον τειχισμένων με περίβολο, τα οποία θα εκμεταλλεύονταν το νερό της κρήνης για το πότισμα των καλλιεργειών τους91. Αυτός ο μικρός οικιστικός θύλακας, προϊόν του μηχανισμού επανοικισμού της Κορίνθου στις αρχές του 17ου αιώνα92, θα μπορούσε να έχει την μορφή που μας δίνει ο Bernard Randolf, σε απεικόνιση της όλο το διαθέσιμο απόθεμα σωσμένων κτηρίων με νέες χρήσεις, Μπάρτζης Δημήτριος, Από το borgo di Corinto στην Παλαιά Κόρινθο, το χρονικό μιας πόλης και των σπιτιών της, Ερευνητική εργασία, ΕΜΠ, Αθήνα 2011, σσ. 77-80. Λεπτομερέστερες αναφορές για το έργο του Peytier στην Κόρινθο: Λουκάτος Δ. Σπύρος, «Ανακτιζόμενη μετεπαναστατικώς Κόρινθος, Προβλήματα της νέας πόλεως», Πρακτικά του Α' Τοπικού Συνεδρίου Κορινθιακών Ερευνών, Κόρινθος 27-28 Απριλίου 1974, Εταιρεία Πελοποννησιακών Σπουδών, Αθήνα 1975 και Λουκάτος Δ. Σπύρος, «Πολεοδομική και οικιστική ανοικοδόμηση της Κορίνθου και της ευρύτερης περί του Ισθμού περιοχής της στα Καποδιστριακά χρόνια», Πρακτικά Γ' Τοπικού Συνεδρίου Κορινθιακών Ερευνών, Κόρινθος 28-30 Νοεμβρίου 1997, Εταιρεία Πελοποννησιακών Σπουδών, Αθήνα 1999 84 Λουκάτου Σπύρου, Πολεοδομική και οικιστική ανοικοδόμηση της Κορίνθου, ό.π. σ.152 85 Βλ. Robinson Henry, «Urban Designs…» ό.π. και Sanders D.R. Guy, «Η Κόρινθος κατά τις δεκαετίες αμέσως πριν το σεισμό του 1858…» ό.π. 86 Με το μεγαλεπήβολο όραμα της πρωτεύουσας ο Γερμανός πολεοδόμος επιδίδεται ουσιαστικά σε ασκήσεις επί χάρτου, οραματιζόμενος ανέφικτα οράματα του κλασικισμού, με δεδομένη την πενιχρή οικονομική κατάσταση της χώρας τότε. Βλ. Μπάρτζης Δημήτριος, ό.π., σσ. 81-88 87 Blouet Abel, Expédition Scientifique du Morée, Pl. 76, σ. 38 και στο Παπαγεωργίου Σόφη, Ζωγράφοι και περιηγητές στην Κόρινθο 12ος-19ος αιώνας, Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία της Ελλάδος, Αθήνα 2009, σ.118 88 Ο Dinsmoor το αναγνωρίζει ως κατασκευή των Βενετών, οικοδομημένη με πώρινα spolia από κιονοστοιχία ιωνικού ρυθμού. Dinsmoor B. William, «The Largest Temple in the Peloponnesos», Hesperia Supplements, Vol. 8, Commemorative Studies in Honor of Theodore Leslie Shear, The American School of classical Studies, Athens 1949, σ. 104 89 Αναπαραγωγές τους περιέχονται στο Bon Antoine, Carpenter Rhys, Corinth, Vol. III, Part II, The Defenses of Acrocorinth and the Lower Town, The American School of Classical Studies at Athens, Harvard University Press, Cambridge Massachusetts, 1936, Εικ. 96-97, σσ. 153-154 και Εικ. 219 σ. 268 90 Rohn Arthur, Sanders D.R. Guy, Barnes Ethne, «An early ottoman cemetery at Ancient Corinth», Hesperia, vol. 78, 2009, Εικ. 6, σ. 509 91 Όπως φαίνεται και από σχετικά ευρήματα: « Οι αποθέσεις στο κοίλωμα των λουτρών της Αφροδίτης χρονολογούνται στα τέλη του 17ου αι. μ.Χ. Επίσης βρέθηκε κατασκευή άρδευσης των χωραφιών λίγο παρακάτω, καλυμμένη με κεραμίδια», Robinson S. Henry, «Excavations…», ό.π., σ. 129 92 Βλ. Μπάρτζης Δημήτριος, ό.π. σσ. 26-30, και Κορδώσης Σ. Μιχαήλ, «Κόρινθος και Άγιος Γεώργιος (Νεμέα) Σχέσεις φρουρίου και κάτω πόλεως (Από Δ΄-ΙΗ΄αι.)», Παρακτικά β΄ Τοπικού Συνεδρίου Κορινθιακών Ερευνών, Λουτράκι 25-27 Μαΐου 1984, Εταιρεία Πελοποννησιακών Σπουδών, Αθήνα 1984, σσ. 53-56

Κορίνθου93. Ίσως ακόμη ο πύργος να υψωνόταν από τότε εκεί και να ταυτίζεται με παρόμοιες κατασκευές που περιγράφει ο περιηγητής ως προσωρινά ενδιαιτήματα Οθωμανών στις εξοχές, έξω από τα φρούρια94.

Είναι πιθανό οι Βενετοί να αξιοποίησαν την περιοχή και να την μετέτρεψαν σε προμαχώνα. Η γεωμορφολογία εκεί δημιουργεί ουσιαστικά μια φυσική οχύρωση, με το μεγάλο πλεονέκτημα της παροχής νερού ακριβώς από κάτω. Το επιχείρημα ενισχύει το γεγονός ότι ο βράχος σε μεγάλο ποσοστό της επιφάνειάς του έχει αντιστηριχτεί και επενδυθεί με λιθοδομή, ομοιάζοντας έτσι με προμαχώνα. Όπως υποστηρίζει ο Bon αυτή η κατασκευή (talus, όπως την αποκαλεί) δεν μπορεί να ερμηνευτεί παρά μόνο αν αποτελεί τμήμα βενετικής οχύρωσης95, ενώ φαίνεται να είναι ίδιας τεχνικής με αναληματικό τοίχο στα ανατολικά του οικισμού της Αρχαίας Κορίνθου, σε θέση που ενδεχομένως δημιουργήθηκε επίσης βενετική οχυρωματική εγκατάσταση. Το αν πρόκειται τελικά για οικοδόμημα Βενετών δεν το ξεκαθαρίζουν ούτε τα ανασκαφικά ευρήματα96, ούτε η λίθινη κλίμακα που οδηγεί στα λουτρά της Αφροδίτης από το σεράι. Η εξαιρετική κατασκευή της με πλήρως κατεργασμένους πωρόλιθους δεν την ανάγει απαραίτητα στην Βενετοκρατία, καθώς στην Κόρινθο σημειώνονται οθωμανικά κτήρια εφάμιλλης τεχνικής αρτιότητας με τα βενετικά97. Ακόμη μια αόριστη μαρτυρία98 αναφέρει, πως ο Κιαμήλ Μπέης διάνοιξε πρόσφατα την σκάλα αυτή προς την πηγή, θολώνοντας ακόμη περισσότερο το ζήτημα της χρονολόγησής της. Δύο χαράγματα σε λίθους της τοιχοποιίας υποδεικνύουν ελληνικό συνεργείο99, αλλά όχι το αν ο εργοδότης ήταν Οθωμανός ή Ιταλός. Άλλωστε είναι γνωστό πως Έλληνες δούλεψαν υπό την επίβλεψη Βενετών σε οχυρωματικά έργα100

93 Randolph Bernard, The Present State of the Morea, Called Anciently Peloponnesus, Βιβλιοπωλείο Διονυσίου Νότη Καραβία, Αθήνα MCMXCI, σ. 2 94 «Οι Τούρκοι τον περισσότερο χρόνο ζουν μέσα ή υπό τη διοίκηση κάστρων και στις φάρμες τους στην εξοχή περιστασιακά. Έχουν πύργους χτισμένους τριάντα πόδια ψηλούς (9 m.), η πόρτα των οποίων στέκει σε δέκα πόδια (3 m.) ύψος από το έδαφος. Απέναντί της είναι χτισμένος ένας τοίχος με σκαλοπάτια, σε απόσταση πέντε περίπου ποδών από τον πύργο, από τον οποίο κατεβαίνει μια κρεμαστή γέφυρα προτού μπει κανείς από την πόρτα. Κάθε βράδυ η γέφυρα τραβιέται, για να προστατέψει τους ένοικους από τους πειρατές. Άλλοι έχουν μόνον μια σκάλα, την οποία τραβούν μέσα στον πύργο», Randolph Bernard, ό.π. σ.15 Η περιγραφή των πύργων έρχεται σε αντιστοιχία με την απεικόνιση του Du Moncel από τα παλάτια του Κιαμήλ Μπέη. 95 Bon Antoine, Carpenter Rhys, Corinth, Vol. III, Part II, The Defenses of Acrocorinth and the Lower Town, The American School of Classical Studies at Athens, Harvard University Press, Cambridge Massachusetts, 1936, σ. 271 96 Ανακαλύφθηκε κεραμική οθωμανικών χρόνων και δυο νομίσματα της Βενετοκρατίας περιόδων 1686-1690 και 1691-1710, Robinson S. Henry, «Excavations…», ό.π., σ. 129 97 Bon Antoine, Carpenter Rhys, ό.π., σ. 271. Χαρακτηριστικά παραδείγματα ο μιναρές στον Ακροκόρινθο και το Μαυσωλείο κοντά στη σημερινή αγορά του χωριού. Βλ. Χρυσάφη – Ζωγράφου Μεταξούλα, «Τουρκικά κτίσματα στην Κόρινθο - Κρήνες και θρησκευτικά κτήρια», Ανάτυπο από την τεχνική περιοδική έκδοση: Αναστήλωση-Συντήρηση-Προστασία Μνημείων και Συνόλων, τόμος Α', Υπουργείο Πολιτισμού και Επιστημών, Αθήνα 1984, σσ. 273-275 98 Scott John, Taylor John, ό.π., σ.181 99 Bon Antoine, Carpenter Rhys, ό.π., σ. 271 και Εικ. 221 σ. 270 100 Siriol Davies, «Venetian Corinth in 1700, The letters of Argiro Basagni», Θησαυρίσματα, Περιοδικό του Ελληνικού Ινστιτούτου Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Σπουδών, τόμος 32, Βενετία 2002, σ.239

και στη συνέχεια αξιοποίησαν τη μαθητεία τους σε αυτά για την παραγωγή κοσμικών ή θρησκευτικών κτηρίων101.

Πάντως δεν αποκλείεται οι Βενετοί να αξιοποίησαν κάποιες υφιστάμενες κτηριακές ενότητες και υποδομές πάνω στο υψίπεδο, για τη γρήγορη μετατροπή τους σε αμυντικό συγκρότημα και στη συνέχεια πάνω σε αυτό το υπόβαθρο οι πρόγονοι του Νουρή Μπέη οικοδόμησαν σταδιακά τα παλάτια.

Άλλωστε ο χάρτης του Morosini δεν μας προδιαθέτει για την ύπαρξη σοβαρού οικοδομήματος σε αυτή τη θέση πριν το 1687. Το παλάτι ή σπίτι του τότε διοικητή της Κορίνθου θα πρέπει να αναζητηθεί στον Ακροκόρινθο ή στην περιοχή κοντά στο παζάρι. Εκεί ανασκαφές έφεραν στο φως ευρήματα, τα οποία συνθέτουν ένα συγκρότημα κατοικίας προορισμένης για Οθωμανό υψηλό αξιωματούχο102. Επίσης σε απεικόνιση με την κατάληψη της Κορίνθου από τους Βενετούς, σημειώνεται πάνω από ένα κτήριο: «το φλεγόμενο παλάτι του Σερασκέρη»103, στο κέντρο της πόλης δίπλα στο τζαμί.

Επομένως το νωρίτερο που μπορεί να αναχθεί η κατασκευή των παλατιών του Μπέη είναι το πρώτο τέταρτο του 18ου αιώνα, λίγα χρόνια μετά την οριστική αποχώρηση των Βενετών το 1715. Η παλαιότερη γνωστή αναφορά σε αυτά γίνεται το 1749 από τον James Caulfeild Charlemont104: «Η Κόρινθος έχει ελαττωθεί σε πολλά μικρά χωριά και όλα μαζί αποτελούν την πόλη. Ένα από τα μεγαλύτερα χωριά το έχει καταλάβει ο Μπέης. […] Αυτός ο μεγάλος άντρας είχε μόλις γυρίσει από το κυνήγι. Μας δέχτηκε ευγενικά και μας περιποιήθηκε με τη συνήθη τελετή του καφέ, των αρωμάτων…». Το ότι ο Μπέης έχει καταλάβει το μεγαλύτερο προάστιο της Κορίνθου, φανερώνει πως το οικοδομικό συγκρότημα του παλατιού είναι σε πλήρη έκταση ή έχει ολοκληρωθεί σε μεγάλο ποσοστό. Επίσης το τελετουργικό υποδοχής των ξένων ταξιδιωτών έχει καθιερωθεί και το μέρος θα φιλοξενήσει εφεξής πολλές προσωπικότητες, κυρίως από την Αγγλία. Η πρωιμότερες γνωστές απεικονίσεις της κατοικίας του Μπέη είναι του Ferdinand Bauer το 1786105. Το συγκρότημα είναι πλήρως τειχισμένο, διακρίνεται ο πύργος, το σεράι αλλά και το χαρέμι. Με τα δεδομένα τα χρονολογικά termina λοιπόν, τα παλάτια του Μπέη χτίστηκαν την περίοδο που χαρακτηρίζεται ως «Tulip Period» (1703-1730)106 και με την πάροδο του

101 Πάλλας Ι. Δημήτρης, «Μια ανώνυμη εκκλησία του Ακροκορίνθου και η Φανερωμένη της Σαλαμίνας», Πελοποννησιακή Πρωτοχρονιά, τεύχος 3, Αθήνα 1959, σσ. 39-48 102 Scranton Robert, Corinth vol. XVI Medieval Architecture in the central area of Corinth, The American School of Classical Studies at Athens, Princeton New Jersey, 1957, σ. 93 103 La Prise de la Ville et Chateau de Corinthe dans la Morée, par les Armée Venitiene Comandées par le General Morosini 1687, Edition 1688. Bibliotheque Nationale de France, Départment Estampes et Photographie, RESERVE QB-201 (171)-FT 5 Hennin 5611, ark: /12148/btr1b6945526g 104 Charlemont James Caulfeild, «The travels of Lord Charlemont in Greece and Turkey», 1749, περιέχεται στο Παπαγεωργίου Σόφη, ό.π., σ. 87 105 Παπαγεωργίου Σόφη, ό.π., Εικ. 17 σ. 50 και Εικ. 18 σ.51 106 Behcet Unsal, ό.π., σ. 14

χρόνου ενδεχομένως διανθίστηκαν από στοιχεία Τουρκομπαρόκ (1730-1803), τα οποία όμως, όπως και σε άλλες περιοχές, μάλλον περιορίζονταν στον διάκοσμο107.

Η δοξασία ότι ο Μπέης χρησιμοποίησε αρχαία μέλη για την οικοδόμηση της πολυτελούς κατοικίας του, αναφέρεται ήδη από τα χρόνια της Επανάστασης108, ενώ επιβιώνει σχεδόν ως τις ημέρες μας109. Ωστόσο από μαρτυρία του John Galt110 ο Μπέης αναζητούσε μάρμαρα με γλυπτικό διάκοσμο ακόμα κι ως τα Μέγαρα, για την ανέγερση μιας κρήνης στην Κόρινθο. Το κρηναίο οικοδόμημα έξω από την κεντρική πύλη του παλατιού διακρίνεται να έχει spolia ενταγμένα -έναν αμφικίονα- όπως φαίνεται σε σχέδιο του Gell111. Οπωσδήποτε, πέντε κολόνες από το ναό του Απόλλωνα δεν ανατινάχτηκαν από τον Νουρή Μπέη, αλλά από τον Βοεβόδα, προκειμένου να οικοδομήσει την κατοικία του στη θέση του αρχαίου ναού112.

Επίλογος

Η εκτεταμένη κατοικία του Κιαμήλ Μπέη, όπως και άλλα αντίστοιχα κονάκια της οθωμανικής διοικητικής και φεουδαρχικής αριστοκρατίας, που δεν υπάρχουν πια, αποτελούν παραδείγματα προς μίμηση στην οικοδόμηση αρχοντικών, καθώς «μεταφέρουν τον απόηχο της τελευταίας λέξης της αστικής αρχιτεκτονικής της πρωτεύουσας»113. Αντίστοιχα όμως και η λαϊκή τέχνη, στο βαθμό που είναι οικονομικά εφικτό, προσπαθεί με απλούστερες κατασκευές και φτηνές απομιμήσεις δαπανηρών στοιχείων, να επιτύχει την απλούστευση συνθετότερων μορφών114. Στην περίπτωση ενός αστικού κέντρου όπως η Κόρινθος, πηγή έμπνευσης μπορεί να αποτελεί απευθείας το παλάτι του Κιαμήλ Μπέη115 ή να αναζητούνται πρότυπα σε κατοικίες αρχόντων, που εξ’ ορισμού ακολουθούν τη γραμμή της υψηλής αριστοκρατικής αρχιτεκτονικής. Παρόλα αυτά η ζωή στα παλάτια του Κιαμήλ Μπέη δε θα πρέπει να εκληφθεί ως δεδομένη για τον υπόλοιπο πληθυσμό ούτε να προσληφθεί μονοσήμαντα σε σχέση με

107 Προκοπίου Α. Γεώργιος, ό.π., σ. 35 108 Scott John, Taylor John, ό.π., σ.181 109 Κουστένης Παν. Αθανάσιος, Αρχαία Κόρινθος: Μυθολογία-Ιστορία-Πολιτισμός-Ακροκόρινθος-Αρχαιότητες-Σημερινή Κωμόπολις Αρχαίας Κορίνθου, εκδοτικός οίκος Σιάχου, Κόρινθος 1968 110 Η μαρτυρία έχει ενδιαφέρον: Λόγω του έργου, οι κάτοικοι αν έβρισκαν αρχαία μέλη έπρεπε να τα παραδώσουν στις αρχές ή αν τα πουλούσαν, να παρέδιδαν τα χρήματα στον Μπέη. Οπότε βρήκαν τη λύση να τα δίνουν του ιερέα, επειδή οι Τούρκοι σέβονταν την εκκλησιαστική περιουσία. Galt John, ό.π., σσ. 161-162. 111 Χρυσάφη – Ζωγράφου Μεταξούλα, ό.π., σ. 256, Εικ. 8 112 Οι περιηγητές συγχέουν πολλές φορές τον Μπέη με τον Βοεβόδα, ενώ αναφέρονται και στους δυο με τον χαρακτηρισμό «governor». Περί της ανατίναξης των δωρικών κιόνων βλ. Turner William, ό.π., σ. 292, Stuart James, Revett Nicolas, The antiquities of Athens and other monuments, London 1838, σ. 88, Clarke Edward Daniel, ό.π., σ. 552 113 Κίζη Ιωάννη, ό.π., σ. 82 114 Ό.π. 115 «Και δε θα πρέπει κανείς να αμφιβάλει ότι ένα πλήθος από μεγάλα τουρκικά κτήρια που δεν σώζονται πια, όπως τα παλάτια του Αλή Πασά στα Γιάννενα, του Κιαμήλ Μπέη στην Κόρινθο, το βοεβοδαλίκι στη Χαλκίδα, ή το σεράγι στο Ναύπλιο, έπαιξαν το ρόλο τους στη διάπλαση της σύγχρονής τους αρχιτεκτονικής, το καθ’ ένα στην περιοχή του», βλ. Μπούρα Χαράλαμπου, «Γενική Εισαγωγή», Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική, τόμος Α΄, Ανατολικό Αιγαίο-Σποράδες-Επτάνησα, εκδοτικός οίκος Μέλισσα, Αθήνα 1989, σ. 25

τον περίγυρο, κτηριακό και κοινωνικό116. Η πόλη στην πλειονότητά της αποτελείται κυρίως από φτωχά ισόγεια καλύβια, φτιαγμένα από πλιθιά, ενώ ο περισσότερος πληθυσμός, χριστιανοί και μουσουλμάνοι υποφέρουν υπό το βάρος της φτώχειας και της κακουχίας των χειρονακτικών εργασιών117. Ωστόσο, όπως είδαμε από τις σχετικές μαρτυρίες, ο Κιαμήλ δε θα μπορούσε να θεωρηθεί δυνάστης ο ίδιος. Νοιαζόταν για τους υποτελείς του και λίγο πριν πεθάνει είχε πλήρη επίγνωση για το ποιόν αυτών που έρχονταν να παραλάβουν τη σκυτάλη της εξουσίας. Επιλέγουμε λοιπόν να κλείσουμε την παρούσα εργασία με τα λόγια του ίδιου του Κιαμήλ: «Ούτε η γυναίκα μου ούτε η μάνα μου γνωρίζουν που έχω τους θησαυρούς και είναι ανώφελο να ξεσπάτε την οργή σας πάνω σε αθώους ανθρώπους. Ό,τι όρους και να μου θέσετε, δεν θα συμφωνήσω, καθώς βλέπω πως ποτέ δεν τηρείτε τον λόγο σας. Είμαι σίγουρος πως, είτε σας αποκαλύψω αυτά που θέλετε είτε όχι, θα θανατωθώ σε κάθε περίπτωση. Έτσι επιλέγω να πεθάνω με την ικανοποίηση ότι δεν θα σας κάνω πλουσιότερους. Ένα πράγμα, ωστόσο, να θυμάστε: Αντιμετώπισα το λαό μου ως υπηκόους και όχι ως σκλάβους. Αν όλοι οι Μπέηδες είχαν αντιμετωπίσει τους Έλληνες όπως εγώ, αυτή η επανάσταση ποτέ δεν θα είχε ξεσπάσει»118.

116 Για τα οθωμανικά μνημεία της Κορίνθου και σχετική βιβλιογραφία βλ. Κουμούση Αναστασία, «Η Κόρινθος στους οθωμανικούς χρόνους», συλλογικός τόμος, Η Οθωμανική Αρχιτεκτονική στην Ελλάδα, Υπουργείο Πολιτισμού, Διεύθυνση Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Αρχαιοτήτων, Αθήνα 2008. Ειδικότερα για τις κατοικίες, λαϊκές και αστικές και με αντίστοιχες γραφικές αποκαταστάσεις παραδειγμάτων βλ. Μπάρτζης Δημήτριος, ό.π., σσ. 56-73 117 Βλ. ενδεικτικά: Sanders D.R. Guy, «Studies on Medieval Corinth 1896-1999», http://acsa.academia.edu και Rohn Arthur, Sanders D.R. Guy, Barnes Ethne, «An early ottoman cemetery at Ancient Corinth», Hesperia, vol. 78, 2009 118 Scott John, Taylor John, ό.π., σ. 190