Συνδικάτα και Πολιτική στην Ελλάδα του Εμφυλίου

γατικής συνοµοσπονδίας. Η διαπάλη γύρωαπό τη διοίκηση της ΓΣΕΕ αναδεικνύει τηβρετανική και αµερικανική παρουσία στηνΕλλάδα, τις τακτικές επιλογές του Κοµµου-νιστικού Κόµµατος µέσω της συνδικαλιστι-κής του παράταξης, τη δοκιµασία της εαµι-κής συµµαχίας, τη συγκρότηση του «εθνι-κόφρονος εργατικού κόσµου» και τη δηµι-ουργία των µηχανισµών του εµφυλιακούκράτους.

Η όξυνση της ταξικής πάλης στη µεταπο-λεµική Ελλάδα προσέδιδε ιδιαίτερη σηµασίαστο ζήτηµα του ελέγχου του εργατικού κι-νήµατος και των συνδικαλιστικών του ορ-γανώσεων. Στην περίοδο της Κατοχής οι κοι-νωνικοί και πολιτικοί οραµατισµοί του ΕΑΜυπόσχονταν τη βελτίωση της θέσης των ερ-γατών και των υπαλλήλων στο πλαίσιο ενόςνέου κοινωνικού προσανατολισµού. Η πραγ-µατικότητα της απελευθέρωσης, η ανεργία,τα πενιχρά ηµεροµίσθια, η φτώχεια και ταπροβλήµατα διαβίωσης στις εργατικές γει-

Συνδικάτακαι πολιτικήστην Ελλάδατου Εµφυλίου

Κωστής Καρπόζηλος

Ηπολιτική και κοινωνικήπόλωση της µεταπολεµι-κής περιόδου καθόρισε τηνεπανασύσταση, τη λει-τουργία και τον προσανα-τολισµό των συνδικαλι-στικών οργανώσεων και

των εργατικών σωµατείων. Η αντίστιξη µε-ταξύ του 1944, όταν το Εργατικό ΕΑΜ ανα-κηρύχθηκε σε Γενική Συνοµοσπονδία τωνΕργατών της Ελλάδας, και του 1950, όταντο 10ο Συνέδριο της ΓΣΕΕ διατράνωσε τηναντίθεσή του στον κοµµουνισµό, εκφράζειτη διαδροµή από την ηγεµονία της αντιφα-σιστικής ενότητας στην επικράτηση τουαστισµού στα χρόνια του Εµφύλιου Πολέ-µου. Στο µεσοδιάστηµα, καταγράφονται πυ-κνές κρατικές παρεµβάσεις, νοµοθετικές ρυθ-µίσεις, διαπραγµατεύσεις και συµφωνίες µε-ταξύ συνδικαλιστικών παρατάξεων, διεθνώναντιπροσωπειών και κυβερνητικών λει-τουργών µε ζητούµενο τον έλεγχο της ερ-

Α Ν Α Σ Υ Γ Κ Ρ Ο Τ Η Σ Η - Ε Μ Φ Υ Λ Ι Ο Σ - Π Α Λ Ι Ν Ο Ρ Θ Ω Σ Η 1 9 4 5 - 1 9 5 24

τονιές, διέψευσε τις προσδοκίες του κόσµουτης εργασίας. Οι κυβερνήσεις της περιόδουκαι οι ξένοι υποστηρικτές τους ταύτισαν τηνπροοπτική της µεταπολεµικής ανάπτυξης µετη συµπίεση του εργατικού κόστους, επι-τείνοντας τα κληροδοτηµένα προβλήµατατης κατοχικής περιόδου. Στο έδαφος αυτόαναπτύχθηκαν απεργιακές κινητοποιήσειςκαι ενισχύθηκαν οι συλλογικές µορφές ορ-γάνωσης των εργαζοµένων. Για τους εκ-προσώπους του ελληνικού αστισµού ο έλεγ-χος των εργατικών συνδικάτων προέβαλλεως αναγκαία συνθήκη για την εφαρµογή ενόςαυστηρού δηµοσιονοµικού προγράµµατοςκαι ως προϋπόθεση για την εξουδετέρωσητης «κοµµουνιστικής απειλής» στα αστικάκέντρα.

Σε διεθνές επίπεδο, η εµβέλεια των ιδεώντης οργάνωσης και της ενότητας των εργα-τών, ως αντίρροπες έννοιες στην αναρχίακαι τη βιαιότητα της οικονοµικής κρίσης καιτου παγκόσµιου πολέµου, εκφράστηκαν µετη ραγδαία ανάπτυξη των εργατικών συν-δικάτων. Το φαινόµενο αυτό συνδέεται µετις εµπειρίες των εργατών τη δεκαετία τηςοικονοµικής κρίσης και της κοινής πολεµι-κής προσπάθειας. Η ανασυγκρότηση των διε-θνών συνδικαλιστικών ενώσεων, η ίδρυση το1944 «εργατικών τµηµάτων» στο αµερικα-νικό και το βρετανικό υπουργείο Εξωτερι-κών, διεθνείς διασκέψεις και η ένταξη του∆ιεθνούς Γραφείου Εργασίας στον νεοσύ-στατο ΟΗΕ αντανακλούν την κοινή πεποί-θηση ότι η οργανωµένη εργασία θα διαδρα-

µάτιζε καθοριστικό ρόλο στη διαµόρφωσητης οικονοµικής, κοινωνικής και πολιτικήςζωής της κάθε χώρας. Η διεθνής δυναµικήτου εργατικού κινήµατος και η προσδοκίατης µεταπολεµικής διευθέτησης της κοινω-νικής ανισότητας επηρέασαν την κινητικό-τητα των ελληνικών εργατικών ενώσεωνστην πολιτική ζωή της χώρας.

1. Από την ΕθνικήΣυνοµοσπονδία ΕργατώνΕλλάδος στο ΕργατικόΕΑΜ (1936-1944)

Η ιστορία του ελληνικού συνδικαλιστικούκινήµατος στον Μεσοπόλεµο χαρακτηρίζε-ται από έντονες αντιπαραθέσεις γύρω απότη δοµή και τον προσανατολισµό της Γενι-κής Συνοµοσπονδίας Εργατών Ελλάδας. Ταπρωτοβάθµια εργατικά σωµατεία, οι κλαδι-κές οµοσπονδίες και τα τοπικά Εργατικά Κέ-ντρα εξέλεγαν αντιπροσώπους για τα πα-νελλαδικά συνέδρια της συνοµοσπονδίας,όπου αναδεικνύονταν η διοίκηση και τα υπό-λοιπα όργανα της ΓΣΕΕ. Η επιτάχυνση τηςελληνικής οικονοµίας και η πύκνωση τωνεργατικών κινητοποιήσεων αντανακλώνταιστην αύξηση του αριθµού των σωµατείωνκαι των συνδικαλισµένων εργατών έως τιςπαραµονές της δικτατορίας Μεταξά. Οι κλα-

Εργατική διαδήλωση στο Βόλο την περίοδο τουΜεσοπολέµου (Αρχείο ΓΣΕΕ/ΑΡ.ΙΣΤΟ.Σ.).

Σ Υ Ν ∆ Ι Κ Α Τ Α Κ Α Ι Π Ο Λ Ι Τ Ι Κ Η Σ Τ Η Ν Ε Λ Λ Α ∆ Α Τ Ο Υ Ε Μ Φ Υ Λ Ι Ο Υ 5

δικές συνοµοσπονδίες των σιδηροδροµικών,των καπνεργατών και των ναυτεργατών, ταΕργατικά Κέντρα των αστικών κέντρων καιορισµένα ισχυρά βιοµηχανικά σωµατεία απο-τελούσαν τα προπύργια του εργατικού κι-νήµατος. Η αντιπαράθεση για τον προσανα-τολισµό της ΓΣΕΕ µεταξύ των «ερυθρών»και των «ρεφορµιστών» σε συνδυασµό µε τιςσυχνές κρατικές παρεµβάσεις είχαν ως απο-τέλεσµα τη διάρρηξη της ενιαίας πανελλα-δικής πανεργατικής συνοµοσπονδίας. Οι συν-δικαλιστές του Κοµµουνιστικού Κόµµατοςσυγκρότησαν την Ενωτική ΓΣΕΕ, οι «ρε-φορµιστές» που συνδέονταν µε το Κόµµα Φι-λελευθέρων διατήρησαν τον έλεγχο τηςΓΣΕΕ, ενώ µικρότερη επιρροή είχαν η συ-ντηρητική Πανελλαδική Συνοµοσπονδία Ερ-γασία και τα Ανεξάρτητα Συνδικάτα των σο-σιαλιστών µε επικεφαλής τον ∆ηµήτρη Στρα-τή.

Όταν επιβλήθηκε η δικτατορία της 4ηςΑυγούστου ανεστάλησαν οι διαδικασίες προ-σέγγισης που είχαν αναπτυχθεί στο πνεύµατου Λαϊκού Μετώπου µεταξύ της ΓΣΕΕ καιτης Ενωτικής. Η δικτατορία Μεταξά µετο-νόµασε τη ΓΣΕΕ σε Εθνική ΣυνοµοσπονδίαΕργατών Ελλάδος (ΕΣΕΕ), θέσπισε έναασφυκτικό πλαίσιο λειτουργίας των εργα-τικών σωµατείων και νοµοθέτησε την υπο-χρεωτική εισφορά των εργατών για τα έξο-δα του νέου συνδικαλιστικού µηχανισµού. Ηπαρακαταθήκη των µεταξικών µέτρων υπήρ-ξε σηµαντική στη διαµόρφωση του µεταπο-λεµικού συνδικαλιστικού κινήµατος, καθώς

Εικ. (επάνω): Κηδεία του Τάσου Τούση, τουπρώτου νεκρού εργάτη στα µεγάλα απεργιακάγεγονότα της Θεσσαλονίκης τον Μάιο του 1936(Αρχείο ΓΣΕΕ/ΑΡ.ΙΣΤΟ.Σ.).

Εικ. (αριστ.): Οι εργαζόµενοι της ΑνώνυµηςΕλληνικής Τηλεφωνικής Εταιρείαςπραγµατοποίησαν απεργία από τις 12 έως τις 31Αυγούστου του 1943 (ΑρχείοΓΣΕΕ/ΑΡ.ΙΣΤΟ.Σ.).


προσέφερε το αναγκαίο πλαίσιο για τη νο-µιµοποίηση των κρατικών επεµβάσεων καιτη διαιώνιση της οικονοµικής εξάρτησης τηςπανελλαδικής συνοµοσπονδίας από κρατι-κούς οργανισµούς, όπως η Εργατική Εστία.Ο διορισµός του Αριστείδη ∆ηµητράτου, γε-νικού γραµµατέα της ΓΣΕΕ το διάστηµα1931-1933 και µέλους του ΚΚΕ ως το 1925,στη θέση του υφυπουργού Εργασίας εξέ-φραζε την ταύτιση των συνδικάτων µε τιςεπιδιώξεις της δικτατορίας. Ταυτόχρονα, ο∆ηµητράτος «εξελέγη» γενικός γραµµατέαςτης ΕΣΕΕ υλοποιώντας τη µεταξική αντί-ληψη για τη συµβολή των εργατικών σω-µατείων στην «αρµονικήν εξέλιξιν και πρόο-δον του συνόλου της εθνικής παραγωγής».1 ΗΕΣΕΕ λειτουργούσε ως µια κυβερνητικήυπηρεσία µε κύριες δραστηριότητες την προ-βολή του «πρώτου Έλληνα εργάτη», την ορ-γάνωση πανηγυρικών εκδηλώσεων, την επί-λυση συντεχνιακών ζητηµάτων και τη δια-χείριση των σηµαντικών κονδυλίων από τιςεργατικές εισφορές.2

Οι άνθρωποι που στελέχωσαν την ΕΣΕΕτην περίοδο της γερµανικής κατοχής προ-έρχονταν από τις τάξεις του µεταξικού µη-χανισµού. Παράλληλα, διατηρήθηκε η σύν-δεση µεταξύ της εργατικής συνοµοσπονδίαςκαι του υφυπουργείου Εργασίας. Αυτό φα-νερώνουν οι περιπτώσεις του Νικόλαου Κα-λύβα και του στενού του συνεργάτη Εµµα-νουήλ Κανακουσάκη, οι οποίοι διετέλεσανδιαδοχικά γενικοί γραµµατείς της εργατικήςσυνοµοσπονδίας και προϊστάµενοι του υφυ-πουργείου Εργασίας. Η ΕΣΕΕ στήριξε το έρ-

γο των κατοχικών κυβερνήσεων εκπροσω-πώντας την ιδέα της συνέχειας της προπο-λεµικής καθηµερινότητας, ενώ διαφήµιζετην ικανότητά της να επιλύει τα εργατικάπροβλήµατα σε στενή συνεργασία µε τις κα-τοχικές κυβερνήσεις.3 «Να συνεχίσετε κανο-νικώς τις εργασίες σας» ήταν το περιεχόµενοτων εκκλήσεων του Καλύβα την περίοδο τωνεργατικών κινητοποιήσεων, στόχος που θαπρέπει να συνδεθεί µε την προσπάθεια τωνγερµανικών αρχών να εξασφαλίσουν το απα-ραίτητο εργατικό δυναµικό για τη λειτουρ-γία των µονάδων που προσέφεραν στην πο-λεµική προσπάθεια.4

Ταυτόχρονα, η ΕΣΕΕ λειτουργούσε ωςόργανο των γερµανικών αρχών κατοχής γιατην παρακολούθηση των σωµατείων, ότανάρχισαν να αναπτύσσονται οι πρώτες εργα-τικές διαµαρτυρίες στα αστικά κέντρα. ΤονΜάρτιο του 1943 παραδείγµατος χάρη, τοΕργατικό Κέντρο Πειραιά ζητούσε στοιχείαγια το δυναµικό και τις δραστηριότητες τωνσωµατείων της πόλης, ύστερα από εντολήτων γερµανικών αρχών.5 Οι αντιστασιακέςοργανώσεις κατήγγειλαν τις ενέργειες τωνκατοχικών συνδικαλιστών, ενώ η εξόριστηκυβέρνηση κήρυξε έκπτωτη τη διοίκηση τηςσυνοµοσπονδίας, µέσω της κατάργησης τουµεταξικού νοµικού πλαισίου.6 Την ισχύ τηςΕΣΕΕ αµφισβήτησε µε πιο έµπρακτο τρόποτο Εργατικό Εθνικό Απελευθερωτικό Μέ-τωπο, δηλαδή το Εργατικό ΕΑΜ.

Το Εργατικό Εθνικό ΑπελευθερωτικόΜέτωπο

Η ιδρυτική διακήρυξη του Εθνικού Εργα-τικού Απελευθερωτικού Μετώπου, το οποίοσύντοµα έγινε γνωστό ως Εργατικό ΕΑΜ,υπογράφτηκε στις 16 Ιουλίου 1941 από συν-δικαλιστικά στελέχη του ΚΚΕ και τον εκ-πρόσωπο της προδικτατορικής ΓΣΕΕ Γιάν-νη Καλοµοίρη. Τον Σεπτέµβριο του ίδιουχρόνου προστέθηκε η συµµετοχή του σο-σιαλιστή σιδηροδροµικού ∆ηµήτρη Στρατή,εκ µέρους των Ανεξάρτητων Συνδικάτων.7

Το εύρος των συνδικαλιστικών δυνάµεωνστις τάξεις του ΕΕΑΜ παρέπεµπε στις ενο-ποιητικές προσπάθειες του 1936 και στηνπολιτική του Λαϊκού Μετώπου για την ανα-γκαιότητα ενότητας της εργατικής τάξηςέναντι του φασιστικού κινδύνου. Στο όνοµατης ενότητας τα συνδικαλιστικά στελέχη τουΚΚΕ επιδίωξαν τη συµµετοχή των ηγετώντης προδικτατορικής ΓΣΕΕ, παρότι ορισµέ-νοι από αυτούς είχαν συµπορευτεί µε τη µε-ταξική διοίκηση του Αριστείδη ∆ηµητρά-

Ο λόγος του Κώστα Θέου στο Εθνικό Συµβούλιοτων Κορυσχάδων (Βιβλιοθήκη ΑΣΚΙ).

1. «Περί οργανώσεως ΕθνικώνΣωµατείων, Εθνικών Κέντρων και

Εθνικών Συνοµοσπονδιών»,προσχέδιο νόµου, Αρχείο Αριστείδη

∆ηµητράτου (Αταξινόµητο),Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό

Αρχείο (ΕΛΙΑ).

2. Βλ. πρακτικά συνεδριάσεων τηςδιοίκησης της ΕΣΕΕ, την

προκήρυξη για τη σύγκλησηπανεργατικού συνεδρίου το 1937 καιτο «Πρακτικόν συσκέψεως “Οµίλου

Εργατικού Τύπου” της ΕΣΕΕ2.6.1939», Αρχείο ∆ηµητράτου,

ΕΛΙΑ.

3. Ενδεικτικά, «Η διακήρυξις τουΕθνικού Εργατικού Συνεδρίου προς

όλους τους εργάτας και τουςυπαλλήλους της Ελλάδος»,

Ελεύθερον Βήµα, 14.9.1943, σ. 2, και«Αι εκδηλώσεις του παραγωγικούκόσµου της χώρας σηµαίνουν το

άδοξο τέλος της ανοήτου απεργίας»,Ελεύθερον Βήµα, 13.9.1942, σ. 2.

4. «Έκκλησις προς τους εργάτας καιυπαλλήλους», Ελεύθερον Βήµα,

9.9.1942, σ. 2. Για το ζήτηµα τουεργατικού δυναµικού και συνολικά

την ελληνική οικονοµία στηνΚατοχή, βλ. Χρήστος Χατζηιωσήφ,

«Η ελληνική οικονοµία, πεδίο µάχηςκαι αντίστασης», Ιστορία της

Ελλάδας του 20ού αιώνα, Β’Παγκόσµιος Πόλεµος 1940-1945,Κατοχή, Αντίσταση, Βιβλιόραµα,

Αθήνα 2007, τ. Γ2, σ. 181-217 καιιδίως σ. 189-190 και 203-205. Ο

Νικόλαος Καλύβας δολοφονήθηκεαπό την ΟΠΛΑ τον Ιανουάριο του

1944, βλ. «Εδολοφονήθη χθεςανάνδρως ο υφυπουργός Ν.Καλύβας», Ελεύθερον Βήµα,

28.1.1944, σ. 1. Σε αντίποιναεκτελέστηκαν πενήντα

κοµµουνιστές κρατούµενοι. ΟΕµµανουήλ Κανακουσάκης

παραπέµφθηκε στην πρώτη µεγάληδίκη των δωσιλόγων, Νίκος

Καρκάνης, Οι δοσίλογοι της Κατοχής,δίκες-παρωδία, Σύγχρονη Εποχή,

Αθήνα 1983, σ. 52-152.

5. «Εγκύκλιος Εργατικού Κέντρου(16.3.1943)», Αρχείο Σωµατείου

Ραπτών Εργατών και ΕργατριώνΠειραιώς (Αρχείο ΣΡΕΠ), ΑρχείαΣύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας

(ΑΣΚΙ), φ. 1.

6. Αναγκαστικός νόµος 3127/1943«Περί αποκαταστάσεως των

συνδικαλιστικών ελευθεριών»,Εφηµερίς της Κυβερνήσεως του

Βασιλείου της Ελλάδος, 25.5.1945,αρ. φ. 124, σ. 531. Η καθυστερηµένη

δηµοσίευση του εν λόγω νόµουστάθηκε η αφορµή για ποικίλες

νοµικές περιπλοκές στηµεταπολεµική αντιπαράθεση γύρω

από τη ΓΣΕΕ.


του. Τέτοια ήταν η περίπτωση του ΓιάννηΚαλοµοίρη, ο οποίος είχε πρωταγωνιστήσειστην αποποµπή των κοµµουνιστών από τηΓΣΕΕ στον Μεσοπόλεµο, συµµετείχε στο µη-χανισµό της ΕΣΕΕ και είχε διατελέσει γενι-κός της γραµµατέας τους δύο πρώτους µή-νες της γερµανικής κατοχής. Παρ’ όλ’ αυτά,η παρουσία του Καλοµοίρη θεωρούνταν ανα-γκαία ως απόδειξη της σύµπραξης της προ-δικτατορικής ΓΣΕΕ µε τις δυνάµεις του Κοµ-µουνιστικού Κόµµατος.8 Η απρόσκοπτη συµ-µετοχή του Καλοµοίρη αποτελεί ταυτόχρο-να ένδειξη της προσαρµοστικότητας τωνσυνδικαλιστικών παραγόντων στις εκάστο-τε συνθήκες.

Το ΕΕΑΜ είχε ως στόχο να οργανώσει τιςοικονοµικές διεκδικήσεις των εργατών, τηνυπεράσπιση του δικαιώµατος της συλλογικήςδιαµαρτυρίας, τον περιορισµό της αισχρο-κέρδειας και τη διασφάλιση της επιβίωσηςτων κατοίκων στις πόλεις µέσω της οργά-νωσης συσσιτίων και της διανοµής ειδώναπό τις υπηρεσίες αρωγής. Οι προγραµµα-τικές του διακηρύξεις συνέπιπταν µε τις κα-τευθύνσεις του Εθνικού ΑπελευθερωτικούΜετώπου, στην Κεντρική Επιτροπή τουοποίου συµµετείχε ένας εκπρόσωπος της ερ-γατικής οργάνωσης. Οι γενικές αναφορέςστην «οικονοµική, κοινωνική και πολιτικήαπελευθέρωση, τον σοσιαλισµό» δεν συνδέο-νταν µε συγκεκριµένες επεξεργασίες για ταζητήµατα της ιδιοκτησίας των µέσων παρα-γωγής και της ρύθµισης των σχέσεων κε-

φαλαίου και εργασίας, καθώς τα ζητήµατααυτά µετετίθεντο για την απελευθέρωση καιτην προσδοκώµενη πολιτειακή αλλαγή.9

Στη ρητορική του ΕΕΑΜ η εργατική τά-ξη αποτελούσε την πρωτοπορία του εθνικο-απελευθερωτικού κινήµατος, εκφράζονταςτις λαϊκές επιδιώξεις, δηλαδή του συνόλουτης κοινωνίας, πλην των εκπροσώπων τουµεγάλου κεφαλαίου και των συνεργατώντων κατακτητών. Οι αφετηρίες του σχήµα-τος αυτού ανάγονταν στις επεξεργασίες τηςεποχής του Λαϊκού Μετώπου, όταν για πρώ-

Εικ. (επάνω): Ο Γιάννης Καλοµοίρης, σκίτσο απότην «Ελεύθερη Ελλάδα», 28.11.1944 (ΑΣΚΙ).

Εικ. (αριστ.): Προκήρυξη του ΕΕΑΜτροχιοδροµικών ενάντια στην επιστράτευση (ΑρχείοΕ∆Α – Μικρή Συλλογή Εθνικής Αντίστασης,ΑΣΚΙ).

Τρικάκι του Εργατικού ΕΑΜ (Αρχείο Ε∆Α –Μικρή Συλλογή Εθνικής Αντίστασης, ΑΣΚΙ).

7. Η ιδρυτική διακήρυξη του ΕΕΑΜέχει αναπαραχθεί σε ποικίλεςεκδοχές από ένα άρθρο του ∆ηµήτρηΣτρατή στην Αυγή, στις 13Νοεµβρίου 1960.

8. Το ζήτηµα της συµµετοχήςΚαλοµοίρη επανέρχεται συχνά σεαναµνήσεις πρωταγωνιστών τηςεποχής, καθώς παράγοντες τηςσυντηρητικής παράταξης είχανδιακινήσει µετά την απελευθέρωσηέγγραφα αποδεικτικά τηςσυνεργασίας του µε τους Γερµανούς.Οι αποκαλύψεις αυτέςαποσκοπούσαν στηνπεριθωριοποίηση του Καλοµοίρη, οοποίος είχε εν τω µεταξύεπανενταχθεί στην εθνικόφροναπαράταξη. Για τις κατηγορίες ειςβάρος του, βλ. Κώστας Θέος, Ταελληνικά συνδικάτα στην πάληενάντια στον φασισµό και για τηνανεξαρτησία τους, εκδόσεις«Εργατικής», Αθήνα 1947. Εκδοχήτης επιστολής (12.6.1941) πουφέρεται να έστειλε ο Καλοµοίρηςπρος τη γερµανική πρεσβείαβρίσκεται στο Αρχείο ∆ηµητράτου,ΕΛΙΑ.

9. Απόφαση της Ι ΠανελλαδικήςΣυνδιάσκεψης του Εργατικού ΕΑΜ,«Ανατύπωση Ρήγα», χ.χ., σ. 10.Πρβλ. και τις πιο συγκεκριµένεςεπεξεργασίες του ΚοµµουνιστικούΚόµµατος για τη φύση τηςλαοκρατίας.


τη φορά τα ιδιαίτερα συµφέροντα της εργα-τικής τάξης εµφανίστηκαν ταυτισµένα µετα συµφέροντα του εργαζόµενου έθνους. ΤονΜάιο του 1944, το συνδικαλιστικό στέλεχοςτου ΚΚΕ Κώστας Θέος τόνιζε στο ΕθνικόΣυµβούλιο: «Επαναλαµβάνω ακόµα µιά φο-ρά: η εργατική τάξη δεν έχει ιδιαίτερα ταξικάεγωιστικά συµφέροντα που συγκρούονται µετα συµφέροντα του εργαζόµενου Έθνους. Τασυµφέροντα όλου του εργαζόµενου Έθνους εί-νε και συµφέροντα της εργατικής τάξης και τασυµφέροντα της εργατικής τάξης είνε και συµ-φέροντα του εργαζόµενου Έθνους».10

Από τα µέσα του 1942 το ΕΕΑΜ είχε συ-γκροτήσει οργανωµένους πυρήνες σε υπαλ-ληλικούς και εργατικούς κλάδους, εκδίδο-ντας δελτία και παράνοµες εφηµερίδες µε ει-δήσεις από τις δραστηριότητες της οργάνω-σης, τις διεκδικήσεις και την καθηµερινό-τητα των εργαζοµένων. Το ∆ελτίο Ειδήσεωντων εργαζοµένων της Εθνικής Τράπεζας, το∆ιδασκαλικό Βήµα, η Υπαλληλική, ο Αρτερ-γάτης και το Φως των εργατών στην πολεµι-κή βιοµηχανία είναι ορισµένοι ενδεικτικοίτίτλοι των άτακτων αυτών εκδόσεων.11 Ηπλέον συνήθης πρακτική διεκδίκησης ήτανµέσω της ανάδειξης επιτροπών, που διατύ-πωναν παράπονα στους προϊσταµένους ή ορ-γάνωναν στάσεις εργασίας µε αιτήµατα σχε-τιζόµενα µε το επισιτιστικό πρόβληµα. ΣτοΕργατικό Βήµα, την κεντρική έκδοση τουΕΕΑΜ, διαβάζουµε, παραδείγµατος χάρη, µε-ταξύ άλλων για τις επιτυχίες των εργατών

του Βόλου: «Οι εργάτες τσιµέντων επέτυχαν100 οκάδες στάρι, 1000 οκάδες ξύλα, 500 οκά-δες κάρβουνα, 200 χιλιάδες έκτακτη ενίσχυ-ση, άλλες 350 χιλιάδες δρχ. για παπούτσια,µια φόρµα και τριπλασιασµό των µεροκαµά-των».12 Η διεκδίκηση ενός συσσιτίου και τηςδιανοµής αγαθών αποτέλεσε τον κύριο τρό-πο ανάπτυξης των εργατικών σωµατείων καιτης αυτονόµησής τους από τον έλεγχο τηςΕθνικής Συνοµοσπονδίας Εργατών Ελλά-δας.

Στο ίδιο πλαίσιο, ο ρόλος των σωµατείωνεκτεινόταν στην εκπροσώπηση των εργα-τών στις οργανώσεις αρωγής. Στον Πειραιά,παραδείγµατος χάρη, το Σωµατείο ΡαπτώνΕργατών και Εργατριών συνέτασσε κατα-λόγους µε τα άνεργα µέλη του, προκειµένουνα δοθούν σε αυτά δελτία απορίας του ∆ιε-θνούς Ερυθρού Σταυρού.13 Ενδιαφέρον πα-ρουσιάζει και η ανάπτυξη των ποικιλώνυ-µων προµηθευτικών συνεταιρισµών, τουςοποίους η Αριστερά αντιµετώπιζε ως «όργα-να µετατροπής της κοινωνικής παραγωγής σεανώτερο σοσιαλιστικό τρόπο παραγωγής».14 ΟΘύµιος Μπράτσος, µέλος της Επιτροπής Πό-λης του ΕΕΑΜ, περιγράφει το πώς η δηµι-ουργία του «προµηθευτικού καταναλωτικούσυνεταιρισµού του ξενοδοχείου Μ. Βρετανία»λειτούργησε καθοριστικά στην ανάπτυξητης οργάνωσης στις τάξεις των ξενοδοχοϋ-παλλήλων.15 Την επιρροή του εθνικοαπε-λευθερωτικού κινήµατος στους συνεταιρι-σµούς πιθανόν υποδεικνύει και ένα νοµοθε-τικό διάταγµα των αρχών του 1944, που προ-έβλεπε την υπαγωγή τους στο υπουργείο Ερ-γασίας και την καθαίρεση των διοικήσεώντους.

Η κινητικότητα των δηµόσιων υπαλλή-

10. Κώστας Θέος, Τα προβλήµατα τηςεργατικής τάξης, λόγος στο Εθνικό

Συµβούλιο των Ελλήνων στις 15 Μάη1944, Έκδοση Ρήγα, Θεσσαλία 1944,

σ. 10.

11. Μια ευρεία συλλογή κλαδικώνεντύπων του ΕΕΑΜ είναι διαθέσιµη

στο Ερευνητικό Κέντρο ΧαρίλαοςΦλωράκης (ΕΚΧΦ).

12. «Η παλλαϊκή απεργία στο Βόλολαµπρή νίκη της εργατικής τάξης

και του λαού», Εργατικό Βήµα,5.9.1943, σ. 4.

13. Αχρονολόγητη κατάσταση 206ονοµάτων, Αρχείο ΣΡΕΠ, ΑΣΚΙ, φ.

1.

14. «Οι συνεταιρισµοί και οαπελευθερωτικός αγώνας»,

Κοµµουνιστική Επιθεώρηση, τεύχ.24, Μάρτης 1944, σ. 12. Βλ. και «Οι

συνεταιρισµοί στο παλιό και στοτωρινό καθεστώς», ΚοµµουνιστικήΕπιθεώρηση τεύχ. 29, Αύγουστος

1944, σ. 672-678. Βλ. επίσηςΣταύρος Θωµαδάκης, «Μαύρη

αγορά, πληθωρισµός και βία στηνοικονοµία της κατεχόµενης

Ελλάδας», στο Η Ελλάδα στηδεκαετία 1940-1950, ένα έθνος σε

κρίση, Θεµέλιο, Αθήνα 2006, σ. 136-141.

15. Βλ. Νάσος Μπράτσος, Εργατικέςιστορίες, συνεντεύξεις µε

πρωταγωνιστές του εργατικούκινήµατος στην Ελλάδα από το 1920

έως το 1967, Bux, Αθήνα 1998, σ. 40-72.

16. Για µια επισκόπηση των απεργιώνστην περίοδο της Κατοχής, βλ.

Άγγελος Αυγουστίδης, Το ελληνικόσυνδικαλιστικό κίνηµα κατά τη

δεκαετία του ’40 και τα περιθώρια τηςπολιτικής, Εκδόσεις Καστανιώτη,

Αθήνα 1999, σ. 128-158.

17. Για την Καλογρέζα, βλ. ΝίκοςΚαρκάνης, Οι δωσίλογοι…, ό.π., σ.

206-207 και 322 κ.ε. Για τον ΚώσταΛαζαρίδη, βλ. τις αναµνήσεις του

προέδρου του σωµατείουΗλεκτρικών Σιδηροδρόµων Γιάννη

Παπαδηµητρίου, «ΚώσταςΛαζαρίδης-Τάσιος Μάστορας. ∆ύο

ηρωικοί αγωνιστές», ΕΑΜ-Αντίσταση, τεύχ. 88, Ιανουάριος-

Μάρτιος 2009, σ. 19-20.

Εικ. (αριστ.): Προκήρυξη της Εργατικής Αχτίδαςτης Κοµµουνιστικής Οργάνωσης Αθήνας (Συλλογή

Γιώργου Ζεβελάκη).

Εικ. (δεξιά): Τρικάκι της ΓΣΕΕ τις µέρες των∆εκεµβριανών (Συλλογή Γιώργου Ζεβελάκη).


λων, οι οποίοι αντιµετώπιζαν σοβαρά προ-βλήµατα επιβίωσης, είναι ενδεικτική της ρι-ζοσπαστικοποίησης στις πόλεις. Η πρώτηαπεργιακή εκδήλωση στην κατεχόµενη Ελ-λάδα ήταν αυτή των εργαζοµένων στις δη-µόσιες υπηρεσίες τον Απρίλιο του 1942 στηνΑθήνα.16 Η απεργία αποτελούσε την τελευ-ταία καταφυγή των στελεχών του ΕΕΑΜ,καθώς η σκλήρυνση των αντιποίνων καθι-στούσε κάθε σχετική κίνηση παρακινδυ-νευµένη. Στη διάρκεια των προετοιµασιώνµιας απεργίας στις µεταφορές και στον ηλε-κτρισµό τον Φεβρουάριο του 1943 συνελή-φθησαν και εκτελέστηκαν ο επικεφαλής τουΕΕΑΜ Κώστας Λαζαρίδης και ο Τάσιος Μά-στορας, στέλεχος της οργάνωσης στην Εται-ρεία Ηλεκτρικών Σιδηροδρόµων. Τον Μάρ-τιο του 1944 στο «µπλόκο της Καλογρέζας»εκτελέστηκαν 23 άτοµα µε αφορµή εργατι-κή διαµαρτυρία σε ένα ορυχείο της περιο-χής.17 Πιο πρόσφορη ήταν η γενική κινητο-ποίηση στο κέντρο της πόλης, µια πρακτι-κή ανακατάληψης του αστικού χώρου απότα πλήθη των διαδηλωτών που καθοδηγού-νταν από το ΕΑΜ. Οι µεγάλες κινητοποιή-σεις της περιόδου είχαν ως προορισµό το κτί-ριο του υπουργείου Εργασίας, στη συµβολήτων οδών Μπουµπουλίνας και Τοσίτσα, καιµε τον τρόπο αυτό τα εργατικά αιτήµατα πο-λιτικοποιούνταν στρεφόµενα κατά της ελ-ληνικής δωσιλογικής κυβέρνησης.

Η τακτική του ΕΕΑΜ έναντι των δοµώντου συνδικαλιστικού κινήµατος συνίστατοστη συµµετοχή στις διοικήσεις των σωµα-τείων, που είχαν µια στοιχειώδη λειτουργία,αλλά και τη δηµιουργία νέων συντονιστι-κών οργάνων. Στην περίπτωση των δηµό-σιων υπαλλήλων, εκπρόσωποι από έντεκαυπουργεία και δεκατρείς υπηρεσίες συ-γκρότησαν µια «οµοσπονδία των ∆ηµοσίωνΠολιτικών Υπαλλήλων» σε αντιπαράθεσηµε το µηχανισµό του υπουργείου Εργασίαςκαι της ΕΣΕΕ.18 Ταυτόχρονα, το ΕΕΑΜ λει-τουργούσε ως µια οιονεί σκιώδη πανελλαδι-κή συνοµοσπονδία, καθώς διέθετε κάθετηδιάρθρωση, στη βάση της οποίας βρίσκοντανεργοστασιακές επιτροπές. Οι τελευταίες ενο-ποιούσαν τους εργάτες ανά εργασιακό χώ-ρο, πρακτική ριζικά διαφοροποιηµένη απότον κλαδικό κατακερµατισµό που χαρακτή-ριζε την ανάπτυξη του ελληνικού συνδικα-λιστικού κινήµατος την περίοδο του Μεσο-πολέµου. Όσο και αν το ζήτηµα των µορ-φών οργάνωσης της εργατικής τάξης απο-τελούσε κυρίως προϊόν εµπειρίας, µπορεί κα-νείς να διακρίνει µια διαφορετική φιλοσο-φία οργάνωσης µε έµφαση στη λογική τουεργοστασιακού-βιοµηχανικού συνδικάτου.

2. Από το Εργατικό ΕΑΜ στηδιορισµένη ΓΣΕΕ(Απελευθέρωση- Βάρκιζα)

Στις 18 Αυγούστου 1944 η Κεντρική Επι-τροπή του Εργατικού Εθνικού Απελευθε-ρωτικού Μετώπου διακήρυξε ότι «αυτοδί-καια και αυτοδύναµα θα χρησιµοποιεί από δωκαι στο εξής µόνο τον τίτλο Γενική Συνοµο-σπονδία των Εργατών της Ελλάδας».19 Η σύν-θεση της νέας διοίκησης της ΓΣΕΕ αποτύ-πωνε τη συµπόρευση κοµµουνιστών, σο-σιαλιστών και παλαιών ρεφορµιστών και τηναπήχηση της οργάνωσης στις κύριες οµο-σπονδίες των εργατών µετάλλου, των κα-πνεργατών, των τραπεζιτικών υπαλλήλων,των εργατών στον ηλεκτρισµό, των φορτο-

18. «Πρακτικόν», Ελεύθερος ∆ηµόσιοςΥπάλληλος, 30.9.1943, σ. 2.

19. «Η ιστορική απόφαση για τηνανασύσταση της Γεν. Συν/σπονδίαςτων Εργατών της Ελλάδας»,Εργατικό Βήµα, 11.9.1944, σ. 1, και«Ζήτω η ενιαία µαχητική Γεν.Συνοµοσπονδία των Εργατών τηςΕλλάδας», ΚοµµουνιστικήΕπιθεώρηση, Σεπτέµβριος 1944, σ.692-695.

Πανό του Εργατικού ΕΑΜ Τηλεφωνικής στην οδόΣταδίου τις µέρες της απελευθέρωσης (ΚώσταςΠαράσχος, «Η απελευθέρωση», Ερµής, Αθήνα1983).


εκφορτωτών, των ναυτεργατών και τωνιδιωτικών υπαλλήλων. Η επάνοδος στηνεπωνυµία της ΓΣΕΕ εξυπηρετούσε συµβο-λικούς και πρακτικούς στόχους, εµφανίζο-ντας το ΕΕΑΜ ως συνεχιστή της ενοποίη-σης των εργατικών συνοµοσπονδιών του πα-ρελθόντος πάνω σε νέες βάσεις. Η επανασύ-σταση της ΓΣΕΕ ήταν δηλωτική της αυτο-πεποίθησης του εαµικού κινήµατος στις πα-ραµονές της απελευθέρωσης, ενώ ταυτό-

χρονα εγγράφεται στις προσπάθειες της ΠΕ-ΕΑ να ανασυγκροτήσει δοµές και θεσµούςεν όψει των επικείµενων εξελίξεων. Η διοί-κηση της ΓΣΕΕ θα αναλάµβανε την οργά-νωση των αρχαιρεσιών στα σωµατεία, εξα-σφαλίζοντας έτσι τη σύγκληση πανελλαδι-κού πανεργατικού συνεδρίου, ενώ θα ανα-λάµβανε την επανασύνδεση της ΓΣΕΕ µε τιςδιεθνείς συνδικαλιστικές ενώσεις.

Στις πρώτες εβδοµάδες της απελευθέρω-σης, η διοίκηση της ΓΣΕΕ αναγνωρίστηκεαπό τον υπουργό Εργασίας και στέλεχος τουΚΚΕ Μιλτιάδη Πορφυρογένη και συµµε-τείχε σε συσκέψεις µε εκπροσώπους τουυπουργείου και εργοδοτικές ενώσεις.20 Ταυ-τόχρονα, σωµατεία και σύλλογοι διατύπω-ναν αιτήµατα µισθολογικών αυξήσεων καιζητούσαν τη λήψη µέτρων καταπολέµησηςτης ένδειας. Τα εργατικά αιτήµατα συνι-στούσαν ένα ιδιαίτερα σύνθετο πρόβληµα,δεδοµένων των εσωτερικών εντάσεων στηνκυβέρνηση και των οικονοµικών κατευ-θύνσεων που υπαγόρευαν οι βρετανικές υπη-ρεσίες. Οι τελευταίες εξαρτούσαν την παρο-χή οικονοµικής βοήθειας προς την Ελλάδαµε τη διατήρηση των µισθών σε χαµηλό επί-πεδο. Ο Πορφυρογένης εισηγήθηκε ρυθµί-σεις κοινωνικής πολιτικής, στο πνεύµα προη-γούµενων αποφάσεων του Εθνικού Συµ-βουλίου για τα ζητήµατα της µισθωτής ερ-γασίας. Η θέσπιση ταµείου ανεργίας για τουςβιοµηχανικούς εργάτες µε χρηµατοδότηση

Πρωτοσέλιδο του «Εργατικού Βήµατος» µε τηδιακήρυξη του Εργατικού ΕΑΜ ότι θα

χρησιµοποιεί τον τίτλο της ΓΣΕΕ (ΑΣΚΙ).

(Αρχείο Σβώλου-ΑΣΚΙ).

20. Οι λεπτοµέρειες της αναγνώρισηςτης ΓΣΕΕ από τον Πορφυρογένη

είναι προς διερεύνηση, καθώς ηπληροφορία για την υπουργική

απόφαση δεν συνοδεύεται απόανάλογο προσδιορισµό της από τους

µελετητές. Η πιο συγκεκριµένηαναφορά στο Πολιτικός

Συνασπισµός των Κοµµάτων τουΕΑΜ, Λευκή Βίβλος, παραβάσεις της

Βάρκιζας (Φλεβάρης-Ιούνης 1945),Αθήνα, Ιούνης 1945, σ. 20, όπου

µνηµονεύεται η ηµεροµηνία24.11.1944.


από εργοδοτικές εισφορές και παράλληλοέλεγχο από εκπροσώπους της ΓΣΕΕ, η δια-νοµή τροφίµων και ενδυµάτων στους ιδιω-τικούς υπαλλήλους και η κατάργηση κατο-χικών ρυθµίσεων συγκαταλέγονται στο κυ-βερνητικό έργο του Νοεµβρίου του 1944.21

Τα ζητήµατα της αύξησης των εργατικώναµοιβών και της επαναλειτουργίας των ερ-γοστασίων έµεναν εν τω µεταξύ εκκρεµή. Οπληθωρισµός και η έλλειψη αγαθών αύξα-ναν την κοινωνική δυσαρέσκεια, καθώς γι-νόταν εµφανές ότι τα δεινά της Κατοχής δενείχαν εξαφανιστεί µε την αποχώρηση του τε-λευταίου Γερµανού στρατιώτη. Από τις 3έως τις 10 Νοεµβρίου η κυκλοφορία του χαρ-τονοµίσµατος είχε εξαπλασιαστεί, µε προ-φανείς συνέπειες στην τιµή των τροφίµων.Από την άλλη, η βρετανική αποστολή έθετεως απαράβατο όρο τη µη παροχή ανάλογωνµισθολογικών αυξήσεων, αίτηµα που κλή-θηκαν να αποδεχτούν οι υπουργοί του ΕΑΜ.Στις 10 Νοεµβρίου θεσπίστηκε ο κεντρικόςκαθορισµός των ηµεροµισθίων από την κυ-βέρνηση και ανακοινώθηκαν µισθολογικέςαυξήσεις που υπολείπονταν σηµαντικά τωντιµαριθµικών αυξήσεων. Η προσπάθεια δια-τήρησης του κλίµατος ενότητας και η προσ-δοκία της οικονοµικής ανάκαµψης καθόρι-σαν την πολιτική του Κοµµουνιστικού Κόµ-µατος και της ΓΣΕΕ, όπως φανερώνουν οιιδιαίτερα προσεκτικές διαµαρτυρίες τωνπρώτων ηµερών του Νοεµβρίου του 1944.Σε µια συνέντευξη του Μιλτιάδη Πορφυρο-γένη στην Κοµµουνιστική Επιθεώρηση δια-κρίνει κανείς την αµηχανία µπροστά σε µιαιδιαίτερα περίπλοκη κατάσταση. Η δήλωσήτου ότι υποχρεώθηκε να υπογράψει τη συµ-φωνία για µεροκάµατο «που δεν ικανοποιείούτε στοιχειώδικα τη διατροφή του εργάτη»συνοδευόταν από την προσδοκία µιας ευ-νοϊκότερης διευθέτησης στο µέλλον.22

Η λειτουργία των βιοµηχανικών µονάδωνσυνδεόταν µε τον εφοδιασµό της αγοράς καιτη µείωση της ανεργίας. Η ΓΣΕΕ είχε θέσεισε µια ευρεία σύσκεψη στις 6 Νοεµβρίου 1944το αίτηµα της επίταξης των µονάδων που εί-χαν εγκαταλειφθεί από τους ιδιοκτήτες τουςή παρέµεναν συνειδητά εκτός λειτουργίας.23

Η ανακοίνωση των µισθολογικών ρυθµίσε-ων και η παράλυση της παραγωγής οδήγησανοµάδες εργατών στην απόφαση κατάληψηςκαι επαναλειτουργίας ορισµένων µονάδων.∆ιαδοχικές ειδήσεις για αρχαιρεσίες συλλό-γων, υποµνήµατα διαµαρτυρίας, γενικές συ-νελεύσεις και επισκέψεις επιτροπών στουπουργείο Εργασίας φανερώνουν την κινη-τικότητα της περιόδου. Παράλληλα, η ΓΣΕΕζήτησε στις 28 Νοεµβρίου αύξηση των ηµε-

ροµισθίων, προσπαθώντας ταυτόχρονα νακαταδείξει τα πολλαπλά οφέλη από µια τέ-τοια επιλογή για την ενίσχυση της οικονο-µικής δραστηριότητας. Η εύλογη εστίασηστην πολιτική και στρατιωτική διάσταση τηςσύγκρουσης του ∆εκέµβρη οδηγεί συχνάστην υποτίµηση της κοινωνικής όξυνσης τιςτελευταίες ηµέρες του Νοεµβρίου. Είναι χα-ρακτηριστικό ότι ο Ριζοσπάστης της 1ης ∆ε-κεµβρίου 1944 περιλάµβανε ειδήσεις για τηνεπαναλειτουργία της Ελληνικής Εριουργίαςαπό τους εργάτες, παρόντος του Κώστα Θέ-ου, την πραγµατοποίηση ογκώδους εργατικήςδιαδήλωσης στο κέντρο της Αθήνας και συ-γκεντρώσεις σε διάφορα εργοστάσια της Αθή-νας και του Πειραιά.24

Η καθαίρεση της ΓΣΕΕ και η«Επιτροπή Citrine»

Μετά τη Μάχη της Αθήνας, τον Γενάρη του1945, η διοίκηση της ΓΣΕΕ υποχώρησε µα-ζί µε τις δυνάµεις του ΕΛΑΣ στη Λιβαδειά.Στην Αθήνα ο Γεώργιος Σίδερις, υπουργόςΟικονοµικών και Εργασίας της κυβέρνησηςΠλαστήρα, κήρυξε στις 10 Ιανουαρίου έκ-πτωτες τις διοικήσεις της ΓΣΕΕ, των σω-µατείων και των οµοσπονδιών και διόρισεπροσωρινή διοίκηση υπό τον Σίµο Χατζη-δηµητρίου, γραµµατέα των αρτεργατών Αθή-νας µε έντονη αντικοµµουνιστική δραστη-ριότητα την περίοδο της Κατοχής.25 Ο Χα-τζηδηµητρίου και µερικοί άµεσοι συνεργά-

Εικ. (επάνω): Ο Κώστας Θέος (Ιδιωτική συλλογή).

Εικ. (αριστ.): Τεύχος της «ΚοµµουνιστικήςΕπιθεώρησης» µε συνέντευξη του ΜιλτιάδηΠορφυρογένη, υπουργού Εργασίας της ΠΕΕΑ(ΑΣΚΙ).

21. Συνολικά, Χρήστος Χατζηιωσήφ,«Οικονοµική σταθεροποίηση καιπολιτική αστάθεια στην Ελλάδα,1944-1947», στο Lars Baerentzen,Γιάννης Ιατρίδης, Ole Smith (επιµ.),Μελέτες για τον Εµφύλιο Πόλεµο,1945-1949, Ολκός, Αθήνα 1992, σ.31-33, νόµος 44/1944 «Περίασφαλίσεως κατά της ανεργίας τωνµισθωτών των ΒιοµηχανικώνΕπιχειρήσεων», Εφηµερίς τηςΚυβερνήσεως του Βασιλείου τηςΕλλάδος, 25.11.1944, αρ.φ. 26, σ. 84-89, και «Τα τρόφιµα των ιδιωτικώνυπαλλήλων», Ριζοσπάστης 1.11.1944,σ. 2.

22. «Γύρω από τα εργατικά ζητήµατα.Συνέντευξη µε τον Υπουργό τηςΕργασίας σ. Μ. Πορφυρογένη»,Κοµµουνιστική Επιθεώρηση, τεύχ.33, ∆εκέµβρης 1944, σ. 33-36, και«Μικρά τα µεροκάµατα και οιµισθοί. Τι προτείνει ηΣυνοµοσπονδία Εργατών»,Ριζοσπάστης, 16.11.1944, σ. 2.

23. «Τα αιτήµατα των εργαζοµένων»,Ριζοσπάστης, 5.11.1944, σ. 2, και «Σε15 µέρες τα εργοστάσια αρχίζουνδουλειά. Συµφωνία εργατώνβιοµηχάνων», Ριζοσπάστης,8.11.1944, σ. 1.

24. Ριζοσπάστης, 1.12.1944, σ. 2.

25. Το κείµενο της απόφασης, ΕΑΜ,Λευκή Βίβλος, ό.π., σ. 20.


τες του, όπως ο Εµµανουήλ Κρόκος, προέρ-χονταν από το µηχανισµό της µεταξικής πε-ριόδου και κατείχαν θέσεις στην τελευταίαπερίοδο της ΕΣΕΕ. Στο πνεύµα της επανα-φοράς στην πρότερη κατάσταση ο Σίδεριςαρχικά µετονόµασε τη ΓΣΕΕ σε Εθνική Συ-νοµοσπονδία, ενώ προκειµένου να βοηθήσειτη νέα διοίκηση θέσπισε εκ νέου την υπο-χρεωτική εργατική εισφορά.26

Οι εξελίξεις αυτές οριοθετούν δύο βασι-κές αλλαγές. Πρώτον, εγκαινίασαν την πρα-κτική των άµεσων κυβερνητικών επεµβά-σεων στη σύνθεση και λειτουργία των ερ-γατικών ενώσεων και της συνοµοσπονδίας,ανάλογη της περιόδου Μεταξά. Το γεγονόςαυτό τεκµαίρεται όχι µόνο από το διορισµότου Χατζηδηµητρίου, αλλά και τη θεσµοθέ-τηση της υποχρεωτικής εργατικής εισφοράςκαι της διεξαγωγής αρχαιρεσιών στα σωµα-τεία µε την παρουσία δικαστικού αντιπρο-σώπου.27 ∆εύτερον, σήµαναν το τέλος τηςµονοκρατορίας του Εργατικού ΕΑΜ. Η κα-θαίρεση της εαµικής ΓΣΕΕ συνοδεύτηκε απότην επάνοδο του µεταξικού και κατοχικούσυνδικαλιστικού µηχανισµού. Ο Χατζηδη-µητρίου και οι συνεργάτες του προσέφερανσηµαντικές υπηρεσίες στην κυβέρνηση, κα-θώς η παρουσία τους αδυνάτιζε την εικόνατης λαϊκής και εργατικής στήριξης του ΕΑΜ,ιδίως έναντι των διεθνών παρατηρητών. Στοπλαίσιο αυτό, η διορισµένη διοίκηση τηςΓΣΕΕ προσκάλεσε στην Ελλάδα µια επιτρο-πή Βρετανών συνδικαλιστών, σε µια περίο-δο κατά την οποία στη Μεγάλη Βρετανία το

ελληνικό ζήτηµα δηµιουργούσε πολιτικέςεντάσεις. Στις 22 Ιανουαρίου 1945 έφτασεστην Αθήνα µια οµάδα συνδικαλιστών τηςΒρετανικής Εργατικής Οµοσπονδίας [TradeUnion Congress] µε επικεφαλής τον SirWalter Citrine.

Η «επιτροπή Citrine», όπως ονοµάστηκε,πραγµατοποίησε συναντήσεις µε τη διορι-σµένη ΓΣΕΕ και τα στελέχη του ΕΕΑΜ στηνΑθήνα και στη Λιβαδειά αντίστοιχα, συνο-µίλησε µε µέλη της ελληνικής κυβέρνησης,τις βρετανικές αρχές, οµάδες Βρετανών στρα-τιωτών. Τα µέλη της επιτροπής παραβρέ-θηκαν στην εκταφή πτωµάτων σε περιοχέςτης Αθήνας, που αποσκοπούσαν στην κατά-δειξη της «κοµµουνιστικής θηριωδίας». Ταπορίσµατά της διατυπώθηκαν σε ένα κείµε-νο 46 σηµείων, το οποίο έγινε γνωστό ως Έκ-θεση Citrine.28 Η βρετανική επιτροπή υιο-θέτησε τις κατηγορίες εναντίον του ΕΑΜ,υπερασπιζόµενη τη βρετανική επέµβασηστην Ελλάδα και παρουσιάζοντας τις δυνά-µεις του ΕΛΑΣ ως ένα άτακτο σώµα στοοποίο είχαν παρεισφρήσει εγκληµατικά στοι-χεία. Ιδιαίτερη µνεία γινόταν στις καταγγε-λίες της οµάδας Χατζηδηµητρίου για τηνύπαρξη 114 δολοφονηµένων συνδικαλιστώνστη διάρκεια της σύγκρουσης, αν και απου-σιάζουν ειδικότερες λεπτοµέρειες. Στον αντί-ποδα, το ΕΑΜ κατήγγειλε τα πορίσµατα τηςέκθεσης προσπερνώντας ως αστήρικτες τιςκατηγορίες περί µαζικών δολοφονιών, οιοποίες είχαν περιοριστεί µόνο σε γνωστούςσυνεργάτες των γερµανικών αρχών.29

Εικ. (αριστ.): Έκδοση µε την ευκαιρία τηςεπίσκεψης του Ουώλτερ Σιτρίν στην Ελλάδα, όπου

καταγράφονται τα περιστατικά βίας καιπροπαγάνδας σε βάρος του ΕΑΜ (Βιβλιοθήκη

ΑΣΚΙ).

Εικ. (δεξιά): (Βιβλιοθήκη ΑΣΚΙ).

26. Για το διορισµό τουΧατζηδηµητρίου βλ. ΕΑΜ, Λευκή

Βίβλος, ό.π., σ. 20

27. Το ζήτηµα των αναγκαστικώνεργατικών εισφορών γνώρισε

ποικίλες διακυµάνσεις µέσα σταχρόνια. Βλ. Γιώργος Φ. Κουκουλές,

Ελληνικά συνδικάτα: οικονοµικήαυτοδυναµία και εξάρτηση, 1938-1984, Οδυσσέας, Αθήνα 1984. Η

παρουσία των δικαστικώναντιπροσώπων και άλλα σχετικάµέτρα θεσπίστηκαν µε τον Α.Ν.

148/1945, «Περί τρόπου αρχαιρεσιώνεπαγγελµατικών εργατικών

σωµατείων», Εφηµερίς τηςΚυβερνήσεως του Βασιλείου της

Ελλάδος, 24.2.1945, αρ.φ. 40, σ. 125.

28. Η έκθεση Citrine έχεικυκλοφορήσει από ποικίλες πηγές,

µε την πιο αξιόπιστη να προέρχεταιαπό το µηχανισµό του υπουργείου

Εξωτερικών. Βλ. την ανατύπωσηΈκθεσις Σιτρίν, η έκθεσις των ηγετών

των βρεττανικών συνδικάτων διά ταγεγονότα του ∆εκεµβρίου 1944 εις την

Ελλάδα, Ντοκουµέντα 1940-1949,Αθήνα, χ.χ.

29. Βλ. Λευτέρης Αποστόλου, Τοελληνικό Κατύν, Ο Ρήγας, Αθήνα

1945, σ. 22-24.

30. Το πρακτικό της συµφωνίαςΕΑΜ, Λευκή Βίβλος, ό.π., σ. 20-21.

31. Βλ., χαρακτηριστικά, ΚώσταςΘέος, Ανοιχτό γράµµα του γενικού

γραµµατέα της ενωτικής ΓΣΕΕ προςτον πρόεδρον και τα µέλη της

Αγγλικής Εργατικής Επιτροπής,Έκδοση της νόµιµα εκλεγµένης

διοίκησης του Εργατικού ΚέντρουΑθήνας, Αθήνα, Μάρτιος 1945.

32. Βλ. την πρόταση συνεργασίαςπρος τις παρατάξεις του Στρατή καιτου Καλοµοίρη από τον ΕΡΓΑΣ τον

Σεπτέµβριο του 1945, «Οι προτάσειςπου έκανε ο ΕΡΓΑΣ για να

αντιµετωπισθεί η κρίση στηνδιοίκηση της ΓΣΕΕ προς τις

συνδικαλιστικές παρατάξεις των σ.Στρατή και Καλοµοίρη», Εργατική,

Οκτώβριος 1945, σ. 4-6. Η Εργατικήήταν το δεκαπενθήµερο και στη

συνέχεια µηνιαίο έντυπο τουΕΡΓΑΣ (Ιούνιος 1945-∆εκέµβριος

1947).


Το κύριο αποτέλεσµα της βρετανικής απο-στολής ήταν η υπογραφή συµφωνίας στις 29Ιανουαρίου, ύστερα από µια πολύωρη διά-σκεψη µε τη συµµετοχή της πλευράς Χα-τζηδηµητρίου, του υπουργού Εργασίας καιτου Εργατικού ΕΑΜ. Η «συµφωνία Citrine»συνίστατο σε έξι σηµεία για τους όρους σύ-γκλησης του 8ου Πανελλαδικού Συνεδρίουτης εργατικής συνοµοσπονδίας και την ορ-γάνωση των αρχαιρεσιών για την εκλογήτων αντιπροσώπων.30 Οι εκπρόσωποι τουΕΕΑΜ απείχαν από την τελική υπογραφήτου κειµένου, καθώς απέκλειε την Αριστεράαπό τις εποπτικές επιτροπές των αρχαιρε-σιών. Η ισχύς του αποδείχθηκε βραχύβια,αποτέλεσε, όµως, το πρώτο επεισόδιο µιαςµακράς παράδοσης συµφωνητικών µε τη µε-σολάβηση εκπροσώπων των βρετανικών συν-δικάτων. Οι συµφωνίες του 1945 κατένει-µαν αυθαίρετα τις έδρες στη διοίκηση τηςΓΣΕΕ, αποδίδοντας την πλειοψηφία στουςσυντηρητικούς και αντικοµµουνιστές συν-δικαλιστές. Καθώς, όµως, δεν µπορούσε ναπαραβλεφθεί η επιρροή της Αριστεράς στασωµατεία, ήταν αναγκαία η εκχώρηση ενόςαριθµού εδρών στο ΕΕΑΜ και στη συνέχειαστην παράταξη του Κοµµουνιστικού Κόµ-µατος, τον Εργατικό Αντιφασιστικό Συνα-σπισµό (ΕΡΓΑΣ), που ιδρύθηκε τον Μάρτιοτου 1945.

Η πρόταξη του αντιφασισµού στην ονο-µασία της συνδικαλιστικής παράταξης πα-ρέπεµπε στην αντίστιξη µε τους εκπροσώ-πους της µεταξικής περιόδου, που επανέκα-µπταν στη διοίκηση της ΓΣΕΕ. Ο ΕΡΓΑΣεπιχείρησε να καταδείξει την ανακολουθίατων ελληνικών κυβερνήσεων και την επι-στράτευση φασιστικών στοιχείων, όπως οΧατζηδηµητρίου, σε διαβήµατά του προς ταδιεθνή συνδικαλιστικά όργανα, καθώς έναςαπό τους όρους των συµφωνητικών του 1945ήταν ο αποκλεισµός των φασιστών από τιςδιορισµένες διοικήσεις της ΓΣΕΕ.31 Η δηµι-ουργία του ΕΡΓΑΣ, στον οποίο συµµετείχεκαι η Ενιαία Συνδικαλιστική ΣοσιαλιστικήΠαράταξη του Σταµάτη Μαστρογιαννάκου,αποτυπώνει την κρίση και τις διαιρετικέςτοµές στο εσωτερικό του ΕΑΜ ύστερα από τα∆εκεµβριανά. Από τις δυνάµεις του Εργατι-κού ΕΑΜ ο ∆ηµήτρης Στρατής αποστασιο-ποιήθηκε από τις επιλογές του Κοµµουνι-στικού Κόµµατος, διατηρώντας, όµως, δι-αύλους επικοινωνίας και συνεργασίας έωςκαι το 1949.32 Στον αντίποδα, ο Γιάννης Κα-λοµοίρης έσπευσε να αποκηρύξει τη συµµε-τοχή του στο ΕΕΑΜ, συγκροτώντας µια συν-δικαλιστική παράταξη που του επέτρεπε νασυµµετέχει στη διοίκηση της ΓΣΕΕ.

3. Στασιµότητα στη ΓΣΕΕ,κινητικότητα στα σωµατεία(1945)

Οι συµφωνίες για τη διοίκηση τηςΓΣΕΕ

Τη «συµφωνία Citrine» ακολούθησαν δια-δοχικές ανασυνθέσεις της διοίκησης τηςΓΣΕΕ µε τη µορφή συµφωνιών µεταξύ τωνσυνδικαλιστικών παρατάξεων, αλλά και κυ-βερνητικών παρεµβάσεων. Έως τα τέλη του1945 προτάθηκαν τουλάχιστον έξι διαφορε-

Το επίσηµο όργανο του Εργατικού ΑντιφασιστικούΣυνασπισµού (ΑΣΚΙ).


τικές φόρµουλες για τη σύνθεση της διοί-κησης της ΓΣΕΕ, συχνά υπό την επιδιαιτη-σία των βρετανικών συνδικάτων. Οι βρετα-νικές αντιπροσωπίες εµφανίζονταν ως οι εγ-γυητές µιας αδέκαστης διαδικασίας ανασυ-γκρότησης της ΓΣΕΕ, αλλά εν τέλει παρέ-µειναν αυστηρά προσηλωµένες στις κεντρι-κές επιδιώξεις της βρετανικής εξωτερικήςπολιτικής.

Η συµφωνία Tewson (25.2.1945), από τοόνοµα του Vincent Tewson, συνεργάτη τουWalter Citrine, ο διορισµός της διοίκησηςτης ΓΣΕΕ από τον υπουργό Εργασίας(6.3.1945), η πρώτη (29.4.1945) και η δεύ-τερη (26.6.1945) συµφωνία Feather (µε τηνπαρουσία του Βρετανού συνδικαλιστή VictorFeather) περιγράφουν τις κύριες εξελίξειςγύρω από τη σύνθεση της διοίκησης τηςΓΣΕΕ από τον Φεβρουάριο έως και τον Ιού-νιο του 1945.33 Στο σύνολό τους οι ρυθµί-σεις αυτές προέβλεπαν την παρουσία στη δι-οίκηση της ΓΣΕΕ των παρατάξεων του Χα-τζηδηµητρίου, του Καλοµοίρη, του Στρατήκαι του ΕΡΓΑΣ. Οι διαφοροποιήσεις ανά πε-ρίπτωση δεν τροποποιούσαν το βασικό σχή-µα του ελέγχου της συνοµοσπονδίας από τονΧατζηδηµητρίου, άλλοτε µε τη βοήθεια τουΚαλοµοίρη και άλλοτε αυτοδύναµα. Ταυτό-

χρονα, οι συµφωνίες σηµείωναν την ανα-γκαιότητα σύγκλησης του 8ου Συνεδρίουτης ΓΣΕΕ και τη διεξαγωγή αρχαιρεσιών σταπρωτοβάθµια σωµατεία, προκειµένου ναεκλεγούν διοικήσεις και οι αντιπρόσωποιτου συνεδρίου. Οι διευθετήσεις αυτές προ-σέφεραν µια προσωρινή µόνο εξοµάλυνσητης κατάστασης, η οποία επέτρεψε την πραγ-µατοποίηση των πρώτων αρχαιρεσιών καιτον κοινό εορτασµό στην Αθήνα της Πρω-τοµαγιάς του 1945.

Στις 26 Ιουνίου 1945 υπεγράφη η δεύτε-ρη συµφωνία Feather, η οποία εκχωρούσεέντεκα έδρες στον Φώτη Μακρή, που ανα-λάµβανε τη γενική γραµµατεία της συνοµο-σπονδίας, ενώ ακολουθούσαν ο ΕΡΓΑΣ, οΚαλοµοίρης και ο Στρατής, µε τέσσερεις, τέσ-σερις και δύο έδρες αντίστοιχα.34 Η ανάδει-ξη του Φώτη Μακρή συνδεόταν µε την πε-ριθωριοποίηση του Χατζηδηµητρίου, καθώςτο παρελθόν του και η αποτυχία του στις αρ-χαιρεσίες της περιόδου οδήγησαν σε ανακα-τατάξεις στο εσωτερικό των συντηρητικώνσυνδικαλιστών. Η συµφωνία της 26ης Ιου-νίου προέβλεπε την πραγµατοποίηση συνε-δρίου της ΓΣΕΕ έως τον Σεπτέµβριο του1945 και στο πρώτο της άρθρο όριζε: «ο επίτη βάσει της παρούσης επιτρεπόµενος διορι-

Συνάντηση του Βρετανού Πρέσβη Ρεξ Λήπερ µεαντιπροσώπους των εργατικών συνδικάτων Αθήνας

και Πειραιά στη Βρετανική Πρεσβεία, Αθήνα1945 (Φ.Α. ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ).

33. Για τις συµφωνίες του 1945αναλυτικά βλ. Γ.Φ. Κουκουλές, Τοελληνικό συνδικαλιστικό κίνηµα και

οι ξένες επεµβάσεις (1944-1948),Οδυσσέας, Αθήνα 1995, σ. 61-89.

34. Το συµφωνητικό στο «Έγινεσυµφωνία για τη νέα διοίκηση τηςΓΣΕΕ», Εργατική, 1.7.1945, σ. 7. Ο

έβδοµος όρος του συµφωνητικούπροέβλεπε την αντικατάσταση του

Χατζηδηµητρίου από τον Μακρή. Ηπλήρης σύνθεση της ΓΣΕΕ σε

τηλεγράφηµα του ΣπύρουΑθανασούλη προς Αριστείδη

∆ηµητράτο (7.7.1945), στο Αρχείο∆ηµητράτου, ΕΛΙΑ.


σµός ∆ιοικήσεως της ΓΣΕΕ είναι η τελευταίαΚυβερνητική επέµβασις εις τα των ∆ιοικήσε-ων των Εργατικών Συνδικαλιστικών Οργα-νώσεων». Στο πνεύµα αυτό, ο υπουργός Ερ-γασίας Ανδρέας Ζάκκας προώθησε νοµοθε-τική ρύθµιση αναγνώρισης της συµφωνίαςως την τελική πράξη κυβερνητικής επο-πτείας των εσωτερικών του συνδικαλιστι-κού κινήµατος.35

Οι εξελίξεις αυτές συµπίπτουν µε τη µε-τεξέλιξη των προσωποπαγών µηχανισµώνσε παρατάξεις που συγκροτήθηκαν στο έδα-φος της συνολικότερης κοινωνικής πόλω-σης. Ο Φώτης Μακρής και οι συνεργάτες τουτην Εθνική Ρεφορµιστική Εργατική Παρά-ταξη (ΕΡΕΠ), η οποία διέθετε από τον Σε-πτέµβριο του 1945 την εβδοµαδιαία εφηµε-ρίδα Εργατική Σηµαία µε motto «οι κοµµου-νισταί εργάζονται για τη διάσπασι του Συνδι-καλιστικού κινήµατος». Στη Θεσσαλονίκηένας νέος συνδικαλιστής από το χώρο τωνκαπνεργατών, ο ∆ηµήτρης Θεοχαρίδης,ηγούνταν του Εθνικού Μετώπου Εργαζο-µένων, µιας οργάνωσης µε έκδηλο αντικοµ-µουνιστικό προσανατολισµό. Οι προνοµια-κές σχέσεις µε τις συντηρητικές κυβερνή-σεις του 1946 και τον κρατικό µηχανισµό, οµαχητικός αντικοµµουνισµός και η ιδιοποί-ηση του ρεφορµιστικών παραδόσεων του Με-σοπολέµου επέτρεψαν στις δύο παρατάξειςνα έχουν πρωτεύοντα ρόλο. Οι ιδεολογικέςαναφορές της ΕΡΕΠ και του ΕΜΕ παρέπε-µπαν στο πνεύµα του «καθαρού και απλού»συνδικαλισµού, όπως το εξέφραζε η αµερι-κανική American Federation of Labor. Όπωςχαρακτηριστικά σηµείωνε το καταστατικότης Εθνικής Εργατοϋπαλληλικής Παράτα-ξης Αθηνών, στόχος της ήταν η «αυστηράπροσήλωσις των συνδικαλιστικών οργανισµώνεπί της διεξαγωγής των οικονοµικών αγώνωνµακράν πάσης πολιτικής».36 Σύµφωνα µε τησχετική ρητορική, η αποστασιοποίηση απότην πολιτική ήταν το αντίρροπο στην τα-κτική της Αριστεράς να χρησιµοποιεί τα συν-δικάτα για τις πολιτικές της επιδιώξεις. Στηνπραγµατικότητα, οι συντηρητικές συνδικα-λιστικές παρατάξεις είχαν στενότατη σχέσηµε την πολιτική εξουσία, συντηρούνταν απότις νοµοθετικά προβλεπόµενες υποχρεωτι-κές εισφορές και αποτέλεσαν οργανικά στη-ρίγµατα του κρατικού µηχανισµού της πε-ριόδου του Εµφυλίου.

Οι διευθετήσεις του καλοκαιριού του 1945δεν υλοποιήθηκαν, καθώς σύντοµα κατέστησαφές το ανέφικτο της πραγµατοποίησης συ-νεδρίου στις προβλεπόµενες προθεσµίες. Οιεργασίες της ΓΣΕΕ είχαν παραλύσει, εξαι-τίας εκατέρωθεν καταγγελιών για τη νοµι-

µότητα των αρχαιρεσιών, αλλά και της πρα-ξικοπηµατικής πρωτοβουλίας του Μακρή ναδηλώσει την υποστήριξη της εργατικής συ-νοµοσπονδίας στην υπηρεσιακή κυβέρνησηΒουλγαρη.37 Σύµφωνα µε το νόµο του Ζάκ-κα (21.6.1945) η παρέλευση της 20ής Σε-πτεµβρίου θα σήµαινε την ανασύνθεση τηςδιοίκησης της ΓΣΕΕ από τα κύρια Εργατι-κά Κέντρα της χώρας. Σε αυτά είχε επικρα-τήσει ο ΕΡΓΑΣ, όπως είχε φανεί από τη διε-ξαγωγή των αρχαιρεσιών στο Εργατικό Κέ-

Πρωτοσέλιδο του «Ριζοσπάστη», 11.9.1946.

«Ο κοµµουνισµός µε µάσκα και χωρίς µάσκα» τουσυνδικαλιστή της ΕΜΕ ∆ηµήτρη Θεοχαρίδη, µετην εύγλωττη επισήµανση ότι «αφιερώνεται στηµνήµη εκείνων που έδωσαν το αίµα και τη ζωή τουςαγωνιζόµενοι εναντίον του κοµµουνισµού»(Συλλογή Κωστή Καρπόζηλου).

35. Το αναγκαίο πλαίσιο το παρείχε οΑναγκαστικός Νόµος 393 «Περίσυµπληρώσεως του Αναγκ. Νόµου3127/1942 περί αποκαταστάσεως τωνσυνδικαλιστικών ελευθεριών»,Εφηµερίς της Κυβερνήσεως τουΒασιλείου της Ελλάδος, 21.6.1945,αρ.φ. 158, σ. 713.

36. «Προσωρινός οργανισµός τηςΕθνικής ΕργατοϋπαλληλικήςΠαρατάξεως (3.10.1945)», Αρχείο∆ηµητράτου, ΕΛΙΑ.

37. ∆ιαφωτιστικό για τα γεγονόταείναι το «Η κρίση στη διοίκηση τηςΓΣΕΕ», Εργατική, Σεπτέµβριος 1945,σ. 3-5, και «Η εργατική τάξηθ’αντιµετωπίσει µε όλα τα µέσα τηνπολιτική των παράνοµωνεπεµβάσεων. Υπόµνηµα του ΕΡΓΑΣστον κ. Ζάκκα», Εργατική,Σεπτέµβριος 1945, σ. 10.


ντρο Αθήνας, γεγονός που καθιστούσε πολύπιθανό να αποκτούσε την πλειοψηφία στηνέα διοίκηση της συνοµοσπονδίας. Προκει-µένου να µη συµβεί αυτό, µια νέα υπουργι-κή απόφαση ανανέωσε το δικαίωµα τουυπουργού Εργασίας να ορίζει αυτός τη διοί-κηση της ΓΣΕΕ. Η νέα φόρµουλα προέβλε-πε την ισότιµη παρουσία των συνδικαλιστι-κών ηγετών (Μακρής-Θέος-Στρατής-Καλο-µοίρης) στη διοίκηση και την πλαισίωσήτους από εκλεγµένους αντιπροσώπους προ-ερχόµενους από τα Εργατικά Κέντρα Αθη-νών και Πειραιώς.38 Η πρωτοβουλία του Ζάκ-κα είναι χαρακτηριστική της καταφυγής σεκάθε µέσο, προκειµένου να µην επικρατή-σει στη διοίκηση της ΓΣΕΕ ο πλειοψηφώνΕργατικός Αντιφασιστικός Συνασπισµός.Ακολούθησαν τέσσερις ακόµα σχετικέςυπουργικές αποφάσεις, έως τον Ιανουάριοτου 1946, οι οποίες εξασφάλιζαν το δικαίω-µα της κυβέρνησης να παρεµβαίνει στις λει-τουργίες της εργατικής συνοµοσπονδίας.39

Ο ΕΡΓΑΣ αποδέχθηκε την εις βάρος τουρύθµιση, προσδοκώντας τη σύγκληση ενόςαντιπροσωπευτικού συνεδρίου που θα έθε-τε τέρµα στον κρατικό παρεµβατισµό. Στοπνεύµα αυτό, οι εκπρόσωποί του που βρέ-

θηκαν στο Παρίσι στη ∆ιεθνή ∆ιάσκεψη Ερ-γασίας τον Οκτώβριο του 1945 ζήτησαν τηβοήθεια της Παγκόσµιας ΣυνδικαλιστικήςΟµοσπονδίας. Ο γενικός γραµµατέας τηςΠΣΟ Louis Saillant ήρθε στην Ελλάδα καισυνετέλεσε στην υπογραφή της οµώνυµηςσυµφωνίας, στις 23 ∆εκεµβρίου 1945. Η συµ-φωνία Saillant εξασφάλισε τη συναίνεση τουσυνόλου των παρατάξεων της διοίκησης τηςΓΣΕΕ στην προοπτική του 8ου Συνεδρίουτης συνοµοσπονδίας, τον Μάρτιο του 1946.40

Η τακτική του ΕΡΓΑΣ την περίοδο αυτή εί-χε ως στόχο µε τη συνειδητή υποχωρητικό-τητα να προασπίσει την ενιαία δοµή του συν-δικαλιστικού κινήµατος και να επισπεύσειτις αρχαιρεσίες που θα οδηγούσαν στη σύ-γκληση πανελλαδικού πανεργατικού συνε-δρίου.41 Η επιλογή αυτή συµφωνεί µε τα συν-θήµατα του εβδόµου συνεδρίου (Οκτώβριος1945) του Κοµµουνιστικού Κόµµατος: «Ησυ-χία, Οµόνοια, Ενότητα, ∆ουλιά, Ανόρθωση».Το πρόγραµµα της Λαϊκής ∆ηµοκρατίας πε-ριλάµβανε µέτρα βελτίωσης της θέσης τωνεργατών και την αποκατάσταση των συνδι-καλιστικών ελευθεριών, στο πλαίσιο µιαςπολιτικής αλλαγής που προέβλεπε την ανα-συγκρότηση της ελληνικής οικονοµίας καιτην εκβιοµηχάνιση της παραγωγής.42 Η προ-σπάθεια διατήρησης συνθηκών νοµιµότη-τας, η επιµονή στο περιεχόµενο των επεξερ-γασιών του ΕΑΜ και η αναζήτηση µιας πο-λιτικής λύσης χαρακτηρίζουν την τακτικήτου Κοµµουνιστικού Κόµµατος και κατ’ επέ-κταση και του ΕΡΓΑΣ έως τα τέλη του έτους.Τα στοιχεία αυτά είναι εµφανή και στις πρω-τοβουλίες της Αριστεράς στην ανάπτυξη τουδιεκδικητικού κινήµατος.

Η κατάσταση του κόσµου της µισθωτήςεργασίας

Το 1945 οι προσδοκίες για την επικείµενηµεταπολεµική ευηµερία είχαν διαψευστείκαι ο κόσµος της µισθωτής εργασίας αντι-µετώπιζε σοβαρά και οξυµένα προβλήµαταδιαβίωσης. Εκτενή δεδοµένα για τη σύνθε-ση και την κατανοµή των εργαζοµένων τηνπρώτη µεταπολεµική περίοδο δεν είναι δια-θέσιµα. Το ∆ιεθνές Γραφείο Εργασίας υπο-λόγιζε 1.127.000 µισθωτούς εργάτες (877.000άνδρες και 250.000 γυναίκες), δίχως ειδικό-τερες κατηγοριοποιήσεις ή υπολογισµό τωνανέργων και της εποχιακής απασχόλησης.43

Τοπικές καταγραφές, όπως στο παράδειγµατης Θεσσαλονίκης, προσφέρουν ένα πανό-ραµα των κύριων κλάδων εργατικής συ-γκέντρωσης: στην κλωστοϋφαντουργία,

Ανακοίνωση του ΕΡΓΑΣ το καλοκαίρι του1945, στο πλαίσιο των αντεγκλήσεων για τη

νοµιµότητα των διαδικασιών πριν το συνέδριοτης ΓΣΕΕ («Εργατική», 1.6.1945)

38. Το πλήρες κείµενο τηςυπουργικής απόφασης στο «Η νέα

προσωρινή διοίκηση της ΓΣΕΕ. Τοέργο της και τα καθήκοντα που

ανέλαβε. Η σχετική απόφαση τουυπουργού της Εργασίας», Εργατική,

Νοέµβριος 1945, σ. 6-7.

39. Βλ., σχετικά, InternationalLabour Office, Labour Problems in

Greece, International Labour Office,Γενεύη 1949, σ. 230-233.

40. Το συµφωνητικό στο «Ο ΛουιΣαγιάν στην Αθήνα.

Πραγµατοποιήθηκε η εργατικήενότητα», Εργατική, ∆εκέµβριος

1945, σ. 6-7. Ακολούθησαννοµοθετικές ρυθµίσεις που

προέβλεπαν την παράταση τωνπροθεσµιών για το διορισµό της νέας

διοίκησης κλπ.


στην καπνοβιοµηχανία, στους αλευρόµυ-λους, στην παραγωγή τροφίµων και στα έρ-γα ανοικοδόµησης µε βρετανική χρηµατο-δότηση.44

Οι δυσκολίες που αντιµετώπιζαν οι µι-σθωτοί και οι εργάτες επιτείνονταν από τηναπουσία συνεκτικού κυβερνητικού σχεδί-ου. Το 1945 χαρακτηρίζεται από την αύξη-ση του πληθωρισµού και την εκτίναξη τηςαξίας της χρυσής λίρας.45 Μόνο στη σύντο-µη περίοδο των πρωτοβουλιών του Κυριά-κου Βαρβαρέσου, από τον Ιούνιο έως τον Σε-πτέµβριο του 1945, έγινε µια προσπάθεια ρι-ζοσπαστικής κρατικής παρέµβασης για νασταθεροποιηθεί η οικονοµία. Το «πείραµαΒαρβαρέσου» κατέρρευσε τελικά υπό την

πίεση των αντιδράσεων των κεφαλαιούχωνκαι των εγγενών δυσκολιών ενός προγράµ-µατος το οποίο προϋπέθετε χρόνο και συ-ντονισµό― δύο στοιχεία που δεν διέθετε σεαφθονία η µεταπολεµική Ελλάδα. Ο κόσµοςτης εργασίας αντιµετώπισε αρχικά µε επι-φυλακτικότητα την πολιτική του Βαρβαρέ-σου, ενώ στη συνέχεια έδειξε µια ευµενή ου-δετερότητα, καθώς το καλοκαίρι του 1945ανεστάλησαν πολυάριθµες απεργιακές κι-νητοποιήσεις. Στα τέλη του καλοκαιριού ηδιαφαινόµενη κατάρρευση του υπουργικούπειράµατος ανατροφοδότησε το κύµα της ερ-γατικής διαµαρτυρίας.

Οι κληροδοτηµένες καταστροφές της Κα-τοχής, η δυσχερής διεθνής συγκυρία, καθώς

Εικόνα από τον Αλµυρό Βόλου στα µέσα τηςδεκαετίας του 1940 (Γ.Γ. Επικοινωνίας-Γ.Γ.Ενηµέρωσης).

41. Παραδείγµατος χάρη, ΚώσταςΘέος, «Η ανασύνθεση της διοίκησηςτης Γεν. Συνοµοσπονδίας. Πρέπει νασταµατήσουν οι κωλυσιεργίες και ναδιεξαχθούν το συντοµώτερο οιαρχαιρεσίες», Εργατική, 1.8.1945, σ.3-4.

42. Βλ. το «Ψήφισµα για τουςεργάτες» του 7ου συνεδρίου, ΚΚΕ,Επίσηµα κείµενα, τ. 6, 1945-1949,Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1987, σ.114-115.

43. International Labour Office,Labour Problems in Greece, ό.π., σ.26.

44. Β.Μ., «Τα προβλήµατα τηςΚοµµατικής ΟργάνωσηςΜακεδονίας-Θράκης», ΚοµµουνιστικήΕπιθεώρηση, ∆εκέµβρης 1946, σ.141-142 [αναδηµοσίευση από τοΙδεολογικοπολιτικά Προβλήµατα,συλλογή άρθρων, ανατύπωση από τιςΚΟΜΕΠ 1945-46-47, χ.χ., χ.τ.]

45. Χρήστος Χατζηιωσήφ,«Οικονοµική σταθεροποίηση καιπολιτική αστάθεια», ό.π., σ. 32-39,και Γιώργος Σταθάκης, Το δόγµαΤρούµαν και το σχέδιο Μάρσαλ, ηιστορία της αµερικανικής βοήθειαςστην Ελλάδα, Βιβλιόραµα, Αθήνα2004, σ. 67-74.


ο πόλεµος συνεχιζόταν στην Ευρώπη καιστον Ειρηνικό, και η παραγωγική στασιµό-τητα έθεταν περιορισµούς στην αγοραστικήδυνατότητα των µισθωτών και στην πρόσ-βασή τους σε βασικά καταναλωτικά αγαθά.Οι περιορισµένες αυξήσεις των µισθών καιτων ηµεροµισθίων δεν µπορούσαν να παρα-κολουθήσουν την πολλαπλάσια αύξηση τηςτιµής των προϊόντων στην αγορά. Η αµοι-βή σε είδη πρώτης ανάγκης και η εξάρτησηχιλιάδων οικογενειών από τα δελτία απορίαςκαταδεικνύουν την αναπαραγωγή πρακτι-κών της κατοχικής περιόδου. Μια έκδοσητου ΕΑΜ για την κατάσταση των συνοικι-σµών του Πειραιά κατέγραφε τα µεγέθη τωνκαταστροφών της Κατοχής και αναδείκνυεζητήµατα που απασχολούσαν την καθηµε-ρινότητα των κατοίκων.46 Η ελλιπής σύν-δεση των συνοικισµών µε το κέντρο της πό-λης, η υδροδότηση από δηµόσιες βρύσες, ηαπουσία δοµών κοινωνικής πρόνοιας καιυπηρεσιών καθαριότητας, η διαβίωση πο-λυµελών οικογενειών σε ελάχιστα τετραγω-νικά µέτρα αποτελούσαν κοινές εµπειρίεςτου εργατικού κόσµου των πόλεων. Οι κα-ταστροφές και οι µετακινήσεις της Κατοχήςείχαν ως αποτέλεσµα τη συσσώρευση δυνα-µικού στα αστικά κέντρα, όπου, όµως, η κα-θήλωση της παραγωγής δεν επέτρεπε τηναπορρόφησή του. Στον Βόλο το ΕργατικόΚέντρο στις αρχές του 1945 ανέφερε τηνύπαρξη 21.235 εργατών και εργατριών, εκτων οποίων µόλις το ένα τρίτο εργαζόταν.47

Μια µελέτη του «οµίλου υγειονοµικών»,που δηµοσιεύτηκε στο περιοδικό Ανταίος

αναδείκνυε την απόσταση της ελληνικής ερ-γατικής καθηµερινότητας από τα κριτήριατων διεθνών οργανισµών για την αναγκαίαηµερήσια διατροφή.48 Οι πίνακες που συνο-δεύουν το σχετικό άρθρο προσφέρουν έναπανόραµα των διατροφικών συνηθειών τηςεποχής, των διαθέσιµων ειδών, της οικιακήςοικονοµίας και της προτεραιότητας του ψω-µιού στην ηµερήσια διατροφή. Η καθήλω-ση των εργατικών ηµεροµισθίων και τωναµοιβών των δηµόσιων υπαλλήλων σε συν-δυασµό µε την άνοδο των τιµών, ιδίως µετάτην παραίτηση του Κυριάκου Βαρβαρέσουστις αρχές Σεπτεµβρίου, επέτειναν το πρό-βληµα. Μια έκθεση της ΟΥΝΡΑ υπολόγιζεότι η διατροφή µιας τετραµελούς οικογένει-ας απαιτούσε 36.000 δρχ. το µήνα, την ώραπου ο µέσος µισθός των δηµόσιων υπαλλή-λων ανερχόταν στις 15.000 δρχ.49

Τα πενιχρά ηµεροµίσθια καθιστούσαν ανα-γκαία την αναπλήρωση του εισοδήµατος µέ-σω της υπερωριακής εργασίας, ενώ η εκλεγ-µένη διοίκηση του Εργατικού Κέντρου Πει-ραιά κατέγραφε τη γενίκευση των πρακτι-κών εντατικοποίησης της εργασίας, µέσωτης αµοιβής «κατ’ αποκοπήν» και «κατ’ από-δοσιν».50 Σε µια έρευνά της για τις συνθή-κες εργασίας στις βασικές µονάδες της πό-λης (Εργοστάσιο Λιπασµάτων, ΟΛΠ, Εται-ρεία Ηλεκτρικών Σιδηροδρόµων, καπνοβιο-µηχανία Κεράνη, υφαντουργεία Καρέλλα καιΡετσίνα και τσιµεντοβιοµηχανία ΑΓΕΤ-Ηρα-κλής), οι καταγγελίες φανερώνουν ότι η στα-διακή επαναλειτουργία των εργοστασίων συ-νοδεύτηκε από την αφαίρεση εργατικών κα-τακτήσεων και την εισαγωγή νέων εργα-σιακών σχέσεων.

Οι αρχαιρεσίες των σωµατείων

Τον Μάρτιο και τον Απρίλιο του 1945 η προ-σωρινή διευθέτηση της σύνθεσης της ΓΣΕΕεπέτρεψε την διεξαγωγή αρχαιρεσιών σταπρωτοβάθµια σωµατεία. Τα διαθέσιµα στοι-χεία για τις αρχαιρεσίες προέρχονται κατάκύριο λόγο από το περιοδικό Εργατική, τοοποίο δηµοσίευσε αναλυτικούς καταλόγους.51

Στον Πειραιά οι 20.300 εργάτες που συµµε-τείχαν σε αρχαιρεσίες ογδόντα σωµατείωνανέδειξαν στις διοικήσεις 578 υποψηφίουςτου ΕΡΓΑΣ και 147 από τις υπόλοιπες πα-ρατάξεις. Η ίδια αναλογία απαντάται στουςεκλεγµένους εκπροσώπους για το ΕργατικόΚέντρο Πειραιά (192 έναντι 34) και για τοεπικείµενο πανελλαδικό συνέδριο της ΓΣΕΕ(123 έναντι 22). Στην Αθήνα, σε 77 σωµα-τεία ο ΕΡΓΑΣ φέρεται να εξέλεξε 179 αντι-

(Βιβλιοθήκη ΑΣΚΙ)

46. ΕΑΜ Πειραιά, Η ζωή και ταπροβλήµατα των συνοικιών τουΠειραιά, Πειραιάς χ.χ. [1945;].

47. «Κατάστασις εµφαίνουσα τηνδύναµιν του Εργατοϋπαλληλικού

Κέντρου Βόλου», εν Βόλω 30,Ιούλιος-Σεπτέµβριος 2008, σ. 66.

48. Όµιλος Υγειονοµικών Μελετών,«Η διατροφή του λαού και η

ανοικοδόµηση της χώρας», Ανταίος,24.6.1945, σ. 80-83.

49. «Το δράµα των µισθωτών. Μιαστατιστική της ΟΥΝΡΑ», Το Βήµα,

26.10.1945, σ. 1. Βλ. και τουςανάλογους πίνακες, Σ.

Αργυρόπουλος, «Οι απεργίες στηνΑθήνα», Εργατική, Οκτώβριος 1945,

σ. 14.

50. Εκλεγµένη ∆ιοίκηση τουΕργατικού Κέντρου Πειραιά, Πώςδουλεύουν και πώς πληρώνονται οιεργάτες του Πειραιά, Πειραιάς χ.χ.

[Οκτώβριος 1946;].

51. «Οι αρχαιρεσίες των εργατικών-επαγγελµατικών οργανώσεων του

Πειραιά», Εργατική, 1.8.1945, σ. 16,και «Απάντηση στον κ. Ήντεν,

µιλούν οι αριθµοί», Ριζοσπάστης,6.6.1945, σ. 2.


προσώπους για το Εργατικό Κέντρο και 119για το πανεργατικό συνέδριο. Οι εκπρόσω-ποι της «διορισµένης» διοίκησης της ΓΣΕΕείχαν περιοριστεί σε 39 και 23 αντίστοιχα.Παρόµοιες πληροφορίες προσφέρουν αντα-ποκρίσεις από τα Εργατικά Κέντρα της Θεσ-σαλονίκης, του Βόλου, της Καβάλας, των Ιω-αννίνων, της Καλαµάτας, της Πάτρας καιτης Κέρκυρας.

Ανεξαρτήτως της πιστότητας των προα-ναφερθέντων στοιχείων, µια σειρά από εν-δείξεις µαρτυρούν ότι οι κυβερνήσεις και οιξένοι σύµβουλοί τους είχαν επίγνωση τηςκυριαρχίας του ΕΡΓΑΣ, όπως επιβεβαιώνουνη αποµάκρυνση του Χατζηδηµητρίου, η πρώ-τη συµφωνία Feather που προέβλεπε δώδε-κα έδρες για την «Αριστερά», αλλά και οιβρετανικές διπλωµατικές πηγές. Τον Σε-πτέµβριο του 1945 µια συνέλευση αντιπρο-σώπων για την εκλογή διοίκησης του Ερ-γατικού Κέντρου Αθήνας υπήρξε αντικεί-µενο σφοδρής αντιπαράθεσης µεταξύ τουΕΡΓΑΣ και των ρεφορµιστών υπό την ηγε-σία του Φώτη Μακρή. Τελικά, στις διαδικα-σίες συµµετείχαν αντιπρόσωποι από 124 σω-µατεία, όπου είχε επιρροή ο ΕΡΓΑΣ, ενώαπείχαν οι αντιπρόσωποι άλλων 68, ακο-λουθώντας τις επιλογές των ρεφορµιστών.52

Επιπλέον, ύστερα από τη συµφωνία Saillant,οι διοικήσεις των σωµατείων της Αθήνας καιτου Πειραιά εκλήθησαν, τον Ιανουάριο του1946, να αναδείξουν εκπροσώπους για τηνπροσωρινή διοίκηση της ΓΣΕΕ. Ο ΕΡΓΑΣσυγκέντρωσε 1.531 ψήφους, έναντι 456 του

Μακρή, 105 του Στρατή και 54 του Καλο-µοίρη.

Τα πλέον συγκροτηµένα και ισχυρά σω-µατεία εντοπίζονταν στη βιοµηχανία (υφα-ντουργία, χηµική βιοµηχανία και καπνο-βιοµηχανία), στις επιχειρήσεις κοινής ωφέ-λειας, όπως στον ηλεκτρικό σιδηρόδροµο,στις τράπεζες, στο εµπόριο και στις υπηρε-

Πρόσκληση εφορευτικής επιτροπής για την εκλογήδιοίκησης στο Εργατικό Κέντρο Πειραιώς (ΑρχείοΣωµατείου Ραπτών Εργατών και ΕργατριώνΠειραιώς-ΑΣΚΙ).

∆εκαπενθήµερη έκδοση της Οµοσπονδίας Εργατών∆έρµατος (ΑΣΚΙ).

52. Οι σχετικοί πίνακες στηνΕργατική, Σεπτέµβριος 1945, σ. 8-9.


σίες, στους υπαλλήλους και τους εργαζοµέ-νους σε εστιατόρια και ξενοδοχεία. Οι κατά-λογοι των σωµατείων που πραγµατοποίησαναρχαιρεσίες καταδεικνύουν τον κατακερ-µατισµό, τις αλληλεπικαλύψεις και τα δο-µικά προβλήµατα της συνδικαλιστικής δο-µής. Φυσικά, η κατάσταση αυτή αντανα-κλούσε κατ’ αρχήν τη δοµή της ελληνικήςοικονοµίας των µικρών βιοτεχνικών και βιο-µηχανικών µονάδων. Το καταστατικό τηςΓΣΕΕ και µια µακρά παράδοση κλαδικής ορ-γάνωσης δηµιουργούσαν πρόσθετες πρό-σφορες συνθήκες για τη διάσπαση των ερ-γατών σε µικρά σωµατεία, τα οποία εξέλε-γαν δυσανάλογα πολλούς αντιπροσώπουςστα Εργατικά Κέντρα, τις οµοσπονδίες καιτα πανελλαδικά συνέδρια.

Έτσι, παραδείγµατος χάρη, τα σωµατεία«Νεκροφορέων η Έγερση του Λαζάρου»,«Εργατών Πτηνοσφαγείων», «Φυλάκων Λα-χαναγοράς», «Συνεταιρισθέντων τέως Ηνιό-χων» και «Τοιχοκολλητών Αθήνας», µε συ-νολική δύναµη 134 εργάτες, εξέλεγαν συνο-λικά πέντε αντιπροσώπους για το ΕργατικόΚέντρο Αθήνας, ενώ οι περίπου 300 εργαζό-µενοι της «Ένωσης Προσωπικού Αεριόφω-τος» εξέλεγαν µόλις τέσσερις. Οι υπαρκτές δι-αιρέσεις και ειδικεύσεις στους χώρους ερ-γασίας δεν επαρκούν για την κατανόηση τουσωµατειακού κατακερµατισµού. Στο λιµάνιτου Πειραιά καταγράφονταν τα ακόλουθακλαδικά σωµατεία: εργατών φορτηγίδων,µηχανικών ξηράς, ναυπηγοξυλουργών, πα-ραλαβής και παράδοσης εµπορευµάτων, εκτε-λωνιστών, λεµβούχων, δυτών και οδηγών.Επιπλέον εµφανίζονταν ως σωµατεία προ-σωρινές ενώσεις, όπως των «αδικηθέντωνΟΛΠ», και περισσότερα του ενός σωµατείαγια την ίδια εργασία στην περίπτωση τωνφορτοεκφορτωτών.

Απεργίες, κοινωνική διαµαρτυρία και ηδραστηριότητα των σωµατείων

Η κινητικότητα στις αρχαιρεσίες των σω-µατείων συνδέεται µε την παράλληλη ανά-πτυξη συλλογικών διεκδικήσεων, µέσω στά-σεων εργασίας, υποµνηµάτων και απεργιώντον Μάιο και τον Ιούνιο του 1945. Η επα-κριβής χαρτογράφηση της απεργιακής κί-νησης είναι ουσιαστικά αδύνατη, αλλά είναισαφές ότι από τις αρχές Μαΐου καταγράφε-ται πύκνωση των σχετικών ειδήσεων. Οι κι-νητοποιήσεις ήταν κλαδικές και επεκτάθη-καν σε πολλές κατηγορίες εργαζοµένων. Σύµ-φωνα µε τα στοιχεία της Εργατικής, στηνΑθήνα από τις 15 Μαΐου και έως το τέλος

του µήνα είχαν κινητοποιηθεί οι κύριοι κλά-δοι της κοινής ωφέλειας και είχαν σηµειωθείεπαναλαµβανόµενες απεργίες σε πολυάριθµαυφαντουργεία.53 Τα κύρια αιτήµατα τωναπεργών ήταν οικονοµικής φύσης και σχε-τίζονταν µε την παροχή αυξήσεων στο ύψοςτου πληθωρισµού. Σε πολλές περιπτώσειςδόθηκαν αυξήσεις, µε πιο σηµαντική την πε-ρίπτωση της Θεσσαλονίκης, όπου τα µερο-κάµατα υπερδιπλασιάστηκαν.

Η στάση της ΓΣΕΕ, η οποία λειτουργού-σε βάσει της πρώτης συµφωνίας Feather,έναντι των εξαγγελιών του Βαρβαρέσου ήτανσυγκρατηµένης επιφυλακτικότητας. Η ερ-γατική συνοµοσπονδία προχώρησε σε µιαδηλωτική κίνηση αναστέλλοντας την προο-πτική µιας γενικής απεργίας, παρέχονταςστον νέο υπουργό «την απαιτούµενην πίστω-σιν χρόνου».54 Στη σχετική απόφαση συναί-νεσε και η παράταξη του ΕΡΓΑΣ, επιλογήσυµβατή µε τις θέσεις του ΚοµµουνιστικούΚόµµατος και τις προσπάθειες εξοµάλυνσηςτης πολιτικής ζωής. Η Εργατική αναγνώρι-ζε την ανάγκη της διαλλακτικής τακτικήςτων σωµατείων εξαιτίας της κρίσιµης συ-γκυρίας και των αναγκών που δηµιουργού-σε η ανοικοδόµηση της χώρας.55 Στη συνέ-χεια, η πρόθεση του Βαρβαρέσου να µειώσειτον αριθµό των δηµόσιων υπαλλήλων και ηθέσπιση ανώτατου ορίου µισθών, το οποίουπολειπόταν των αµοιβών ορισµένων κλά-δων, είχαν ως αποτέλεσµα την άσκηση πίε-σης εκ µέρους των συνδικάτων. Η ΓΣΕΕανταπάντησε ζητώντας την καθιέρωση κα-τώτατου µισθού και εβδοµαδιαίο υπολογι-σµό των εργατικών αµοιβών σε αναλογία µετις τιµαριθµικές διακυµάνσεις. Το αίτηµαγια αυξήσεις σε αντιστοιχία µε τον πληθω-ρισµό είχε ιδιαίτερη επιρροή στους δηµόσι-ους υπαλλήλους, οι οποίοι είχαν πραγµατο-ποιήσει µια σειρά στάσεις εργασίας που κο-ρυφώθηκαν µε την εικοσιτετράωρη απεργίατους τον ∆εκέµβριο του 1945.

Την παραίτηση Βαβαρέσου στις 2 Σε-πτεµβρίου 1945 ακολούθησε νέο κύµα απερ-γιακών κινητοποιήσεων. Οι απεργίες τουΣεπτεµβρίου είχαν οικονοµικά αιτήµατα,άµεσα συνδεδεµένα µε την αύξηση της τι-µής των προϊόντων στην αγορά και τη δια-φαινόµενη εκτόξευση της τιµής της χρυσήςλίρας. Από τα µέσα του µήνα διαφάνηκε ότιτο απεργιακό κίνηµα βρισκόταν σε ύφεση,εξέλιξη στην οποία κρίσιµο ρόλο διαδραµά-τισε η αποτυχία της απεργίας στους τροχιο-δροµικούς και τους αυτοκινητιστές.56 Σύµ-φωνα µε τις εκτιµήσεις των στελεχών τουΚΚΕ, οι συντηρητικές συνδικαλιστικές πα-ρατάξεις επηρέαζαν πλέον ορισµένα τµήµα-

53. Η Εργατική δηµοσίευε ανάδεκαπενθήµερο τις απεργιακέςκινητοποιήσεις και τις κύριες

στάσεις εργασίας.

54. «Αναστέλλεται η κήρυξις τηςπανελλαδικής απεργίας», Το Βήµα,

7.6.1945, σ. 2.

55. «Η εργατική τάξη αγωνίζεται γιατη ζωή της», Εργατική, 16.6.1945, σ.

15.

56. Βλ., χαρακτηριστικά, «Αι απεργίαισυνεχίσθησαν χθες µε χαλαρωµένον

ρυθµόν», Το Βήµα, 11.9.1945, σ. 2.

57. Ενδεικτικά, Η 6η συνδιάσκεψη τηςΚοµµατικής Οργάνωσης Αθήνας (28-

29 Σεπτέµβρη 1945), ΚΟ Αθήνας,Αθήνα 1945, σ. 28-35.

58. Τµήµα του αρχείου τουΣωµατείου Ραπτών Εργατών και

Εργατριών Πειραιά βρίσκεται σταΑρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής

Ιστορίας. Ορισµένες πληροφορίες,όπως για τα αποτελέσµατα των

αρχαιρεσιών, διασταυρώθηκαν µεάλλες πηγές, αλλά ο κύριο όγκος

των πληροφοριών προέρχεται από ταλυτά έγγραφα και το βιβλίοπρακτικών του Σωµατείου.

Εργαζόµενοι στην κατασκευή και επισκευήεξαρτηµάτων για αµαξώµατα τρένων. Φωτογραφία

της Βούλας Παπαϊωάννου (Φ.Α. ΜουσείουΜπενάκη).


τα εργατών, εξασφαλίζοντας έτσι στην κυ-βέρνηση τον αναγκαίο απεργοσπαστικό µη-χανισµό.57 Η επιρροή της ΕΡΕΠ και τουΕΜΕ είχε διαφανεί στα αποτελέσµατα τωναρχαιρεσιών, όπου παρά την εµφανή πρω-τοκαθεδρία του ΕΡΓΑΣ είχε συγκροτηθείµια συντηρητική αντιπολίτευση. Η πολιτι-κή πόλωση το δεύτερο εξάµηνο του 1945 εί-ναι προφανές ότι ενεργοποίησε αντικοµ-

µουνιστικά αντανακλαστικά, ενώ παράλλη-λα οι συντηρητικές συνδικαλιστικές παρα-τάξεις επέκτειναν τη δράση τους.

Το παράδειγµα του Σωµατείου ΡαπτώνΕργατών και Εργατριών Πειραιώς (ΣΡΕΠ)αποτελεί παράδειγµα για τον τρόπο ανά-πτυξης των σωµατείων, των δραστηριοτή-των και των διεκδικήσεών τους την περίο-δο µετά τη Συνθήκη της Βάρκιζας.58 Το εν

Μοδίστρες στα µέσα της δεκαετίας του 1940.Φωτογραφία της Βούλας Παπαϊωάννου (Φ.Α.Μουσείου Μπενάκη).


λόγω σωµατείο, µε έτος ίδρυσης το 1917, κά-λυπτε τους ράπτες και τις ράπτριες που ερ-γάζονταν στο σπίτι τους ή σε µικρά εργα-στήρια, ετοιµάζοντας είδη ένδυσης, κυρίωςσακάκια και παντελόνια, για λογαριασµόεµπόρων και καταστηµάτων ρουχισµού.Στην προπολεµική περίοδο φαίνεται ότι τοκύριο αίτηµα των µελών του σωµατείουήταν η υπαγωγή τους στο Ίδρυµα Κοινω-νικών Ασφαλίσεων και η κατοχύρωση τηςιδιότητάς τους ως µισθωτών εργατών καιόχι αυτοαπασχολουµένων. Το αίτηµα αυτόπαρουσιάζει πρόσθετο ενδιαφέρον, καθώς ησχετική επιχειρηµατολογία αφορούσε τη φύ-ση της εργασίας και τις ειδικές συνθήκες πουδηµιουργούσε η αµοιβή µε το κοµµάτι. Είναιχαρακτηριστικό ότι η «εργασία στο σπίτι»και «η απουσία θεσµικής προστασίας της»σχολιάστηκαν το 1947 από την αντιπροσω-πία του ∆ιεθνούς Γραφείου Εργασίας ως φαι-νόµενο σύµφυτο µε τη χαµηλή εκµηχάνισητης ελληνικής βιοµηχανικής παραγωγής εν-δυµάτων.59

Από τον Απρίλιο του 1945 ο ΣΡΕΠ εµφα-νίζει σηµαντική δραστηριότητα. Είχαν προη-γηθεί την περίοδο της απελευθέρωσης υπο-µνήµατα προς το υπουργείο Εργασίας γιατην παροχή επιδόµατος στα µέλη του, κα-θώς περισσότερα από 200 µέλη του ήτανάνεργα. Η σχετική εξοµάλυνση µετά τη Βάρ-κιζα αποτυπώνεται στις διαδικασίες επανα-σύστασης του σωµατείου, εκκαθάρισης τωνµελών του και προκήρυξης αρχαιρεσιών. ΤονΜάιο του 1945, 132 µέλη προσήλθαν στιςεκλογές και ανέδειξαν µια νέα διοίκηση, κα-

ταδικάζοντας τον παλιό πρόεδρο της µετα-ξικής περιόδου, ο οποίος έλαβε µόλις 7 ψή-φους. Ανάλογα ήταν τα αποτελέσµατα τωναρχαιρεσιών για τους αντιπροσώπους στοΕργατικό Κέντρο Πειραιά και την Οµο-σπονδία Ιµατισµού. Στη νέα διοίκηση τουΣΡΕΠ ήταν εµφανής η παρουσία των µελώντου ΕΡΓΑΣ, ενώ η Εργατική καταχωρούσε τααποτελέσµατα των αρχαιρεσιών στις επιτυ-χίες της παράταξης στον Πειραιά.

Από το σηµείο αυτό καταγράφεται µια ση-µαντική πύκνωση των γενικών συνελεύσε-ων του σωµατείου, η οποία τον Ιούνιο συ-νοδεύτηκε από την έναρξη απεργιακής κι-νητοποίησης µε αίτηµα την παροχή αµοιβώνανάλογων µε το κόστος ζωής. Η αποτυχίατων διαπραγµατεύσεων µε την ΈνωσηΕµπορορραπτών και Ραπτών Καταστηµά-των Πειραιώς, της εργοδοτικής ένωσης, εί-χε ως αποτέλεσµα οι κινητοποιήσεις να επα-ναληφθούν τον Σεπτέµβριο µε µεγαλύτερηένταση, ενώ στις γενικές συνελεύσεις συµ-µετείχαν εκατό και πλέον εργάτες και εργά-τριες. Η δηµιουργία απεργιακών επιτροπών,απεργιακού ταµείου, η συζήτηση για το ανη απεργία πρέπει να αναστέλλεται στα κα-ταστήµατα που παραχωρούν αυξήσεις, η ση-µαντική γυναικεία παρουσία στις διαδικα-σίες, η λειτουργία επιτροπής «για τις µαθή-τριες» και η προσπάθεια οργάνωσης του συ-νόλου του κλάδου, ανεξαρτήτως ειδίκευσης,αποτελούν στοιχεία της ζωής του σωµατεί-ου υπό την επιρροή του ΕΡΓΑΣ. Τον Οκτώ-βριο του 1945 η παραχώρηση αυξήσεωνύψους 30% θεωρήθηκε µια προσωρινή, αλ-

Εικ. (αριστ.): Πρόσκληση του Σωµατείου ΡαπτώνΕργατών και Εργατριών Πειραιώς, 1944 (Αρχείο

Σωµατείου Ραπτών Εργατών και ΕργατριώνΠειραιώς-ΑΣΚΙ).

Εικ. (δεξιά): Πρωτοσέλιδο της «Εργατικής» για τοθέµα των µισθών (Βιβλιοθήκη ΑΣΚΙ).

59. International Labour Office,Labour Problems in Greece, ό.π., σ.

125-129.


λά όχι πλήρως ικανοποιητική, εξέλιξη, πουόµως έφερε το τέλος της απεργίας. Ο ΣΡΕΠδιατήρησε τη δυναµική του τους πρώτουςµήνες του 1946, ώσπου το κύµα συλλήψε-ων και τροµοκρατίας αποδιάρθρωσε τη λει-τουργία του. Η παρουσία της διοίκησης στο8ο Πανελλαδικό Συνέδριο της ΓΣΕΕ στοπλευρό του ΕΡΓΑΣ πρέπει να καθόρισε ενπολλοίς τις εξελίξεις την περίοδο των µαζι-κών συλλήψεων συνδικαλιστών και συ-µπαθούντων της Αριστεράς. Το 1952 ο ΣΡΕΠεπανιδρύθηκε µε τη συµµετοχή σαράντα µε-λών, τα οποία εξέλεξαν ως πρόεδρο τον επι-κεφαλής του σωµατείου της µεταξικής πε-ριόδου.

Είναι προφανές ότι το παράδειγµα του Σω-µατείου Ραπτών Εργατών και ΕργατριώνΠειραιώς προσφέρεται περιορισµένα µόνογια γενικεύσεις. Από την άλλη, δεν µπορού-µε να παραβλέψουµε ότι οι ηµεροµηνίες τωναρχαιρεσιών, τα αποτελέσµατά τους, η εκ-δήλωση και τα αιτήµατα των απεργιών συ-µπίπτουν µε τη γενική εικόνα που διαθέ-τουµε για την ανάπτυξη των σωµατείωνστην περίοδο αυτή. Από τις σελίδες του βι-βλίου πρακτικών του σωµατείου αναδύεταιη αίσθηση της έντασης, αλλά και των ταλα-ντεύσεων, µε τους εναλλασσόµενους ρόλους,τους συνδικαλιστικούς ελιγµούς και τις δια-φορετικές τοποθετήσεις µέσα στο χρόνο καιτην πολιτική συγκυρία. Επιπλέον, η απου-σία εγγραφών για την περίοδο 1948-1951,αλλά και οι σκοπίµως αποκοµµένες σελίδεςπου αντιστοιχούν στην περίοδο 1941-1944είναι δηλωτικές του τρόπου ανάπτυξης τουσυνδικαλιστικού κινήµατος µετά την κατα-δίωξη της Αριστεράς.

4. Η κρίσιµη καµπή:το 8ο Συνέδριο της ΓΣΕΕκαι το Γ΄ Ψήφισµα (1946)

Το 8ο Συνέδριο της ΓΣΕΕ

Το 8ο Συνέδριο της Γενικής Συνοµοσπον-δίας Εργατών Ελλάδας πραγµατοποιήθηκεστις αρχές Μαρτίου του 1946. Είχε προηγη-θεί τον Ιανουάριο η απεργία της Οµοσπον-δίας Ηλεκτρισµού, των σιδηροδροµικών καιη κινητοποίηση χιλιάδων εργατών στην Αθή-να. Η συγκυρία ήταν εµφανώς φορτισµένηαπό την αντιπαράθεση γύρω από τις επικεί-µενες βουλευτικές εκλογές και τις αµφιτα-

λαντεύσεις του ΚΚΕ ανάµεσα στη νοµιµό-τητα και την ένοπλη πάλη. Τυπικά, οι 1.790αντιπρόσωποι από πενήντα εργατικά κέντρα,οκτώ οµοσπονδίες και 1.259 πρωτοβάθµιασωµατεία που βρέθηκαν στο θέατρο «Ολύ-µπια» την 1η Μαρτίου 1946 ήταν νοµιµο-ποιηµένοι να κηρύξουν την έναρξη των ερ-γασιών.60 Η τριµελής επιτροπή της Παγκό-σµιας Συνδικαλιστικής Οµοσπονδίας και ηπαρουσία του υπουργού Εργασίας την πρώ-τη µέρα του συνεδρίου προσέδιδαν θεσµικήαναγνώριση. Τέλος, η παρουσία του ∆ηµή-τρη Στρατή και του Γιάννη Καλοµοίρη κα-θιστούσε εµφανές ότι το συνέδριο δεν ήταναποκλειστική υπόθεση του Εργατικού Αντι-φασιστικού Συνασπισµού, όπως το παρου-

«Εργατική αλήθεια», «όργανον της συντηρητικήςεργατικής τάξεως», Πάτρα 5.7.1945 (ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ).

60. Ριζοσπάστης, 1.3.1946, σ. 1, καιΚώστας Θέος, «Το 8ο πανελλαδικόσυνέδριο της ΓΣΕΕ και ταπροβλήµατα της εργατικής τάξης»,Κοµµουνιστική Επιθεώρηση, Μάρτης1946, σ. 112-116.


σίαζε η πλευρά των ρεφορµιστών συνδικα-λιστών.

Η Εθνική Ρεφορµιστική Εργατική Πα-ράταξη του Φώτη Μακρή είχε από καιρό κα-ταστήσει σαφές ότι επεδίωκε να καταγγείλειτο συνέδριο, επικαλούµενη παραβιάσεις στιςαρχαιρεσίες εκ µέρους της Αριστεράς. Επρό-κειτο για µια επιλογή άµεσα συναρτώµενηαπό την πολιτική συγκυρία και την επί-γνωση της κυριαρχίας του ΕΡΓΑΣ στις αρ-χαιρεσίες του προηγούµενου χρόνου. Έναστέλεχος της ΕΡΕΠ είχε εν τω µεταξύ προ-σφύγει στο Συµβούλιο της Επικρατείας µε αί-τηµα την αναίρεση των υπουργικών απο-φάσεων του Ανδρέα Ζάκκα, ενώ ο Μακρήςδήλωσε την αποχώρηση της παράταξης την

ηµέρα έναρξης του συνεδρίου. Παράλληλα,άλλοι συντηρητικοί συνδικαλιστικοί παρά-γοντες πραγµατοποιούσαν χωριστή σύσκε-ψη στον Πειραιά καταγγέλλοντας το συνέ-δριο ως «κοµµουνιστικήν συγκέντρωσιν».61 Ηαποχή του Μακρή και των υπολοίπων δενµπορούσε να αναστείλει την πραγµατοποί-ηση του συνεδρίου. Επρόκειτο, όµως, να απο-τελέσει υποθήκη για τις εξελίξεις µετά τιςβουλευτικές εκλογές.

Στο συνέδριο, ο Εργατικός Αντιφασιστι-κός Συνασπισµός ηγεµόνευσε στις αρχαιρε-σίες, καθώς το 70% των συνέδρων είχαν εκλε-γεί από τις τάξεις του. Στην εκλεγµένη επτα-µελή διοίκηση της ΓΣΕΕ ο ΕΡΓΑΣ κατέλα-βε πέντε έδρες µε τους υποψηφίους του νασυγκεντρώνουν από 1.416 έως 1.425 ψή-φους. Ακολούθησαν ο Στρατής µε 1.314 καιο Καλοµοίρης µε 1.241. Η εκλογή του Στρα-τή και του Καλοµοίρη ικανοποιούσε το νο-µικό πλαίσιο, που προέβλεπε εκπροσώπησηόλων των τάσεων στις διοικήσεις των εργα-τικών ενώσεων, και ταυτόχρονα εξυπηρε-τούσε τη λογική της εργατικής ενότητας.Γενικός γραµµατέας της συνοµοσπονδίαςαναδείχθηκε ο Μήτσος Παπαρήγας, πρόε-δρος του Εργατικού Κέντρου Βόλου, µια επι-λογή που πιθανόν συνδέεται µε την άσκηση

Οι ιδρυτές της ΕΡΕΠ. Στην πρώτη σειρά (αριστεράπρος δεξιά) Ελ. Γουής και Φ. Μακρής και στη

δεύτερη Χρ. Φωτιάδης, Κ. Χάνος και Ι.Πατσαντζής (Γ.Φ. Κουκουλές, «Το ελληνικό

συνδικαλιστικό κίνηµα και οι ξένες επεµβάσεις,1944-1948», Οδυσσέας, Αθήνα 1995).

Κλωστοϋφαντουργοί στο 8ο Πανελλήνιο Συνέδριο(Αρχείο ΓΣΕΕ/ΑΡ.ΙΣΤΟ.Σ.).

61. Το Βήµα, 2.3.1946, σ. 2.


εσωκοµµατικής κριτικής στον Κώστα Θέογια τις επιλογές του στις απεργίες του προη-γούµενου έτους.62

Το «Πρόγραµµα διεκδικήσεων της εργατι-κής τάξης» που ενέκρινε το συνέδριο εκκι-νούσε από την ανάγκη ανασυγκρότησης τουσυνδικαλιστικού κινήµατος.63 Καταδικάζο-ντας τις κυβερνητικές παρεµβάσεις και τηνπολιτική της Μεγάλης Βρετανίας, το κείµε-νο διαπίστωνε τα οικονοµικά προβλήµαταπου αντιµετώπιζαν οι εργαζόµενοι και πρό-τεινε συγκεκριµένα µέτρα µισθολογικής βελ-τίωσης. Η θέσπιση κατώτατων αµοιβών, ηεπέκταση των επιδοµάτων, ο προσδιορισµόςτων ηµεροµισθίων σε αντιστοιχία µε το κό-στος ζωής και η «εφαρµογή της Αρχής ίδιακαι ίση δουλειά, ίσο µεροκάµατο σε άνδρες καιγυναίκες» αποτελούσαν τα κύρια στοιχείατου προγράµµατος. Τα αιτήµατα πλαισιώ-νονταν από τη διασφάλιση της οκτάωρης ερ-γασίας, τη θέσπιση της εξάωρης για ορισµέ-νες εργασίες, τον περιορισµό των υπερωριώνµε απώτερο στόχο την αύξηση της απασχό-λησης, την ανεξαρτησία των ταµείων καιτην εµπέδωση των εργοδοτικών εισφορών.Η προοπτική της Λαϊκής ∆ηµοκρατίας δια-φαίνεται στις προτάσεις για την ανάπτυξητης βιοµηχανίας, την κατάρτιση των εργα-τών και τη δηµιουργία ενός πρωτοποριακούθεσµικού πλαισίου εργατικής νοµοθεσίας καιεποπτικών οργανισµών. Το τελευταίο τµή-µα του κειµένου, για τις «συνδικαλιστικές,λαϊκές, δηµοκρατικές ελευθερίες» αποτύπω-νε τις άµεσες πολιτικές διεκδικήσεις του πο-λιτικού συνασπισµού του ΕΑΜ.

Η απόφαση του 8ου Συνεδρίου της ΓΣΕΕαποτελεί αναµφίβολα την πλέον τεκµηριω-µένη εξειδίκευση των γενικών πολιτικώνστόχων του προγράµµατος της Λαϊκής ∆η-µοκρατίας. Το πρόγραµµα του ΕΡΓΑΣ, πουυιοθετήθηκε από το συνέδριο, δεν έκανε λό-γο για γενική κατάργηση της ατοµικής ιδιο-κτησίας στα µέσα παραγωγής, παρά µόνο γιακοινωνικοποίηση βασικών κλάδων, δίχωςιδιαίτερες εξειδικεύσεις. Η κυρίαρχη έννοιαήταν της «οργάνωσης» της παραγωγής καιτης υπαγωγής της σε έναν κεντρικό σχεδια-σµό. Η αντίστιξη µεταξύ της συλλογικά ορ-γανωµένης παραγωγής και του κέρδους τωνκαπιταλιστών αποτελούσε προέκταση τηςρητορικής του εαµικού κινήµατος την πε-ρίοδο της Κατοχής για την αντίθεση µεταξύτων επιδιώξεων του εργαζόµενου λαού καιτων ιδιοτελών κερδοσκόπων.

Η εύλογη ικανοποίηση των στελεχών τουΚοµµουνιστικού Κόµµατος για την πραγ-µατοποίηση του συνεδρίου είναι εµφανήςστην αρθρογραφία των ηµερών στον κοµ-

µατικό Τύπο. ∆ιαφαίνεται η πεποίθησή τουςότι θα ήταν δύσκολη η ανατροπή των απο-τελεσµάτων του συνεδρίου, ιδίως από τηστιγµή που οι τρεις εκπρόσωποι της Πα-γκόσµιας Συνδικαλιστικής Οµοσπονδίας,από τη Γαλλία, τη Βρετανία και τη Σοβιετι-κή Ένωση, είχαν υπογράψει κείµενο νοµι-µοποίησης των εργασιών.64 Είναι χαρακτη-ριστικό, άλλωστε, ότι στις 7 Μαΐου ένα αστι-κό δικαστήριο ενέκρινε τις καταστατικές αλ-λαγές του συνεδρίου, κρίνοντας ότι είχανακολουθηθεί σύννοµες διαδικασίες.

Το Γ’ Ψήφισµα

Οι ραγδαίες πολιτικές εξελίξεις ανέτρεψανµέσα σε πολύ µικρό διάστηµα τις αποφάσειςτου 8ου Συνεδρίου της ΓΣΕΕ. Η επικράτη-ση του Λαϊκού Κόµµατος στις εκλογές της31ης Μαρτίου συνοδεύτηκε από τη σκλή-ρυνση έναντι της εκλεγµένης διοίκησης τηςΓΣΕΕ, στο κλίµα της συνολικότερης όξυν-σης ύστερα από την επίθεση των ανταρτώνστο Λιτόχωρο. Ο Ανδρέας Στράτος, υπουρ-γός Εργασίας, συνόψισε το πνεύµα της πε-ριόδου όταν δήλωσε ότι η ελεύθερη ανάπτυξητου συνδικαλισµού δεν µπορούσε να συνε-πάγεται την αµφισβήτηση των εθνικών συµ-φερόντων.65 Η νέα κυβέρνηση κατάργησετους περιορισµούς των απολύσεων, µείωσετις µερίδες των διανεµόµενων αγαθών καιεξήγγειλε τη συγχώνευση των κλαδικώνασφαλιστικών ταµείων υπό αυστηρό κρατι-κό έλεγχο. Στις αρχές Ιουνίου ο υπουργός

Εικ. (επάνω): Ο Μήτσος Παπαρήγας υπήρξεπρόεδρος του Εργατικού Κέντρου Βόλου και το1946 γενικός γραµµατέας της ΓΣΕΕ (ΑρχείοΓΣΕΕ/ΑΡ.ΙΣΤΟ.Σ.).

Εικ. (αριστ.): Βιβλιάριο υγείας εργαζοµένου στηνεταιρεία ΕΛΑΪΣ (Ιστορικό Αρχείο ΕΛΑΪΣ).

62. Χαρακτηριστικά, ΒασίληςΜπαρτζιώτας, «Συµπεράσµατα απότις τελευταίες απεργίες»,Κοµµουνιστική Επιθεώρηση,Φλεβάρης 1946, σ. 52-55.

63. «Πρόταση προς το VIIIΠανελλαδικό Συνέδριο της ΓΣΕΕγια το πρόγραµµα διεκδικήσεων τηςΕργατικής Τάξης», Αρχείο ΝίκουΠλουµπίδη, Ιστορικά ΑρχείαΜουσείου Μπενάκη, φ. 7.

64. International Labour Office,Labour Problems in Greece, ό.π., σ.234-236.

65. Ανδρέας Στράτος, Πολιτικοί λόγοικαι άρθρα, Τύποις Παν. Αθ.Κλεισιούνη, Αθήνα 1946, σ. 16-17.

Ο Λεόν Ζουώ, αντιπρόεδρος της ΠαγκόσµιαςΣυνδικαλιστικής Οµοσπονδίας («Ριζοσπάστης»,30.7.1946).


∆ηµόσιας Τάξης Σπύρος Θεοτόκης υπέβαλεστη Βουλή το γνωστό Γ’ Ψήφισµα «περίεκτάκτων µέτρων αφορώντων την δηµοσίαντάξιν και ασφάλειαν», το οποίο εγκρίθηκεστις 17 Ιουνίου.

Το ψήφισµα καταστρατηγούσε ρητά τοσυνδικαλιστικό δικαίωµα των εργατών, κα-θώς προέβλεπε ποινές φυλάκισης σε περί-πτωση απεργιακής δράσης, η οποία δεν είχεπροαναγγελθεί τουλάχιστον τρεις ηµέρεςπριν στον εργοδότη και την αστυνοµία.66 Ηδιοίκηση της ΓΣΕΕ, που είχε προκύψει απότο 8ο Συνέδριο και ακόµα διατηρούσε τυπι-κά τη θέση της, επιχείρησε να ανταπαντήσειστις κυβερνητικές πρωτοβουλίες µε την προ-κήρυξη γενικής απεργίας την επόµενη τηςέγκρισης του Γ’ Ψηφίσµατος. Η απεργία τουΙουνίου αποτέλεσε την πρώτη µετά την απε-λευθέρωση απόπειρα του ΕΡΓΑΣ να συνδέ-σει την εργατική διαµαρτυρία µε ένα αµιγώςπολιτικό αίτηµα. Ο βαθµός συµµετοχής τωνεργατών στην απεργία της 18ης Ιουνίου εί-

ναι δύσκολο να υπολογιστεί. Η κυβέρνησηέκανε λόγο για πασιφανή αποτυχία, ενώ οΕΡΓΑΣ παρέθετε στοιχεία σε παντελώς δια-φορετική κατεύθυνση.67 ∆ιαφαίνεται, όµως,ότι ο φιλόδοξος στόχος του ΕΡΓΑΣ για µιαγενική, πανελλαδική απεργία δεν επιτεύ-χθηκε, παρά την κινητοποίηση των εργα-τών σε ορισµένους κύριους κλάδους που εί-χε µεγάλη επιρροή.

Για την καταστολή του απεργιακού κι-νήµατος η κυβέρνηση είχε κινητοποιήσειτον στρατό, όπως δείχνει η αντικατάστασητων εργαζοµένων σε µονάδες, όπως το εργο-στάσιο ηλεκτρισµού, από στρατιωτικά αγή-µατα. Στην πλατεία Συντάγµατος η αστυ-νοµία διέλυσε µια εργατική συγκέντρωσητην προηγουµένη της απεργίας, ενώ οι ένο-πλες δυνάµεις είχαν τεθεί σε κατάσταση επι-φυλακής. Η ΕΡΕΠ και ποικίλες αντικοµ-µουνιστικές οργανώσεις είχαν δηµιουργή-σει απεργοσπαστικούς µηχανισµούς και επό-πτευαν τους εργαζοµένους. Η κυβερνητικήαποφασιστικότητα και το κλίµα τροµοκρα-τίας καθιστούσαν τη συµµετοχή στην απερ-γία ισοδύναµη µε την αποχή από τις εκλογέςτου περασµένου Μαρτίου. Μια δήλωση πο-λιτικής στράτευσης στο πλευρό του Κοµ-µουνιστικού Κόµµατος µε σαφείς συνέπει-ες. Η φοβία και η παθητικότητα, οι εκτετα-µένες συλλήψεις συνδικαλιστών και η ευ-θεία ποινικοποίηση της συνδικαλιστικήςδράσης πρέπει να συνετέλεσαν καθοριστικάστην αποδυνάµωση του απεργιακού µετώ-που. Η διαβρωτική επίδραση των εξελίξεωνστις δυνάµεις της εκλεγµένης ΓΣΕΕ φαίνε-ται και στη διάσπαση των συνδικαλιστώντου Σοσιαλιστικού Κόµµατος, ύστερα απότην αποστασιοποίηση µιας οµάδας από τιςεπιλογές του Στρατή. Στις 19 Ιουνίου, µό-λις µία µέρα µετά την απεργία, ο ΓεώργιοςΛάσκαρης και άλλα συνδικαλιστικά στελέχηανακοίνωσαν την αποχώρησή τους, κατη-γορώντας τον Στρατή για προσκόλληση στιςεπιλογές του Κοµµουνιστικού Κόµµατος.68

Στα τέλη του ίδιου µήνα, το Συµβούλιοτης Επικρατείας ενέκρινε τις ενστάσεις πουείχαν υποβληθεί πριν από τη σύγκληση του8ου Συνεδρίου και αποφάνθηκε ότι αυτό στε-ρούνταν νοµιµοποίησης. Το σκεπτικό τηςαπόφασης στηριζόταν στην απόρριψη τωννοµοθετικών παρεµβάσεων του Ανδρέα Ζάκ-κα.69 Έχοντας εξασφαλίσει τη νοµική κά-λυψη του Συµβουλίου της Επικρατείας, οΑνδρέας Στράτος ανέθεσε τη διοίκηση τηςΓΣΕΕ στους αντικοµµουνιστές συνδικαλι-στές της ΕΡΕΠ και των άλλων συντηρητι-κών παρατάξεων. Είχε µεσολαβήσει µια απο-τυχηµένη προσπάθεια µεσολάβησης του

Πίνακας της «Εργατικής» µε το ποσοστόσυµµετοχής των συνδικάτων σε απεργία τον Ιούνιο

του 1946 (ΑΣΚΙ).

66. Βλ. το άρθρο 7 του ψηφίσµατος.Για το πλήρες κείµενο, βλ. ΓιώργοςΜαργαρίτης, Ιστορία του ΕλληνικούΕµφύλιου Πολέµου, 1946-1949, τ. 1,

Βιβλιόραµα, Αθήνα 2001, σ. 158-164.

67. Βλ., χαρακτηριστικά, «Η χθεσινήεικοσιτετράωρος πανεργατική

απεργία. Αι ανακοινώσεις διά τοποσοστόν της συµµετοχής», Το

Βήµα, 19.6.1946, σ. 2· «Η απεργίαπέτυχε. Οι αριθµοί µιλούν»,Ριζοσπάστης, 19.6.1946, σ. 1·

Βασίλης Νεφελούδης, «Μάχη για τοψωµί και τις ελευθερίες», Εργατική,

Ιούλιος 1945, σ. 7 και 13.


Leon Jouhaux, αντιπροέδρου της ΠΣΟ, καιη πρόταση του Στράτου να ανασυντεθεί ηδιοίκηση της ΓΣΕΕ βάσει των αποτελεσµά-των των βουλευτικών εκλογών της 31ηςΜαρτίου, µε την παραχώρηση πέντε εδρώνσε σύνολο 21 στον ΕΡΓΑΣ, εκ των οποίωνµόνο ένας από τις τάξεις του ΚΚΕ.

Η τροµοκρατία στις πόλεις

Με βάση το Γ’ Ψήφισµα, συνελήφθησαν εκα-τοντάδες συνδικαλιστές της Αριστεράς, ενώαστυνοµικές δυνάµεις καταλάµβαναν τα γρα-φεία των εργατικών σωµατείων. Στις αρχέςτου 1947 υπήρχαν τουλάχιστον 170 φυλα-κισµένοι συνδικαλιστές, ανάµεσά τους µέλητης διοίκησης της ΓΣΕΕ και οι επικεφαλήςτης Καπνεργατικής και της ΝαυτεργατικήςΟµοσπονδίας.70 Στην επαρχία, οι επιθέσειςπαρακρατικών οµάδων είχαν ως αποτέλεσµατην αναστολή λειτουργίας Εργατικών Κέ-ντρων και τη δολοφονία συνδικαλιστών,όπως στην περίπτωση του εκλεγµένου προ-έδρου του Εργατικού Κέντρου ΝάουσαςΓιώργη Βουτυρά, ο οποίος δολοφονήθηκεστις 17 Απριλίου του 1946. Την ίδια εβδο-µάδα καταγράφηκαν περιστατικά ιδιαίτερηςβιαιότητας στο Ηράκλειο, την Ξάνθη καιτην Άρτα.71

Το παράδειγµα του Εργατικού ΚέντρουΆρτας είναι χαρακτηριστικό για τον τρόποπου η τροµοκρατία σε βάρος της Αριστεράςσυνδεόταν µε την αποκαθήλωση των εκλεγ-µένων διοικήσεων.72 Το Εργατικό Κέντροτης πόλης είχε ιδρυθεί το 1944, ύστερα απόπρωτοβουλία έξι σωµατείων. Η πρώτη πε-ρίοδος λειτουργίας του χαρακτηρίζεται απότην αύξηση των µελών και των σωµατείωνεν µέσω ορισµένων απεργιακών κινητοποι-ήσεων. Ανάµεσά τους ξεχωρίζει η περίπτω-ση των εργατών γης, που πραγµατοποίησανµια επιτυχηµένη απεργία µε στόχο την αύ-ξηση των ηµεροµισθίων την περίοδο της συ-γκοµιδής εσπεριδοειδών. Τα µέλη της διοί-κησης του Εργατικού Κέντρου, προσκείµε-να στο σύνολό τους στον ΕΡΓΑΣ, συνελή-φθησαν το καλοκαίρι του 1946 µε διάφορεςκατηγορίες. Το Εργατικό Κέντρο Άρτας ξα-ναλειτούργησε το 1949, µε νέο, «εθνικά ορ-θό», προσανατολισµό.

Το Γ’ Ψήφισµα δηµιούργησε το αναγκαίοπλαίσιο για τη συστηµατική εκκαθάριση τουδηµόσιου τοµέα από τα µέλη και τους υπο-στηρικτές του ΚΚΕ.73 Το αίτηµα της απο-µάκρυνσης των δηµόσιων υπαλλήλων πουείχαν συνεργασθεί µε τις αρχές κατοχής έµει-νε µετέωρο, κατ’ αναλογία της γενικής αντι-

µετώπισης του δωσιλογικού φαινοµένου.Αντίθετα, ύστερα από τα ∆εκεµβριανά είχαναποµακρυνθεί από δηµόσιες υπηρεσίες επώ-νυµοι υποστηρικτές της Αριστεράς. Με τοΓ’ Ψήφισµα οι πειθαρχικές διώξεις και απο-λύσεις επεκτάθηκαν, ενώ παράλληλα θε-σπίστηκε το πιστοποιητικό κοινωνικών φρο-νηµάτων. Τον Νοέµβριο του 1946 µια βοη-θός του Εργαστηρίου της Γεωλογίας και τηςΠαλαιοντολογίας εκλήθη να απολογηθεί στουπηρεσιακό συµβούλιο του ΠανεπιστηµίουΑθηνών για τη συµµετοχή της σε µια απερ-γιακή επιτροπή τον Αύγουστο του 1943.74

Τον Οκτώβριο ο διευθυντής της ∆ηµοτικήςΕπιχείρησης Αεριόφωτος Αθηνών Σ.Ν. Λι-ζάρδος ανέφερε πώς ένας εργαζόµενος «ετι-µωρήθη πάραυτα µε την ποινήν της άµεσουοριστικής απολύσεως» επειδή εισέπραττε συν-δροµές για την οργάνωση της Εθνικής Αλ-ληλεγγύης.75

Η ενίσχυση των εθνικοφρόνων

Τα ισχυρά πλήγµατα που δέχθηκε ο οργα-νωτικός µηχανισµός και η επιρροή του Ερ-γατικού Αντιφασιστικού Συνασπισµού δενσήµαιναν την εξαφάνισή του από το πεδίοτου συνδικαλιστικού κινήµατος. Από τονΙούνιο του 1946 έως και τα τέλη του 1947 οΕΡΓΑΣ εξακολούθησε να λειτουργεί κάτωαπό ολοένα και δυσκολότερες συνθήκες. ΤονΙούλιο του 1946, ο Ανδρέας Στράτος, χρησι-µοποιώντας νοµοθετικές ρυθµίσεις και τιςσχετικές αποφάσεις του Συµβουλίου της Επι-κρατείας, διόρισε εκ νέου τον Φώτη Μακρή

Ο Γεώργιος Βουτυράς, πρόεδρος του ΕργατικούΚέντρου Νάουσας, ο οποίος δολοφονήθηκε το 1946(Αρχείο ΓΣΕΕ/ΑΡ.ΙΣΤΟ.Σ.).

68. Ό,τι είπαµε στην Κ.Ε. το λέµε καιστο κόµµα. Οι διαφορές µας πάνω στηπολιτική γραµµή του ΣοσιαλιστικούΚόµµατος-ΕΛ∆, αποκλειστικά γιαεσωκοµµατική κυκλοφορία, χ.ε.,Αθήνα, [18 Ιουνίου 1946].

69. Για τα γεγονότα αυτά, βλ. τηνοµική ανάλυση από την πλευρά τουΕΡΓΑΣ, Ηλίας Ηλιού, «Προσφυγήστο Συµβούλιο της Επικρατείας»,Εργατική, Ιούνης 1946, σ. 5-6 και 14,και την απόφαση του ΣτΕ,International Labour Office, LabourProblems in Greece, ό.π., σ. 236-242.Ειδικό ενδιαφέρον για τη νοµικήδιάσταση επιδεικνύει ο Γ.Κουκουλές, Το ελληνικόσυνδικαλιστικό κίνηµα, ό.π., σ. 113-122.

70. Στοιχεία στο Ιστορικό ΑρχείοΥπουργείου Εξωτερικών, 1948/22/4.Για τη σύλληψη του ΑπόστολουΓκρόζου, βλ. τη διαµαρτυρία τουΣωµατείου Καπνεργατών Καβάλας(24.8.1946), Αρχείο ∆ηµητράτου,ΕΛΙΑ. Για τις συλλήψεις και τιςδίκες των ναυτεργατών, βλ. ΣτρατήςΤσάµπης, Στο δρόµο του καθήκοντοςκαι της τιµής, Σύγχρονη Εποχή,Αθήνα 2001, σ. 73-101.

71. «Η επίθεση κατά της εργατικήςτάξης. Απόφαση της ΓΣΕΕ»,Εργατική, Απρίλιος 1946, σ. 16.

72. Κωσνταντίνος Κωσταβασίλης, ΤοΕργατικό Κέντρο Άρτας, 1945-1995,50 χρόνια αγώνων, Εργατικό ΚέντροΆρτας, Άρτα 1996. Το βιβλίοστηρίζεται στο αρχείο του ΕΚΑ.

73. Προκόπης Παπαστράτης, «Ηεκκαθάριση των δηµοσίωνυπηρεσιών στην Ελλάδα τιςπαραµονές του εµφυλίου πολέµου»,στο L. Baerentzen, Γ. Ιατρίδης, Ο.Smith (επιµ.), Μελέτες για τονΕµφύλιο Πόλεµο, ό.π., ιδίως σ. 63-65.

74. «Κλήσις προς απολογίαν προς τηνΖωήν Ράλλην-Τζελέκη παρά τωυπηρεσιακώ συµβουλίω τουΠανεπιστηµίου Αθηνών(8.11.1946)», Basil J. VlavianosPapers, Special Collections andUniversity Archives, California StateUniversity, Sacramento (SCUA,CSUS), Box 134.

75. «Αναφορά Γενικού ∆ιευθυντή της∆ηµοτικής ΕκµεταλλεύσεωςΑεριόφωτος Αθηνών» προς υπουργόΕσωτερικών (18.10.1946), ΑρχείοΟρέστη Χατζηβασιλείου, ΑΣΚΙ.


στη διοίκηση της Γενικής ΣυνοµοσπονδίαςΕργατών Ελλάδας. Η απόφαση του υπουρ-γού Εργασίας επανέφερε τη ΓΣΕΕ στην προτου 8ου συνεδρίου της κατάσταση, ενώ συ-νεχίζονταν οι διεθνείς διαµαρτυρίες για τηνκαθαίρεση της εκλεγµένης διοίκησης και οιαντιπαραθέσεις στις τάξεις των ρεφορµιστώνσυνδικαλιστών.

Η διεκδίκηση της πρωτοκαθεδρίας συν-δέεται και µε προσωπικές αντιζηλίες τωνπρωταγωνιστών, αλλά και την πρόσδεσήτους σε συγκεκριµένους πολιτικούς παρά-γοντες της ∆εξιάς. Ο Φώτης Μακρής και ο∆ηµήτρης Θεοχαρίδης, επικεφαλής τηςΕΡΕΠ και του ΕΜΕ αντίστοιχα, εξελέγησανβουλευτές στις εκλογές του Μαρτίου του1946 µε τα ψηφοδέλτια του Λαϊκού Κόµµα-τος. Με τον τρόπο αυτό είχαν τη δυνατότη-τα να επεκτείνουν τα δίκτυα των υποστη-ρικτών τους, ενώ η κυβέρνηση διέψευδε τησυνταύτιση των εργαζοµένων µε τους «ερυ-θρούς». Εν τω µεταξύ, είχε επιστρέψει στηνΕλλάδα και διεκδικούσε ρόλο στα συνδικα-λιστικά πράγµατα ο Αριστείδης ∆ηµητρά-τος, ο οποίος αποστασιοποιήθηκε από τιςυπάρχουσες συντηρητικές παρατάξεις, κα-ταγγέλλοντας τους επικεφαλής τους ως«πλουτίσαντες επί κατοχής» και εξαρτώµε-νους από το κράτος.76 Ταυτόχρονα, ηγήθη-κε του Εργατικού Κόµµατος Ελλάδος καιεξελέγη βουλευτής στην Κεφαλονιά ως συ-νεργαζόµενος µε το Λαϊκό Κόµµα, στο πλαί-

σιο της Ηνωµένης Παράταξης Εθνικοφρό-νων.

Η ύπαρξη διαύλων µεταξύ του ΛαϊκούΚόµµατος και των συνδικαλιστικών παρα-τάξεων της ∆εξιάς επιβεβαιώνεται από τηνύπαρξη ενός υπόγειου µηχανισµού οικονο-µικής στήριξης µε επίκεντρο το υπουργείοΕργασίας. Όψεις αυτού του µηχανισµούαποκαλύπτονται από µεµονωµένα αρχειακάκατάλοιπα. Παραδείγµατος χάρη, µέσα απότην προσπάθεια ενός υπαλλήλου στο υπουρ-γείο Εργασίας να αποσείσει από πάνω τουτην κατηγορία της κατάχρησης αποκαλύ-πτεται ότι ο υπουργός του, Ανδρεας Στρά-τος, είχε δηµιουργήσει ένα δίκτυο διανοµήςχρηµατικών ποσών, που για την περίοδοΑπρίλιος-∆εκέµβριος του 1946 έφτασε τα105 εκατ. δραχµές. Αν αληθεύουν τα ανα-γραφόµενα στα σχετικά υπηρεσιακά έγγρα-φα και στις πολυάριθµες αποδείξεις παράδο-σης και παραλαβής, αποδέκτες ήταν συνδι-καλιστικοί παράγοντες, εκπρόσωποι παρα-τάξεων, δηµοσιογράφοι και κρατικοί λει-τουργοί.

Ο Γιάννης Πατσαντζής και ο Ε. Γονής,µέλη της Κεντρικής Επιτροπής της ΕθνικήςΡεφορµιστικής Εργατικής Παράταξης, εµ-φανίζονται να παραλαµβάνουν 48 εκατ. δραχ-µές σε εννέα δόσεις, οι έξι από αυτές της τά-ξης των έξι εκατ. δραχµών. Η πρώτη χρο-νολογικά απόδειξη φέρει ηµεροµηνία17.4.1946, τρεις µέρες µετά την ορκωµοσίατου Στράτου στο υπουργείο Εργασίας. ΣτηΘεσσαλονίκη, ο Θεοχαρίδης για λογαριασµότου Εθνικού Μετώπου Εργαζοµένων έλαβεαπό άλλο υπάλληλο 34 εκατ. δραχµές σε δε-καπέντε δόσεις από τις 20 Ιουλίου έως τις 19Οκτωβρίου για περιοδείες και δράσεις στηΒόρεια Ελλάδα. Τέλος, ο Γιάννης Καλοµοί-ρης και µέλη της οικογενείας του, έλαβανπερίπου την ίδια περίοδο 11 εκατ. σε επτάδόσεις. Ιδιαίτερα αποκαλυπτικές για τη φύ-ση των συναλλαγών αυτών είναι οι αποδεί-ξεις που αφορούν το τριήµερο 16 έως 18 Ιου-νίου του 1946, καθώς δηλώνεται ρητά ότιαποσκοπούσαν στην αντιµετώπιση της γε-νικής απεργίας και είχαν σε ορισµένες περι-πτώσεις εντολέα τον ίδιο τον υπουργό Ερ-γασίας. Εκτός από τη ΓΣΕΕ (προφανώς όχιαυτή που είχε προκύψει από το 8ο Συνέδριο)που έλαβε δύο εκατ. δραχµές, συναντάµε δύοαταύτιστα ονόµατα (Ν. Καντζιάννης καιΑραπογιάννης) µε 550.000, τον αστυνοµικόδιευθυντή της Αθήνας Αναστάσιο Ανδρικό-πουλο (860.000 δραχµές, εκ των οποίων οι60.000 για την αµοιβή τριών αστυνοµικώνµε πολιτικά), τον υπουργό ∆ηµοσίας Τάξε-ως Σπυρίδωνα Θεοτόκη (1.000.000), τον Χρ.

Ο Φώτης Μακρής, γ.γ. της ΓΣΕΕ, ως υποψήφιοςτου Λαϊκού Κόµµατος το 1950 (Γ.Γ.

Επικοινωνίας-Γ.Γ. Ενηµέρωσης).

76. Βλ. την οµιλία του ∆ηµητράτου,επικεφαλής της Ανεξαρτήτου

Παρατάξεως ΕλληνικώνΣυνδικάτων, στα γραφεία τουΕργατικού Κόµµατος Ελλάδος

(27.2.1947) και «Επερώτηση» προςτον υπουργό Εργασίας (30.7.1946),

Αρχείο ∆ηµητράτου, ΕΛΙΑ. Για τηνπαρουσία του στις βουλευτικές

εκλογές, πλούσιο υλικό στο εν λόγωαρχείο και πληροφορίες στο Ηλίας

Νικολακόπουλος, Η καχεκτικήδηµοκρατία, κόµµατα και εκλογές,

1946-1947, Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα2006, σ. 70 και 399, όπου ο

∆ηµητράτος µνηµονεύεται ωςεπικεφαλής του Συνδυασµού

Εθνικοβασιλοφρόνων.


Τσιµπούκη, συγγραφέα µιας επιθεώρησηςεργατικού δικαίου (700.000), και τέσσεραάλλα πρόσωπα για δηµοσιογραφικές υπηρε-σίες µε την επισήµανση ΑΠΕΠ (4.250.000).77

Τα προαναφερθέντα ποσά δεν ήταν ευκατα-φρόνητα. Ως ένα µέτρο σύγκρισης αναφέρε-ται ότι ο πρώτος λαχνός του Λαϊκού Λαχεί-ου τον Ιούλιο του 1946 κέρδιζε τέσσερα εκατ.δραχµές, η ισοτιµία της χρυσής λίρας ήταν132.000 δραχµές και µια ηµερήσια εφηµερί-δα πωλούνταν προς 200 δραχµές.

Ο Ανδρέας Στράτος εξέφραζε το πνεύµατου µαχητικού αντικοµµουνισµού και τηςεπιβολής αυταρχικών λύσεων, που χαρα-κτηρίζουν την εξέλιξη της πολιτικής ζωήςµετά το 1946. Ο ίδιος πρωταγωνίστησε στηδιάσκεψη του ∆ιεθνούς Γραφείου Εργασίαςστο Μόντρεαλ τον Σεπτέµβριο του 1946, προ-κειµένου να αναγνωριστούν ως εκπρόσωποιτων Ελλήνων εργατών ο Φώτης Μακρής καιοι ακόλουθοί του.78 Η αποδοχή της ελληνι-κής αντιπροσωπείας από το συνέδριο, έστωκαι µε οριακή πλειοψηφία, αποτέλεσε επι-τυχία της ελληνικής κυβέρνησης. Είχε προη-γηθεί ένα ταξίδι οµάδας συνδικαλιστών στιςΗνωµένες Πολιτείες τον Ιούλιο, όπου µε επι-κεφαλής τον Θεοχαρίδη πραγµατοποίησαν

επαφές µε παράγοντες της Αµερικανικής Ερ-γατικής Οµοσπονδίας (American Federationof Labor).

Η Αµερικανική Εργατική Οµοσπονδίααποτελούσε τη συντηρητική εκδοχή του αµε-ρικανικού εργατικού κινήµατος, σε αντι-διαστολή µε το Κογκρέσο των Βιοµηχανι-κών Οργανώσεων (Congress of IndustrialOrganizations, CIO), στο οποίο συµµετείχαναριστεροί συνδικαλιστές και το Κοµµουνι-στικό Κόµµα Ηνωµένων Πολιτειών. Οι συ-ναντήσεις των Ελλήνων µε τους Αµερικα-νούς συνδικαλιστές στηρίχθηκαν στην αµοι-βαία αντιπαλότητα µε τα «ερυθρά» συνδι-κάτα, αλλά και τις εξελίξεις στις παγκόσµιεςσυνδικαλιστικές ενώσεις. Η ΑµερικανικήΕργατική Οµοσπονδία απείχε από την Πα-γκόσµια Συνδικαλιστική Οµοσπονδία αρ-νούµενη να συνεργαστεί µε τους εκπροσώ-πους της ΕΣΣ∆ και των λαϊκών δηµοκρα-τιών.79 Την ίδια περίοδο, στις Ηνωµένες Πο-λιτείες άρχισε να διαµορφώνεται το πολιτι-κό κλίµα που οδήγησε στις αντικοµµουνι-στικές διώξεις, την ποινικοποίηση των προ-οδευτικών συνδικάτων και την ολοκληρω-τική αναίρεση της εξωτερικής πολιτικής τουNew Deal. Υπό το πρίσµα αυτό, η συνάντη-

Συγκέντρωση συνδικάτων στο Μνηµείο τουΆγνωστου Στρατιώτη. Φωτογραφία του MaynardOwen Williams που δηµοσιεύτηκε στο άρθρο του«Η κατεστραµµένη Ελλάδα ατενίζει το µέλλον»(“The National Geographic Magazine”, τ. 96,τεύχ. 6, ∆εκέµβριος 1949).

77. Τα σχετικά τεκµήρια για το θέµααυτό στο Ιστορικό ΑρχείοΥπουργείου Εξωτερικών,1948/122/4, υπ. «Οικονοµικά».

78. Α. Στράτος, Πολιτικοί λόγοι καιάρθρα, ό.π., σ. 27-51.

79. Βλ ενδεικτικά, Lewis L. Lorwin,The International Labour Movement,History, Politics, Outlook,Greenwood Press, Westport, Conn.1973 [1953], σ. 233-237, καισυνολικότερα Anthony Carew, «AFalse Dawn. The World Federationof Trade Unions (1919-1945)», στοMarcel van der Linden (επιµ.), TheInternational Confederation of FreeTrade Unions, Peter Lang, 2000, σ.167-184.


ση των δύο αντιπροσωπιών δεν είχε εθιµο-τυπικό χαρακτήρα, όπως φάνηκε από τα γε-γονότα του επόµενου διαστήµατος, όταν οιΈλληνες συνδικαλιστές ζήτησαν την βοή-θεια των Αµερικανών.80 ∆εν είναι άλλωστετυχαίο ότι ο ∆ηµήτρης Θεοχαρίδης πραγ-µατοποίησε συνέντευξη Τύπου σε αίθουσατου αµερικανικού υπουργείου Εργασίας,στην οποία κατήγγειλε το σχέδιο του πα-γκόσµιου κοµµουνισµού για τον έλεγχο τωνεργατικών συνδικάτων και τη στάση τηςCIO.81

5. Αµερικανική Αποστολή,απεργίες και το τέλος τουΕΡΓΑΣ (1947)

Εξελίξεις στη ΓΣΕΕ ― ο ΕΡΓΑΣ εκτόςνόµου

Οι διεθνείς επαφές της διορισµένης ΓΣΕΕκαι η αναγνώριση στη ∆ιεθνή ∆ιάσκεψη Ερ-γασίας δεν σίγασαν την αµφισβήτηση τωνεπιλογών της ελληνικής κυβέρνησης. Η εξό-φθαλµη παραβίαση της ανεξαρτησίας του ελ-ληνικού συνδικαλιστικού κινήµατος γεν-νούσε ερωτηµατικά και ενστάσεις ακόµη καιστους εκπροσώπους των συντηρητικών συ-νοµοσπονδιών. Παράλληλα, επιτροπές συ-µπαράστασης και συνδικάτα διαµαρτύρο-νταν για τις διώξεις των Ελλήνων συνδικα-λιστών, αναγκάζοντας την ελληνική κυ-βέρνηση να βρίσκεται στη θέση απολογου-µένου.82 Η ανάγκη κατευνασµού της εσω-τερικής αντιπολίτευσης, όπως δείχνουν τασχετικά πρακτικά της συζήτησης στη Βου-λή των Κοινοτήτων, οδήγησε τη βρετανικήκυβέρνηση στην ανάληψη µίας ακόµα πρω-

τοβουλίας γύρω από το ελληνικό ζήτηµα. ΟW.H. Braine, εργατικός ακόλουθος στη βρε-τανική πρεσβεία της Ρώµης, διερεύνησε τηνπροοπτική µιας λύσης η οποία θα εξασφάλι-ζε την ηγεµονία των ρεφορµιστών και τηνπαρουσία του ΕΡΓΑΣ στη διοίκηση τηςΓΣΕΕ, προκειµένου να αµβλυνθούν οι διε-θνείς αντιδράσεις και µια ενδεχόµενη δια-µαρτυρία του συνεδρίου των βρετανικώνσυνδικάτων.

Το αποτέλεσµα των διεργασιών αυτώνήταν η υπογραφή µίας ακόµη ενδιάµεσηςσυµφωνίας, µεταξύ του Braine και του πρω-θυπουργού Κωνσταντίνου Τσαλδάρη τονΝοέµβριο του 1946, η οποία προέβλεπε τηναναγνώριση της διορισµένης διοίκησης τηςΓΣΕΕ µε την προσθήκη «πρόσφορου αριθ-µού ρεφορµιστών».83 Στη ρύθµιση αυτή αντέ-δρασε ο Ανδρέας Στράτος, ο οποίος παραι-τήθηκε από το υπουργείο Εργασίας αφήνο-ντας υπονοούµενα για την αντίθεση τωνΗνωµένων Πολιτειών στις πρωθυπουργικέςπρωτοβουλίες.84 Η εφαρµογή της συµφωνίαςΤσαλδάρη-Braine έµεινε µετέωρη, καθώς δενικανοποιούσε καµία πλευρά. Οι παρατάξειςτης ∆εξιάς, κυρίως η ΕΡΕΠ, κατήγγειλαντη συµφωνία, ενώ παράλληλα διεκδικούσανη καθεµία τη διοίκηση της ΓΣΕΕ. Το Εθνι-κό Μέτωπο Εργαζοµένων επικαλούνταν τηναναγνώριση που του προσέδιδε η επίσκεψηστις Ηνωµένες Πολιτείες, η παράταξη τουΛάσκαρη την αντίθεσή της στα δύο άκρα καιη διορισµένη ΓΣΕΕ του Μακρή δήλωνε τηνετοιµότητά της να αποδεχθεί τη διάσπασητης συνοµοσπονδίας προκειµένου να µην συ-µπεριληφθούν οι κοµµουνιστές.85

Παρά το ασφυκτικό νοµικό πλαίσιο καιτις διώξεις, ο ΕΡΓΑΣ τυπικά ήταν νόµιµοςκαι διέθετε ερείσµατα στα εργατικά συνδι-κάτα. Τον Νοέµβριο του 1946 η ΚοµµατικήΟργάνωση Πειραιά του ΚΚΕ διατηρούσε ερ-γατικές οργανώσεις στο λιµάνι, στα κλω-στοϋφαντουργεία, στο µέταλλο, στη χηµικήβιοµηχανία και στους ναυτεργάτες, µε συ-νολική δύναµη που υπερέβαινε τα εννιακό-σια µέλη.86 Άλλωστε, η εκλογή των στελε-χών του ΕΡΓΑΣ από το 8ο Συνέδριο τηςΓΣΕΕ καθιστούσε δύσκολο τον πλήρη πα-ραγκωνισµό τους από τις διαδικασίες ανα-σύνθεσης της διοίκησης. Η Παγκόσµια Συν-δικαλιστική Οµοσπονδία ήταν ιδιαίτερα επι-κριτική έναντι των κυβερνητικών παρεµ-βάσεων. Ο ΕΡΓΑΣ στηριζόταν σε µεγάλοβαθµό στην κάλυψη που του παρείχε η ΠΣΟκαι στο έδαφος αυτό αρνούνταν κάθε ρύθ-µιση που δεν την προέβλεπε ως εποπτικό όρ-γανο της διαδικασίας.

Από τον Απρίλιο έως τον Ιούνιο του 1947

Σατιρικό σκίτσο για την αντίδραση του υπουργούΕργασίας Ανδρέα Στράτου στην παρέµβαση της

Παγκόσµιας Συνδικαλιστικής Οµοσπονδίας(«Ριζοσπάστης», 30.7.1946).

80. «Greek Unions Make Appeal. AFLFlays Record of 97 Congress», New

York Times, 13.8.1946, σ. 46.

81. Βλ. τηλεγράφηµα-ανταπόκρισητης Madeline Karr, ανταποκρίτριας

του Εθνικού Κήρυκα στηνΟυάσιγκτον (31.7.1946), Vlavianos

Papers, SCUA, CSUS, Box 146. Ηευµενής εντύπωση που προξένησε ο

Θεοχαρίδης είναι εµφανής στοβιογραφικό του σηµείωµα,

«Biographic Reports for the GACand the Mission to Greece

(7.7.1947)», σ. 64-65.

82. Βλ. Η έκθεσις της βρεττανικήςκοινοβουλευτικής επιτροπής διά την

Ελλάδα (Αύγουστος 1946), Έκδοσιςτης Πανελληνίου Οµοσπονδίας

∆ηµοκρατικών Συλλόγων, Αθήνα,Νοέµβριος 1946, σ. 7 και 18-19, αλλά

και την οµιλία του ∆ηµήτρηΠαπαρήγα στην εξεταστική

επιτροπή του ΟΗΕ (18.2.1947), τοκείµενο της οποίας στο Γιώργος

Μαυρίκος, Το εργατικόσυνδικαλιστικό κίνηµα 1918-1948,

δύο γραµµές σε διαρκή αντιπαράθεση,Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 2004, σ.

204-222.

83. Γ. Κουκουλές, Το ελληνικόσυνδικαλιστικό κίνηµα, ό.π., σ. 123-

124.

84. Στράτος, Πολιτικοί λόγοι καιάρθρα, σ. ό.π., 54-61.

85. Επιστολή ΕΜΕ προς τα πολιτικάκόµµατα και τον πρόεδρο της

κυβέρνησης (11.2.1947), επιστολήΑΣΕΜ (Γ. Λάσκαρης) προς ∆.

Μάξιµο (31.1.1947) και επιστολήΓΣΕΕ προς ∆. Μάξιµο (31.1.1947),

Ιστορικό Αρχείο ΥπουργείουΕξωτερικών, 1948/122/4.

86. «Οργανωτική Κατάσταση»,Κοµµατική Οργάνωση Πειραιά

(Νοέµβρης 1946), Αρχείο ΚΚΕ, φ.407, ΑΣΚΙ.


επιχειρήθηκε η ανασύνθεση της διοίκησηςτης ΓΣΕΕ µε βάση τις εµπειρίες του 1945, δη-λαδή µέσω κοινών συµφωνητικών. Η τελικήκατάληξη αυτών ήταν η επεξεργασία ενός κει-µένου πέντε σηµείων (5 Ιουνίου 1947), σύµ-φωνα µε το οποίο οι εκπρόσωποι της ΕΡΕΠ,του ΕΜΕ, της Σοσιαλεργατικής (Γ. Καλο-µοίρης), της Ανεξάρτητης Σοσιαλιστικής Συν-δικαλιστικής Κίνησης (Γ. Λάσκαρης) και τηςΚοµµουνιστικής Αρχειοµαρξιστικής δήλω-ναν ότι αποσκοπούσαν στη δηµιουργία ενόςσυνδικαλιστικού κινήµατος ανεξάρτητου απότο κράτος και τα πολιτικά κόµµατα, υπό τηνεποπτεία των αµερικανικών, των βρετανικώνσυνδικάτων και του ∆ιεθνούς Γραφείου Ερ-γασίας, «κινητοποιώντας όλες τις δηµοκρατι-κές δυνάµεις του εργατικού κινήµατος κατά τουµεγαλύτερου εχθρού του ελεύθερου συνδικαλι-σµού στην Ελλάδα, τον ΕΡΓΑΣ, ο οποίος δενείναι τίποτα άλλο παρά το συνδικαλιστικό όρ-γανο του Κοµµουνιστικού Κόµµατος».87 Η µε-τατόπιση σε σχέση µε κάθε άλλο συµφωνη-τικό είναι εµφανής και αντίστοιχη της αλλα-

γής του πολιτικού κλίµατος το καλοκαίρι του1947. Στους σχεδιασµούς αυτούς σηµαντικόρόλο είχαν οι εκπρόσωποι της βρετανικής καιτης αµερικανικής πρεσβείας, αν και τυπικά ησυµφωνία των πέντε σηµείων ήταν προϊόντων ρεφορµιστικών συνδικαλιστικών παρα-τάξεων.

Ο ΕΡΓΑΣ αρνήθηκε να συναινέσει στηναποµάκρυνση της Παγκόσµιας Συνδικαλι-στικής Οµοσπονδίας από την εποπτεία τωνελληνικών πραγµάτων. Η απόφαση αυτή, σεµια περίοδο που η ΠΣΟ είχε αρχίσει να αντι-µετωπίζει σοβαρούς εσωτερικούς τριγµούς,τον περιθωριοποιούσε αυτόµατα από τις διερ-γασίες. Οι ρεφορµιστές στις αρχές Ιουνίουζήτησαν και πέτυχαν από το ΠρωτοδικείοΑθηνών να προχωρήσει στο διορισµό προ-σωρινής διοίκησης. Η ΕΡΕΠ καταλάµβανεεπτά έδρες, το Εθνικό Μέτωπο Εργαζοµέ-νων τέσσερις, η οµάδα Καλοµοίρη δύο, οι αρ-χειοµαρξιστές, ο Στρατής και ο Λάσκαρηςαπό µία και ο ΕΡΓΑΣ πέντε, οι οποίες έµει-ναν κενές.

Αθήνα 1 Μαΐου 1946. Η ΓΣΣΕ υπό τον έλεγχοτης Αριστεράς διοργανώνει συγκέντρωση για τηνΠρωτοµαγιά στο γήπεδο του Παναθηναϊκού, µεκεντρικό οµιλητή τον Μήτσο Παπαρήγα (ΣυλλογήΜ.Γ. Τσάγκαρη-Μιχάλης Κατσίγερας, «Ελλάδα20ός αιώνας. Οι φωτογραφίες το Β’: 1946-2000»,Ποταµός, Αθήνα 2001).

87. International Labour Office,Labour Problems in Greece, ό.π., σ.252. Εκτενέστερη εκδοχή στη«∆ιακήρυξη», που αναδηµοσιεύει οΓ. Κουκουλές, Το ελληνικόσυνδικαλιστικό κίνηµα, ό.π., σ. 272-275.


Η απόφαση του Πρωτοδικείου ήταν καιη τελευταία ρύθµιση η οποία περιλάµβανετον ΕΡΓΑΣ, καθώς η σκλήρυνση της πολι-τικής κατάστασης από τις αρχές Ιουλίου σή-µανε την ουσιαστική απαγόρευση της πα-ράταξης. Σε µια εµπιστευτική έκθεση ο Κώ-στας Θέος περιγράφει την περιπλάνησή τουαπό σπίτι σε σπίτι µετά τις µαζικές συλλή-ψεις του καλοκαιριού του 1947 και τη δια-τήρηση ενός υποτυπώδους δικτύου εργατι-κής δουλειάς, µε κύριο στόχο «να κινητο-ποιήσουµε τους εργάτες ενάντια στους αθρό-ους διορισµούς διοικήσεων στα συνδικάτα,στους οποίους προέβαιναν οι εργατοκάπηλοιµέσω των δικαστηρίων, µε την πρόφαση ότι τασυνδικάτα στερούνται διοικήσεων αφού οιεκλεγµένοι σ’ αυτούς είχαν συλληφθεί και εξο-ριστεί».88 Από την έκθεση, και την έκδοσητης Εργατικής έως και τον ∆εκέµβριο του1947, καθίσταται εµφανής η προσπάθεια τωνσυνδικαλιστικών στελεχών του ΚΚΕ να δια-τηρηθεί η δράση του ΕΡΓΑΣ, παρά τις προ-φανείς δυσκολίες. Είναι εµφανές, όµως, ότιµετά το καλοκαίρι του 1947 η προσπάθειααυτή είχε πολύ µικρά περιθώρια επιτυχίαςκαι δράσης, όπως δείχνει η διαδοχική σύλ-ληψη στελεχών και η σταδιακή αποµά-κρυνση των όποιων συµµάχων, σαν τον ∆η-µήτρη Στρατή. Όπως χαρακτηριστικά ση-µείωνε ο Κώστας Θέος αναφερόµενος στιςεξελίξεις, «από συνδικαλιστικά στελέχη δενµας άφησαν κανένα».89

Ο µηχανισµός των ΗνωµένωνΠολιτειών

Η αυξανόµενη παρουσία των Ηνωµένων Πο-λιτειών στην ελληνική πολιτική ζωή από τιςαρχές του 1947 και η εξαγγελία του ∆όγµα-τος Τρούµαν τον Μάρτιο του ίδιου έτουςοριοθετούν την απαρχή σηµαντικών διερ-γασιών γύρω από τη διαµόρφωση του ελλη-νικού συνδικαλιστικού κινήµατος. Για τουςΑµερικανούς συµβούλους το ζήτηµα των ερ-γατικών συνδικάτων είχε δύο κύριες παρα-

µέτρους. Πρώτον, της αντιµετώπισης τουκοµµουνισµού στο φερόµενο ως προνοµια-κό του πεδίο της µισθωτής εργασίας. ∆εύ-τερον, της διαµόρφωσης ενός συνδικαλιστι-κού κινήµατος υποστηρικτικού της οικο-νοµικής και κοινωνικής ανασυγκρότησηςστο πλαίσιο της αµερικανικής βοήθειας στηνΕλλάδα και των παρεµβάσεων του ΣχεδίουΜάρσαλ. Η πρώτη παράµετρος εγγράφεταιστο κύριο δόγµα της αµερικανικής εξωτερι-κής πολιτικής και διαπλέκεται µε τις αντί-στοιχες εξελίξεις στις Ηνωµένες Πολιτείεςτης έξωσης των κοµµουνιστών και των «συ-νοδοιπόρων» από τις εργατικές ενώσεις. Ηδεύτερη σχετίζεται µε την ιδέα ενός ισχυρούσυνδικαλιστικού κινήµατος, δίχως ριζο-σπαστικές τάσεις και κρατικές εξαρτήσεις,που θα συντελούσε στην αρµονική ρύθµισητων σχέσεων κεφαλαίου και εργασίας. Είναισαφές ότι το σχήµα αυτό µικρά περιθώριαεφαρµογής είχε στην ελληνική µεταπολεµι-κή πραγµατικότητα των κρατικοδίαιτων ερ-γατικών στελεχών, της ανυπαρξίας οικονο-µικού σχεδίου και της ποινικοποίησης τουσυνδικαλιστικού δικαιώµατος. Κατά συνέ-πεια, οι επεµβάσεις των Αµερικανών παρα-γόντων στην εξέλιξη του χρόνου εστίαζανόλο και περισσότερο στον στρατηγικό στό-χο της αντιµετώπισης του κοµµουνισµού,προσφέροντας σηµαντική οικονοµική βοή-θεια, ενθάρρυνση και την κατάλληλη τε-χνογνωσία.

Η Αµερικανική Αποστολή στην Ελλάδα(AMAG) διέθετε ένα ολιγάριθµο τµήµα ερ-γατικών υποθέσεων, στο οποίο επικεφαλήςήταν ο Clinton Golden, ένας συνδικαλιστήςπροερχόµενος από τις τάξεις των ισχυρώνβιοµηχανικών συνδικάτων της CIO, µε βοη-θό του τον επίσης συνδικαλιστή D. AlanStrachan.90 Ο διορισµός του Golden αποτε-λεί ένδειξη της συνταύτισης των αµερικα-νικών συνδικάτων µε τις επιδιώξεις της αµε-ρικανικής εξωτερικής πολιτικής, παρά τιςδιαµαρτυρίες της αµερικανικής Αριστεράς.Το καλοκαίρι του 1947, όταν ανακοινώθη-κε η αποστολή του Golden στην Ελλάδα, ση-

Συγκέντρωση στην Αθήνα, στις 31 Αυγούστου1946, που διοργανώθηκε από τη νόµιµα εκλεγµένη

ηγεσία της ΓΣΕΕ ενάντια στην αποποµπή της µεδικαστικές αποφάσεις (Αρχείο

ΓΣΕΕ/ΑΡ.ΙΣΤΟ.Σ.).

88. Κώστας Θέος, «Έκθεση», ΑρχείοΚΚΕ, ΑΣΚΙ, φ. 407, σ. 1-2. Επίσης

χαρακτηριστικό, Β., «Η επίθεση στασυνδικάτα και τα καθήκοντά µας»,

Κοµµουνιστική Επιθεώρηση,Σεπτέµβρης 1947, σ. 407-412.

89. Κώστας Θέος, «Έκθεση», ΑρχείοΚΚΕ, ΑΣΚΙ, φ. 407, σ. 10.

90. Λεπτοµέρειες για τη λειτουργίατου τµήµατος στη διδακτορικήδιατριβή της Margaret Davies,

γραµµατέως του ΕργατικούΤµήµατος της Αµερικανικής

Αποστολής, 1947-1948. MargaretMary Davies, The Role of the

American Trade UnionRepresentatives in the Aid to GreeceProgram, 1947-1948, University of

Washington, 1960, σ. 201-207 και248-284. Συνολικά, βλ. Γ. Σταθάκης,

Το δόγµα Τρούµαν και το σχέδιοΜάρσαλ, ό.π.


µατοδοτεί την υιοθέτηση των στόχων του∆όγµατος Τρούµαν από τη CIO και τηναπαρχή της περιθωριοποίησης των ριζο-σπαστικών συνδικάτων.91 Η µεταστροφή τηςCIO ήταν προϊόν των αλλαγών που συντε-λούνταν στις Ηνωµένες Πολιτείες στις απαρ-χές του Ψυχρού Πολέµου. Σχετιζόταν επί-σης µε το φόβο των συνδικάτων ότι αν δια-τηρούσαν τη στάση της ευµενούς ουδετερό-τητας έναντι της Σοβιετικής Ένωσης η κυ-βέρνηση θα στρεφόταν εναντίον των κατα-κτήσεων της περιόδου του New Deal. ΤονΙούνιο του 1947 είχε κατατεθεί στο Κογκρέσοτο νοµοσχέδιο Taft-Harley, που αποσκοπούσεστην «προστασία των δικαιωµάτων των εργο-δοτών στις σχέσεις τους µε τις εργατικές ενώ-σεις». Η αρνησικυρία του Τρούµαν στις 23Ιουνίου, µια τακτική κίνηση που δεν ανέ-στειλε την εφαρµογή του νέου πλαισίου, εί-χε σαφείς επιπτώσεις στην ευµενέστερη στά-ση των συνδικαλιστικών ενώσεων έναντιτης εξωτερικής του πολιτικής.

Η υπηρεσία του Golden συνεργάστηκεστενά µε το τµήµα διεθνών υποθέσεων τηςΑµερικανικής Εργατικής Οµοσπονδίας, τοοποίο επίσηµα ονοµαζόταν Επιτροπή τωνΕλεύθερων Εργατικών Συνδικάτων. Η ίδρυ-ση του τµήµατος αυτού σχετιζόταν µε τηνάρνηση της αµερικανικής οµοσπονδίας νασυµµετάσχει στην Παγκόσµια Συνδικαλι-στική Οµοσπονδία και τη συνεργασία της µετο αµερικανικό υπουργείο Εξωτερικών. Οιδραστηριότητες του τµήµατος διεθνών υπο-

θέσεων είχαν µια επιπλέον διάσταση, µετάτο 1948, καθώς διαπλέκονταν µε τη νεοσύ-στατη CIA. Η διαµόρφωση ενός κοινού επι-τελείου και η χρηµατοδότηση και ο σχεδια-σµός δράσεων σε παγκόσµια κλίµακα µε δια-κηρυγµένο στόχο τον περιορισµό της κοµ-µουνιστικής επιρροής στις συνδικαλιστικές

7 Οκτωβρίου 1947. Μέλη της ΑµερικανικήςΕργατικής Συνοµοσπονδίας προσφέρουν δέµαταβοήθειας σε Έλληνες συνδικαλιστές που ηγούνταιτου εργατικού κινήµατος µετά τις διώξεις τωναριστερών (Αθηναϊκό Πρακτορείο Ειδήσεων-Μιχάλης Κατσίγερας, ό.π.).

Έκδοση του 1948 για την επέµβαση των Άγγλωνκαι των Αµερικανών στην Ελλάδα (Συλλογή ΚωστήΚαρπόζηλου).

91. «Labor Endorser Greece Aid Plan.AFL and CIO Lend Support toTruman’s Program as Golden GetsPost», The New York Times,6.8.1947, σ. 3.


οργανώσεις αποτέλεσαν την ουσία της συ-νεργασίας αυτής. Η CIA µε τον τρόπο αυτόκαθόρισε βασικές εξελίξεις στην Ευρώπη,στην Ασία και την Αφρική, δηµιουργώνταςανταγωνιστικά συνδικάτα και οµοσπονδίες,οργανώνοντας δολοφονίες συνδικαλιστών,υποστηρίζοντας αντικοµµουνιστικές παρα-τάξεις και πιέζοντας τις εθνικές κυβερνή-σεις για τη λήψη σκληρότερων κατασταλ-τικών µέτρων. Οι δραστηριότητες αυτές εξα-κολούθησαν έως και τα τέλη της δεκαετίαςτου 1960, όταν αποκαλύφθηκε η διασύνδε-ση της Αµερικανικής Εργατικής Οµοσπον-δίας µε τη CIA εξαιτίας εσωτερικών συ-γκρούσεων, αποκαλύψεων στη ΛατινικήΑµερική και την επίµονη έρευνα µελετητώνστις Ηνωµένες Πολιτείες.92

Η στελέχωση του µηχανισµού αυτού έγι-νε µε την επιστράτευση συνδικαλιστικών πα-ραγόντων, που είχαν θητεύσει στις τάξεις τουΚοµµουνιστικού Κόµµατος Ηνωµένων Πο-λιτειών. Επικεφαλής τέθηκε ο Jay Lovestone,πρώην γενικός γραµµατέας του κόµµατος,ο οποίος είχε αποχωρήσει το 1929 δηµιουρ-γώντας µια αντιπολιτευτική κοµµουνιστι-κή οργάνωση. Ο Lovestone και στενοί τουσυνεργάτες µε δράση στα συνδικάτα την επο-χή του New Deal είχαν από τις παραµονέςτου Β Παγκόσµιου Πολέµου θεµελιώσει έναιδεολογικό σχήµα ταύτισης των «δύο ολο-κληρωτισµών», συγκρίνοντας τη ΣοβιετικήΈνωση µε τη χιτλερική Γερµανία. Η αντι-παλότητά τους µε το Κοµµουνιστικό Κόµ-µα και η απογοήτευση από την αποτυχία τωνπολιτικών τους σχεδίων τους κατέστησε ευ-επίφορους στις αντικοµµουνιστικές δρα-στηριότητες της Αµερικανικής Εργατικής

Οµοσπονδίας. Στη συνέχεια, ο Lovestoneστρατολογήθηκε από τις αµερικανικές µυ-στικές υπηρεσίες και επόπτευσε τις σχετι-κές συνδικαλιστικές δραστηριότητες έως τηδεκαετία του 1960.93

Από το δυναµικό αυτό προερχόταν ο Ίρ-βιν Μπράουν (Irving Brown), ο οποίος επι-σκέφθηκε την Ελλάδα τον Φεβρουάριο του1947, τις µέρες που ολοκλήρωνε την απο-στολή του ο Paul Porter. Ο Μπράουν υπήρ-ξε ανώτατο στέλεχος της επιτροπής διεθνώνυποθέσεων, µισθοδοτούµενος από τις αµερι-κανικές µυστικές υπηρεσίες και επέδειξε ιδι-αίτερη δραστηριότητα στην Ελλάδα, την Ιτα-λία και τη Γαλλία, πριν ασχοληθεί µε τις χώ-ρες της Λατινικής Αµερικής. Το εύλογο εν-διαφέρον των αµερικανικών υπηρεσιών γιααυτές τις τρεις χώρες µε ισχυρό κοµµουνι-στικό κίνηµα αποτυπώνεται στην ύπαρξητης Επιτροπής Μεσογειακής Επιτήρησης(Mediterranean Vigilance Committee), ηοποία ήταν η βιτρίνα συνδικαλιστικών δρα-στηριοτήτων, αλλά στην ουσία ελεγχόταναπό τη CIA. Στην Ελλάδα, ο Μπράουν καιτο επιτελείο του επιδόθηκαν στη συλλογήπληροφοριών, τη διεξαγωγή επαφών µε συν-δικαλιστικούς παράγοντες και την πραγµα-τοποίηση ορισµένων επισκέψεων σε εργο-τάξια και βιοµηχανικές µονάδες. Η θεσµικήιδιότητα του Μπράουν ήταν η εκπροσώπη-ση των αµερικανικών συνδικάτων στην Ελ-λάδα και η ανταπόκριση στο αίτηµα των ρε-φορµιστών συνδικαλιστών για παροχή βοή-θειας από την Αµερικανική Εργατική Οµο-σπονδία.

Τον Μάιο ο Αµερικανός συνδικαλιστήςσυνόψισε τις εντυπώσεις του σε µια αναφο-ρά, τµήµατα της οποίας δηµοσιεύτηκαν στονΤύπο και στο περιοδικό της Επιτροπής τωνΕλεύθερων Εργατικών Συνδικάτων.94 Τοκείµενο αναπαρήγαγε τις βασικές εκτιµή-σεις των Αµερικανών παραγόντων για τηνανάγκη της οικονοµικής ανόρθωσης της χώ-ρας και του ρόλου που θα µπορούσαν να δια-δραµατίσουν τα συνδικάτα σε αυτή τη δια-δικασία. Στο έδαφος αυτό, η βελτίωση τουβιοτικού επιπέδου των εργατών πρόβαλλεως η αναγκαία συνθήκη για τον περιορισµότης επιρροής των κοµµουνιστών. Το σχήµααυτό υπήρξε κεντρικό στη σκέψη των Αµε-ρικανών συµβούλων, οι οποίοι πίστευαν ότιη εκρίζωση της κοµµουνιστικής επιρροήςθα έπρεπε να κινείται ανάµεσα στη λήψη κα-τασταλτικών και «προληπτικών» µέτρων.Ως προς την κατάσταση του ελληνικού συν-δικαλιστικού κινήµατος η έκθεση Μπράουνπεριοριζόταν σε διαπιστώσεις για τις ευθύ-νες των κοµµουνιστών και την αναγκαιό-

Ο Ίρβινγκ Μπράουν, πρόσωπο κλειδί για«αποκοµµουνιστικοποίηση» του αµερικανικού καιδιεθνούς εργατικού κινήµατος, κατά τη διάρκεια

επίσκεψής του στη Μακρόνησο (Γ.Φ. Κουκουλές,ό.π.).

92. ∆ύο ενδεικτικοί τίτλοι: RonaldRadosh, American Labor and United

States Foreign Policy, RandomHouse, Νέα Υόρκη 1969, και

Federico Romero, The United Statesand the European Trade Union

Movement, 1941-1951, TheUniversity of North Carolina Press,

Chapel Hill 1992.

93. Ted Morgan, Jay Lovestone, ΑCovert Life. Communist, Anti-

Communist and Spymaster, RandomHouse, Νέα Υόρκη 1999.

94. «AFL Survey Urges Free GreekLabor», The New York Times,

25.4.1947, σ. 10.


τητα «ελεύθερων» και «ανεξάρτητων» συν-δικαλιστικών ενώσεων. Το δίπολο της «ανε-ξαρτησίας και της ελευθερίας» αποτέλεσε συ-στατικό στοιχείο της αµερικανικής εξωτε-ρικής πολιτικής στην όξυνση των σχέσεωνµε τις Λαϊκές ∆ηµοκρατίες και τη ΣοβιετικήΈνωση. Η ένταση στην Παγκόσµια Συνδι-καλιστική Οµοσπονδία κορυφώθηκε το 1948µε τη διάσπασή της και τη δηµιουργία της∆ιεθνούς Συνοµοσπονδίας των ΕλεύθερωνΣυνδικάτων, µιας ένωσης των αντικοµµου-νιστικών εργατικών συνοµοσπονδιών µεενεργό συµµετοχή της Αµερικανικής Εργα-τικής Οµοσπονδίας.95 Στην Ελλάδα, η από-λυτη συνταύτιση της ΓΣΕΕ µετά το 1948 µετην ∆ΣΕΣ συνοδεύτηκε από την υιοθέτησηστη ρητορική των ρεφορµιστικών, δεξιώνσυνδικαλιστικών παρατάξεων των εννοιώντης «ελευθερίας» και της «ανεξαρτησίας».

Η απεργία του Νοεµβρίου 1947: γενικήδοκιµασία

Η παροχή της αµερικανικής βοήθειας στηνΕλλάδα φιλοδοξούσε να αντιστρέψει τις χαο-τικές και δυσµενείς συνθήκες στην οικονο-µία. Στις αρχές του 1947 οι κυβερνητικέςαποτυχίες στην αντιπαράθεση µε τον ∆ηµο-κρατικό Στρατό Ελλάδας συνοδεύονταν απότη δραµατική επιδείνωση των δηµόσιων οι-κονοµικών. Τα εργατικά ηµεροµίσθια και οιµισθοί των δηµόσιων υπαλλήλων εξακο-λουθούσαν να εξανεµίζονται από τον πλη-θωρισµό. Εργατικές διαµαρτυρίες εξακο-λουθούσαν να εκδηλώνονται παρά το ασφυ-κτικό νοµικό πλαίσιο. Επρόκειτο κυρίως γιαστάσεις εργασίας µε αιτήµατα αυξήσεις καιπαροχές σε είδος. Σε µια αναφορά της Επι-τροπής Πόλης Πειραιά του ΚΚΕ, τον Φε-βρουάριο του 1947, καταγράφονται δεκαε-πτά στάσεις εργασίας συνολικής διάρκειας21 ωρών στο εργοστάσιο Λιπασµάτων, σε ορι-σµένα υφαντουργεία και µηχανουργεία. Ανά-µεσά τους οι εργάτες τριών ελαιουργείων, οιοποίοι επέστρεψαν στην εργασία τους ύστε-ρα από την υπόσχεση για διανοµή «8 οκά-δων σαπούνι-λάδι µηνιαίως στον κάθε έναν».96

Τον Οκτώβριο ο πληθωρισµός και η τιµήτης χρυσής λίρας είχαν ανέλθει σε νέα υψη-λά επίπεδα, πιέζοντας περαιτέρω την αξίατων εργατικών αµοιβών. Η ανησυχία τωνΑµερικανών παρατηρητών συνοδευόταν απότην πίεση για την υπογραφή γενικών συλ-λογικών συµβάσεων, ως µέτρο σταθεροποί-ησης των εργατικών αµοιβών. Παράλληλα,η αµερικανική αποστολή διακινούσε σχέδιαγια τη δραστική περικοπή του αριθµού των

δηµόσιων υπαλλήλων, γεγονός που επέτει-νε την ανησυχία των µισθωτών. Η διάχυτηκοινωνική αβεβαιότητα και ο φόβος για µιανέα διευθέτηση σε βάρος των µισθωτών τρο-φοδότησε την ανάπτυξη ενός απεργιακούρεύµατος, το οποίο κορυφώθηκε τον Νοέµ-

Φαναρτζής χρησιµοποιεί αµερικανικής κατασκευήςτσίγκο, που παρέχεται στην Ελλάδα από το ΣχέδιοΜάρσαλ (Γ.Γ. Επικοινωνίας-Γ.Γ. Ενηµέρωσης).

Σύσταση του Εργατικού Κέντρου Θεσσαλονίκηςπρος τον Σύλλογο Τραπεζικών Υπαλλήλων γιασυνέχιση των κλαδικών απεργιών (ΑΣΚΙ).

95. Marcel van der Linden (επιµ.),The International Confederation ofFree Trade Unions, Peter Lang,2000.

96. «ΚΚΕ, ΚΟΠ, ΕΠ Πειραιά,Έκθεση ∆ράσης, Φλεβάρης 1947»,Αρχείο ΚΚΕ, ΑΣΚΙ, φ. 407.


βριο του 1947. Στην πρωτοπορία των κινη-τοποιήσεων βρίσκονταν οι εργαζόµενοι τουδηµόσιου τοµέα, των επιχειρήσεων κοινήςωφέλειας και των τραπεζών, οι οποίοι είχανδηµιουργήσει ένα συντονιστικό όργανο πρω-τοβάθµιων σωµατείων, µε πυρήνα περίπουείκοσι πρωτοβάθµιες ενώσεις. Σύµφωνα µεστοιχεία της αµερικανικής αποστολής, µέσαστο 1947 καταγράφηκαν 19 απεργιακές κι-νητοποιήσεις των εργαζοµένων στις επιχει-ρήσεις κοινής ωφέλειας, εννέα στο ∆ηµόσιοκαι οκτώ στις τράπεζες. Οι µόνοι άλλοι κλά-δοι µε ανάλογες τάσεις ήταν οι καπνεργάτες,µε εννέα απεργίες, και οι εργαζόµενοι στιςεπιχειρήσεις µετάλλου µε δεκαπέντε.97

Οι εργαζόµενοι στο ∆ηµόσιο και στις επι-χειρήσεις κοινής ωφέλειας δεν µπορούσαν

να συµπληρώσουν το εισόδηµά τους µε υπε-ρωριακή εργασία και δεν είχαν τη δυνατό-τητα απόσπασης αυξήσεων σε είδος. Οι όποι-ες µισθολογικές αναπροσαρµογές του προη-γούµενου διαστήµατος είχαν βραχυπρόθε-σµα αποτελέσµατα, καθώς ο πληθωρισµόςµείωνε διαρκώς την αγοραστική τους δύνα-µη, ενώ η επαναλαµβανόµενη συζήτηση γιατην απόλυση των δηµόσιων υπαλλήλων επέ-τεινε την εργασιακή ανασφάλεια. Η προκή-ρυξη πανελλαδικής απεργίας των δηµόσιωνυπαλλήλων στις 3 Σεπτεµβρίου αντιµετω-πίστηκε από την κυβέρνηση µε την κήρυξηπολιτικής επιστράτευσης. Ακολούθησαν δια-δοχικά επεισόδια κλιµάκωσης στην προο-πτική νέας γενικής απεργίας. Η MargaretDavies καταγράφει λεπτοµερώς την ανησυ-χία της αµερικανικής αποστολής από τηνογκούµενη κοινωνική δυσαρέσκεια, τιςεστιασµένες παρεµβάσεις στην κατεύθυνσητου κατευνασµού και τις παρασκηνιακές συ-ναντήσεις µε τους επικεφαλής της ΓΣΕΕ.98

Σε µια συνάντηση στις 10 Οκτωβρίου οΓιάννης Πατσαντζής ανέφερε στον Goldenότι ήταν πλέον αδύνατο να συγκρατηθεί τοαπεργιακό κίνηµα και ότι η ΓΣΕΕ θα στήριζετην πρόταση για εικοσιτετράωρη απεργίαστις 7 Νοεµβρίου µε κύριο αίτηµα µισθολο-γικές αυξήσεις στο ύψος του τιµάριθµου. Τοσχετικό πλαίσιο είχε γίνει δεκτό από περι-φερειακά Εργατικά Κέντρα και ήταν πολύπιθανό η απεργία να εξελιχθεί σε πανελλα-δική γενική εργατική κινητοποίηση.99 Ηαπεργία της 7ης Νοεµβρίου δεν πραγµατο-ποιήθηκε ποτέ. Η αµερικανική αποστολήπίεσε και πέτυχε την υπογραφή συλλογικώνσυµβάσεων στις 4 Νοεµβρίου, µε τη συµµε-τοχή του Πατσαντζή και του Καλοµοίρη.100

Το γεγονός πυροδότησε σοβαρή κρίση στοεσωτερικό της διορισµένης ΓΣΕΕ µεταξύ τουΜακρή και του Πατσαντζή. Η απόφαση των24 συνεργαζόµενων σωµατείων να προκη-ρύξουν νέα απεργία για τις 8 ∆εκεµβρίουέφερε την τελική πράξη του κύκλου αυτού.Η κυβέρνηση µε έκτακτη νοµοθετική ρύθ-µιση στις 7 ∆εκεµβρίου κήρυξε τις απεργίεςεκτός νόµου, προβλέποντας ακόµη και τηνποινή του θανάτου στους παραβάτες, σύµ-φωνα µε ψήφισµα «περί προσωρινής απα-γορεύσεως της διακοπής της παραγωγής καιαναστολής του δικαιώµατος της απεργίας».Το συντονιστικό όργανο των απεργών συ-νεδρίασε και αποφάσισε µε ψήφους 13 ένα-ντι 10 την ακύρωση της απεργίας.101

Η απαγόρευση της απεργίας και τα υπό-λοιπα σχετικά νοµοθετικά µέτρα αποτελούντην κορύφωση της πορείας σκλήρυνσης τουαστικού κράτους έναντι του εργατικού κι-

Πρωτοµαγιά στο Εργατικό Κέντρο Ελευσίνας το1948. Απότιση φόρου τιµής στους νεκρούς του

Εµφυλίου. Επιχρωµατισµένη φωτογραφία από τηζωγράφο Νέλλη Παραστατίδου (Αρχείο

ΓΣΕΕ/ΑΡ.ΙΣΤΟ.Σ.).

Κατάθεση στεφανιού από καπνεργάτες στηνΚαβάλα, 1949. Επιχρωµατισµένη φωτογραφία από

τη ζωγράφο Νέλλη Παραστατίδου (ΑρχείοΓΣΕΕ/ΑΡ.ΙΣΤΟ.Σ.).

97. M. Davies, The Role of theAmerican Trade Union

Representatives, ό.π., σ. 321-322.

98. Στο ίδιο, σ. 318-393.

99. «Ψήφισµα Εργατικού ΚέντρουΚαβάλας (3.11.1947)», Αρχείο

∆ηµητράτου, ΕΛΙΑ.


νήµατος. Η απεργία πλέον λογιζόταν ωςαντεθνική πράξη, δεδοµένης της ένοπληςαντιπαράθεσης µε τον ∆ηµοκρατικό Στρα-τό και του φόβου επέκτασης της κοινωνι-κής αναταραχής. Ο αντεθνικός χαρακτήραςτων κινητοποιήσεων είχε µια επιπλέον διά-σταση, καθώς οι απεργίες εµφανίζονταν ωςαντίπραξη στην αµερικανική οικονοµικήβοήθεια. Η νοµισµατική σταθερότητα και τοεθνικό όραµα της ανασυγκρότησης υπό τηναµερικανική προστασία αφαιρούσαν το δι-καίωµα των εργαζοµένων να διεκδικούν,παρ’ όλο που η κρατική εξουσία αναγνώρι-ζε τη δύσκολη κατάσταση στην οποία είχανπεριέλθει.

Η υπογραφή της συλλογικής σύµβασηςέγινε δεκτή από τους Αµερικανούς συµβού-λους µε ικανοποίηση, καθώς εισήγαγε στηνΕλλάδα έναν νέο τρόπο ρύθµισης των µι-σθών. Σύντοµα, ο πληθωρισµός εξανέµισετις αυξήσεις που προέβλεπε η συµφωνία της4ης Νοεµβρίου, αλλά η συλλογική σύµβασηεπέτρεπε σε µεγάλο βαθµό στην ελληνικήκυβέρνηση να επικαλεστεί τις προβλεπόµε-νες αυξήσεις, προκειµένου να µην ικανοποιείτα περιοδικά αιτήµατα διαφόρων κλάδων.Ταυτόχρονα, η απεργία του Νοεµβρίου ανα-δεικνύει τα όρια των αµερικανικών δεσµεύ-σεων στην ιδέα του «ανεξάρτητου» και «ελεύ-θερου» συνδικαλισµού. Η ενόχληση από τααυταρχικά µέτρα της ελληνικής κυβέρνη-σης υποτάχθηκε στην προτεραιότητα τηςκαταστολής της απεργίας. Οι διαµαρτυρίεςκαι οι παραινέσεις προς την κυβέρνηση να

τροποποιήσει την πρωτοφανή της απόφασησυνοδευόταν από πιο ψύχραιµες εκτιµήσειςγια τη «µετριοπάθεια» των εργατικών ενώ-σεων και τη σηµασία της υπογραφής τηςσυλλογικής σύµβασης.102 Τον ∆εκέµβριο ηΠαγκόσµια Συνδικαλιστική Οµοσπονδία κα-τήγγειλε τον αντιαπεργιακό νόµο στο Οικο-νοµικό και Κοινωνικό Συµβούλιο του Ορ-γανισµού Ηνωµένων Εθνών. Η προσφυγήαπορρίφθηκε µε δεκατέσσερις ψήφους ένα-ντι τριών, σε ένα ακόµα ενδεικτικό επεισό-διο επίδειξης των προτεραιοτήτων της αµε-ρικανικής εξωτερικής πολιτικής.103 Το 1948,το 1949 και το 1951 τρεις διαδοχικές από-πειρες για κινητοποιήσεις των δηµόσιωνυπαλλήλων ανεστάλησαν ή µετατέθηκανεξαιτίας της «έκρυθµης κατάστασης» ή τωναµερικανικών διαµαρτυριών για το κλίµααναταραχής.

6. Το 9ο (1948) και το 10ο(1950) Συνέδριο της ΓΣΕΕ

Η προσπάθεια της αµερικανικής αποστολήςκαι της κυβέρνησης Σοφούλη να επιδείξουναπτά βήµατα ανασυγκρότησης των θεσµώνκαι των δοµών του αστικού κράτους ερµη-νεύουν σε µεγάλο βαθµό τη σπουδή γύρωαπό την πραγµατοποίηση του 9ου Συνεδρί-ου της Γενικής Συνοµοσπονδίας ΕργατώνΕλλάδας. Η υπογραφή της συλλογικής σύµ-βασης τον Νοέµβριο του 1947 αναδείκνυετην αναγκαιότητα ενός νοµότυπα εκλεγµέ-νου συνδικαλιστικού οργάνου. Στις αρχές

Το συνδικαλιστικό έντυπο του ΣυλλόγουΥπαλλήλων και της Ενώσεως ΕργατοτεχνιτώνΑεριόφωτος Αθηνών (ΑΣΚΙ).

100. Πίνακας αµοιβών στοInternational Labour Office, LabourProblems in Greece, ό.π., σ. 43.

101. Βλ. «Ανακοίνωσις» του ΣυλλόγουΥπαλλήλων Αεριόφωτος Αθηνών(8.12.1947), Αρχείο Χατζηβασιλείου,ΑΣΚΙ.

102. Central Intelligence Agency,Opposition to ECA in ParticipatingCountries (10.2.1949), σ. 28 καιGreece. Confidential for thePresident of the United States(3/1948), σ. 1-8. Βλ. και “GreekLabor Seen Gaining Democracy.Clinton Golden Finds Union PollsEased of Red or Governent Control”,The New York Times, 14.2.1948, σ.5. Βλ. και Λώρενς Γουίτνερ, Ηαµερικανική επέµβαση στην Ελλάδα,1943-1949, Βάνιας, Θεσσαλονίκη1991, σ. 273-276.

103. Ιστορικό Αρχείο ΥπουργείουΕξωτερικών, 1950/119/4.

Πρωτοσέλιδο της εφηµερίδας της ΕΡΕΠ µετά το9ο Συνέδριο της ΓΣΕΕ (ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ).


του 1948 η διοίκηση της συνοµοσπονδίαςβρισκόταν σε βαθιά κρίση, υπό το βάρος εκα-τέρωθεν καταγγελιών µεταξύ των συνδικα-λιστικών παραγόντων. Η διαιώνιση αυτήςτης εκκρεµότητας υπέσκαπτε την ελληνικήπαρουσία στους διεθνείς οργανισµούς, ενώταυτόχρονα έδινε περιθώρια στην ανάπτυξηανεξέλεγκτων πρωτοβουλιών, όπως είχε φα-νεί στο τελευταίο απεργιακό κίνηµα του Νο-εµβρίου. Η ανάδειξη µιας νέας διοίκησης τηςΓΣΕΕ θα αποτελούσε ένδειξη της επανόδουστην οµαλότητα και απόδειξη της οριστικήςπεριθωριοποίησης του κοµµουνιστικού κιν-δύνου.

Το 9ο Συνέδριο πραγµατοποιήθηκε στο∆ηµοτικό Θέατρο του Πειραιά από τις 28Μαρτίου έως τις 12 Απριλίου 1948, µε τησυµµετοχή 1.544 συνέδρων από 67 Εργατι-κά Κέντρα και 1396 σωµατεία. Το συνέδριοχαρακτηρίστηκε από έντονες αντιπαραθέ-σεις, ευθείες επεµβάσεις του αµερικανικούπαράγοντα και έκτακτες νοµοθετικές ρυθ-µίσεις. Η ελληνική κυβέρνηση δεσµεύτηκεύστερα από αµερικανικές πιέσεις ότι σε έν-δειξη εµπιστοσύνης στη νέα διοίκηση τηςΓΣΕΕ θα απέσυρε τη νοµοθεσία του ∆εκεµ-βρίου του 1947.104 Στα γεγονότα αυτά πρω-ταγωνιστικός ήταν ο ρόλος του Μπράουν, οοποίος χαιρέτισε το συνέδριο και συντόνισετη χρηµατοδότησή του από την ΕπιτροπήΕλεύθερου Συνδικαλισµού της Αµερικανι-κής Εργατικής Οµοσπονδίας και την ελλη-νική κυβέρνηση. Η ευγνωµοσύνη προς τηναµερικανική πλευρά, η καταδίκη της «κοµ-µουνιστικής ανταρσίας» και η αναγωγή τηςκρίσης του ελληνικού συνδικαλιστικού κι-νήµατος στη διάσπαση του Μεσοπολέµουαποτέλεσαν τα κύρια σηµεία της απόφασηςτου συνεδρίου.105 Ορισµένες ρυθµίσεις κα-ταστατικής φύσης είναι δηλωτικές της προ-σπάθειας χειραγώγησης των πρωτοβάθµιωνσωµατείων, καθώς εγκρίθηκαν διατάξεις που

τα υποχρέωναν να ενηµερώνουν τη συνο-µοσπονδία για ενδεχόµενες κινητοποιήσειςτους. Ως προς τα ουσιαστικά ζητήµατα τουπροσανατολισµού του συνδικαλιστικού κι-νήµατος είναι εµφανής η συνταύτιση µε τηνακολουθούµενη οικονοµική πολιτική, κα-θώς ο αφηρηµένος αντικεφαλαιοκρατικόςτόνος συνοδευόταν από υποµνήσεις για τηνανάγκη αποφυγής της δηµαγωγίας, «ήτοι τοαίτηµα της αυτόµατης τιµαριθµικής αύξησης».Στο ίδιο πλαίσιο υιοθετήθηκε ένα θερµό ψή-φισµα υπέρ των στόχων του Σχεδίου Μάρ-σαλ ως αντίρροπου στην επιδιωκόµενη απότους κοµµουνιστές χαοτική κατάσταση τηςοικονοµίας. Η υιοθέτηση του Σχεδίου Μάρ-σαλ από τη ΓΣΕΕ δεν υπήρξε αποκλειστικάκαι µόνο προϊόν των αµερικανικών επεµβά-σεων, όσο και αν αυτές είχαν καθοριστικόρόλο. Επρόκειτο για τη συνταύτιση µε ένασυγκεκριµένο µοντέλο οικονοµικής λει-τουργίας, της προσδοκίας για την κατάκτη-ση της «ευηµερίας» και της «αφθονίας», µέ-σα από την «παραγωγικότητα» και την «ανά-πτυξη».106

Το συνέδριο διανθίστηκε από πολυάριθ-µα επεισόδια αποχωρήσεων, καταγγελιώνκαι παρασκηνιακών διαβουλεύσεων γύρωαπό διαδικαστικά ζητήµατα, µε αποτέλεσµανα παρατείνει τις εργασίες του. Η έντασηπροέκυπτε από τον κατακερµατισµό των ρε-φορµιστικών παρατάξεων, τη σφοδρή αντι-παλότητα µεταξύ των επικεφαλής τους καιτη δυναµική επανεµφάνιση του Αριστείδη∆ηµητράτου. Προοπτικά διαµορφώθηκανδύο κύριες παρατάξεις. Από τη µια βρισκό-ταν ο Φώτης Μακρής, ως επικεφαλής τηςΕΡΕΠ µε τη συνεργασία του ∆ηµήτρη Θε-οχαρίδη, και από την άλλη ο Αριστείδης ∆η-µητράτος, ο οποίος είχε προσελκύσει συνδι-καλιστικούς παράγοντες δυσαρεστηµένουςαπό την πολιτική του Μακρή, όπως ο Πα-τσαντζής. Είναι χαρακτηριστικό του τρό-που διεξαγωγής του συνεδρίου η κυκλοφο-ρία προπαγανδιστικού υλικού από την πλευ-ρά του Πατσαντζή, το οποίο εµφάνιζε τονΜακρή χρηµατοδοτούµενο από τον βιοµή-χανο Μποδοσάκη.107 Η υποβάθµιση της δια-δικασίας οδήγησε τους συνέδρους των 26 συ-νεργαζόµενων σωµατείων από τις τράπεζεςκαι την κοινή ωφέλεια σε διαµαρτυρίες, ενώµια µικρή οµάδα είκοσι συνδικαλιστών απο-χώρησε από τη διαδικασία.

Το αδιέξοδο διαφάνηκε στην εκλογή τουγενικού γραµµατέα: ο ∆ηµητράτος συγκέ-ντρωσε 750 ψήφους έναντι 578 του Μακρήκαι 39 του Α. Στρούζα, εκπροσώπου των συ-νεργαζόµενων σωµατείων τραπεζών και κοι-νής ωφέλειας. Το αποτέλεσµα πρέπει να

Εικ. (επάνω): Ψηφοδέλτιο µε το όνοµα τουΑριστείδη ∆ηµητράτου ως υποψηφίου γενικού

γραµµατέα της ΓΣΣΕ και ως προέδρου του 9ουΠανεργατικού Συνεδρίου (Αρχείο Αριστείδη

∆ηµητράτου-ΕΛΙΑ).

Εικ. (κάτω): Το κοινό ψηφοδέλτιο ΕΡΕΠ-ΕΜΕγια το 9ο Συνέδριο της ΓΣΕΕ (Αρχείο Αριστείδη

∆ηµητράτου-ΕΛΙΑ).

Ταµπλό του Εργατικού Κέντρου Πειραιώς, 1950(Γ.Γ. Επικοινωνίας-Γ.Γ. Ενηµέρωσης).


υπήρξε µια οδυνηρή έκπληξη για τους Αµε-ρικανούς συµβούλους, καθώς ο ∆ηµητράτοςβαρυνόταν µε τη θητεία του επί Μεταξά καιτυχόν επικράτησή του θα προσέφερε έναισχυρό επιχείρηµα στις κατηγορίες της Αρι-στεράς για τον εκφασισµό της ελληνικής ζω-ής.108 Η οριστική ανάδειξη του ∆ηµητράτουεκκρεµούσε, καθώς δεν είχε συγκεντρώσειτην απόλυτη πλειοψηφία που απαιτούσε τοκαταστατικό, αλλά ήταν βέβαιο ότι θα επι-κρατούσε σε επαναληπτική ψηφοφορία. Ηκυβέρνηση για µία ακόµη φορά παρενέβη µεέναν εσπευσµένο νόµο εν µέσω του συνε-δρίου, ο οποίος προέβλεπε εκλογή του γραµ-µατέα της συνοµοσπονδίας όχι από το συνέ-δριο, αλλά από τη διοίκηση που θα προέκυ-πτε.109 Επρόκειτο για µια πασιφανή παρα-βίαση του καταστατικού της ΓΣΕΕ, ενδει-κτική της σχετικότητας µε την οποία αντι-µετώπισε το αστικό κράτος τις θεσµικές δο-µές προκειµένου να εξυπηρετήσει τους στό-χους του. Η παράταξη ∆ηµητράτου αποχώ-ρησε από το συνέδριο, ενώ το επόµενο διά-στηµα οπαδοί του προέβησαν σε έντονες δια-µαρτυρίες.110

Η επανάληψη της ψηφοφορίας µετά τηναποχώρηση του ∆ηµητράτου αφορούσε πλέ-ον την εκλογή της νέας διοίκησης της ΓΣΕΕ.Ο κοινός συνδυασµός Μακρή-Θεοχαρίδη συ-γκέντρωσε 577 ψήφους και κατέλαβε 9 έδρες,όσες και ο συνδυασµός Πατσαντζή-Καλο-µοίρη, που ψηφίστηκε από 545 συνέδρους.Την τελευταία έδρα κατέλαβε η παράταξητων αρχειοµαρξιστών, µε επικεφαλής τον Α.

Θειόπουλο από την Οµοσπονδία Φορτοεκ-φορτωτών, η οποία, συγκεντρώνοντας 43ψήφους, ξεπέρασε οριακά το ψηφοδέλτιο τωνσυνεργαζόµενων σωµατείων. Η ανάδειξη τωναρχειοµαρξιστών πιθανότατα οφείλεται στηνπριµοδότησή τους, προκειµένου να µην κα-ταλάβει έδρα το ουσιαστικά αντιπολιτευό-µενο ψηφοδέλτιο. Εν τέλει, ο Μακρής και οΠατσαντζής συµφώνησαν να µοιράσουν τηνεξουσία καταλαµβάνοντας τη θέση του γε-νικού γραµµατέα και του ταµία αντίστοιχα.

Η εκλογή της νέας διοίκησης της ΓΣΕΕσυνοδεύτηκε από τη συστηµατοποίηση τηςαντικοµµουνιστικής προπαγάνδας στα ερ-γατικά σωµατεία. Στις συνεδριάσεις της δι-οίκησης συµµετείχαν κατά περίσταση Αµε-ρικανοί σύµβουλοί, ενώ η ΓΣΕΕ προσχώ-ρησε στη ∆ιεθνή Συνοµοσπονδία των Ελεύ-θερων Συνδικάτων. Πολυάριθµα σωµατείατροποποίησαν τον τίτλο τους προσθέτονταςτη λέξη «εθνικό», ενώ στα κείµενά τους συ-στηµατική ήταν η αναφορά στην υπόθεσητης «εθνικής αναδηµιουργίας» και της έκ-φρασης ευχαριστιών προς την αµερικανικήπολιτική και οικονοµική βοήθεια. Όπως ορ-θά σηµειώνει η Αδαµαντία Πόλλις, η ΓΣΕΕλειτουργούσε πλέον ως µια οµάδα πίεσηςπρος την αµερικανική αποστολή. Από τηνάλλη, οι Αµερικανοί σύµβουλοι προσκόµι-σαν στην Ελλάδα ένα φάσµα πρακτικών γιατην ανάπτυξη του συνδικαλισµού σε «υγιή»βάση, δηλαδή µακριά από την κοµµουνιστι-κή επιρροή. Η Εργατική Εστία αναδείχθη-κε σε κύριο όχηµα των επιδιώξεων αυτών,

Εθνική Εβδοµάδα «Εργασία και Νίκη». ΗΛουκρίτσια-Λουίζ Γκρέιντι, σύζυγος του Αµερικανούπρεσβευτή, µιλά σε εργάτες του εργοστασίουΠαπαστράτος την 25η Μαρτίου 1949 ηµέρα πουκορυφώνονται οι προπαγανδιστικές εκδηλώσεις της«Εβδοµάδας» (Γ.Γ. Επικοινωνίας-Γ.Γ. Ενηµέρωσης).

Σύσταση του Εργατικού Κέντρου Θεσσαλονίκης προςτα σωµατεία που υπάγονται σε αυτό να καλέσουνσυνεδριάσεις για την αποκήρυξη του ΚΚΕ και του∆ηµοκρατικού Στρατού (Αρχείο Γενικής ∆ιοίκησης∆υτικής και Κεντρικής Μακεδονίας-ΑΣΚΙ).

104. Βλ. τις σχετικές υποδείξεις τουClinton Golden, Davies, “The Role ofthe American Trade UnionRepresentatives” ό.π., σ. 397-407.

105. Η «Έκθεση εποπτικήςεπιτροπής», Ιστορικό ΑρχείοΥπουργείου Εξωτερικών,1948/122/3, παρέχει µια λεπτοµερήπαράθεση των κύριων γεγονότωντου συνεδρίου.

106. Anthony Carew, “The Politics ofProductivity and the Politics of Anti-Communism. American and EuropeanLabour in the Cold War”, στο GilesScott-Smith, Hans Krabbendam(επιµ.), The Cultural Cold War inWestern Europe, 1945-1960, FrankCass, Λονδίνο 2003, σ. 73-91.

107. Τα σχετικά φυλλάδια και άλλοσχετικό υλικό (ψηφοδέλτια,προκηρύξεις κλπ.) στο Αρχείο∆ηµητράτου, ΕΛΙΑ.

108. Αδαµαντία Πόλλις, «Επέµβασητων ΗΠΑ στα ελληνικά εργατικάσωµατεία, 1947-1950», στο Η Ελλάδαστη δεκαετία 1940-1950, σ. 479, Μ.Davies, “The Role of the AmericanTrade Union Representatives”, ό.π.,σ. 417, και R. Radosh, AmericanLabor, ό.π., σ. 344-345.

109. Γ. Κουκουλές, Το ελληνικό συνδι-καλιστικό κίνηµα, ό.π., σ. 197-203.

110. Βλ. «Ψήφισµα ΕργατικούΚέντρου Πειραιώς (15.9.1948)»,«∆ήλωσις Αρ. ∆ηµητράτου προςαντιπροσώπους του τύπου(8.4.1948)» και «Ενώπιον τηςΟλοµελείας του Συµβουλίου τηςΕπικρατείας αίτισις Αριστείδου∆ηµητράτου (5.6.1948)», Αρχείο∆ηµητράτου, ΕΛΙΑ.


αφ’ ενός εξασφαλίζοντας τη χρηµατοδότησητων εθνικόφρονων σωµατείων και συνδι-καλιστών, αφ’ ετέρου αναλαµβάνοντας προ-παγανδιστικές δραστηριότητες. Είναι χαρα-κτηριστική µια σύσκεψη του διοικητικούσυµβουλίου του οργανισµού στην οποία ηεκτεταµένη αναφορά στα πορίσµατα της µα-ζικής ψυχολογίας κατέληγε στην ανάγκη να«υπάρξη συστηµατική και θετική δράσις απέ-ναντι της ευρύτατα ασκούµενης ανατρεπτικήςκαι αρνητικής ξενοδούλου προπαγάνδας» µέ-σω λαϊκών εκδόσεων µε εθνικόφρον περιε-χόµενο.111

Οι εκδόσεις της «Μικρής ∆ιαφωτιστικήςΒιβλιοθήκης» των Ελληνικών ΕργατικώνΕκδόσεων µε τους χαρακτηριστικούς τίτ-λους Οι Κόκκινοι Πράκτορες και η ΕλληνικήΕργατιά, Η Εθνική Ένωση και ο Εργαζόµε-νος Λαός, Τι κερδίζει ο Εργαζόµενος στη Ρω-σία, τα προπαγανδιστικά φυλλάδια για τηνκατάσταση των εργαζοµένων στις Ηνωµέ-νες Πολιτείες και η προκήρυξη των διαγω-νισµών «εργατικού διηγήµατος» της Εργα-τικής Εστίας προσφέρουν ένα πανόραµα τωνεστιασµένων εκδόσεων και πρωτοβουλιώντης περιόδου.112 Ο στόχος, όπως σηµείωνε οΠέτρος Χάρης, κριτής στους διαγωνισµούςτης Εργατικής Εστίας, ήταν «η οργάνωσητων ιδεών και του συναισθηµατικού κόσµουτων εργατών για να δουλεύουν µε κέφι». Ταβραβευµένα διηγήµατα κινούνται στα µοτί-βα της ανταµοιβής του καλού εργάτη, τωναρετών της ελληνικότητας και της λαϊκήςαντίστασης στο «συµµοριτισµό». Το κύριοσχήµα που αναδεικνύεται είναι της δυνατό-τητας των εργαζοµένων να ευτυχήσουν, µέ-σα από συναισθηµατικές περιπέτειες, παρε-ξηγήσεις µε τους προϊσταµένους και άλλαευτράπελα επεισόδια, εάν αφεθούν ελεύθε-

ροι από τον καταναγκασµό της κοµµουνι-στικής επιβουλής.

Η χρηµατοδότηση των εργατικών σωµα-τείων από την Εργατική Εστία συνετέλεσεκαθοριστικά στην εξάρτηση του συνδικαλι-στικού κινήµατος από τις κρατικές επιδιώ-ξεις και στην ανάδειξη µιας συνδικαλιστι-κής αριστοκρατίας, άµεσα συνδεδεµένης µετο µετεµφυλιακό κράτος. Παρασιτικές ενώ-σεις, όπως η Ένωση Εργατικών Στελεχών,διαχειριζόταν σηµαντικά ποσά, λειτουργού-σαν οικοδοµικούς συνεταιρισµούς και εξα-σφάλιζαν επιδόµατα και συντάξεις για τα µέ-λη τους.113 Ο τρόπος ανάπτυξης και λει-τουργίας του θεσµικού συνδικαλιστικού κι-νήµατος τα τελευταία χρόνια του Εµφυλί-ου διαφαίνεται στις σελίδες της εφηµερίδαςΕργατικός Αγών, εφηµερίδας του ΕργατικούΚέντρου Έβρου. Το αναµενόµενο αντικοµ-µουνιστικό κύριο σώµα της αρθρογραφίαςπλαισιώνεται από τη συνεχή προβολή τωνδραστηριοτήτων του προέδρου του Εργατι-κού Κέντρου. Η επίλυση των εργατικών προ-βληµάτων µε προσωπικές παρεµβάσεις, η ευ-γνωµοσύνη των εργατών προς το πρόσωπότου και το ευµενές κλίµα µε τους συγκατα-βατικούς και συνεργάσιµους εργοδότες συν-θέτουν το ιδεότυπο του εργατοπατερισµού.Στην ανάπτυξη των εργατικών σωµατείωντης περιοχής συχνά διαφαίνεται η ύπαρξηενός δικτύου οργανώσεων δίχως ουσιαστι-κή εργατική παρουσία. Στην Αλεξανδρού-πολη, στις αρχαιρεσίες των οικοδόµων το1949 συµµετείχαν 24 άτοµα, στο σωµατείοτων λιγνιτωρύχων 21 και στη ναυτεργατι-κή ένωση µόλις 11. Τα σωµατεία αυτά εξέ-λεγαν µισθοδοτούµενες διοικήσεις, αντι-προσώπους για το Εργατικό Κέντρο και τασυνέδρια της Γενικής Συνοµοσπονδίας Ερ-γατών Ελλάδας.

Ο κατακερµατισµός και η δηµιουργία νέ-ων µικρών σωµατείων αποτελούν κύριο χα-ρακτηριστικό της περιόδου. Η ύπαρξη χίλιωνκαι πλέον σωµατείων και η επικράτηση τηςκλαδικής οργάνωσης, ως πρόσφορης για τηνεπιδίωξη συντεχνιακών λύσεων, αποτύπωνεεν µέρει το βαθµό συγκεντροποίησης και οµο-γενοποίησης της ελληνικής εργατικής τάξης.Η αύξηση, όµως, του αριθµού των σωµατεί-ων σχετιζόταν και µε την αντιπαράθεση µε-ταξύ των συντηρητικών παρατάξεων, ενώπαράλληλα εξυπηρετούσε την κυβερνητικήπροπαγάνδα για την ύπαρξη συνδικαλιστι-κών ελευθεριών. Η επιβεβαίωση αυτής τηςτάσης πραγµατώθηκε µε µια αλλαγή στο κα-ταστατικό της ΓΣΕΕ, σύµφωνα µε την οποίαακόµη και τα σωµατεία που είχαν έως 50 µέ-λη εξέλεγαν πλέον έναν αντιπρόσωπο µε πλή-

Αντιπροσωπείες των νόµιµων εργατικών συνδικάτωνµεταβαίνουν στο µνηµείο του Άγνωστου Στρατιώτη

για να γιορτάσουν την Πρωτοµαγιά του 1950(Μεγαλοκονόµου-Μιχάλης Κατσίγερας, ό.π.).

Αντικοµµουνιστικό φυλλάδιο από τη σειρά «Μικρή∆ιαφωτιστική Βιβλιοθήκη» (Βιβλιοθήκη ΑΣΚΙ).

Έκδοση του Τµήµατος Μελετών της ΓΣΕΕ(Βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων).


ρη δικαιώµατα.114 Το αποτέλεσµα ήταν η πε-ραιτέρω µείωση της αναλογικής δύναµης τωνισχυρών συνοµοσπονδιών, στις οποίες κατάπαράδοση είχε επιρροή η Αριστερά. Το 1950,στο 10ο Συνέδριο της ΓΣΕΕ, 1.047 αντιπρό-σωποι, σε σύνολο 1.815, προέρχονταν από σω-µατεία µε δύναµη έως 50 µέλη. Οι 6.777 σι-δηροδροµικοί του Πειραιά, οργανωµένοι σεδύο σωµατεία, εξέλεγαν δεκαπέντε αντιπρο-σώπους, έναν λιγότερο από τους αντιπροσώ-πους των 395 εργατών στα δεκαέξι σωµατείατης Πρέβεζας.115

Στο10ο Συνέδριο της ΓΣΕΕ τον Σεπτέµ-βριο του 1950 εφαρµόστηκαν µέτρα πλήρουςχειραγώγησης και πολιτικού ελέγχου τωνπρωτοβάθµιων σωµατείων. Ο τρόπος ήταναπλός. Η διοίκηση της ΓΣΕΕ ζήτησε προ-καταβολικά δήλωση των Εργατικών Κέ-ντρων και των σωµατείων ότι αναγνωρίζουντις αρχές και τον προσανατολισµό της ∆ιε-θνούς Συνοµοσπονδίας Ελεύθερων Συνδι-κάτων, ότι συντάσσονται µε το Σχέδιο Μάρ-σαλ και αποκηρύσσουν τον κοµµουνισµό καιτην Παγκόσµια Συνδικαλιστική Οµοσπον-δία. Ο προφανής στόχος του αποκλεισµούσυνδυαζόταν µε την προσπάθεια προκατα-βολικής κατάπνιξης τυχόν αντιπολιτευτι-κών κινήσεων. Είχε άλλωστε προηγηθεί ηδιαγραφή περίπου εξήντα πρωτοβάθµιων σω-µατείων µε διάφορες προφάσεις αλλά σαφήπολιτική στόχευση. Τα Εργατικά Κέντρααπό το χειµώνα του 1947 ανακοίνωναν τηναπόφασή τους για στέρηση των συνδικαλι-

στικών δικαιωµάτων όσων εργατών είχανχαρακτηριστεί κοµµουνιστές. Στο 10ο Συ-νέδριο ο Μακρής ζήτησε εµφατικά από τουςεκπροσώπους της Αριστεράς, κυρίως τον ∆η-µήτρη Στρατή και τον Σταµάτη Μαστρο-γιαννάκο, να καταδικάσουν το ΚΚΕ. Οι δύοπαλιοί συνεργάτες του Εργατικού ΕΑΜεµποδίστηκαν να τοποθετηθούν και εν τέ-λει, ύστερα από διαδοχικά επεισόδια, απο-χώρησαν ακολουθούµενοι από περίπου πε-νήντα συνέδρους.

Τα επεισόδια αυτά είχαν την ανοχή, ανόχι την ενεργητική στήριξη, των Αµερικα-νών συµβούλων. Ως προς την ουσία του συ-νεδρίου, στις εργασίες του παραβρέθηκανπλήθος πολιτικών παραγόντων µε κοινή θέ-ση την ανάγκη οι αγώνες των εργατών ναµην παρεµποδίζουν την αναγκαία στο εθνι-κό εισόδηµα παραγωγή. Η αντίληψη αυτή,διατυπωµένη µε µεγάλη σαφήνεια από τον

Καθιστική διαµαρτυρία εργαζοµένων, 5 Μαΐου1951(Αρχείο ΓΣΕΕ/ΑΡ.ΙΣΤΟ.Σ.).

Ανακοίνωση της Οµοσπονδίας ΥπαλλήλωνΕλληνικών Τραπεζών που ιδρύθηκε τον Φεβρουάριοτου 1950 (Αρχείο Υπαλλήλων ΕµπορικήςΤράπεζας-ΑΣΚΙ).

111. «Αι εκδόσεις της ΕργατικήςΕστίας (7.4.1947)», Αρχείο∆ηµητράτου, ΕΛΙΑ.

112. Βιβλιοθήκη Εργατικής Εστίας,∆ιηγήµατα Εργατών, βραβευµένα ειςτους λογοτεχνικούς διαγωνισµούς τηςΕργατικής Εστίας, Αθήνα 1953. Βλ.και ∆ηµήτριος Θεοχαρίδης, Οκοµµουνισµός µε µάσκα και χωρίςµάσκα, Αθήνα 1952.

113. Η Ένωση Εργατικών Στελεχώνείχε σαφές αντικοµµουνιστικό στίγµακαι εξυπηρετούσε αποστρατευµένα«εργατικά στελέχη». Βλ.χαρακτηριστικά επιστολή προς τονΑριστείδη ∆ηµητράτο (21.3.1949),όπου γίνεται λόγος για τηναναχαίτιση της «καθόδου τουκύµατος του Κοκκινοφασισµού προςτην γαλάζια Μεσόγειον», Αρχείο∆ηµητράτου, ΕΛΙΑ.

114. «Εισήγησις και πρότασιςτροποποίησεως του καταστατικούτης ΓΣΕΕ (28.7.1950)», Αρχείο∆ηµητράτου, ΕΛΙΑ.

115. «Έκθεσις ΕπιτροπήςΠαρατηρητών Υπουργείου Εργασίαςεπί της Οργανώσεως και τωνΕργασιών του 10ου ΠανελλαδικούΠανεργατικού Συνεδρίου 1950(24.9-1.10 1950)», Ιστορικό ΑρχείοΥπουργείου Εξωτερικών,1950/119/5.

Πανεργατική διαδήλωση στην Καβάλα το 1950(Αρχείο ΓΣΕΕ/ΑΡ.ΙΣΤΟ.Σ.).


Γεώργιο Παπανδρέου, υπήρξε κοινός τόποςκαι στις τοποθετήσεις των διεθνών παρατη-ρητών. Ο Paul R. Porter, επικεφαλής τηςAMAG, κάλεσε τους «Έλληνες εργάτες να εί-ναι υποµονητικοί και να µην αδηµονούν γιαό,τι αφορά τα ηµεροµίσθιά τους», αφού άλ-λωστε η λύση έγκειτο στη µείωση των τι-µών και όχι στην άνοδο των ηµεροµισθίων.Η αντίληψη αυτή αποτυπώθηκε στο τελικόψήφισµα του συνεδρίου, το οποίο δεν περι-λάµβανε µισθολογικά αιτήµατα, παρά µόνογενικόλογες αναφορές στη βελτίωση της θέ-σης των εργαζοµένων, τη συνέχιση της αµε-ρικανικής βοήθειας και την καταδίκη τωνδύο ολοκληρωτισµών. Τα στοιχεία αυτά,διανθισµένα µε αναφορές στα εθνικά δίκαια,την «επιστροφή των απαχθέντων παιδοµα-ζώµατος» και τη σύναψη ελεύθερων συµβά-σεων δίχως κρατική µεσολάβηση συνιστούντις κύριες κατευθύνσεις της συζήτησης.

Η εκλογή της νέας διοίκησης επισφράγισετην παντοκρατορία του Φώτη Μακρή. Ανα-δείχθηκε γενικός γραµµατέας µε 1101 ψή-φους έναντι 385 του ∆ηµητράτου, ενώ οι υπο-

ψήφιοι της παράταξής του κατέλαβαν το σύ-νολο των εδρών στη διοίκηση της ΓΣΕΕ. Γιαέναν άνθρωπο για τον οποίο οι αµερικανικέςυπηρεσίες εκτιµούσαν ότι δεν είχε ιδιαίτερηεπιρροή στις τάξεις των Ελλήνων εργατώναποτελούσε αναµφίβολα µια σηµαντική επι-τυχία. Είναι χαρακτηριστικό ότι η «Παρά-ταξη Ρεφορµιστικής Ενότητος», που εµφα-νίστηκε στο συνέδριο, περιλάµβανε, εκτόςαπό την ΕΡΕΠ, ένα ευρύ φάσµα συνδικαλι-στικών παραγόντων: τον Πατσαντζή, τον σο-σιαλιστή Γιώργο Λάσκαρη, τον ∆ηµήτρη Θε-οχαρίδη του Εθνικού Μετώπου Εργαζοµέ-νων και τους αρχειοµαρξιστές. Στον αντίπο-δα, κατά το 10ο Συνέδριο καταγράφηκαν οιπρώτες διεργασίες για την ανασυγκρότησητης Αριστεράς στο συνδικαλιστικό κίνηµα,σε συνάρτηση µε την εµφάνιση της Ενιαίας∆ηµοκρατικής Αριστεράς τον επόµενο χρό-νο. Το καθεστώς του Μακρή και οι αντιθέ-σεις που αυτό παρήγαγε, η ανασυγκρότησητης Αριστεράς και η ένταση της ταξικής πά-λης τη δεκαετία του 1950 έδωσαν ώθηση σενέες εξελίξεις στο συνδικαλιστικό κίνηµα.

Ο ∆ηµήτρης Στρατής και ο ΣταµάτηςΜαστρογιαννάκος. Σκίτσο από τον «Ριζοσπάστη»,

11.7.1946.

O Πωλ Πόρτερ µιλά στο 10ο ΠανελλήνιοΕργατικό Συνέδριο τον Σεπτέµβριο 1950 (Γ.Γ.

Επικοινωνίας-Γ.Γ. Ενηµέρωσης).


Bιβλιογραφία

Αρχεία

Αρχεία Σύγχρονης ΚοινωνικήςΙστορίας: Αρχείο ΟρέστηΧατζηβασιλείου

Αρχείο Σωµατείου ΡαπτώνΕργατών και Εργατριών ΠειραιώςΑρχείο ΚΚΕ (Κοµµατική ΟργάνωσηΠειραιά 1927-1957)

Ελληνικό Λογοτεχνικό και ΙστορικόΑρχείο: Αρχείο Αριστείδη∆ηµητράτου [Αταξινόµητο].

Ιστορικά Αρχεία ΜουσείουΜπενάκη: Αρχείο ΝίκουΠλουµπίδη.

Ιστορικό Αρχείο ΥπουργείουΕξωτερικών.

California State University,Sacramento: Vlavianos Basil J.Papers, Special Collections andUniversity Archives

Βιβλιογραφία

Carew Anthony, «A False Dawn.The World Federation of TradeUnions (1919-1945)», στο Marcelvan der Linden (επιµ.), TheInternational Confederation of FreeTrade Unions, Peter Lang, 2000, σ.167-184.

Carew Anthony, «The Politics ofProductivity and the Politics ofAnti-Communism. American andEuropean Labour in the Cold War»,στο Giles Scott-Smith και HansKrabbendam (επιµ.), The CulturalCold War in Western Europe, 1945-1960, Frank Cass, Λονδίνο 2003

International Labour Office, LabourProblems in Greece, InternationalLabour Office, Γενεύη 1949.

Lorwin Lewis L., The InternationalLabor Movement, History, Politics,Outlook, Westport, Conn,,Greenwood Press, 1973 [1953]

Morgan Ted, Jay Lovestone, a

Covert Life. Communist, Anti-Communist and Spymaster,Random House, Νέα Υόρκη 1999.

Radosh Ronald, American Laborand United States Foreign Policy,Random House, Νέα Υόρκη, 1969

Richter Heinz, Η επέµβαση τωνΆγγλων στην Ελλάδα, από τηΒάρκιζα στον Εµφύλιο Πόλεµο,Φεβρουάριος 1945-Αύγουστος 1946,Εστία, Αθήνα 1997.

Romero Federico, The United Statesand the European Trade UnionMovement, 1941-1951, TheUniversity of North Carolina Press,Τσάπελ Χίλλ (Chapel Hill) 1992.

Van der Linden Marcel (επιµ.), TheInternational Confederation of FreeTrade Unions, Peter Lang 2000.

Αυγουστίδης Άγγελος, Το ελληνικόσυνδικαλιστικό κίνηµα κατά τηδεκαετία του ’40 και τα περιθώριατης πολιτικής, Καστανιώτη, Αθήνα1999.

Γουίτνερ Λώρενς, Η Αµερικανικήεπέµβαση στην Ελλάδα, 1943-1949,Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1991

Επίσηµα Κείµενα, Το ΚοµµουνιστικόΚόµµα Ελλάδας στον πόλεµο και τηναντίσταση, τόµος πέµπτος 1940-1945,Έκδοση του ΚΚΕ (Εσωτερικού),1973

Θέος Κώστας, Ανοιχτό γράµµα τουγενικού γραµµατέα της ενωτικήςΓ.Σ.Ε.Ε. προς τον πρόεδρον και ταµέλη της Αγγλικής ΕργατικήςΕπιτροπής, Έκδοση της νόµιµαεκλεγµένης διοίκησης τουΕργατικού Κέντρου Αθήνας, ΑθήναΜάρτιος 1945.

Θέος Κώστας, Τα ελληνικάσυνδικάτα στην πάλη ενάντια στονφασισµό και για την ανεξαρτησίατους, εκδόσεις «Εργατικής»,Αθήνα1947.

Θέος Κώστας, Τα προβλήµατα τηςεργατικής τάξης, λόγος στο Εθνικό

Συµβούλιο των Ελλήνων στις 15 Μάη1944, Έκδοση Ρήγα, Θεσσαλία,1944.

Θωµαδάκης Σταύρος, «Μαύρηαγορά, πληθωρισµός και βία στηνοικονοµία της κατεχόµενηςΕλλάδας», στο Η Ελλάδα στηδεκαετία 1940-1950, ένα έθνος σεκρίση, Θεµέλιο, Αθήνα 2006, σ. 117-144.

Καρκάνης, Νίκος Οι δοσίλογοι τηςΚατοχής, δίκες-παρωδία, ΣύγχρονηΕποχή, Αθήνα1983

Κουκουλές Γιώργος Φ., Ελληνικάσυνδικάτα: οικονοµική αυτοδυναµίακαι εξάρτηση, 1938-1984, Οδυσσέας,Αθήνα 1984.

Λευτέρης Αποστόλου, Το ελληνικόΚατύν, Ο Ρήγας, Αθήνα 1945.

Μπράτσος Νάσος, Εργατικέςιστορίες, συνεντεύξεις µεπρωταγωνιστές του εργατικούκινήµατος στην Ελλάδα από το 1920έως το 1967, Bux, Αθήνα 1998.

Πολιτικός Συνασπισµός τωνΚοµµάτων του Ε.Α.Μ., ΛευκήΒίβλος, παραβάσεις της Βάρκιζας(Φλεβάρης-Ιούνης 1945), ΑθήναΙούνης 1945

Σταθάκης Γιώργος, Το δόγµαΤρούµαν και το σχέδιο Μάρσαλ, ηιστορία της αµερικανικής βοήθειαςστην Ελλάδα, Βιβλιόραµα, Αθήνα2004.

Χατζηιωσήφ Χρήστος, «Οικονοµικήσταθεροποίηση και πολιτικήαστάθεια στην Ελλάδα, 1944-1947»,στο Lars Baerentzen, ΓιάννηςΙατρίδης, Ole Smith (επιµ.), Μελέτεςγια τον Εµφύλιο Πόλεµο, 1945-1949,Ολκός, Αθήνα 1992.

Χατζηιωσήφ, Χρήστος «Η ελληνικήοικονοµία, πεδίο µάχης καιαντίστασης», Ιστορία της Ελλάδαςτου 20ου αιώνα, Β’ ΠαγκόσµιοςΠόλεµος 1940-1945, κατοχή,αντίσταση, τ. Γ2, Βιβλιόραµα, Αθήνα2007, σ. 181-217

Συνδικάτα και Πολιτική στην Ελλάδα του Εμφυλίου

Documents

Transcript of Συνδικάτα και Πολιτική στην Ελλάδα του Εμφυλίου