1

Ραντελισ Κυπριανόσ

Θ εκπαίδευςθ ςτθν κονίςτρα του ανταγωνιςμοφ των εκνϊν,

(Ομιλία στις 29 Ιανουαρίου 2012, στην Αίθοσσα Τελετών τοσ Πανεπιστημίοσ Πατρών

Με τη εσκαιρία τοσ Εορτασμού των Τριών Ιεραρτών και της Ημέρας των Γραμμάτων).

Κφριε Ρρφτανθ, κυρίεσ και κφριοι Αντιπρυτάνεισ,

Κυρίεσ και κφριοι εκπρόςωποι των αρχϊν

Αγαπθτοί ςυνάδελφοι και φίλοι,

Ο ανταγωνιςμόσ ςυνιςτά κομβικι ζννοια ςτο νεωτερικό λόγο, μία από

τισ ορίηουςεσ τθσ φιλελεφκερθσ ιδεολογίασ και κατ’ επζκταςθ μία από

τισ κεμελιακζσ αρχζσ τθσ Φιλελεφκερθσ αςτικισ κοινωνίασ. Ο

ανταγωνιςμόσ νοείται ςτο πλαίςιό τουσ διπλά: εξιςορροπθτικά και ωσ

μζςο διαρκοφσ βελτίωςθσ.

Θ αντίλθψθ για τθν εξιςορροπθτικι λειτουργία του ανταγωνιςμοφ

διαπερνά τθ νομικι οργάνωςθ των δυτικϊν κοινωνιϊν αλλά δεν

περιορίηεται μόνο ς’ αυτιν. Διατρζχει ποικίλεσ εκφάνςεισ τθσ, με πιο

χαρακτθριςτικό παράδειγμα τον ακλθτιςμό, και αγγίηει τθν προςωπικι

μασ φπαρξθ.

Στον 15ο αιϊνα εμφανίηεται ςτθν Ρολιτικι φιλοςοφία, και κερδίηει

ζδαφοσ, μία αντίλθψθ ςφμφωνα με τθν οποία ο καλφτεροσ τρόποσ

ελζγχου και δθμιουργικισ χριςθσ των πακϊν είναι θ ανάπτυξθ

αντίρροπων πακϊν τα οποία κα λειτουργιςουν ανταγωνιςτικά και

αντιςτακμιςτικά προσ τα πρϊτα. Με τον τρόπο αυτό τα πάκθ γίνονται

δθμιουργικά αφοφ μασ επιτρζπουν να ξεφφγουμε από τθν τυραννία

2

ενόσ άλλου πάκουσ. Με δφο λόγια, ςφμφωνα με τθ κεϊρθςθ αυτι, ο

μεγαλφτεροσ κίνδυνοσ για ζνα άτομο είναι να ζχει μόνο ζνα πάκοσ, να

είναι, ςφμφωνα με μία ζκφραςθ των καιρϊν μασ, μονοδιάςτατοσ.

Απότοκα τθσ προθγοφμενθσ αρχισ είναι δυο άλλεσ, μία ςχετικά με τθν

οργάνωςθ των κοινωνιϊν μασ και μία δεφτερθ για τθ δθμιουργικι

διαχείριςθ των ατομικϊν πακϊν. Σφμφωνα με τθν πρϊτθ, πνευματικόσ

πατζρασ τθσ οποίασ κεωρείται ο Μοντεςκιζ, οι κοινωνίεσ μασ μποροφν

να λειτουργιςουν δθμοκρατικά μόνο όταν διακζτουν κεςμοφσ που

αντιςτρατεφονται τθ ςυγκζντρωςθ τθσ εξουςίασ. Καρπόσ τθσ αντίλθψθσ

αυτισ είναι θ γνωςτι διάκριςθ των τριϊν εξουςιϊν (νομοκετικισ,

δικαςτικισ και εκτελεςτικισ) οι οποίεσ κεωρείται ότι αλλθλο-

αντιςτακμίηονται και αλλθλο-εξιςορροποφνται. Από μια ανάλογθ

ςκοπιά μποροφμε δοφμε τθ ςυνφπαρξθ και λειτουργία ςτισ κοινωνίεσ

μασ δφο πυλϊνων, του κράτουσ και τθσ αγοράσ.

Σε προςωπικό επίπεδο θ άποψθ περί αντίρροπων πακϊν εκβάλλει ςτθ

δθμιουργία κυλάκων οι οποίοι λειτουργοφν ωσ μζςα διαφυγισ από τθν

κακθμερινι ρουτίνα και τισ ςυμβάςεισ τθσ και ωσ χϊροι για τθν

ελεγχόμενθ διαχείριςθ των πακϊν. Ο πλζον χαρακτθριςτικόσ από τουσ

χϊρουσ αυτοφσ είναι ο ακλθτιςμόσ, το ποδόςφαιρο κατά πρϊτο λόγο,

και κα ζλεγα και ο πολιτιςμόσ και θ τζχνθ. Οι εν λόγω χϊροι από τθ

ςφςταςι τουσ είναι πιο ανεκτικοί ςτισ ςυμβάςεισ, αφινουν

περιςςότερο χϊρο ςτθν προςωπικι πρωτοβουλία και με τον τρόπο

αυτό κάνουν τθ ηωι μασ λιγότερο ανιαρι.

Θ προαναφερκείςα αντίλθψθ περί ανταγωνιςμοφ ζφταςε ςιμερα να

κεωρείται ςχεδόν αυτονόθτθ ςτισ δυτικζσ κοινωνίεσ. Θ ηωι νοείται ωσ

μία κονίςτρα ςτο πλαίςιο τθσ οποίασ ο ανταγωνιςμόσ εκλαμβάνεται ωσ

3

ςυνϊνυμο του ςυναγωνιςμοφ και τθσ αρχαιοελλθνικισ άμιλλασ. Για

ανταγωνιςτικά πρωτακλιματα κάνουν λόγο όλοι πια οι ακλθτζσ ωσ

προχπόκεςθ βελτίωςθσ τόςο ενόσ ακλιματοσ όςο και προςωπικά των

ίδιων.

Με ανάλογο τρόπο προςλαμβάνεται και θ εκπαίδευςθ. Μνθμονεφω

δφο δεδομζνα που τα τελευταία χρόνια απαςχόλθςαν ζντονα τισ

εκπαιδευτικζσ αρχζσ και κοινότθτεσ. Αναφζρομαι ςτθν αξιολόγθςθ των

15 χρονϊν μακθτϊν ςτθ γλϊςςα, τα μακθματικά και τισ επιςτιμεσ ςτο

πλαίςιο του Ρρογράμματοσ Αξιολόγθςθσ των Μακθτϊν, αλλιϊσ PISA,

του ΟΟΣΑ, το οποίο διεξάγεται κάκε τρία χρόνια από το 2000 και

εντεφκεν. Και βζβαια, ςτθν κατάταξθ των πανεπιςτθμίων θ οποία τα

τελευταία πιρε τθ μορφι χιονοςτιβάδασ και τείνει να γίνει το

βαςικότερο κριτιριο διαμόρφωςθσ τθσ εικόνασ μασ για αυτά.

Δεν κα αναφερκϊ ςτισ επιδόςεισ των Ελλινων μακθτϊν και των

ελλθνικϊν πανεπιςτθμίων ςτισ κατατάξεισ αυτζσ. Σθμειϊνω μόνο ότι οι

κεςμοί που οργανϊνουν τισ αξιολογιςεισ και τισ κατατάξεισ, πρϊτα απ’

όλα ο ΟΟΣΑ, ενςτερνίηονται πλιρωσ τθν προαναφερκείςα αντίλθψθ

περί ανταγωνιςμοφ. Θ ςυγκριτικι αξιολόγθςθ, ςθμειϊνεται ςτισ

ςχετικζσ εκκζςεισ, δεν μασ δίνει μόνο εικόνα των γνϊςεων των

μακθτϊν μίασ χϊρασ, άρα και του εκπαιδευτικοφ τθσ ςυςτιματοσ,

ςυντελεί ακόμθ ςτθ βελτίωςθ όλων των μερϊν εφόςον αυτοί ζχουν

εικόνα για τον εαυτό τουσ και ζχουν και πρότυπα αναφοράσ για να

ξεπεράςουν τισ όποιεσ αδυναμίεσ τουσ.

Ξζρουμε βζβαια ότι ο ανταγωνιςμόσ είναι ζννοια ςχετικι και ςυνικωσ

αποβαίνει υπζρ του ιςχυρότερου. Από τθν ιςτορία γνωρίηουμε, αυτό

που ο Νόρμπερτ Ελίασ, αναφερόμενοσ ςτθ φεουδαρχία, ονόμαςε «νόμο

4

του μονοπωλίου», τθν τάςθ δθλαδι του ιςχυρότερου φεουδάρχθ να

προςαρτά με τθ βία τα μικρότερα φζουδα. Από τθν ίδια ςκοπιά

μποροφμε να δοφμε και τθν μαρξιςτικι ανάλυςθ για τον οικονομικό

ανταγωνιςμό και το ςχθματιςμό μονοπωλίων ςτθν αγορά. Το κζμα

τίκεται ςιμερα και ςτθν Ευρωηϊνθ; Μποροφν χϊρεσ τόςο άνιςεσ

οικονομικά να ανταγωνιςτοφν μεταξφ τουσ;

Αυτό αςφαλϊσ δεν το αγνοοφν όςοι βλζπουν κετικά τον ανταγωνιςμό.

Για να υπερβοφν το πρόβλθμα αυτό οριςμζνοι, ιδιαίτερα ςτο χϊρο του

ακλθτιςμοφ και τθσ οικονομίασ χρθςιμοποιοφν τον όρο «υγιισ

ανταγωνιςμόσ». Στο πνεφμα αυτό, ςτο πρωτάκλθμα μπάςκετ των ΘΡΑ,

το ΝΒΑ, για να είναι οι ομάδεσ πιο ανταγωνιςτικζσ, οι λιγότερο ιςχυρζσ

ζχουν τον πρϊτο λόγο ςτθν απόκτθςθ των εκτιμοφμενων ωσ καλφτερων

νζων παικτϊν. Αντίςτοιχα οι περιςςότερεσ δυτικζσ φιλελεφκερεσ

κοινωνίεσ υιοκετοφν κεςμοφσ και νόμουσ που κα λειτουργιςουν

αντίρροπα όπωσ οι αντιμονοπωλιακοί νόμοι ι θ κλιμακοφμενθ

φορολογία.

Γνωρίηουμε ότι ςτθ μζρεσ μασ για λόγουσ ιδεολογικοφσ αλλά και λόγουσ

ςυναφείσ με τθν παγκοςμιοποίθςθ και τισ αλλαγζσ ςε αυτό, που οι

Fernan Braudel και ο Ιmmanuel Wallerstein, αποκάλεςαν ςφςτθμα-

κόςμοσ, θ ιςορροπία ζχει ανατραπεί υπζρ τθσ αγοράσ. Αντίκετα με τουσ

ιδεολογικά Συντθρθτικοφσ και τμιμα τθσ Αριςτεράσ που ηθτά τθν

επιςτροφι ςε αρχζσ του παρελκόντοσ, κατά πρϊτον αυτζσ του Εκνικοφ-

κράτουσ, οι Φιλελεφκεροι αναηθτοφν μία νζα ιςορροπία μζςω τθσ

αναδιαμόρφωςθσ των όρων λειτουργίασ του ανταγωνιςμοφ.

5

Αν αγαπθτοί, φίλεσ και φίλοι, ςτισ κοινωνίεσ μασ, παρά τισ

αμφιςβθτιςεισ, κυριαρχεί θ αντίλθψθ τθσ αναγκαιότθτασ του

ανταγωνιςμοφ, παραμζνει ερωτθματικό το περιεχόμενο και ο ςκοπόσ

του. Για να μείνουμε ςτθν κζμα μασ, τθν εκπαίδευςθ, ανταγωνιςμόσ

ναι, αλλά για ποιο πράγμα; Στισ μζρεσ το ερϊτθμα αυτό παραμζνει

επίκαιρο και κρίςιμο γιατί παραπζμπει ςτο ςκοπό και το περιεχόμενο

τθσ εκπαίδευςθσ.

Στον Πρωταγόρα ο Σωκράτθσ ρωτάει τον ςοφιςτι, που

περθφανευόταν ότι ειςιγαγε μια εξαιρετικι διδαςκαλία, ςε τι κα

χρθςιμεφςουν τα μακιματά του. Ο Ρρωταγόρασ απαντά: κα γυρίςεισ

καλφτεροσ ςπίτι ςου. Τθν ίδια απάντθςθ δίνουν μερικοφσ αιϊνεσ

αργότερα οι Ουμανιςτζσ τθσ Αναγζννθςθσ οι οποίοι προςβλζπουν ςτον

θκικό homo universalis. Ο Διαφωτιςμόσ δεν κα απομακρυνκεί από αυτό

το ιδανικό αλλά κα δϊςει βάροσ ςτθν ζλλογθ ςκζψθ και τθν μαηικι

εκπαίδευςθ εφόςον μζςω αυτισ οι άνκρωποι κα απελευκερωκοφν

από προλιψεισ και δεςμά.

Το ιδανικό του Διαφωτιςμοφ ζμελε ςφντομα να αμφιςβθτθκεί

από τα υπό διαμόρφωςθ εκνικά κράτθ. Το ζνα μετά το άλλο

μετζτρεπαν τθν εκπαίδευςθ ςε μζςο για τθν ιδεολογικι ςυγκρότθςι

τουσ, τθ ςτελζχωςι τουσ και τθν κατίςχυςι τουσ ςτθ διαπάλθ με τα

άλλα ζκνθ, ιδιαίτερα τα πιο ανταγωνιςτικά.

Θ διαπάλθ ανάμεςα ςτισ δφο αντιλιψεισ για τθν εκπαίδευςθ, του

Διαφωτιςμοφ και εκείνθσ που τθ κζλει κεραπαινίδα του ζκνουσ

κράτουσ, αποτυπϊνεται με τον πιο εμβλθματικό τρόπο ςτθ δθμιουργία

6

του πρϊτου ςφγχρονου πανεπιςτιμιου, του πανεπιςτθμίου του

Βερολίνου, το 1810. Χάρθ ςτον επιφανι γλωςςολόγο και Υπουργό

παιδείασ τθσ Ρρωςίασ, τον Wilhelm Humboldt επικρατεί θ πρϊτθ

αντίλθψθ και υιοκετοφνται τρεισ βαςικζσ αρχζσ οι οποίεσ κα

ςθμαδεφςουν τθν ιςτορία του Ρανεπιςτθμίου και γενικότερα τθσ

εκπαίδευςθσ: ελευκερία τθσ ζρευνασ, ελευκερία τθσ διδαςκαλίασ και,

ωσ ςκοπόσ τθσ εκπαίδευςθσ, να μακαίνουμε πϊσ να μακαίνουμε.

Αυτονόθτα το χουμπολτιανό όραμα δεν μποροφςε να διαρκζςει.

Αμζςωσ ςχεδόν οι πρωςικζσ αρχζσ ζκεςαν υπό τον ζλεγχό τουσ το

πανεπιςτιμιο του Βερολίνου. Ζκτοτε, και για μεγάλο διάςτθμα θ

εκπαίδευςθ, ιδιαίτερα, το Ρανεπιςτιμιο κινικθκε ςε δφο παράλλθλα

επίπεδα: να προάγει τθ γνϊςθ και να προάγει το ζκνοσ. Με άλλα λόγια,

διατφπωςθ που αποτελεί το ζμβλθμα αμερικανικϊν πανεπιςτθμίων

όπωσ αυτό του Ρρίνςτον, να υπθρετεί ταυτόχρονα το ζκνοσ και τθν

ανκρωπότθτα.

Θ προαγωγι των δφο ςτόχων, τθσ γνϊςθσ και του ζκνουσ δεν

ιταν χωρίσ προβλιματα. Κυβερνιςεισ, πανεπιςτιμια και

πανεπιςτθμιακοί βρζκθκαν ςυχνά ςε δφςκολεσ καταςτάςεισ. Θυμίηω

δφο, ίςωσ τισ πιο ςθμαντικζσ και επϊδυνεσ: τθ ςυμπαράταξθ των

Γερμανϊν κακθγθτϊν με τθν κυβζρνθςι τουσ ςτον Α’ Ραγκόςμιο

Ρόλεμο και τθ ςυμμετοχι των επιςτθμόνων, Αμερικανϊν κατά πρϊτο

λόγο, ςτο Β’ Ραγκόςμιο πόλεμο ςτο ςχζδιο Μανχάταν για τθν

καταςκευι τθσ ατομικισ βόμβασ.

Ρζρα από τισ δυςχζρειεσ υπθρζτθςθσ των δφο ςτόχων

ταυτόχρονα, θ προαγωγι τθσ γνϊςθσ από ζνα πανεπιςτιμιο ςε μία

χϊρα ςυνζβαλε, ζτςι κι αλλιϊσ, και ςτθν προαγωγι του εκνικοφ

7

κράτουσ. Με άλλα λόγια τα εκνικά κράτθ είχαν ςυμφζρον να προάγουν

τα πανεπιςτιμια και γενικότερα τθν εκπαίδευςθ όχι μόνο γιατί αυτά

ςυντελοφςαν ςτθν εδραίωςι τουσ ςτο εςωτερικό αλλά και γιατί τουσ

προςζδιδαν ακτινοβολία και υπεροχι, οικονομικι και πολιτιςμικι, ςτο

εξωτερικό.

Θ ςταδιακι ςϊρευςθ τθσ γνϊςθσ κα οδθγιςει ςτθ ςυγκρότθςθ,

από το 1870, μιασ διαρκϊσ διευρυνόμενθσ διεκνοφσ αγοράσ πτυχίων

τριτοβάκμιασ εκπαίδευςθσ. Με άλλα λόγια, όλο και πιο πολλοί νζοι

αφινουν τθ χϊρα τουσ για να ςπουδάςουν ςε μία άλλθ. Ρζρα από τθν

οικονομικι πτυχι, ςθμειϊνουμε ότι θ προςζλκυςθ ξζνων φοιτθτϊν

ςυνιςτά δραςτικό μζςο άςκθςθσ κάκε λογισ επιρροισ κακϊσ πολλοί

από τουσ φοιτθτζσ προζρχονται από τισ ικφνουςεσ ομάδεσ τθσ χϊρασ

προζλευςθσ ι δυνθτικά κα ενταχκοφν ς’ αυτζσ.

Μποροφμε να διακρίνουμε τζςςερισ περιόδουσ: από το 1870 ζωσ το

1910 κυριαρχοφν τα γερμανόφωνα πανεπιςτιμια, γερμανικά κατά

πρϊτον. Από το 1910 ωσ τα μζςα τθσ δεκαετίασ του 1930 κυριαρχοφν

τα γαλλικά. Θ τρίτθ περίοδοσ, από το 1945 ωσ το 1995, ςθμαδεφεται

από τθν τεράςτια αφξθςθ των αλλοδαπϊν φοιτθτϊν και τον

ανταγωνιςμό ανάμεςα ςτα δυτικο-ευρωπαϊκά πανεπιςτιμια και τα

βορειο-αμερικανικά. Από το 1995 τζλοσ, μζχρι ςιμερα ο αρικμόσ των

αλλοδαπϊν φοιτθτϊν ςυνεχίηει να αυξάνει ενϊ κυριαρχοφν τα

αγγλόφωνα πανεπιςτιμια.

Μερικοί αρικμοί για να ζχουμε καλφτερθ εικόνα. Το 1899 οι αλλοεκνείσ

φοιτθτζσ φτάνουν τουσ 12.000, από αυτοφσ οι 6.284, οι περιςςότεροι

από τισ ΘΡΑ, ςπουδάηουν ςε γερμανικά πανεπιςτιμια. Το 1950 οι

8

αλλοδαποί φοιτθτζσ ανερχόταν κοντά ςε 108.000, το 2000 ςε 1,8

εκατομμφρια και το 2005 ςε 2,73 εκατομμφρια φοιτθτζσ.

Αυτονόθτα οι περιςςότεροι από τουσ φοιτθτζσ αυτζσ προζρχονται

(περίπου 2 ςτουσ 3) από τισ αναπτυςςόμενεσ χϊρεσ και μεταβαίνουν

ςτισ οικονομικά πιο ανεπτυγμζνεσ. Θ κυριαρχία των ΘΡΑ και κι θ

ςυνακόλουκθ επιβολι τθσ αγγλικισ γλϊςςασ ωσ lingua franca ςτθ

διεκνι ςκθνι τισ τελευταίεσ δεκαετίεσ ζχει ςαν αποτζλεςμα τθ μερίδα

του λζοντοσ ςτθ προςζλκυςθ ξζνων φοιτθτϊν να τθν ζχουν οι

αγγλόφωνεσ χϊρεσ, ιδιαίτερα οι ΘΡΑ, και δφο χϊρεσ χωρίσ ιδιαίτερθ

πανεπιςτθμιακι παράδοςθ, το Θνωμζνο Βαςίλειο και θ Αυςτραλία. Και

οι τρείσ μαηί προςζλκυςαν το 2002 το 52% του 1,78 εκατομμυρίου

αλλοδαπϊν φοιτθτϊν ςτισ χϊρεσ του ΟΟΣΑ. Ειδικότερα, οι ΘΡΑ

προςελκφουν τα τελευταία χρόνια πάνω κάτω το ¼ των ξζνων

φοιτθτϊν, το Θνωμζνο Βαςίλειο το 12%, θ Γαλλία και θ Γερμανία γφρω

ςτο 10%, θ Αυςτραλία το 6%, θ Ιαπωνία το 5%, θ Νζα Ηθλανδία, ο

Καναδάσ και θ ωςία το 3%, θ Ιςπανία, το Βζλγιο, θ Ιταλία και θ Νότια

Αφρικι το 2%.

Πςο για τουσ Ζλλθνεσ από τα τζλθ τθσ δεκαετίασ του 1880

ςυνιςτοφν μία από τισ πιο πολυάρικμεσ ομάδεσ φοιτθτϊν ςτα

πανεπιςτιμια εξωτερικοφ. Στθ δεκαετία του 1920 οα αρικμόσ των

Ελλινων εκτιμάται γφρω ςτουσ χίλιουσ ετθςίωσ. Για να ζχουμε εικόνα

το 1920 ςτο Βζλγιο καταγράφονται 55 Ζλλθνεσ, το 1922 37 ςτθ Μεγάλθ

Βρετανία, το 1925 45 ςτθν Ελβετία ο 1928 176 ςτθ Γερμανία, το 1930

474 φοιτθτζσ ςτθ Γαλλία και το 1930 99 ςτισ ΘΡΑ.

Ο αρικμόσ των Ελλινων φοιτθτϊν ςτο εξωτερικό παίρνει

εκρθκτικζσ διαςτάςεισ μεταπολεμικά, κυρίωσ λόγω του κλειςίματοσ τθσ

9

ελλθνικισ τριτοβάκμιασ εκπαίδευςθσ μζχρι το 1981. Από 8.717 το 1960,

φτάνουν τουσ 14.147 το 1970, τουσ 31.509 το 1980, τουσ 32.184 το

1990, τουσ 53.999 και τουσ 44.512 το 2005. Σε ό,τι αφορά τισ χϊρεσ

προοριςμοφ ςτα μζςα τθσ δεκαετίασ του 1990 ςυγκροτείται ζνα μεγάλο

ρεφμα προσ το Θνωμζνο Βαςίλειο, το οποίο μζχρι τότε προςζλκυε

λιγότερο από το 10%. Από τουσ 28.879 Ζλλθνεσ φοιτθτζσ εξωτερικοφ το

1994, 10.929, το 41%, ςπουδάηουν εκεί. Το ςχετικό ποςοςτό

εκτινάςςεται από το 1997 –χρονιά τθσ μεταρρφθμισης Αρσζνη: από

τουσ 55.064 Ζλλθνεσ φοιτθτζσ ςτισ χϊρεσ του Ο.Ο.Σ.Α το 2001, οι

28.860, πάνω δθλαδι από τουσ μιςοφσ, ςπουδάηουν ςτο Θνωμζνο

Βαςίλειο.

Αν 1 ζηοςρ 5 Έλληνερ πποπηςσιακούρ θοιηηηέρ καηεςθύνεηαι ζε μη

παπαδοζιακέρ σώπερ πποοπιζμού αλλοδαπών θοιηηηών (Ιηαλία, σώπερ

ηων Βαλκανίων και ηηρ Αναηολικήρ Δςπώπηρ), οι μεηαπηςσιακοί

καηεςθύνονηαι ζε λίγερ δςηικοεςπωπαϊκέρ σώπερ και ηιρ ΗΠΑ. Από ηοςρ

5.610 Έλληνερ μεηαπηςσιακούρ θοιηηηέρ ζηα πανεπιζηήμια ηος

εξωηεπικού ηο 1994, 4.834 καηαγπάθηκαν ζε ηπειρ σώπερ: 3.476 ζηο

Ηνωμένο Βαζίλειο, 714 ζηιρ ΗΠΑ και 644 ζηη Γαλλία. Αςηό ιζσύει

ιδιαίηεπα για ηοςρ διδάκηοπερ: Δνδεικηικά, 597 Έλληνερ εκπόνηζαν

διδακηοπικά ζε πανεπιζηήμια ηων ΗΠΑ από ηο 1985 μέσπι ηο 1989 και

1.223 από ηο 1990 μέσπι ηο 1996, απιθμοί ενηςπωζιακοί ηόζο ζε ζσέζη

με ηον ζςνολικό απιθμό ηων Δλλήνων θοιηηηών ζηιρ ΗΠΑ όζο και γιαηί

ξεπεπνούν ηον απιθμό ηων απονεμημένων διδακηοπικών διπλωμάηων

ζηα ελληνικά πανεπιζηήμια ηο ίδιο σπονικό διάζηημα.

Τα πποαναθεπθένηα αποηςπώνονηαι και ζηη ζύνθεζη ηων

ελληνικών ιθςνοςζών ομάδων. Γύο παπαδείγμαηα. Από ηοςρ 63

καθηγηηέρ ηος Δθνικού Μεηζόβιος Πολςηεσνείος ηην εικοζαεηία 1922-

1941 οι 50 είσαν κάνει κύπιερ ή ζςμπληπωμαηικέρ ζποςδέρ ζε ξένα

10

πανεπιζηήμια και πολςηεσνεία: 26 ζηη Γεπμανία, 15 ζηη Γαλλία, 7 ζηην

Δλβεηία, 1 ζηο Βέλγιο και 1 ζηην Ιηαλία. Από ηοςρ 21 Έλληνερ

ππωθςποςπγούρ από ηο 1910 ωρ ηο 1941, ηοςλάσιζηον 12 πέπαζαν από

ένα ξένο πανεπιζηήμιο: 10 ζπούδαζαν ζηη Γεπμανία έναρ ζηην Αγγλία

και έναρ ζηη Γαλλία. Ακόμη 6 από αςηούρ πος ζπούδαζαν ζηη Γεπμανία

πέπαζαν ζηη ζςνέσεια από ένα γαλλικό πανεπιζηήμιο.

Αγαπθτζσ φίλεσ και φίλοι, δεν χρειάηεται να αναλφςω πόςο

ςθμαντικό είναι για τα Ζκνθ το Ρανεπιςτιμιο και πϊσ μπορεί να γίνει

πυλϊνασ οικονομικισ ανάπτυξθσ, πολιτιςμικισ διάχυςθσ και

ιδεολογικισ θγεμονίασ. Θ διαχρονικι αδυναμία τθσ χϊρασ μασ να

ανταποκρικεί ςτθν πρόκλθςθ αυτι μεγάλωςε τθν εξάρτθςι τθσ από

τουσ εκάςτοτε ιςχυροφσ.

Δφο παραδείγματα. Το 1878 ο Χαρίλαοσ Τρικοφπθσ προγραμματίηει

τα μεγάλα δθμόςια ζργα (διάνοιξθ τθσ διϊρυγα τθσ Κορίνκου,

αποξιρανςθ τθσ Κωπαΐδασ, ςιδθρόδρομοι). Ελλείψει ειδικευμζνου

προςωπικοφ, καλεί πολυμελι ομάδα Γάλλων μθχανικϊν. Θ ομάδα μζνει

ςτθ χϊρα δζκα χρόνια και πζρα από τθν τεχνογνωςίασ τθσ ςτα δθμόςια

ζργα κα αναδιαμορφϊςει και τισ δθμόςιεσ τεχνικζσ υπθρεςίεσ. Μετά

τον Β’ Ραγκόςμιο Ρόλεμο και ιδιαίτερα τον Εμφφλιο καταλυτικι είναι θ

παρουςία των ΘΡΑ. Με αμερικανικά κεφάλαια ιδρφονται το 1953 το

Ελληνικό Κζντρο Παραγωγικότητας (ΕΛΚΕΡΑ), το 1958 το Βασιλικό

Ίδρυμα Ερευνών (το ςθμερινό Εκνικό Κδρυμα Ερευνϊν), το 1959, θ

ΣΕΛΕΤΕ (50% τθσ χρθματοδότθςθσ) και το 1961 το Κζντρο

Προγραμματισμοφ και Έρευνας (ΚΕΡΕ). Στθ ΣΕΛΕΤΕ μάλιςτα από το 1960

ωσ το 1963 δίδαςκαν αποκλειςτικά Αμερικανοί.

11

Αγαπθτζσ φίλεσ και φίλοι,

Εδϊ και λίγα χρόνια με τθ λεγόμενθ παγκοςμιοποίθςθ γίνεται όλο

και περιςςότερο λόγοσ για το τζλοσ των κρατϊν εκνϊν , τθν κατίςχυςθ

τθσ αγοράσ και των μεγάλων πολυεκνικϊν επιχειριςεων. Θ κρίςθ που

διανφουμε, ιδιαίτερα ςτθν Ευρϊπθ φαίνεται να ςυνθγορεί υπζρ τθσ

άποψθσ αυτισ. Είδαμε πϊσ τρεισ οίκοι αξιολόγθςθσ, ιδιαίτερα οι δφο

μεγαλφτεροι, επιβάλλονται ακόμθ και ςτισ κραταιότερεσ χϊρεσ, όπωσ

οι ΘΡΑ και θ Γαλλία. Απότοκο τθσ κεϊρθςθσ αυτισ είναι θ άποψθ ότι θ

εκπαίδευςθ, ιδιαίτερα θ τριτοβάκμια υπθρετεί λιγότερο τθ γνϊςθ και

τισ επιταγζσ των κρατϊν εκνϊν και περιςςότερο τισ πολυεκνικζσ οι

οποίεσ μζςω τθσ χρθματοδότθςθσ και πιζςεων υπαγορεφουν το τι, που

και πόςο κα παραχκεί και με τον τρόπο αυτό ιεραρχοφν τθ γνϊςθ ςε

χριςιμθ και μθ.

Θυμίηω ότι για πρϊτθ φορά θ κριτικι αυτι διατυπϊκθκε το 1904 από

ζναν διορατικό Αμερικανό κοινωνιολόγο και οικονομολόγο, τον

Thorstein Veblen ςτο βιβλίο του The Higher Learning in America. Ο

ςυγγραφζασ υποςτιριξε ότι τα αμερικανικά πανεπιςτιμια ζχαναν τθν

αυτονομία τουσ και εξαρτιόταν όλο και περιςςότερο από τισ μεγάλεσ

επιχειριςεισ.

9 δεκαετίεσ αργότερα, το 1996, ένασ Καναδόσ καθηγητήσ, ο Bill

Readings, δημοςιεύει ςτισ εκδόςεισ του πανεπιςτημίου του

Χάρβαρντ, (Harvard University Press) το βιβλίο the University in

ruins (το Πανεπιςτήμιο ςε ερείπια). Ο ςυγγραφέασ διακρίνει 3

φάςεισ ςτη ζωή των πανεπιςτημίων (διάκριςη που ςτισ μέρεσ μασ

έχει γίνει ςχεδόν του ςυρμού). Το πανεπιςτήμιο του Διαφωτιςμού,

12

το πανεπιςτήμιο την εποχή τησ κυριαρχίασ των εθνικών κρατών και

το ςημερινό πανεπιςτήμιο ςτην υπηρεςία των πολυεθνικών

επιχειρήςεων, το οποίο ςύμφωνα με τον ςυγγραφέα, ςτηρίζεται ςε

οριςμένα ιδεολογήματα με πρώτο αυτό τησ Αριςτείασ.

Αναμφίβολα ο Veblen και ο Readings δεν είχαν άδικο όςον

αφορά την εμπλοκή των μεγάλων επιχειρήςεων ςτο χώρο τησ

τριτοβάθμιασ εκπαίδευςησ. Το ίδιο μπορεί να λεχθεί και για την

παρακμή των εθνικών κρατών. Αρκεί κανείσ να δει πώσ μαθήματα

και επιςτήμεσ που ςτήριζαν τα κράτη έθνη όπωσ η γλώςςα, η

ιςτορία, η δημογραφία, αλλά που ςυνδέονται περιςςότερο με τον

Διαφωτιςμό, όπωσ η φιλοςοφία και τα μαθηματικά, αλλά και

γνωςτικά αντικείμενα ςυνδεδεμένα με το κοινωνικό κράτοσ όπωσ η

κοινωνιολογία και πτυχέσ τησ πολιτικήσ επιςτήμησ (εκπαιδευτική,

κοινωνική πολιτική) χάνουν το ειδικό τουσ βάροσ υπέρ νέων

μαθημάτων, ςτενότερα ςυνδεδεμένων με την αγορά.

Αγαπθτζσ φίλεσ και φίλοι,

κλείνοντασ ικελα να ςθμειϊςω ότι μπορεί ςτισ μζρεσ μασ να ηοφμε τθν

αποδυνάμωςθ των εκνικϊν κρατϊν αλλά όχι το τζλοσ τουσ. Θ κρίςθ

ςτθν ευρωηϊνθ και ιδιαίτερα θ κρίςθ που ηοφμε ςτθ χϊρασ μασ τα

τελευταία χρόνια δείχνει ότι αυτι ζχει, και μάλιςτα ζντονα, εκνικζσ

διαςτάςεισ. Οι Ζλλθνεσ πλθρϊνουν τθν κρίςθ, όπωσ οι Ρορτογάλοι, οι

Ιςπανοί, οι Ιταλοί και οι Ιρλανδοί. Από αυτι τθ ςκοπιά μποροφμε να

δοφμε τθ φυγι των Ελλινων, ςτθ πλειονότθτά τουσ νζων με πολλά

πτυχία κα προςόντα, ωσ μία από τισ δραματικότερεσ πτυχζσ τθσ κρίςθσ

με μακροπρόκεςμεσ επιπτϊςεισ για τθ χϊρα μασ αλλά και ωσ κζρδοσ

για τισ χϊρεσ προοριςμοφ. Ρρόκειται για μία νζα ζκφανςθ του

ανταγωνιςμοφ ανάμεςα ςτα ζκνθ, που τθ γνϊριςαν ιδθ πολλζσ

13

φτωχζσ χϊρεσ όπωσ θ ουμανία και οι Ινδίεσ οι καλφτεροι επιςτιμονεσ

των οποίων, εδϊ και λίγα χρόνια, εγκαταςτάκθκαν ςτθ Γερμανία, τον

Καναδά ι τθν Αυςτραλία.

Ριςτεφω, εν κατακλείδι, ότι ενάντια ςτθν αρχζσ τθσ (που θ

προαγωγι τθσ γνϊςθσ και θ διαμόρφωςθ πολιτϊν), θ εκπαίδευςθ

ςυνεχίηει να βρίςκεται πάντα ςτθν κονίςτρα του ανταγωνιςμοφ των

εκνϊν και μάλιςτα αποτελεί ζνα από τα βαςικά διακυβεφματά του.

Αυτό ςυνιςτά ζναν επιπλζον λόγο για να καταπιαςτοφμε ςοβαρότερα

με τθν εκπαίδευςθ.