Page 1 of 18

ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ

ΣΧΟΛΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ

ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥ∆ΩΝ

∆ΙΟΙΚΗΣΗ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΩΝ ΜΟΝΑ∆ΩΝ

Θ.Ε. ΟΙ ∆ΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΩΝ ΦΑΙΝΟΜΕΝΩΝ (∆ΠΜ50)

ΓΡΑΠΤΗ ΕΡΓΑΣΙΑ 3

ΤΙΤΛΟΣ

“Σύγχρονη πολιτιστική πολιτική της Ευρώπης και της Ελλάδας:

η δράση του Κέντρου Πολιτισµού «Ελληνικός Κόσµος» του ΙΜΕ

στα πλαίσια των ευρωπαϊκών προτεραιοτήτων για καινοτοµία και δηµιουργικότητα”

ΟΝΟΜΑ ΦΟΙΤΗΤΗ: ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ∆ΕΣΠΟΙΝΑ

ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΣΚΑΡΠΕΛΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ

Μάρτιος 2014

ΑΘΗΝΑ

Page 2 of 18

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΠΕΡΙΛΗΨΗ ………………………………………………………………………………… 3

ΕΙΣΑΓΩΓΗ …………………………………………………………………………………. 4

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΕ ΕΠΙΠΕ∆Ο ΕΥΡΩΠΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΑ∆ΑΣ

Κεφάλαιο 1.1 Πολιτιστική πολιτική: ορισµός και σύγχρονος ρόλος ………………………….. 5

Κεφάλαιο 1.2 Στόχοι και προτεραιότητες της σύγχρονης Ευρωπαϊκής Πολιτιστικής Πολιτικής 5-7

Κεφάλαιο 1.3 Σύγχρονη πολιτιστική πολιτική της Ελλάδας …………………………………… 7-8

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

Η ∆ΡΑΣΗ ΤΟΥ ΚΕΝΤΡΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ «ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ» ΤΟΥ ΙΜΕ ΣΕ ΣΧΕΣΗ ΜΕ

ΤΙΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΕΣ ΠΡΟΤΕΡΑΙΟΤΗΤΕΣ

Κεφάλαιο 2.1 Κέντρο Πολιτισµού «Ελληνικός Κόσµος» του ΙΜΕ: στόχοι και επιδιώξεις …… 9

Κεφάλαιο 2.2 Η δράση του ΚΠΕΚ αναφορικά µε τη δηµιουργικότητα και καινοτοµία ………… 9-12

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ …………………………………………………………………………… 13-14

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ………………………………………………………………………….. ….. 15

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ ……………………………………………………………………………… 16-18

Page 3 of 18

Περίληψη

Στη σύγχρονη εποχή, έχει πλέον αναγνωριστεί η σηµαντικότητα της ύπαρξης ξεκάθαρης

πολιτιστικής πολιτικής για ένα κράτος προκειµένου να προστατεύσει και να διατηρήσει την πολιτιστική

του κληρονοµιά και ταυτότητα, να ενισχύσει και να προωθήσει την καλλιτεχνική και πνευµατική

δηµιουργία και να δώσει την ευκαιρία στους πολίτες να συµµετάσχουν στην απόλαυση και δηµιουργία

των πολιτιστικών αγαθών.

Σε διευρωπαϊκό επίπεδο, οι στόχοι και οι προτεραιότητες που έχουν θέσει τα κεντρικά όργανα

και οι φορείς ανάπτυξης και προώθησης του πολιτισµού συµβάλλουν σηµαντικά και επηρεάζουν σε

µεγάλο βαθµό τη διαµόρφωση της εθνικής πολιτιστικής πολιτικής κάθε κράτους-µέλους. Παρά ταύτα,

οι επιδιώξεις και οι στόχοι της Ε.Ε. όσον αφορά στον πολιτισµό ορίζουν τις βασικές κατευθυντήριες

γραµµές και αποτελούν συστάσεις όσον αφορά στα πολιτιστικά ζητήµατα, τα οποία ακόµη και σήµερα

παραµένουν σε µεγάλο βαθµό στην δικαιοδοσία του κάθε κράτους. Αυτό σηµαίνει πως το αν και σε

ποιο βαθµό ένα κράτος-µέλος θα ακολουθήσει πιστά τους άξονες πολιτιστικής δράσης και ανάπτυξης

που έχει θέσει η Ε.Ε. είναι στη διακριτική ευχέρεια της εκάστοτε κυβέρνησης και εξαρτάται από το

ισχύον θεσµικό πλαίσιο και τις εσωτερικές πολιτιστικές δοµές του.

Τα τελευταία χρόνια, βασικοί στόχοι της Ε.Ε. είναι ο διαπολιτισµικός διάλογος και η

ενθάρρυνση της πολιτιστικής πολυµορφίας (πρόγραµµα Πολιτισµός 2000), ενώ πιο πρόσφατα, η

δηµιουργικότητα, η καινοτοµία και η επιχειρηµατικότητα ως πηγή αειφόρου ανάπτυξης για τον

Ευρωπαϊκό πολιτισµό (πρόγραµµα Πολιτισµός 2007-2013). Στην παρούσα εργασία, θα αξιολογήσουµε

την δράση της Ελλάδας σε σχέση µε τους στόχους αυτούς, ενώ θα εξετάσουµε και θα αξιολογήσουµε τα

βήµατα του Κέντρου Πολιτισµού «Ελληνικός Κόσµος» του Ιδρύµατος Μείζονος Ελληνισµού προς αυτή

την κατεύθυνση.

Page 4 of 18

Εισαγωγή

Τα τελευταία χρόνια, ένα νέο τοπίο έχει διαµορφωθεί στον χώρο του πολιτισµού σε ευρωπαϊκό

επίπεδο. Η Ε.Ε. χαρακτηρίζεται από µεγάλη ποικιλοµορφία πολιτιστικών ταυτοτήτων, ενώ η

παγκοσµιοποίηση και τα πρωτοποριακά εργαλεία που προσφέρουν οι νέες τεχνολογίες ρίχνουν τα

σύνορα και τα όποια εµπόδια (χωρικά και χρονικά) στη διάδοση και κυκλοφορία των καλλιτεχνικών και

πολιτιστικών έργων και αγαθών και στην ανάπτυξη του πολιτισµού. Τα κεντρικά όργανα τα οποία

καθορίζουν την Ευρωπαϊκή Πολιτιστική Πολιτική (Συµβούλιο Της Ευρώπης, Ουνέσκο, Ένωση των

Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων), εµφανίζουν αυξηµένο ενδιαφέρον για τον πολιτισµό και αναγνωρίζουν τον

ουσιώδη ρόλο που διαδραµατίζει, παρ’ όλο που η χρηµατοδότησή του εξακολουθεί να είναι χαµηλή σε

σχέση µε άλλες κοινοτικές πολιτικές που αφορούν την οικονοµία, το εµπόριο κ.α. (Αθανασοπούλου Α.,

2002, Κεφ.3, Σελ.166-167). Όµως, η κοινή πολιτιστική πολιτική που ισχύει σήµερα διαφαίνεται

ξεκάθαρη και, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Μούσης Ν.

(http://europedia.moussis.eu/books/Book_2/4/10/03/index.tkl?lang=gr&all=1&s=1&e=10):

“… η Ένωση σέβεται τον πλούτο της πολιτιστικής και γλωσσικής της πολυµορφίας και µεριµνά

για την προστασία και ανάπτυξη της ευρωπαϊκής πολιτιστικής κληρονοµιάς… συµβάλλει στην

ανάπτυξη των πολιτισµών των κρατών µελών και σέβεται την εθνική και περιφερειακή

πολυµορφία τους, ενώ ταυτόχρονα προβάλλει την κοινή πολιτιστική κληρονοµιά. H δράση της

αποσκοπεί στην ενθάρρυνση της συνεργασίας µεταξύ κρατών µελών και, αν αυτό είναι αναγκαίο,

υποστηρίζει και συµπληρώνει τη δράση τους στους εξής τοµείς: βελτίωση της γνώσης και της

διάδοσης του πολιτισµού και της ιστορίας των ευρωπαϊκών λαών, διατήρηση και προστασία της

πολιτιστικής κληρονοµιάς ευρωπαϊκής σηµασίας, µη εµπορικές πολιτιστικές ανταλλαγές,

καλλιτεχνική και λογοτεχνική δηµιουργία...”

Η ενίσχυση της δηµιουργικότητας, της καινοτοµίας και της επιχειρηµατικότητας, η πολιτισµική

πολυµορφία και ο διαπολιτισµικός διάλογος – µε απώτερο στόχο την προστασία και ανάπτυξη της

ευρωπαϊκής πολιτιστικής κληρονοµιάς και τη διαµόρφωση µιας ευρωπαϊκής πολιτιστικής ταυτότητας –

αποτελούν σήµερα βασικές προτεραιότητες της Ευρωπαϊκής Πολιτιστικής Πολιτικής (Ευρωπαϊκή

Ατζέντα για τον Πολιτισµό σε έναν κόσµο παγκοσµιοποίησης). Στο πρώτο µέρος της εργασίας θα

εξετάσουµε τη δράση και την πορεία της χώρας µας ως προς τους προαναφερόµενους άξονες της Ε.Ε.,

λαµβάνοντας υπόψη τις δυσµενείς συνθήκες που αντιµετωπίζει σήµερα το ελληνικό κράτος εν µέσω

οικονοµικής κρίσης. Στο δεύτερο µέρος, θα παρουσιάσουµε τη δράση του Κέντρου Πολιτισµού

«Ελληνικός Κόσµος»¹ του Ιδρύµατος Μείζονος Ελληνισµού², ως παράδειγµα πολιτιστικού οργανισµού

µε αξιοσηµείωτη πορεία η οποία συνάδει µε τους στόχους και τις προαναφερόµενες προτεραιότητες της

ευρωπαϊκής πολιτιστικής πολιτικής και ιδιαίτερα αναφορικά µε την καινοτοµία και τη δηµιουργικότητα.

_____________________________________________________________________________________________________________________________

¹ Από εδώ και στο εξής ΚΠΕΚ και ² ΙΜΕ αντίστοιχα, για συντοµία.

Page 5 of 18

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΕ ΕΠΙΠΕ∆Ο ΕΥΡΩΠΗΣ ΚΑΙ

ΕΛΛΑ∆ΑΣ

1.1 Πολιτιστική πολιτική: ορισµός και σύγχρονος ρόλος

Σύµφωνα µε τη Χαµπούρη-Ιωαννίδου Αικ. (2002, σ.17) «πολιτιστική πολιτική είναι ένα

σύστηµα σκοπών, µέσων και φορέων οι οποίοι συνδυάζονται σε ένα πρόγραµµα για να επιτύχουν τη

γνώση, ενίσχυση και διάδοση του πολιτιστικού φαινοµένου µιας κοινότητας για µια δεδοµένη χρονική

περίοδο (Κόνσολα, 1988, σ.15)». Βασικοί στόχοι του συστήµατος αυτού είναι η προστασία της

πολιτιστικής κληρονοµιάς και της πολιτιστικής ταυτότητας, η ενίσχυση της καλλιτεχνικής και

πνευµατικής δηµιουργίας και η συµµετοχή των πολιτών στην απόλαυση και δηµιουργία των

πολιτιστικών αγαθών.

Σήµερα, η αγορά των πολιτιστικών προϊόντων διευρύνεται σηµαντικά, παράγοντας µεγάλη

ποικιλία, προκειµένου να ανταποκριθεί στη ζήτηση των διαφορετικών οµάδων πληθυσµού µε ιδιαίτερα

κοινωνικά, οικονοµικά και πολιτιστικά χαρακτηριστικά (Ζορµπά Μ. άρθρο στην εφηµερίδα Το Βήµα,

11/05/1995). Υπάρχει εποµένως ένας πλουραλισµός στα πολιτιστικά προϊόντα, ο οποίος δηµιουργεί

νέες συνθήκες και ανάγκες. Επιπλέον, εν µέσω περιόδου οικονοµικής κρίσης σε πανευρωπαϊκό επίπεδο,

φαντάζει ακόµη πιο επιτακτική η ανάγκη για στρατηγική υποστήριξη και προώθηση του σύγχρονου

πολιτισµού µέσω µιας σύγχρονης πολιτιστικής πολιτικής σε διακρατικό και εθνικό επίπεδο, η οποία θα

βασίζεται σε πλατφόρµες συνεργασίας και διαπολιτισµικού διαλόγου µεταξύ των κρατών-µελών. Σε

αυτό το πλαίσιο καλείται η Ε.Ε. να επαναπροσδιορίσει τους στόχους της πολιτιστικής πολιτικής της και

να ανταποκριθεί στα νέα δεδοµένα.

1.2 Στόχοι και προτεραιότητες της σύγχρονης Ευρωπαϊκής Πολιτιστικής Πολιτικής

Σε διευρωπαϊκό επίπεδο, οι συλλογικές δοµές που θέτουν τις βάσεις της διακρατικής συνεργασίας

στον τοµέα του πολιτισµού είναι κυρίως το Συµβούλιο της Ευρώπης, η Ουνέσκο και η Ευρωπαϊκή

Ένωση. Οι βασικοί άξονες της διακρατικής διαχείρισης του πολιτισµού στην Ευρώπη είναι

(Αθανασοπούλου Α, 2002, σ.140-142):

η πολιτιστική δηµοκρατία, που αναγνωρίζει τον πλουραλισµό των σύγχρονων κοινωνιών

η πολιτιστική ανάπτυξη και συνοχή, που επιβεβαιώνει την κρατική παρέµβαση στον πολιτισµό

µε σκοπό την παροχή ίσων ευκαιριών σε όλους όσον αφορά την πρόσβασή τους στον πολιτισµό

η κοινή ευρωπαϊκή κληρονοµιά, έννοια που συνδέει την πίστη στην ενότητα των ευρωπαϊκών

πολιτισµών µε τη διαφορετικότητά τους

η κοινή ευρωπαϊκή ταυτότητα και ο πολιτιστικός πλουραλισµός, έννοια η οποία προϋποθέτει

την αποδοχή της πολυπολιτισµικότητας.

Page 6 of 18

Η Ευρωπαϊκή πολιτισµική πολιτική οφείλει να συνδυάσει το κοινό µε το διαφορετικό, σε επίπεδο

διαχείρισης του πολιτισµού και σχεδιασµού των στρατηγικών της στο κοινωνικό και πολιτικό πεδίο,

προκειµένου να ανταποκριθεί στις νέες συνθήκες, να συµβάλλει στην ανάπτυξη των πολιτισµών των

κρατών-µελών (άρθρο 167 της Συνθήκης για την Ευρωπαϊκή Ένωση) και να προστατέψει τις εθνικές

µειονότητες και τις πολιτισµικές ταυτότητες αυτών.

Προς αυτή την κατεύθυνση κινήθηκε τον Μάϊο του 2007 η Ευρωπαϊκή Ατζέντα για τον

Πολιτισµό σ' έναν κόσµο παγκοσµιοποίησης, στα πλαίσια της οποίας η Επιτροπή υπέβαλλε νέες

προτάσεις, µε στόχο να ανταποκριθεί στις προκλήσεις της παγκοσµιοποίησης. Η στρατηγική

αποσκοπούσε στην ενίσχυση της συνεργασίας στον τοµέα του πολιτισµού και έθετε τρεις

προτεραιότητες (http://europa.eu/legislation_summaries/culture/l29019_el.htm):

1. Πολιτισµική πολυµορφία και διαπολιτισµικός διάλογος, ώστε να ευνοηθεί το ανοικτό πνεύµα και

οι ανταλλαγές µεταξύ των πολιτισµών.

2. Ενδυνάµωση της δηµιουργικότητας για την ανάπτυξη και την απασχόληση, στα πλαίσια του

διαρκώς αυξανόµενου ανταγωνισµού και των σοβαρών παγκόσµιων προκλήσεων. Πιο

συγκεκριµένα:

• προώθηση της δηµιουργικότητας στην εκπαίδευση και διά βίου µάθηση·

• ενίσχυση των οργανωτικών ικανοτήτων του πολιτιστικού τοµέα, δίνοντας βάρος στην

επιχειρηµατικότητα και την κατάρτιση των παραγόντων του πολιτιστικού τοµέα στη διαχείριση·

• ανάπτυξη αποτελεσµατικών συµπράξεων µεταξύ του τοµέα του πολιτισµού και άλλων τοµέων,

µε σκοπό την αύξηση του αντίκτυπου των επενδύσεων στον πολιτισµό.

3. Ο πολιτισµός ως νευραλγικό στοιχείο των διεθνών σχέσεων. Προτείνει την ενίσχυση της

πολιτιστικής διάστασης ως νευραλγικού στοιχείου των εξωτερικών σχέσεων της ΕΕ και προτείνει µέτρα

µε σκοπό:

• τη συνέχιση του πολιτικού διαλόγου και την προώθηση των πολιτιστικών ανταλλαγών µεταξύ

ΕΕ και τρίτων χωρών·

• την προώθηση της πρόσβασης στις παγκόσµιες αγορές πολιτιστικών προϊόντων και υπηρεσιών

από αναπτυσσόµενες χώρες µέσω συµφωνιών προτιµησιακής µεταχείρισης ή µέτρων βοήθειας

για το εµπόριο·

• την αξιοποίηση των εξωτερικών σχέσεων για την υλοποίηση δράσεων χρηµατοδοτικής και

τεχνικής υποστήριξης (διατήρηση πολιτιστικής κληρονοµιάς, υποστήριξη πολιτιστικών

δραστηριοτήτων παγκοσµίως)·

• τη συνεκτίµηση του τοπικού πολιτισµού σε όλα τα έργα που χρηµατοδοτούνται από την ΕΕ·

• την προώθηση της συµµετοχής της ΕΕ στις εργασίες διεθνών οργανισµών που

δραστηριοποιούνται στον τοµέα του πολιτισµού και στη διαδικασία του Οργανισµού Ηνωµένων

Εθνών «Συµµαχία των Πολιτισµών».

Page 7 of 18

Σύµφωνα µε την Ευρωπαϊκή Ατζέντα για τον Πολιτισµό, ο δοµηµένος και αποτελεσµατικός διάλογος

µπορεί να διενεργηθεί κυρίως µέσα από πλατφόρµες ευρωπαϊκών ενώσεων και µέσω συνεργιών

πολιτιστικών δοµών και φορέων, οι οποίες ενισχύουν τον διάλογο µε την κοινωνία των πολιτών.

Προς την ίδια κατεύθυνση, αλλά αρκετά βήµατα πιο µακριά, κινήθηκε και το Πρόγραµµα

«Πολιτισµός» (2007-2013) για την ανάπτυξη της διακρατικής πολιτιστικής συνεργασίας ανάµεσα σε

πολιτιστικούς φορείς από διάφορες χώρες της ΕΕ ή χώρες εκτός αυτής που συµµετέχουν στο

πρόγραµµα. Αποσκοπούσε στη στήριξη των ενεργειών πολιτιστικής συνεργασίας των ευρωπαϊκών

οργανισµών που δραστηριοποιούνται στον πολιτιστικό τοµέα και στη συλλογή και διάδοση

πληροφοριών στον πολιτισµό (http://europa.eu/legislation_summaries/culture/l29016_el.htm). Ο

γενικός στόχος ήταν η ανάδειξη ενός κοινού πολιτιστικού χώρου για τους Ευρωπαίους, µε σκοπό να

προωθηθεί η διαµόρφωση µιας ευρωπαϊκής ταυτότητας, ενώ βασίστηκε σε τρεις στόχους µε µεγάλη

ευρωπαϊκή προστιθέµενη αξία:

• προώθηση της διακρατικής κινητικότητας των εργαζοµένων στον πολιτισµό·

• ενθάρρυνση της διακρατικής κυκλοφορίας των καλλιτεχνικών και πολιτιστικών έργων και

προϊόντων πέρα από τα εθνικά σύνορα·

• ενθάρρυνση του διαπολιτισµικού διαλόγου.

Βλέπουµε πως το ενδιαφέρον της ΕΕ για τον πολιτισµό παρουσιάζει αυξητικές τάσεις και αποτελεί

σηµαντικό µέρος του στρατηγικού σχεδιασµού της. Παρ’ όλα αυτά, οι εξελίξεις στον τοµέα αυτόν είναι

αργές και ένα σηµαντικό µέρος των πολιτιστικών ζητηµάτων αποτελεί ακόµη δικαιοδοσία της εκάστοτε

εθνικής πολιτιστικής πολιτικής των κρατών-µελών.

1.3 Σύγχρονη πολιτιστική πολιτική της Ελλάδας

Στην χώρα µας, η πολιτιστική πολιτική διαµορφώνεται και εφαρµόζεται κυρίως από το κράτος,

µε κεντρικό φορέα το ΥΠΠΟ και βασικούς της άξονες την ενίσχυση και ανάδειξη του σύγχρονου

ελληνικού πολιτισµού και τη διατήρηση και προώθηση της πολιτιστικής µας κληρονοµιάς (Χαµπούρη-

Ιωαννίδου Αικ., 2002, σ.19).

Από το 2008, στόχος της ελληνικής πολιτιστικής πολιτικής είναι ο σχεδιασµός µιας

µακροπρόθεσµης, συστηµατικής, συγκροτηµένης και δυναµικής πολιτικής για την παγίωση του

διαπολιτισµικού διαλόγου ως ιδέας, ως αξίας και ως πράξης, στην καθηµερινή, συλλογική και ιδιωτική

ζωή της ελληνικής κοινωνίας. (Υπουργείο Πολιτισµού: Εθνική στρατηγική της Ελλάδας για το

Ευρωπαϊκό Έτος ∆ιαπολιτισµικού ∆ιαλόγου 2008). Βασικός στόχος της εθνικής στρατηγικής είναι η

παγίωση της ιδέας και πράξης του διαπολιτισµικού διαλόγου στο ελληνικό σύστηµα αξιών, δηλαδή η

πλήρης και οριστική εµπέδωση της ανοχής και του σεβασµού για τον «άλλο» και το διαφορετικό, της

επιθυµίας για γνωριµία και αλληλεπίδραση µαζί του. Αξίες όπως η ίση συµµετοχή όλων στην

πολιτιστική ζωή και ο σεβασµός του δικαιώµατος έκφρασης των µειονοτήτων, έχουν κεντρική θέση

Page 8 of 18

στον ελληνικό πολιτισµό και, κατ’ επέκταση, στον ευρωπαϊκό. Σε αυτό το σηµείο, βλέπουµε ότι η

πρώτη επιδίωξη της ευρωπαϊκής ατζέντας για τον πολιτισµό έχει ήδη ενσωµατωθεί στην εθνική µας

πολιτιστική πολιτική.

Ένας ακόµη στόχος είναι η συγκρότηση δικτύου δράσης, µε το Υπουργείο Πολιτισµού σε ρόλο

επικεφαλής και συντονιστή, µε στόχο να εµπλακούν στον επιδιωκόµενο διαπολιτισµικό διάλογο όσο το

δυνατόν περισσότεροι κοινωνικοί τοµείς και να διασφαλιστεί η διαβούλευση, ο συνυπολογισµός των

απόψεων και των αναγκών και η σύµπραξη όσο το δυνατόν περισσότερων ενδιαφεροµένων µερών.

Παρά ταύτα, ο τοµέας του Πολιτισµού εξακολουθεί να αποτελεί ένα µικρό µέρος του ετήσιου

προϋπολογισµού του ελληνικού κράτους και οι όποιες επενδύσεις γίνονται χρηµατοδοτούνται κυρίως

από την ΕΕ και την ιδιωτική πρωτοβουλία. Παρ’ όλο που έχει σε κάποιο βαθµό επιτευχθεί

αποκέντρωση των πολιτιστικών δράσεων και ενίσχυση της περιφερειακής πολιτιστικής ανάπτυξης, ο

ρόλος της κεντρικής εξουσίας εξακολουθεί να είναι κυρίαρχος. Όσον αφορά λοιπόν στην ευρωπαϊκή

επιδίωξη για δηµιουργικές και αποτελεσµατικές συµπράξεις και συνέργιες µεταξύ πολιτιστικών δοµών,

δηµιουργική εξωστρέφεια και διεθνείς σχέσεις – ιδιαίτερα στην εποχή της οικονοµικής κρίσης - η χώρα

µας έχει ακόµη αρκετό δρόµο να διανύσει. Για να προσαρµοστεί ουσιαστικά στις ευρωπαϊκές επιδιώξεις

– όπως αναφέρει και η Ζορµπά Μ. (συνέντευξη στο περιοδικό ΧΡΟΝΟΣ, Μάϊος 2013) - οφείλει να

προχωρήσει σε διαρθρωτικές αλλαγές στη δοµή του ΥΠΠΟ, το οποίο πρέπει να παίξει ρόλο ρυθµιστικό

αλλά µε διαφάνεια και αποτελεσµατικότητα, να επενδύσει περισσότερο στην περιφερειακή αειφόρο

πολιτιστική ανάπτυξη και να σχεδιάσει ένα νέο πολιτισµικό πλαίσιο που θα καθοριστεί από κοινού από

όλους τους κεντρικούς και περιφερειακούς φορείς του πολιτισµού.

Page 9 of 18

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

Η ∆ΡΑΣΗ ΤΟΥ ΚΕΝΤΡΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ «ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ» ΤΟΥ

ΙΜΕ ΣΕ ΣΧΕΣΗ ΜΕ ΤΙΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΕΣ ΠΡΟΤΕΡΑΙΟΤΗΤΕΣ

2.1 Κέντρο Πολιτισµού «Ελληνικός Κόσµος» του ΙΜΕ: στόχοι και επιδιώξεις

Ο «Ελληνικός Κόσµος», το Κέντρο Πολιτισµού του ΙΜΕ,

αποτελεί ένα υπερσύγχρονο πολιτιστικό κέντρο και µουσείο που

ξεχωρίζει για τα πρωτοποριακά προγράµµατά του. Εγκαινιάστηκε

το 1998 και σήµερα αποτελεί ένα υπερσύγχρονο, ζωντανό µουσείο

που επιδιώκει να γίνει πηγή µάθησης και να ανταποκριθεί στις ανάγκες της σύγχρονης «κοινωνίας της

γνώσης» (www.hellenic-cosmos.gr).

Στα χρόνια λειτουργίας του, το ΚΠΕΚ έχει να επιδείξει ένα πλούσιο πρόγραµµα

δραστηριοτήτων, όπως εκθέσεις, εκπαιδευτικά προγράµµατα, προγράµµατα Εικονικής

Πραγµατικότητας και προβολές ντοκιµαντέρ. Με όχηµα την πιο σύγχρονη τεχνολογία, η περιήγηση

στην ελληνική ιστορία µετατρέπεται σε αληθινή εµπειρία. Οπτικοακουστικά και διαδραστικά µέσα

προσφέρουν ένα νέο τρόπο διάδοσης της ιστορικής πληροφορίας, όπου το κοινό συµµετέχει ενεργά,

διερωτάται, παρεµβαίνει και διαµορφώνει την πορεία εξέλιξης των δρώµενων. Οι παραγωγές

υλοποιούνται από οµάδα µόνιµων συνεργατών (αρχαιολόγους, ιστορικούς, µεταφραστές, επιµελητές

κειµένων, αρχιτέκτονες, µουσειολόγους, µουσειοπαιδαγωγούς, µηχανικούς πληροφορικής, γραφίστες,

παραγωγούς οπτικοακουστικών µέσων και δηµιουργούς τρισδιάστατων ψηφιακών αναπαραστάσεων).

Οι γνώσεις, η δηµιουργικότητα και ο σωστός προγραµµατισµός έχουν συµβάλλει στην ολοκλήρωση

ιδιαίτερα καινοτόµων και πρωτοποριακών προγραµµάτων, το περιεχόµενο των οποίων βοηθά στην

επίτευξη των στόχων του ΙΜΕ.

2.2 Η δράση του ΚΠΕΚ αναφορικά µε δηµιουργικότητα και καινοτοµία

Το ΙΜΕ, µε τη δηµιουργία του ΚΠΕΚ, υλοποιεί ένα από τα βασικά οράµατα των Ιδρυτών του: τη

δηµιουργία ενός πρωτότυπου πολιτιστικού χώρου ο οποίος θα «επικοινωνεί» µε τους επισκέπτες του

Page 10 of 18

µέσα από τις δραστηριότητες και τα προγράµµατά του και θα τους δίνει τη δυνατότητα να βιώσουν την

ελληνική ιστορία και τον πολιτισµό µε τρόπο µοναδικό. ∆εν αποτελεί «µουσείο» µε τη συµβατική

έννοια του όρου, αφού τις «αίθουσες µε τ' αγάλµατα» έχουν αντικαταστήσει διαδραστικά εκθέµατα και

οι πλέον πρωτοποριακές εφαρµογές της σύγχρονης τεχνολογίας. Το ΚΠΕΚ διακρίνεται για την

πρωτοπορία, τη δηµιουργικότητα και την καινοτοµία που διακατέχει την δράση του στον τοµέα του

πολιτισµού. Πιο συγκεκριµένα:

Σταθερή και κινούµενη εικόνα, ήχος, διαδραστικοί πίνακες και µηχανές αναζητήσεως συνθέτουν

ένα άρτιο τεχνολογικά µουσείο που ανασυνθέτει µε τον καλύτερο τρόπο το µεγαλείο του

ελληνισµού και τις πολιτισµικές του κατακτήσεις.

1997: εγκαθιστά στην Εστία Κυβερνοχώρου επίπεδες οθόνες, οι οποίες τότε βρίσκονταν στο

ξεκίνηµά τους, προκειµένου να δώσουν περισσότερο χώρο στους χρήστες των υπολογιστών και να

ελαχιστοποιούν την παρουσία του υπολογιστή. Στον χώρο αυτό, µεγάλοι και µικροί έχουν τη

δυνατότητα να περιηγηθούν στους κόµβους του ΙΜΕ, οι οποίοι περιλαµβάνουν ιστορική

πληροφορία και έξυπνα παιχνίδια ιστορικού/εκπαιδευτικού περιεχοµένου.

2006: ολοκληρώνεται η «Θόλος», το κτήριο που στεγάζει το τελειότερο σύστηµα Εικονικής

Πραγµατικότητας. Πρόκειται για κτήριο υψηλής αρχιτεκτονικής µε µοναδική τεχνολογική υποδοµή,

το οποίο φιλοξενεί τις ψηφιακές συλλογές του Ιδρύµατος, τεκµήρια υψηλής πολιτιστικής αξίας

καθώς αναπτύσσονται και συγκροτούνται µε βάση µια πρωτότυπη και παγκοσµίως πρωτοποριακή

διαδικασία έρευνας, τεκµηρίωσης και οπτικοποίησης της ιστορικής και αρχαιολογικής

πληροφορίας. Μοιάζει µε πλανητάριο, όµως το µόνο κοινό σηµείο είναι το ηµισφαιρικό σχήµα της

επιφάνειας προβολής. Οι προβολές είναι διαδραστικές και όχι στατικές και το περιεχόµενο δεν είναι

«µαγνητοσκοπηµένο», δηµιουργώντας µια µοναδική εµπειρία εµβύθισης στον εικονικό κόσµο που

χαρακτηρίζεται από άµεση ανταπόκριση, πρωτοτυπία, ευελιξία και ζωντάνια. Παγκόσµια

καινοτοµία αποτελεί η δυνατότητα που παρέχει να πραγµατοποιείται πλήρης στερεοσκοπική

προβολή στο σύνολο της επιφάνειας της οθόνης, µε τη χρήση 12 προβολικών µηχανηµάτων και

ειδικών στερεοσκοπικών γυαλιών, εντείνοντας την αίσθηση της εµβύθισης και παρέχοντας

πρόσθετες δυνατότητες διάδρασης. Οι δυνατότητες συνδυασµού και εναλλαγής τους, σε συνδυασµό

µε τα σενάρια διάδρασης, κάνουν τη «Θόλο» ένα µοναδικό παγκόσµια έργο. Καινοτοµία αποτελεί

επίσης η δυνατότητα να ενσωµατώνει σε πραγµατικό χρόνο διάδραση µεταξύ εικονικών και

πραγµατικών στοιχείων-ιδιαίτερα παρουσιαστών και performer-µε τη χρήση ειδικών τεχνολογιών

καταγραφής και µοντελοποίησης της κίνησης. Η δυνατότητα αυτή φέρνει πλησιέστερα τις

παραστατικές τέχνες µε την Εικονική Πραγµατικότητα και πολλαπλασιάζει τις εκπαιδευτικές και

εκφραστικές χρήσεις του µέσου.

2008: εγκαινιάζεται το «ΘΕΑΤΡΟΝ», ένα κτήριο πολλαπλών χρήσεων µε κύρια χαρακτηριστικά

την πολυµορφικότητα και την ευελιξία, ενώ έχει τη δυνατότητα να φιλοξενεί τις πιο απαιτητικές

Page 11 of 18

παραγωγές από άποψη διάταξης χώρου και τεχνολογικού εξοπλισµού, µοναδικού για τα ελληνικά

δεδοµένα. Οι σκηνικές τεχνολογίες παρέχουν τη δυνατότητα δηµιουργίας εικονικών σκηνικών και

ενσωµάτωσης δρώµενων σε αυτά.

Το τελευταίο και πιο δαπανηρό µέχρι σήµερα έργο είναι η "Κιβωτός", ένα δωµάτιο εικονικής

πραγµατικότητας, στο οποίο ο επισκέπτης, φορώντας τα κατάλληλα γυαλιά, έχει τη δυνατότητα να

περιηγηθεί στις αναπλάσεις µνηµείων και αρχαιολογικών χώρων του Ελληνισµού (π.χ. Αρχαία

Μίλητος). Βασικό πλεονέκτηµα της µεθόδου είναι η δυνατότητα «δηµιουργίας» φωτορεαλιστικής

αναπαραγωγής τόπων, κτηρίων, µνηµείων, ακόµα και ανθρώπων που δεν υπάρχουν παρά µόνο στη

φαντασία των δηµιουργών τους ή των ερευνητών αρχιτεκτόνων, ιστορικών και αρχαιολόγων, οι

οποίοι προσπαθούν επί δεκαετίες να τα περιγράψουν και να τα αναπαραστήσουν µε σκίτσα στις δύο

διαστάσεις, στηριζόµενοι στα ερείπιά τους και στις πηγές που διασώζονται. ∆ηµιουργούνται άπειρα

εναλλακτικά σενάρια περιηγήσεων στο ίδιο εικονικό µοντέλο, τα οποία εξελίσσονται τη στιγµή της

περιήγησης και ο επισκέπτης έχει τη δυνατότητα να πλοηγηθεί σε πραγµατικό χρόνο. Εκτός του ότι

το µέσο αυτό µπορεί να χρησιµοποιηθεί και από δηµιουργούς ή παραγωγούς για πολλές άλλες

εφαρµογές, έχει τη δυνατότητα να ενσωµατώνει και να προβάλλει στον τρισδιάστατο χώρο κάθε

είδους ψηφιακό περιεχόµενο: από βίντεο και προεπεξεργασµένες ψηφιακές προβολές έως

ιστοσελίδες ∆ιαδικτύου.

Τo τµήµα ∆ιαδικτύου συνεργάζεται µε Πανεπιστήµια για την ανάπτυξη ειδικών προγραµµάτων

διδασκαλίας, προετοιµάζει τη χρησιµοποίηση ειδικού προγράµµατος για αυτόµατη µετάφραση των

κειµένων στη γλώσσα του χρήστη, ενώ σχεδίασε την προσθήκη ειδικών, εκπαιδευτικών παιχνιδιών

και ιστοσελίδων για παιδιά. Το 2009 παρουσίασε την τρισδιάστατη αναπαράσταση της Αρχαίας

Αγοράς των Αθηνών στο Google Earth, σε τρεις διαφορετικές περιόδους της ιστορίας της, έργο το

οποίο έλαβε και σχετικό βραβείο σε διεθνή διαγωνισµό (www.colladacontest.com).

ΣΥΝΕΡΓΙΕΣ (βλ. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ)

2008: στην 73η ∆ΕΘ, το ΚΠΕΚ παρουσιάζει ένα ακόµη έργο εικονικής πραγµατικότητας για

εκπαιδευτικούς και ψυχαγωγικούς σκοπούς, µια πιλοτική εφαρµογή εικονικής µάχης, τη µάχη των

Συρακουσών.

2009: σε συνεργασία µε το Web Science Research Institute, διοργανώνει το 1ο ∆ιεθνές συνέδριο

Web Science Conference στο πλαίσιο του 4ου

διεθνούς συνεδρίου «Πολιτισµική σύγκλιση και

Ψηφιακή Τεχνολογία».

2011: συνάπτει µνηµόνιο συνεργασίας µε το ΕΚΕΦΕ «∆ηµόκριτος» για την ανταλλαγή

τεχνογνωσίας και υλικού σε θεµατικές περιοχές αµοιβαίου ενδιαφέροντος. Επίσης, δηµιουργεί για

το Μουσείο του Λούβρου ψηφιακή αναπαράσταση της «Οικίας του ∆ιονύσου» στην Πέλλα, η οποία

εντάχθηκε το 2012 σε έκθεση που διοργανώθηκε στο Παρίσι µε θέµα «Στο βασίλειο του

Μ.Αλεξάνδρου: Η αρχαία Μακεδονία».

Page 12 of 18

Το ΚΠΕΚ αποδεικνύει έµπρακτα µε τον πολυδιάστατο χαρακτήρα του ότι ένας πολιτιστικός χώρος

πρέπει να είναι «ζωντανό» κύτταρο πολιτισµικής δηµιουργίας και έκφρασης που θα προσελκύει

ανθρώπους από διάφορες ηλικίες και µε διαφορετικά ενδιαφέροντα. Μελετώντας τα παραπάνω, µπορεί

κανείς να διαπιστώσει πως η δράση του χαρακτηρίζεται σε µεγάλο βαθµό από καινοτοµία και

δηµιουργικότητα, στοιχεία τα οποία του προσδίδουν βασικό ανταγωνιστικό πλεονέκτηµα σε τοπικό και

διεθνές επίπεδο. Το στοίχηµα που πρέπει να κερδίσει όµως είναι η υπερβάλλουσα αυτή προσήλωσή στις

τεχνολογίες αιχµής και την καινοτόµο δράση να µην γίνει αυτοσκοπός, αλλά ένα εργαλείο µε στόχο την

προώθηση και ανάπτυξη του σύγχρονου ελληνικού πολιτισµού και τη διατήρηση και ανάδειξη της

πολιτιστικής µας κληρονοµιάς στις επόµενες γενιές.

Page 13 of 18

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Ο πολιτισµός, η καινοτοµία και η δηµιουργικότητα είναι αλληλένδετες έννοιες και κρίσιµοι

παράγοντες για την ανάπτυξη και την ανταγωνιστικότητα των σύγχρονων κοινωνιών και οικονοµιών,

ιδιαίτερα σε περιόδους ραγδαίων αλλαγών, αστάθειας και σοβαρών προκλήσεων

(http://ec.europa.eu/culture/documents/cons_native_cs_2009_08749_1_en.pdf). Επιπλέον, ο πολιτισµός

– σηµαντική πηγή δηµιουργικότητας σε όλες του τις µορφές – αποτελεί σηµαντικό εργαλείο στα χέρια

της Ε.Ε. προκειµένου να αντιµετωπίσει τις σύγχρονες συνθήκες που τη χαρακτηρίζουν:

πολυπολιτισµικότητα, παγκοσµιοποίηση, επιτακτική ανάγκη για κοινωνική συνοχή, αειφόρο ανάπτυξη

και ανταγωνιστικότητα εν µέσω οικονοµικής κρίσης.

Η Ευρωπαϊκή πολιτισµική πολιτική, βασιζόµενη στις παραπάνω παραδοχές, έχει σήµερα

αναγνωρίσει τον κρίσιµο ρόλο της στρατηγικής αντιµετώπισης των θεµάτων που αφορούν τον

πολιτισµό και έχει θέσει ως βασικές προτεραιότητες την καινοτοµία, τη δηµιουργικότητα, την

επιχειρηµατικότητα και την ανάπτυξη συνεργιών µεταξύ της πολιτιστικής και λοιπών κοινοτήτων. Οι

οδηγίες και συστάσεις της προς τα κράτη-µέλη είναι ξεκάθαρες προς αυτή την κατεύθυνση. Όµως, η

χώρα µας, αν και σε θεωρητικό επίπεδο έχει ενσωµατώσει στην εθνική πολιτιστική πολιτική της τις

προτεραιότητες αυτές, σε επίπεδο εφαρµογής τους έχει ακόµη µακρύ δρόµο να διανύσει, ο οποίος

απαιτεί διαρθρωτικές αλλαγές, ιδιαίτερα όσον αφορά στον ρόλο που οφείλει να παίξει το κράτος. Έχουν

γίνει βήµατα όσον αφορά τον διαπολιτισµικό διάλογο, τον σεβασµό της πολιτισµικής πολυµορφίας στην

χώρα και την περιφερειακή πολιτιστική ανάπτυξη, όµως ακόµη είναι σε πολύ αρχικό στάδιο όσον

αφορά την ενθάρρυνση της καινοτοµίας µέσω αξιοποίησης και εφαρµογής των νέων τεχνολογιών, την

ανάπτυξη πλατφόρµας ανταλλαγής τεχνογνωσίας και εµπειρίας µεταξύ πολιτιστικών φορέων και την

παροχή διευκολύνσεων σε πολιτιστικούς φορείς και οργανισµούς ώστε να έχουν πρόσβαση σε ένα

σωστά δοµηµένο επιχειρηµατικό περιβάλλον και να επιβιώσουν. Όπως αναφέρει και η Ζορµπά Μ.

(συνέντευξη στο περιοδικό ΧΡΟΝΟΣ, Μάϊος 2013):

“Χρειάζονται γρήγορες και αποτελεσµατικές πρωτοβουλίες, πρέπει να

εγκαταλειφθούν οι παλιές πελατειακές δοµές και νοοτροπίες, να ανασχεδιαστεί η κρατική

παρέµβαση, ώστε να µην καταντήσει να υποκλίνεται αλλά να αναλαµβάνει υπεύθυνη

πολιτική διαχείριση. Η αναγνώριση των δυνατοτήτων αλλά και του λόγου καθενός, η

σύµπραξη σε ένα κοινό σχέδιο και στρατηγική είναι αυτά που µπορούν να διασώσουν τη

σύγχρονη ελληνική κουλτούρα από την επιβολή του νόµου της ζούγκλας και την αφάνεια.

Ο πολιτιστικός πεσιµισµός που ευνοείται ιδιαίτερα από την κρίση και τείνει να

επικρατήσει, είναι επικίνδυνος και πρέπει να αναχαιτιστεί. …απαιτείται

επαναπροσδιορισµός του πολιτισµικού κεφαλαίου της χώρας και των στρατηγικών

στόχων αξιοποίησής του, αναδιάρθρωση των δοµών, ανανέωση των εργαλείων,

συµπράξεις, εξωστρέφεια, νέα βάση και µέθοδος της κρατικής παρέµβασης…ένα νέο

Page 14 of 18

πλαίσιο, ένα νέο σχέδιο και πρόγραµµα, πλουραλιστικό, συµµετοχικό και δηµοκρατικό,

το οποίο θα διαµορφώσουν από κοινού οι δρώντες και που θα λαµβάνει υπόψη τη

σύγχρονη πολιτισµική ιθαγένεια και τις νέες ταυτότητες, την αναδυόµενη κουλτούρα και

τις υβριδικές ακόµη µορφές της.”

Το ΚΠΕΚ είναι ένας φορέας πολιτισµού ο οποίος αποτελεί φωτεινό παράδειγµα όσον

αφορά στην ενσωµάτωση των σύγχρονων προτεραιοτήτων της Ευρωπαϊκής πολιτιστικής

πολιτικής στην στρατηγική του. Η καινοτοµία, η δηµιουργικότητα και η ανάπτυξη συνεργιών

αποτελούν τη βάση της ανάπτυξής του από την ίδρυσή του. Τα επόµενα όµως χρόνια θα πρέπει η

διοίκηση του ιδρύµατος να καταβάλει προσπάθειες προς αποφυγή του περιορισµού σε

συγκεκριµένες ιδεολογικές προσεγγίσεις, οι οποίες πιθανώς να έχουν αρνητικό αποτέλεσµα ως

προς τον βασικό σκοπό του: την προώθηση και προβολή της ελληνικής ιστορίας και πολιτιστικής

µας κληρονοµιάς και την ανάπτυξη του σύγχρονου ελληνικού πολιτισµού, ο οποίος έχει ανάγκη

από στρατηγική υποστήριξη.

Page 15 of 18

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Αθανασοπούλου Α., Γλύτση Α., Χαµπούρη-Ιωαννίδου Αικ. (2002), «Οι διαστάσεις των

πολιτιστικών φαινοµένων», Τόµος Β’, Κεφ. 1 και 3, Πάτρα: ΕΑΠ

«Η Ευρώπη και ο Πολιτισµός της», συνέντευξη µε τον Raymond Weber, Ιστοσελίδα του ΣτΕ,

Παράλληλα Κείµενα για τη Θ.Ε.∆ΠΜ50, Πάτρα:ΕΑΠ

Πρώτο Πρόγραµµα-πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Κοινότητας για τον Πολιτισµό (2000-2004),

Βρυξέλες 06-05-1998, COM (1998) 266 (τελικό), 98/0169 (COD), σ.6-8, 13-15, 23-27,

Παράλληλα Κείµενα για τη Θ.Ε.∆ΠΜ50, Πάτρα:ΕΑΠ

ΠΗΓΕΣ ∆ΙΑ∆ΙΚΤΥΟΥ [πρόσβαση 6-9/03/2014]

COMPENDIUM, Greece: Cultural Policy Profile

http://www.culturalpolicies.net/web/greece.php

Επίσηµη ιστοσελίδα Ευρωπαϊκής Επιτροπής και πιο συγκεκριµένα:

Πρόγραµµα «Πολιτισµός» (2007-13)

http://europa.eu/legislation_summaries/culture/l29016_el.htm

Ευρωπαϊκή ατζέντα για τον πολιτισµό σ' έναν κόσµο παγκοσµιοποίησης

http://europa.eu/legislation_summaries/culture/l29019_el.htm

∆ηµιουργικότητα και Καινοτοµία: ενίσχυση της Ανταγωνιστικότητας στις Περιφέρειες

http://ec.europa.eu/regional_policy/sources/docgener/panorama/pdf/mag29/mag29_el.pdf

Υπουργείο Πολιτισµού: Εθνική στρατηγική της Ελλάδας για το Ευρωπαϊκό Έτος ∆ιαπολιτισµικού ∆ιαλόγου 2008

http://ec.europa.eu/culture/archive/dialogue/.../strategy_greece.doc

Council conclusions on Culture as a Catalyst for Creativity and Innovation

http://ec.europa.eu/culture/documents/cons_native_cs_2009_08749_1_en.pdf

Άρθρο του Μούση Ν., «Η πολιτιστική πολιτική της ΕΕ»

http://europedia.moussis.eu/books/Book_2/4/10/03/index.tkl?lang=gr&all=1&s=1&e=10

Συνέντευξη της Μυρσίνης Ζορµπά στη Μικέλα Χαρτουλάρη για το περιοδικό ΧΡΟΝΟΣ,

Τεύχος ΕΝΑ, Μάϊος 2013

http://www.chronosmag.eu/index.php/p-pp-pl-gg-se-pls-gs-p-pp.html

και άρθρο της «Σε τι χρειάζεται η πολιτιστική πολιτική» στην εφηµερίδα ΤΟ ΒΗΜΑ, 11 Μαϊου

1995

http://www.tovima.gr/opinions/article/?aid=88059

Επίσηµη ιστοσελίδα του Κέντρου Πολιτισµού «Ελληνικός Κόσµος» του ΙΜΕ

www.hellenic-cosmos.gr

Page 16 of 18

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι

ΠΗΓΗ: Γραφείο Τύπου ΚΠΕΚ (www.hellenic-cosmos.gr)

Page 17 of 18

Page 18 of 18