Orbis in Urbe: τα εμπορικά προϊόντα στη ρωμαϊκή ελεγεία ως...

ΠΟΛΥΠΟΛ

ΙΤΙΣ

ΜΙΚ

ΟΤΗ

ΤΑ

ΣΤΗ

ΡΩ

ΜΗ

ΚΟΙΝ

ΩΝ

ΙΚΗ

ΚΑ

Ι Π

ΝΕΥΜ

ΑΤΙΚ

Η Ζ

ΩΗ

ΔΗΜΟΚΡΙΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΡΑΚΗΣΤ Μ Η Μ Α Ε Λ Λ Η Ν Ι Κ Η Σ Φ Ι ΛΟΛΟγ Ι Α Σ

ΠΟΛΥΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΟΤΗΤΑ ΣΤΗ ΡΩΜΗ

ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΚΑΙ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΖΩΗ

Πρακτικά τουΗ� Πανελλήνιου Συμποσίου

Λατινικών ΣπουδώνΚομοτηνή, 2-5 Μαΐου 2007

Επιμέλεια:

ΑΝΔΡΕΑΣ Ν. ΜΙΧΑΛΟΠΟΥΛΟΣ ΧΡΥΣΑΝΘΗ ΤΣΙΤΣΙΟΥ-ΧΕΛΙΔΟΝΗ Αναπληρωτής Καθηγητής Λατινικής Φιλολογίας Επίκουρη Καθηγήτρια Λατινικής Φιλολογίας Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης

ΑΘΗΝΑ 2013

Δ.Π.Θ.ΤΜΗΜΑ

ΕΛΛΗΝΙΚΗΣΦΙΛΟΛΟγΙΑΣ



Πρακτικά τουΗ� Πανελλήνιου Συμποσίου

Λατινικών ΣπουδώνΚομοτηνή, 2-5 Μαΐου 2007

Επιμέλεια:

ΑΝΔΡΕΑΣ Ν. ΜΙΧΑΛΟΠΟΥΛΟΣ ΧΡΥΣΑΝΘΗ ΤΣΙΤΣΙΟΥ-ΧΕΛΙΔΟΝΗ Αναπληρωτής Καθηγητής Λατινικής Φιλολογίας Επίκουρη Καθηγήτρια Λατινικής Φιλολογίας Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης

ΑΘΗΝΑ 2013

ΔΗΜΟΚΡΙΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΡΑΚΗΣΤΜΗΜΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΛΟγΙΑΣ

ISBN: 978-960-99486-6-1

© Copyright: Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης. Τμήμα Ελληνικής Φιλολογίας

7

Περιεχόμενα

Προλογικό σημείωμα των επιμελητών ........................................................................................11Χαιρετισμός της Προέδρου του Τμήματος Ελληνικής Φιλολογίας του Δ.Π.Θ.,Καθηγήτριας κ. Χαρίκλειας Ιωαννίδου .......................................................................................13

ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΚΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ - ΓΕΝΙΚΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ

Θεόδωρος Δ. ΠαπαγγελήςΠολυπολιτισμικότητα στη Ρώμη; Όροι, όρια, ορισμοί ..............................................................17Νίκος ΠετρόχειλοςΟι διακυμάνσεις των ηθικών αξιών στο ρωμαϊκό χώρο ............................................................22† Γεώργιος ΣαββαντίδηςΠροβλήματα επικοινωνίας στον ελληνορωμαϊκό κόσμο ..........................................................29Μιχαήλ ΠασχάληςΤο βλέμμα του Οδυσσέα και η Ρώμη............................................................................................37Σοφία ΤρομάραΌψεις της πολυπολιτισμικότητας στην αρχαία Ρώμη. Ιδιότητα του Πολίτη, Διαφορετικότητα, Ρατσισμός ........................................................................................................42

ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ: ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ

Δημήτριος Εὐθ. ΚουτρούμπαςἩ ἐπίδραση τῆς βιβλιοθήκης τοῦ Περσέως στὴ διαμόρφωση τῆς πνευματικῆς καὶ πολιτικῆς ζωῆς τῆς Ρώμης .......................................................................................................55Ιωάννης Κ. ΞυδόπουλοςΗ ταυτότητα των Ελλήνων της Σικελίας ....................................................................................63Μιχαήλ ΛίπκαΗ Λατρεία της Ίσιδος και της Κυβέλης στη Ρώμη ......................................................................74Δημήτριος ΜαντζίλαςΗ λατρεία των συριακών θεοτήτων στη Ρώμη ...........................................................................78Αναστάσιος Δ. ΝικολόπουλοςΠολιτισμική ταυτότητα και πολιτικά δικαιώματα στη ρωμαϊκή Δημοκρατία: η μαρτυρία του Κικέρωνα..............................................................................................................89Χρυσάνθη Τσίτσιου-ΧελιδόνηΗγεμόνες και αλλότριοι: από τον Τίτο Λίβιο στη Martha Nussbaum ....................................95Δήμητρα ΤσιτσικλήP. Trogi Historiae Philippicae: Μια μη ρωμαιοκεντρική προσέγγιση της ρωμαϊκής ιστορίας .................................................................................................................107

8

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Βασίλειος Π. ΒερτουδάκηςΣύριες πριγκίπισσες και ελληνίζοντες θεολόγοι. Θρησκευτική ανεκτικότητα και πολιτισμική ώσμωση στα χρόνια των Σεβήρων .................................................................118Ιωάννης Α. ΠαναγιωτόπουλοςΟι χριστιανικές κοινότητες των Ανατολικών στη Ρώμη των πρώτων χριστιανικών αιώνων: η περί Πάσχα έριδα ................................................................................127Eλένη Χουλιαρά-ΡάιουΑπό την adusta nota του Προπέρτιου (III, 11, 40) στο χάραγμα των ελληνικών παπύρων ......................................................................................133

ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ: ΠΟΙΗΣΗ

Ιωάννα Ν. ΠαπαδοπούλουΟ τύπος του «κοσμοπολίτη πολυπολιτισμικού» στη ρωμαϊκή κωμωδία της αρχαϊκής περιόδου .................................................................................................................149Σοφία ΠαπαϊωάννουΜετα-λογοτεχνικά μαγειρέματα επί σκηνής: Η ελληνική καταγωγή του coquus στον Curculio του Πλαύτου (251-279) ..........................161Ευάγγελος ΚαρακάσηςΗ παρουσία του δούλου Σύρου στην κωμωδία του Τερεντίου Αδελφοί. Προσπάθειες εκρωμαϊσμού .........................................................................................................172Ελένη Περάκη-ΚυριακίδουΑναφορά και αποσιώπηση στα Γεωργικά του Βιργιλίου. Η αιγυπτιακή βουγονία και το επύλλιο του Αρισταίου ...........................................................183Βασίλης ΦυντίκογλουΗ Ρώμη και οι άλλοι: πολιτισμικός στοχασμός στην Αινειάδα ............................................. 194Ελένη ΓκαστήΤροπές της πολυπολιτισμικότητας στο 7ο βιβλίο της Αινειάδας .......................................... 207Τιτίκα ΑσλανίδουDocte sermones utriusque linguae (Hor. Carm. 3.8.5) ..............................................................216Ελένη ΚαραμαλέγκουΊχνη διαπολιτισμικότητας στον Οράτιο: η ποιητική ενός πολυφωνικού «Βάκχου» στις Ωδές ................................................................................................................................... 231Χαρίλαος ΜιχαλόπουλοςOrbis in Urbe: τα εμπορικά προϊόντα στη ρωμαϊκή ελεγεία ως ένδειξη της πολυπολιτισμικής πραγματικότητας της αυγούστειας Ρώμης. Η περίπτωση των αρωμάτων της Ανατολής στον Τίβουλλο ..................................................243Στέλλα Σπ. ΧελιδώνηΟ μύθος του Πύραμου και της Θίσβης: η θέση της εκδοχής του Οβίδιου στην παράδοση του μύθου και η συμβολή της στον προσδιορισμό της ταυτότητάς του ............256Στρατής ΚυριακίδηςΟβιδίου Μεταμορφώσεις: κατάλογοι και πολιτισμικές αναφορές .........................................269Θεόδωρος ΑντωνιάδηςΑναζητώντας τη «χαμένη Ρώμη»: Η πολυπολιτισμικότητα υπό τη «ρητορική της εξορίας» ...................................................................................................................................278

9

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Ανδρέας Ν. ΜιχαλόπουλοςVox diversa sonat populorum: η πολυπολιτισμική Ρώμη και η εικόνα του «άλλου» στα επιγράμματα του Μαρτιάλη.................................................................................................288Αντώνιος Η. ΣακελλαρίουΠολυπολιτισμική Ρώμη: «Εκσυγχρονισμένη» ανάγνωση της 3ης σάτιρας του Γιουβενάλη ..................................................................................................302Ελένη ΚοντογιάννηIuv. 6.184-199: η γλωσσική προκατάληψη και η διττή εκδοχή της ετερότητας ...................311Δημήτριος ΡάιοςGenus Amazonium scias! Η αμαζόνια καταγωγή του Iππόλυτου, η ‘γεωγραφία’ και ο αντιφυλετικός χαρακτήρας της Φαίδρας του Σενέκα ....................................................323Φώτης Κ. ΠολυμεράκηςΠολυπολιτισμικότητα στη ρωμαϊκή Γαλατία του 4ου μ.Χ. αιώνα: η μαρτυρία του Αυσόνιου .....337Χρύσα ΠαπανικολάουΗ πολιτισμική ετερότητα στην ποίηση του Κλαυδιανού: οι Ρωμαίοι και οι άλλοι ..............348

ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ: ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΚΑΙ ΔΙΑΝΟΗΣΗ

Λεωνίδας ΤρομάραςH φιλοσοφική διάσταση της πολυπολιτισμικότητας στην αρχαία Ρώμη ..............................357Στυλιανός Κ. ΤζάμοςΗ πρόσληψη της θεωρίας «περί καθόδου της ψυχής» της Νεοπλατωνικής φιλοσοφίας από το Μακρόβιο στο έργο του Commentarii in Somnium Scipionis .......................................... 367Δημήτριος Ζ. ΝικήταςGraecae sapientiae artibus mores nostrae civitatis instruxero (In Categorias Aristotelis commenta, liber II, prooem.). Ρωμαϊκός «εθνικισμός» και ελληνισμός στα αριστοτελικά έργα του Βοηθίου ...................................................................378† Μανόλης ΠαπαθωμόπουλοςΠάπα Ζαχαρίου: Mετάφραση των Διαλόγων του Πάπα Γρηγορίου του Μεγάλου ..............390

ΜΕΣΑΙΩΝΑΣ, ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ, ΝΕΟΤΕΡΟΙ ΧΡΟΝΟΙ

Φάνης Ι. ΚακριδήςΦραγκορωμέικα ή ο ανελλήνιστος Ηρώδης .............................................................................397Μαρία Βουτσίνου-ΚικίλιαΠολυπολιτισμικότητα στην αυλή του Καρλομάγνου; .............................................................403Άννα ΜαστρογιάννηGraeculus barbatus: Αναγεννησιακές απόψεις για τους Έλληνες ..........................................411Στέλλα ΠριόβολουΗ πολυπολιτισμικότητα του λατινικού Μεσαίωνα κατά τους προαναγεννησιακούς χρόνους και η σημασία της για την πολυπολιτισμική Ενωμένη Ευρώπη ..............................422

Νίκος ΠετρόχειλοςΑπολογισμός εργασιών Η΄ Πανελληνίου Συμποσίου Λατινικών Σπουδών .........................429

243

Χαρίλαος Μιχαλόπουλος

Orbis in Urbe: τα εμπορικά προϊόντα στη ρωμαϊκή ελεγεία ως ένδειξη της πολυπολιτισμικής

πραγματικότητας της αυγούστειας Ρώμης. Η περίπτωση των αρωμάτων της Ανατολής

στον Τίβουλλο

Στο ξεκίνημα του πρώτου βιβλίου της Ars amatoria του Οβιδίου ανάμεσα στα μέρη που προτείνει ο praeceptor amoris στους μαθητές του για αναζήτηση ερωτικής λείας συγκαταλέγε-ται και o Ιππόδρομος (Ars 1.135-76). Στην αναλυτική αναφορά στον Ιππόδρομο (Ars 1.171-6)1 ιδιαίτερη μνεία γίνεται στη μεγαλοπρεπή αναπαράσταση της ναυμαχίας της Σαλαμίνας, την οποία πρόσφερε στο κοινό της Ρώμης ο Αύγουστος στα πλαίσια πολυήμερου εορτασμού για την αφιέρωση του ναού του Mars Ultor και για τα εγκαίνια του Forum Augustum το 2 π.Χ. Εκεί ο ποιητής σημειώνει σχετικά με τη συμμετοχή του κοινού πως «στη Ρώμη βρέθηκε ολάκερη η οικουμένη» (Ov. Ars 1.174 … atque ingens orbis in Urbe fuit). Την αντίστιξη Urbs-orbis, Ρώμης-οικουμένης, συναντούμε επίσης λίγους στίχους πιο πάνω, όταν ο praeceptor σχολιάζει την ικα-νότητα της Ρώμης να εξασφαλίζει υπερπροσφορά όμορφων γυναικών.2 Το γεγονός πως η αντι-παράθεση Urbs-orbis, η οποία σε κατοπινές εποχές αποτέλεσε κοινό τόπο των εγκωμίων της Ρώμης,3 εμφανίζεται για πρώτη φορά τόσο εμφατικά στο έργο ενός αυγούστειου ποιητή κάθε άλλο παρά τυχαίο είναι, αφού την περίοδο διακυβέρνησης του Αυγούστου η Ρώμη βρίσκεται στο επίκεντρο μιας αχανούς αυτοκρατορίας λαών και φυλών με ετερόκλητες πρακτικές και συ-νήθειες, όπου η επαφή και επικοινωνία (εμπορική, πληθυσμιακή, ιδεολογική) μεταξύ των συ-στατικών της μελών αποτελεί καθημερινή πραγματικότητα. Η ενίσχυση του οδικού δικτύου της αυτοκρατορίας με τη χάραξη νέων δρόμων σε συνδυασμό με τις συστηματικές προσπάθει-ες προστασίας του θαλάσσιου εμπορίου εξασφαλίζουν την – κατά το δυνατό – ομαλή διεξαγω-γή των εμπορικών συναλλαγών, καθώς και τη μετακίνηση πληθυσμών μέσα στα σύνορα της αυτοκρατορίας. Επιπλέον, η περίοδος αυτή χαρακτηρίζεται και από το έντονο ενδιαφέρον για ζητήματα γεωγραφίας, εθνογραφίας και χαρτογράφησης του τότε γνωστού κόσμου.4 Έτσι πα-ρατηρείται αύξηση στη συγγραφή έργων γεωγραφίας (τοπικής και παγκόσμιας), στον αριθμό

1 Βλ. σχετικά Hollis (1977) Ov. Ars 1.171-6. Σχετικά με την περίφημη naumachia του Αυγούστου πρβλ. Vell.Pat. 2.100, Αύγ. Res Gestae 23, Σουητ. Aug. 43, Τάκ. Ann. 12.56, Δίων 66.25.

2 Οβ. Ars 1.56 ‘haec (sc. Ρώμη) habet’ ut dicas ‘quicquid in orbe fuit.’ 3 Βλ. Hollis (1977) Οv. Ars 1.174 με βιβλιογραφία. 4 Περισσότερα για ζητήματα που αφορούν την αρχαία γεωγραφία βλ. τη βιβλιογραφία που συγκέντρωσε ο Nicolet

(1991) 75 σημ.1. Ειδικότερα σχετικά με τη ρωμαϊκή γεωγραφία, χαρτογραφία και εθνογραφία βλ. Miller (1969), Thomas (1982), Dilke (1985) και (1988), Moynihan (1985), Nicolet (1991) 79 σημ.32, Evans (1999), Adams και Laurence (2001), Van der Vliet (2003).

244

ΧΑΡΙΛΑΟΣ ΜΙΧΑΛΟΠΟΥΛΟΣ

των απογραφών (πληθυσμιακών και φορολογικών), ενώ εξίσου εντυπωσιακή είναι και η αύξη-ση στην κυκλοφορία χαρτών. Στα πλαίσια αυτής της έντονης εθνο-γεωγραφικής ενασχόλησης εντάσσονται ο «παγκόσμιος» χάρτης (και το υπόμνημα) του Αγρίππα, ο οποίος αναρτήθηκε στα τέλη του 1ου αι. π.Χ. στην Porticus Vipsania,5 καθώς και το τελευταίο τμήμα από τα Aπο-μνημονεύματα του ίδιου του Αυγούστου (Res Gestae 25-33).6

Η ρωμαϊκή ερωτική ελεγεία είναι ποίηση καθαρά αστική τόσο στην παραγωγή όσο και στην κατανάλωσή της. Η Ρώμη και η πολυτάραχη ζωή της αποτελούν τον καμβά, πάνω στον οποίο εκτυλίσσονται οι «απεγνωσμένοι» έρωτες των τριών ελεγειακών ποιητών. Και όμως, πληθώ-ρα από ξενικά ονόματα ποταμών, βουνών, θαλασσών, αλλά και μια σειρά από εξωτικά προϊό-ντα (αρώματα, μπαχαρικά, μαργαριτάρια και πολύτιμοι λίθοι, βαφές, υφάσματα κ.ά.) κατακλύ-ζουν και ταράζουν το αστικό ρωμαϊκό πλαίσιο των ελεγειών. Αντικείμενο της παρούσης εργα-σίας αποτελεί η εξέταση των αναφορών σε εξωτικά αρώματα της Ανατολής συγκεκριμένα στο έργο του Τίβουλλου. Ιδιαίτερα θα με απασχολήσουν ζητήματα, όπως η σχέση των αναφορών αυτών με τα σύγχρονα εμπορικά και πολιτιστικά δεδομένα της εποχής, οι πιθανές (δια)κειμε-νικές καταβολές τους, καθώς επίσης και ο μηχανισμός ενσωμάτωσης των αρωμάτων στα ευρύ-τερα πλαίσια της ερωτικής ρητορικής του ελεγειακού ποιήματος.

Συνολικά στον Τίβουλλο απαντούμε τρεις περιπτώσεις αναφορών σε εξωτικά αρώματα της Ανατολής. Θα εξετάσω καθεμιά από τις περιπτώσεις αυτές ξεχωριστά ακολουθώντας τη σειρά με την οποία εμφανίζονται στο σωζόμενο corpus των ελεγειών του Τίβουλλου.7

i) Τίβ. 1.3.7-8Η πρώτη αναφορά σε εξωτικά αρώματα απαντά στην τρίτη ελεγεία του πρώτου βιβλίου

(Τίβ. 1.3.7).8 Το ποίημα ξεκινά με την εναγώνια έκκληση-παράπονο του ποιητή προς το Μεσ-σάλλα, ο οποίος πολύ σύντομα πρόκειται να αναχωρήσει από το νησί της Κέρκυρας. Οι τέσσε-ρις πρώτοι στίχοι του ποιήματος, οι οποίοι δημιουργούν αρχικά την ψευδαίσθηση ενός προπε-μπτικού,9 παρέχουν τις απαραίτητες πληροφορίες για το σκηνικό της ελεγείας. Ο ποιητής, ενώ ακολουθεί το φίλο και πάτρωνά του Μεσσάλλα στην εκστρατεία του στην Ανατολή, αναγκά-ζεται χτυπημένος από ασθένεια να παραμείνει στο νησί της Κέρκυρας, ενώ ο Μεσσάλλας σύ-ντομα πρόκειται να αναχωρήσει από αυτό. Στο εναρκτήριο τμήμα του ποιήματος διάχυτη είναι μια ζοφερή ατμόσφαιρα σκότους, αγωνίας και εγκατάλειψης. Ιδιαίτερα έντονη είναι η παρου-σία του θανάτου, ο οποίος απειλεί με τα αρπακτικά του χέρια (avidas…manus 4) τον άρρωστο ποιητή. Πέρα όμως από την προσωποποίηση του ίδιου του θανάτου (στ. 4-5) η αίσθηση του φό-βου και του τέλους ενισχύεται ακόμα περισσότερο με τη φανταστική περιγραφή από τον ίδιο τον ποιητή της κηδείας του (στ. 5-8). Ο φόβος του θανάτου σε ξένη γη, μακριά από την πατρί-δα, – κοινός λογοτεχνικός τόπος με μεγάλη απήχηση στο ελληνιστικό επίγραμμα και τη ρω-μαϊκή ελεγεία –10 επιτείνεται ακόμα περισσότερο από την αγωνία του ποιητή για την απουσία

5 Αναλυτικά για το χάρτη του Αγρίππα και τις πολιτικές του προεκτάσεις βλ. Moynihan (1985) 153-5, ιδιαίτ. Ni-colet (1991) 95 κ.εξξ.

6 Για λεπτομερή συζήτηση των γεωγραφικών, αλλά και των πολιτικών (προπαγανδιστικών) προεκτάσεων των Res Gestae του Αυγούστου βλ. Nicolet (1991) 15-56, αλλά και 171-87.

7 Ως κείμενο υιοθετώ την εκδοτική πρόταση του Lee (19953). 8 Τίβ. 1.3.1-8: Ibitis Aegaeas sine me, Messalla, per undas, / ο utinam memores, ipse cohorsque mei! / me tenet ignotis

aegrum Phaeacia terris, / abstineas avidas, Mors, modo, nigra, manus. / abstineas, Mors atra, precor: non hic mihi mater / quae legat in maestos ossa perusta, / non soror, Assyrios cineri quae dedat odores / et fleat effusis ante sepulcra comis; / Delia non usquam, quae me cum mitteret urbe, / dicitur ante omnes consuluisse deos.

9 Βλ. Murgatroyd (1980) 99 κ.ε. και ibid. Τίβ. 1.3.1-2, Maltby (2002) 184 και ibid. Τίβ. 1.3.1-4. 10 Βλ. Murgatroyd (1980) 1.3.5-8, Maltby (2002) Τίβ. 1.3.4-5 και Lattimore (1962) 200-202. Επίσης πρβλ. π.χ. ΠΑ

245

ORBIS IN URBE: ΤΑ ΕΜΠΟΡΙΚΑ ΠΡΟΪΟΝΤΑ ΣΤΗ ΡΩΜΑΪΚΗ ΕΛΕΓΕΙΑ

των συνηθισμένων ρωμαϊκών ταφικών πρακτικών. Ο ποιητής θρηνεί στη σκέψη και μόνο πως, αν ο θάνατος τον βρει στην Κέρκυρα, κανείς από τους οικείους του δε θα παραβρεθεί στην κη-δεία του, ούτε καν η αγαπημένη του Δηλία.

Ειδική αναφορά γίνεται στο αρχαίο ταφικό έθιμο του ossilegium (ελλην. ὀστολόγιον),11 σύμ-φωνα με το οποίο τα κόκαλα του νεκρού αμέσως μετά την πυρά ραντίζονταν με κρασί και γάλα, ανακατεμένο με αρώματα, και τοποθετούνταν σε τεφροδόχο υδρία. Έτσι στο στίχο 7 ο Tίβουλ-λος φαντάζεται την αδελφή του να προσφέρει στα οστά του αρώματα, και μάλιστα ασσυριακά (Assyrios…odores 7). Η συγκεκριμένη αναφορά σε ασσυριακά αρώματα αποδεικνύεται πολλα-πλά σημαντική. Ο εξωτικός χαρακτήρας του ασσυριακού αρώματος είναι απολύτως εναρμο-νισμένος με τα ευρύτερα συμφραζόμενα του ποιήματος, το οποίο, ιδιαίτερα στο ξεκίνημά του, είναι διάστικτο από γεωγραφικούς όρους της Ανατολής.12 Ο ποιητής από τους πρώτους κιό-λας στίχους στήνει με προσοχή το ανατολίτικο τοπίο του ποιήματος. Η επιλογή του ονόματος Phaeacia, αντί του σύγχρονου Corcyra, χρήζει περαιτέρω σχολιασμού. Πέρα από τις μυθολογι-κές συνυποδηλώσεις και τους υπαινιγμούς στον παραλληλισμό ανάμεσα στις περιπλανήσεις και περιπέτειες του ποιητή και αυτές του Οδυσσέα,13 η προτίμηση για τον ελληνικό τύπο Phaeacia σε συνδυασμό με το ότι ο τύπος εμφανίζεται εδώ για πρώτη φορά στη λατινική14 ενισχύει τον εξωτικό χαρακτήρα της αναφοράς.15 Επιπλέον, η πλαισίωση του Phaeacia από τη συνεκφορά ignotis…terris υπογραμμίζει εμφατικά την αίσθηση του ανοίκειου χώρου.

Σε κάθε περίπτωση ο χώρος της Ανατολής είναι επιβεβλημένος για τη σκηνοθεσία της ελε-γείας και για έναν άλλο βασικό λόγο: η εκστρατεία του Μεσσάλλα,16 στην οποία ο ποιητής υπο-τίθεται πως συνοδεύει το φίλο του, είχε προορισμό τις ανατολικές περιοχές της αυτοκρατορίας. Ο Τίβουλλος στην έβδομη ελεγεία του πρώτου βιβλίου (Τίβ. 1.7.13-28) επανέρχεται στην ίδια –κατά πάσα πιθανότητα – ανατολική εκστρατεία του Μεσσάλλα παραθέτοντας μια λίστα των περιοχών που επισκέφθηκε.17 Eπιπλέον, όπως πληροφορούμαστε από τον Πλίνιο, τα ακριβότε-ρα και καλύτερης ποιότητας αρώματα ήταν εκείνα που προέρχονταν από την Ανατολή, όπου και λειτουργούσαν τα καλύτερα εργαστήρια παραγωγής τους.18 Άλλωστε σύμφωνα με τον ίδιο, τα αρώματα αποτελούσαν περσική ανακάλυψη.19 Η παρουσία επομένως ανατολίτικων αρωμάτων στην κηδεία του ποιητή είναι ενδεικτική όχι μόνο υψηλού κόστους, αλλά και υψηλής ποιότητας.

Όσον αφορά το συγκεκριμένο χαρακτηρισμό τους ως «ασσυριακά», ο Τίβουλλος φαίνεται να υιοθετεί τη συμβατική χρήση του επιθέτου Syrius ως προσδιοριστικού όλων γενικά των αρω-

(Ασκληπιάδης) 7.500, (Νικαίνετος) 7.502, (Σιμωνίδης) 7.510, (Καλλίμαχος) 7.521, (Δαμαγήτης) 7.540, (Ανώνυμος) 7.544. Για το μοτίβο στην ελεγεία πρβλ. π.χ. Τίβ. 1.1.59 κ.ε., Προπ. 1.17, 3.7.

11 Αναλυτικά για το ossilegium βλ. Maltby (2002) Τίβ. 1.3.6-7 με βιβλιογραφία. 12 Τίβ. 1.3: Aegeas 1, Phaeacia 3, Assyrios 7, αλλά και Pharia 32. 13 Περισσότερα για τους οδυσσειακούς απόηχους του ποιήματος μέσω της μετάθεσης της εμπειρίας του ποιητή

στον κόσμο του μύθου της Οδύσσειας βλ. Murgatroyd (1980) 100 κ.ε. και Α.Ν. Michalopoulos (1995). 14 Maltby (2002) Τίβ. 1.3.31-2. 15 Ανάλογη λειτουργία έχει και η κάπως εξεζητημένη χρήση του επίσης πρωτοεμφανιζόμενου επιθέτου Pharia στο

στίχο 32 στα πλαίσια αναφοράς στη λατρεία της Ίσιδας Φαρίας στην Αλεξάνδρεια. 16 Η εκστρατεία αυτή πραγματοποιήθηκε κάποια στιγμή μετά τη ναυμαχία του Ακτίου (31 π.Χ) και πριν από το

θρίαμβο του Μεσσάλλα στα 27 π.X. 17 Κιλικία (ποταμοί: Κύδνος, Ταύρος), Συροπαλαιστίνη (Τύρος), Αίγυπτος (ποταμός Νείλος). 18 Πλίν. NH 13.4-6. Ειδικότερα για τον πλούτο της Αραβίας σε αρώματα βλ. παράλληλα σε Navarro Antolín (1996)

Lygd. [Τίβ.] 3.2.24. 19 Πλίν. NH 13.2.1-13.3.8: quis primus invenerit non traditur. (…) unguentum Persarum gentis esse debet. illi madent

eo et accersita commendatione inluvie natum virus extingunt. primum, quod equidem inveniam, castris Darii regis expugnatis in reliquo eius apparatu Alexander cepit scrinium unguentorum. postea voluptas eius a nostris quoque inter lautissima atque etiam honestissima vitae bona admissa est, honosque et ad defunctos pertinere coepit.

246


μάτων.20 Η μικρή διαφοροποίηση και η επιλογή του τύπου Assyrius, ο οποίος είναι πιο ποιητι-κός σε σύγκριση με τον τύπο Syrius,21 αναμφίβολα υπογραμμίζει περισσότερο την εξωτικότη-τα του προϊόντος. Βέβαια, δεν αποκλείεται η επιλογή του Assyrius να οφείλεται και σε λόγους μετρικής αναγκαιότητας, καθώς το μέτρο του στίχου 7 χρειάζεται μια επιπλέον συλλαβή.22 Σε κάθε περίπτωση τόσο η ταύτιση του Assyrius με το Syrius όσο και η συμβατική τους χρήση για το συλλήβδην χαρακτηρισμό των αρωμάτων της Ανατολής στηρίζονται σε δύο βασικές γεω-γραφικές παρεξηγήσεις από πλευράς των Ρωμαίων:23 α) η ταύτιση της Συρίας με την Ασσυρία είναι λανθασμένη, αφού ο όρος «Συρία» προσδιόριζε την εποχή εκείνη την παραθαλάσσια κυ-ρίως ζώνη μεταξύ Μεσογείου και της συριακής ερήμου, ενώ ως «Ασσυρία» νοούνταν το βόρειο τμήμα της Μεσοποταμίας, που ορίζεται από τα βουνά της Αρμενίας και του Ιράν και της συρο-αραβικής ερήμου, και β) τα αρώματα αποτελούσαν το κατεξοχήν προϊόν της Αραβίας κυρίως, και όχι της Συρίας.24 Την περίοδο διακυβέρνησης του Αυγούστου η Αραβία και συγκεκριμένα η περιοχή, την οποία οι Ρωμαίοι μεταφράζοντας την ελληνική της ονομασία (Ἀραβία εὐδαίμων) αποκάλεσαν Arabia Felix (= Arabia Sabaea)25 αποτελούσε το κατεξοχήν κέντρο παρασκευής και εξαγωγής αρωμάτων και θυμιαμάτων της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας.26 Ο πλούτος της Αρα-βίας σε αρώματα και μπαχαρικά υπήρξε παροιμιώδης.27 Η ταύτιση των αραβικών αρωμάτων με τα συριακά ήταν το αποτέλεσμα μιας παρανόησης, η οποία είχε να κάνει με τις διαδρομές του διαμετακομιστικού εμπορίου της εποχής. Συγκεκριμένα, τα αρώματα παρασκευάζονταν στην Αραβία, όμως ο δρόμος που ακολουθούσαν για την εξαγωγή τους στη Ρώμη (ο επονομαζόμε-νος «Δρόμος του Λιβανιού») κατέληγε στα λιμάνια της Συρίας. Από εκεί τα προϊόντα φορτω-μένα σε πλοία συνέχιζαν το θαλάσσιο ταξίδι τους για τη Ρώμη. Έτσι κατέληξε να αντικαταστή-σει ο τελευταίος σταθμός φόρτωσής τους τον πραγματικό τόπο παραγωγής τους και τα «αρα-βικά» αρώματα να αποκαλούνται «συριακά».

Η αναφορά του Τίβουλλου σε ασσυριακά αρώματα δεν ξενίζει τόσο εξαιτίας της ανατολί-τικης προέλευσης των προϊόντων όσο εξαιτίας του συνδυασμού της ξενικής καταγωγής τους με το καθαρά ρωμαϊκό τυπικό της νεκρικής τελετής. Ο ποιητής μπορεί να συνοδεύει το Μεσ-σάλλα στην Ανατολή, όμως στιγμή δεν εγκαταλείπει από τη σκέψη του την Αιώνια Πόλη. Έτσι η Φαιακία μεταμορφώνεται από απλό σταθμό στην πορεία της εκστρατείας του Μεσσάλλα σε μεταβατικό, ενδιάμεσο χώρο ανάμεσα στη Ρώμη και τις άγνωστες περιοχές της Ανατολής. Στη Φαιακία ο ποιητής μετεωρίζεται ανάμεσα σε ζωή και θάνατο, όπως μετεωρίζεται ανάμεσα και στο οικείο και το ανοίκειο. Και είναι εξόχως ειρωνικό το γεγονός πως στο καθόλα ρωμαϊκό τυ-

20 Περισσότερα με παράλληλα βλ. Νisbet-Ηubbard (1978) Ορ. Carm. 2.11.16. 21 Έτσι Maltby (2002) Τίβ. 1.3.6-7. Στη λίστα των παραθεμάτων του πρόσθεσε Σεν. Phaedr. 393, αλλά και Στάτ. Silv.

2.4.34 Assyrio…amomo, 2.6.88 Assyrio…gramine, Βεργ. Ecl. 4.25 Assyrium…amomum. 22 Επιπλέον οι έντονες παρηχήσεις των ήχων [o], [r], [s] (non soror, Assyrios cineri quae dedat odores) και η

κοντινή τοποθέτηση των soror και Assyrios προσελκύουν ακόμα περισσότερο την προσοχή του αναγνώστη στο συγκεκριμένο στίχο.

23 Οι ποιητές ιδιαίτερα της αυγούστειας περιόδου ήταν περίφημοι για τις «ανακρίβειες» και γενικά τη «χαλαρότητα» που διέκρινε την ποιητική γεωγραφία των έργων τους σε σχέση με τη σύγχρονή τους ιστορική γεωγραφική πραγματικότητα.

24 Βλ. Fordyce (1961) Κάτουλ. 68.144 και Navarro Antolín (1996) Λύγδ. [Τίβ.] 3.2.24 για τον πλούτο της Ασσυρίας σε αρώματα.

25 Σημερινή Υεμένη. 26 Πρβλ. Ηρδτ. 3.107 κ.εξξ., Διόδ. Σικ. 2.49, 3.46, Αρριαν. Ανάβ. 7.20.2, Στράβ. 16.4.4, 4.19, 4.22, 4.25, Πλίν. NH

12.51 κ.εξξ., Μέλας 1.61, 3.79, αλλά και Βεργ. Georg. 1.57, Aen. 1.416 κ.ε., Προπ. 2.29.17, Σουλπ. 3.8.17 κ.ε. Για περισσότερα βλ. Miller (1969) 102 κ.εξξ.

27 Για τον πλούτο της Αραβίας σε αρώματα βλ. Navarro Antolín (1996) Λύγδ. [Τίβ.] 3.2.24 με παράλληλα. Αναλυτικά για αρώματα της Αραβίας βλ. Miller (1969) 14 κ.ε., ιδιαίτ. 20 κ.εξξ.

247


πικό της φανταστικής κηδείας του ο ποιητής (ανα)ζητά το νεκρικό άρωμα, με το οποίο θα περι-λούσουν τα κόκαλά του, να μην προέρχεται από τη Ρώμη αλλά από την Ανατολή.28 Στο κέντρο της επιθυμίας του για τις πρέπουσες νεκρικές τιμές βρίσκεται η αντίφαση ανάμεσα στην πα-τρίδα και την ξενιτιά, στο οικείο και το ξένο, το ρωμαϊκό και το μη ρωμαϊκό. Το εξωτικό προϊόν έτσι αναδεικνύεται σε ζωντανή υπόμνηση ενός κόσμου και μιας νοοτροπίας που ξεπερνά κατά πολύ τα στενά όρια της πόλης και απλώνεται στα αχανή όρια της αυτοκρατορίας.

Άλλωστε ας μην ξεχνάμε πως οι λιτοί, αυστηροί και σκληραγωγημένοι Ρωμαίοι των δημο-κρατικών χρόνων από την αρχή επέδειξαν συντηρητική στάση απέναντι στην εισαγωγή των αρωμάτων της Ανατολής. Ο Πλίνιος αναφέρει χαρακτηριστικά πως το έτος 189 π.Χ. οι κήνσο-ρες Publius Licinius Crassus και Lucius Iulius Caesar σε μια σειρά μέτρων για τον περιορισμό και τελικά την πάταξη της νεόπλουτης την εποχή εκείνη επίδειξης υπερβολικού πλούτου και τρυφής έφτασαν ακόμα και στην απαγόρευση της πώλησης «εξωτικών αρωμάτων» (unguenta exotica).29 Στο ίδιο κεφάλαιο επίσης παραθέτει συνοπτικά και την ιστορία του με το Lucius Plotius, ο οποίος κατά τη διάρκεια των προγραφών του 43 π.Χ. βρήκε τραγικό θάνατο, επειδή προδόθηκε από το άρωμά του. Και σημειώνει ο Πλίνιος ειρωνικά στο τέλος της αφήγησης: quis enim non merito iudicet perisse tales?30

Όχι άσχετη με τα εξωτικά αρώματα της Ανατολής είναι και η αναφορά του ποιητή στη λα-τρεία της Ίσιδας στη συνέχεια του ποιήματος, η οποία εντάσσεται στα πλαίσια του ίδιου διπό-λου «Ρώμη – Ανατολή», «πόλη – κόσμος». Ενώ η ανάμνηση της αγαπημένης του Δηλίας τον με-ταφέρει πίσω στη Ρώμη και συγκεκριμένα στις κρίσιμες στιγμές του αποχαιρετισμού τους (στ. 9-10), ταυτόχρονα η μορφή της Δηλίας δίνει την αφορμή για μια εκτεταμένη αναφορά στη λα-τρεία της θεάς Ίσιδας (στ. 23-32).31 Η αναφορά στην Ίσιδα, η οποία συμβάλλει σημαντικά στην ενίσχυση του εξωτικού χρώματος του ποιήματος, αποτελεί μια ακόμα ένδειξη της πολυπολιτι-σμικής πραγματικότητας της σύγχρονης Ρώμης. Ο ποιητής στρέφεται και πάλι στο χώρο της Ανατολής, αυτή τη φορά προστρέχοντας μέσα στην απόγνωσή του και αναζητώντας σωτηρία από μια αιγυπτιακή θεότητα. Η λατρεία της θεάς Ίσιδας εισήχθη στη Ρώμη την εποχή διακυ-βέρνησης του Σύλλα32 και αρχικά γνώρισε τη σθεναρή αντίδραση των αρχών, ενώ, όπως μα-θαίνουμε από το Δίωνα Κάσσιο, ακόμα και οι επίσημες προσπάθειες που έγιναν για τον περι-ορισμό της λατρείας της θεάς μέσα στην τρίτη δεκαετία π.Χ. κατέληξαν σε αποτυχία.33 Μια αι-γυπτιακή θεότητα κατάφερε τελικά να διεισδύσει στη Ρώμη και τις λατρευτικές της συνήθει-ες και μέσα στα πλαίσια ενός κοσμοπολίτικου θρησκευτικού συγκρητισμού να αποκτήσει τη δική της θέση στο ρωμαϊκό πάνθεο. Πρώτα με τα ασσυριακά αρώματα στο ξεκίνημα του ποι-ήματος και τώρα με τη λατρεία της Ίσιδας η Ανατολή για δεύτερη φορά προβάλλει ως αναπό-σπαστο κομμάτι της σύγχρονης ρωμαϊκής πολυπολιτισμικής πραγματικότητας. Επιπρόσθετα ο «γεωγραφικός» ορίζοντας του ποιήματος διευρύνεται προς την Ανατολή. Όμως παράλληλα

28 Navarro Antolín (1996) Λύγδ. [Τίβ.] 3.2.23-5: “In poetry, it is always exotic perfumes and oriental spices that are referred to (…). Of all these, the funeral perfume par excellence for the Romans was the balsam extracted from amomum with which they sprinkled the corpses, believing in its power to bestow immortality, and linking this to the myth of the Phoenix.

29 Πλίν. NH 13.24-25.3. 30 Πλίν. NH 13.25.3-7. 31 Άλλες ανατολικές θεότητες που κάνουν την εμφάνισή τους στο έργο του Τίβουλλου είναι: η Ίσιδα και η Κυβέλη

(1.4.67 κ.εξξ), η Bellona (1.6.47 κ.εξξ.), η Αστάρτη (1.7.717 κ.ε.) και ο ΄Οσιρις (1.7.27 κ.εξξ.). Κατά τον Murg-atroyd (1980) 100 κ.ε. οι αναφορές αυτές οφείλονται σε «λογοτεχνική ανάμνηση» (Καλλίμαχος).

32 Απουλ. Met. 11.30. 33 Δίων 53.2.4, 54.6.6. Περισσότερα για τη θεά Ίσιδα και τη λατρεία της βλ. Murgatroyd (1980) Τίβ. 1.3.23-4, καθώς

και την εργασία του Μ. Λίπκα «Η λατρεία της Κυβέλης και της Ίσιδος στη Ρώμη» στον παρόντα τόμο.

248


αναταράσσεται συνεχώς από ένα αδιάκοπο «μπρος-πίσω» μεταξύ Ανατολής και Δύσης, αφού ο ποιητής που υποτίθεται πως βρίσκεται στην εξωτική Φαιακία μέσω της ανάμνησης της αγα-πημένης του Δηλίας επιστρέφει νοερά από την Ανατολή της Φαιακίας στη Δύση της Ρώμης, από όπου όμως θα αναχωρήσει και πάλι μεταφορικά μέσω της αναζήτησης βοήθειας από μια θεά με προέλευση την Ανατολή.

Η συγκεκριμένη επιλογή της Ίσιδας πάντως πρέπει να σχετίζεται και με το γεγονός πως ιδιαίτερα την εποχή του Αυγούστου η λατρεία της νεοφερμένης θεάς ήταν ιδιαίτερα αγαπη-τή στις γυναίκες της Ρώμης.34 Άλλωστε οι αναλυτικές πληροφορίες που παραθέτει ο ποιητής σχετικά με τη λατρεία της θεάς, όπως η χρήση μεταλλικών σείστρων (24), το πλύσιμο του σώ-ματος και η σεξουαλική αποχή (25-6),35 οι ευχαριστήριες αναθηματικές ξύλινες πλάκες (28), η καθιστική ικεσία στις πόρτες του ναού και η χρήση λινού υφάσματος (29-30), καθώς και οι δι-πλές καθημερινές λατρευτικές συνάξεις (31-2) είναι ενδεικτικές λεπτομερούς γνώσης και εν-δεχομένως προσωπικής αυτοψίας.

Το άνοιγμα του ποιητή όμως προς την Ανατολή δε θα διαρκέσει πολύ, καθώς η αναφορά στην Ίσιδα ολοκληρώνεται με ένα δίστιχο αντίθεσης και ανατροπής (στ. 33-4). Ο εξωστρεφής και κοσμοπολίτης Τίβουλλος υποχωρεί αφήνοντας τη θέση του σε έναν πιο συντηρητικό εαυ-τό, ο οποίος δηλώνει απερίφραστα την προτίμησή του και την πίστη του στους παραδοσιακούς Ρωμαίους θεούς. Η τελική αντιδιαστολή με τους Penates ουσιαστικά συνεπάγεται και την απόρ-ριψη της θεάς. Καθώς ο ποιητής επιθυμεί να γυρίσει πίσω στη Ρώμη, στο σπίτι του, ανανεώνει την πίστη του στους Penates των πατέρων (patrios…Penates 33) και προτιμά την ταπεινή, μη-νιαία προσφορά θυμιάματος στον αρχαίο Lar familiaris (antiquo…Lari 34), το πνεύμα-φύλακα κάθε ρωμαϊκού σπιτιού, σε αντίθεση προς τη συχνότερη και πιο σύνθετη και εξωτική λατρεία της Ίσιδας. Το γεγονός πως αυτή είναι η μόνη αναφορά στους Penates στον Τίβουλλο σε συν-δυασμό με τη χρήση των patrios και antiquο ως προσδιοριστικών των Penates και Lari αντί-στοιχα αναμφισβήτητα υπογραμμίζουν την προτίμηση του ποιητή στις παραδοσιακές θεότητες.

Όμως η κατά τα άλλα ταπεινή και καθόλα ρωμαιοπρεπής προσφορά θυμιάματος στον πα-τρογονικό Lar αποδεικνύεται στην ουσία υπονομευτική του καθαρού ρωμαϊκού χαρακτήρα της. Σαν να «μόλυνε» η αναλυτική περιγραφή της λατρείας της ξενικής θεάς στους αμέσως προη-γούμενους στίχους (στ. 23-32) τη λιτή, ρωμαϊκή λατρεία των πατρογονικών θεών (στ. 33-34), αφού τόπος προέλευσης του θυμιάματος, και ειδικά του καλής ποιότητας θυμιάματος, όπως αυτό που προοριζόταν για λατρεία, ήταν παραδοσιακά η Αφρική και η Αραβία.36 Στην προκειμέ-νη περίπτωση η αποσιώπηση από τον Τίβουλλο της ξενικής προέλευσης του θυμιάματος μπο-ρεί να μην κάνει την αναφορά κραυγαλέα, όμως για τον αναγνώστη, και ιδιαίτερα για το σύγ-χρονο του ποιητή αναγνώστη, ο συσχετισμός του προϊόντος με την ξενική του καταγωγή είναι αναπόφευκτος.37 Για δεύτερη φορά στο ποίημα, όπως προηγουμένως στην περίπτωση του φα-νταστικού θρήνου του ποιητή, όπου ασσυριακά αρώματα χρησιμοποιούνται στην τελετουργία του ossilegium, έτσι και εδώ ξενικά προϊόντα (συγκεκριμένα θυμίαμα) βρίσκουν θέση σε αυστη-ρά ρωμαϊκές πρακτικές (προσφορά στους Penates).

H εκτεταμένη αναφορά του Τίβουλλου στο μύθο της Χρυσής Εποχής στη συνέχεια του ποι-ήματος (στ. 35-48) επίσης σχετίζεται με την επιστροφή του ποιητή και την πίστη του στα πατρο-

34 Βλ. περισσότερα σε Witt (1971) κεφ. 17. 35 Ιδιαίτερα το ζήτημα της σεξουαλικής αποχής των γυναικών στα πλαίσια λατρείας της θεάς αποτελούσε αγαπητό

θέμα των Ρωμαίων ελεγειακών. Πρβλ. π.χ. Προπ. 2.28.61-2, 2.33.1-2, Οβ. Am. 1.8.74, 2.19.42, 3.9.33-4. 36 Στράβ. 16.4.19, 4,25, Πλίν. NH 12.51 κ.εξξ. Για περισσότερα βλ. Miller (1969) 102 κ.εξξ. 37 Αντίθετα, στην περίπτωση της ελεγείας 2.2 του Τίβουλλου η λατρευτική προσφορά θυμιάματος (2.2.3) συνοδεύεται

από αναφορά (έκτασης ενός πενταμέτρου) στον πλούτο της τροφοδότριας Αραβίας.

249


παράδοτα ρωμαϊκά ιδεώδη. Στην ιδιαίτερη προσπάθειά του να εξασφαλίσει ενότητα στο έργο του ο ποιητής προσφέρει ως συνεκτικό δεσμό ανάμεσα στο μύθο και το υπόλοιπο ποίημα την απουσία των ταξιδιών (επίγειων και θαλάσσιων), καθώς επίσης και την καταδίκη του εμπορίου (στ. 35-40).38 Η καταδίκη του εμπορίου μάλιστα επαυξάνεται και με την ταυτόχρονη παρουσία ενός άλλου, συναφούς λογοτεχνικού τόπου, σύμφωνα με τον οποίο η ναυσιπλοΐα γεννιέται από την απληστία, το αχόρταγο πάθος των ανθρώπων για κέρδος (στ. 39-40).39 Η έμφαση αυτή εί-ναι εξόχως ειρωνική. Σε ένα ποίημα, το οποίο ξεκινά με αναφορά σε ασσυριακά αρώματα και διατηρεί έναν έντονα εξωτικό χαρακτήρα μέσω πολλαπλών αναφορών στο χώρο της Ανατο-λής, η επίθεση του Τίβουλλου ενάντια στην επιχειρηματικότητα και το εμπόριο μέσω της προ-σεκτικά προσαρμοσμένης αναφοράς στο μύθο της Χρυσής Εποχής υπαινίσσεται την απόρρι-ψη του πολυπολιτισμικού μοντέλου προκρίνοντας τη στροφή προς την παράδοση. Η επανάλη-ψη άλλωστε της συνεκφοράς ignotis…terris στο στίχο 39, το οποίο απαντά στην ίδια ακριβώς μετρική θέση, όπως και στο στίχο 3, ασφαλώς και είναι ενδεικτική της ταύτισης – ή έστω του συσχετισμού – της εκστρατείας του Μεσσάλλα με ταξίδια υποκινούμενα από εμπορική απλη-στία. Ο παραδοσιακός Τίβουλλος για δεύτερη φορά στο ποίημα φαίνεται να προκρίνει ένα πιο συντηρητικό, πιο κλειστό και ξενοφοβικό μοντέλο.

Η παρουσία επομένως των ασσυριακών αρωμάτων στην ελεγεία 1.3 κρίνεται πολλαπλώς λειτουργική. Η παρουσία της Ανατολής είναι έντονη: α) ως προορισμός της εκστρατείας του Μεσσάλλα, β) ως σκηνικό του ποιήματος, αφού ο ποιητής υποτίθεται πως βρίσκεται στην Κέρ-κυρα, και γ) ως θρησκευτικό κέντρο, το οποίο επηρεάζει σε κάποιο βαθμό τις θρησκευτικές πρα-κτικές στη Ρώμη (αναφορά στην Ίσιδα). Το γεγονός πως ο Τίβουλλος πουθενά αλλού στο έργο του δε χρησιμοποιεί ξανά τα ασσυριακά αρώματα προσδίδει στην αναφορά ξεχωριστή σημα-σία. Ο ποιητής βρίσκεται περιστοιχισμένος από μια αγαπημένη-οπαδό ανατολίτικης θρησκείας και φαντάζεται την αδελφή του να προσφέρει στην ταφή του ανατολίτικης προέλευσης άρωμα. Επιπλέον, ο ίδιος συνοδεύει το φίλο του Μεσσάλλα σε μια εκστρατεία στην Ανατολή. Και όμως μπρος σε αυτήν την πραγματικότητα ο Τίβουλλος αποδεικνύεται μάλλον επιφυλακτικός, αφού μέσω λιγότερο ή περισσότερο εμφανών υπαινιγμών δεν παραλείπει να δηλώνει την προτίμησή του στις πατροπαράδοτες ρωμαϊκές συνήθειες. Καθώς όμως η νέα πολυπολιτισμική πραγματι-κότητα και οι συνέπειές της απλώνεται επηρεάζοντας σχεδόν όλους τους τομείς της κοινωνι-κής ζωής (όπως εμπόριο, θρησκευτική ιδεολογία και πρακτική), η σθεναρή αντίσταση του συ-ντηρητικού Τίβουλλου τελικά κάμπτεται. Είναι εξόχως ειρωνικό πως την ύστατη ώρα του θα-νάτου ο ποιητής «αναγκάζεται» να έρθει σε επαφή με το ξένο και ανατολίτικο προϊόν στο θά-νατό του, αφού η σωρός του θα περιχυθεί με εξωτικά αρώματα της Ασσυρίας.

ii) Τίβ. 1.5.36Η δεύτερη αναφορά σε εξωτικά αρώματα στον Τίβουλλο απαντά στην πέμπτη ελεγεία του

πρώτου βιβλίου (στ. 35-6).40 Όπως στην περίπτωση της 1.3, έτσι και εδώ, η αναφορά στα αρώ-ματα εμφανίζεται σε συμφραζόμενα αντιπαράθεσης μεταξύ πλούτου και απληστίας από τη μια,

38 Murgatroyd (1980) Τίβ. 1.3.35-48. Πάντως η διατριβή εναντίον της ναυσιπλοΐας, και των ταξιδιών γενικότερα, αποτελούσε ένα από τα παραδοσιακά συστατικά του μύθου της Χρυσής Εποχής (έτσι Maltby (2002) Τίβ. 1.3.35-8). Επίσης πρβλ. Murgatroyd (1980) 100: “the diatribe against navigation (Ορ. Carm. 1.3.9ff., Οβ. Am. 2.11.1ff., Στατ. Silv. 3.2.61ff.) probably belongs to the traditional σχετλιασμός, see Nisbet-Hubbard p.43”. Περισσότερα για τη χρήση του μύθου της Χρυσής Εποχής στο ποίημα βλ. Murgatroyd (1980) και Maltby (2002) Τίβ. 1.3.35-48.

39 Πρβλ. π.χ. Ησ. Έργα 684 κ.εξξ., Σόλων 13.43-4 West, Ορ. Carm. 1.1.18, 3.24.35 κ.εξξ., Προπ. 3.7.1-6, Οβ. Am. 2.10.33-4, Met. 1.130 κ.εξξ., Σεν. Med. 361 κ.ε.ξ.

40 Τίβ. 1.5.36-7: haec mihi fingebam, quae nunc Eurusque Notusque / iactat odoratos vota per Armenios.

250


και ενός πιο παραδοσιακού τρόπου ζωής από την άλλη. Στο ποίημα, το οποίο αποτελεί μια εκ-δοχή κώμου (παρακλαυσίθυρου),41 o ποιητής-εραστής μπρος στη συνειδητοποίηση πως κάποιος άλλος χαίρεται την αγαπημένη του Δηλία ονειρεύεται την ανέφελη και ευτυχισμένη ερωτική ζωή με την αγαπημένη του σε ένα ειδυλλιακό φυσικό περιβάλλον.42 Η συνειδητοποίηση όμως της πραγματικότητας δεν αργεί να έρθει και το όνειρο γρήγορα θρυμματίζεται, για να σκορπι-στεί από τους ανέμους στα πέρατα της γης,43 πέρα ακόμα και από την «αρωματισμένη Αρμε-νία» (στ. 36 iactat odoratos vota per Armenios).

Γιατί όμως η συγκεκριμένη αναφορά στην Αρμενία; Με μια πρώτη ματιά η αναφορά στην Αρμενία φαίνεται να λειτουργεί σχεδόν στερεοτυπικά, για να υποδηλώσει το ακρότατο γεω-γραφικό όριο. Η Αρμενία λόγω της γεωγραφικής της θέσης χρησιμοποιείται ως συνώνυμο «των περάτων της γης», ως «ένα απομακρυσμένο σημείο της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας». Όσον αφο-ρά τον επιθετικό προσδιορισμό odoratos είναι απόλυτα δικαιολογημένος, αφού η Αρμενία συ-γκαταλέγεται ανάμεσα σε εκείνες τις ανατολικές περιοχές της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, από όπου γινόταν εισαγωγή εξωτικών αρωμάτων. Από τον Πλίνιο μάλιστα πληροφορούμαστε πως συγκεκριμένα η Αρμενία παρήγαγε ένα ιδιαίτερα ακριβό άρωμα, το οποίο οι Ρωμαίοι ονόμα-ζαν amomum (ελλ. ἄμωμον).44 Το amomum, το οποίο συχνά ταυτίζεται από τους αρχαίους συγ-γραφείς με το cardamomum, αποτελούσε ένα από τα κύρια εισαγωγικά αρωματικά εμπορεύμα-τα της Ρώμης, και φυσικά δεν προκαλεί εντύπωση πως οι περιοχές προέλευσής του (εκτός από την Αρμενία) εντοπίζονται γενικά στην Ανατολή.45

Αναμφίβολα η τοποθέτηση του Armenios στο τέλος του πενταμέτρου σε συνδυασμό με το έντονο υπερβατό odoratos…per Armenios υπογραμμίζει την παρουσία του όρου στο στίχο. Επιπλέον το γεγονός πως δύο αλλεπάλληλοι στίχοι, και μάλιστα δυο στίχοι οι οποίοι ανήκουν στο ίδιο ελεγειακό δίστιχο, τελειώνουν με ξενικά ονόματα (στ. 35-6 …Eurusque Notusque / …Armenios)46 ενισχύει ακόμα περισσότερο τον εξωτικό χαρακτήρα της αναφοράς στην Αρμενία. Τέλος, ενώ η παρουσία του amomum στην αυγούστεια (και όχι μόνο) ποίηση είναι ιδιαίτερα συχνή, στον Τίβουλλο ο υπαινιγμός στο συγκεκριμένο άρωμα απαντά μόνο εδώ, γεγονός που υπογραμμίζει τη μοναδικότητα της αναφοράς.

Η Αρμενία μπορεί να προβάλλει ως το ακρότατο γεωγραφικό όριο, όμως συνάμα αποτελεί και ένα πολιτιστικό όριο, όπου η ρωμαϊκή παράδοση του λιτού βίου και του αγνού έρωτα πα-ραχωρεί τη θέση του στην τρυφή και τη λαγνεία της Ανατολής. Η αναφορά στα εξωτικά αρώ-ματα της Αρμενίας δίνει την αφορμή, όπως και στην περίπτωση της 1.3, για την ύφανση του διπόλου «Ρώμη-Ανατολή», «παράδοση-εξωτισμός». Ο Εύρος και ο Νότος φυσούν σε μια νέα πολυπολιτισμική πραγματικότητα, όπου η Ανατολή, στα μάτια του συντηρητικού Τίβουλλου κρύβει παγίδες και απειλεί το παραδοσιακό ρωμαϊκό ήθος. Υπό αυτήν την οπτική, η ερμηνευ-τική πρόταση του Mutschler (1985) 91-2, ο οποίος προτείνει το συσχετισμό της συγκεκριμέ-

41 Βλ. Murgatroyd (1980) 160-1 και Maltby (2002) 240-1. 42 Για τον έρωτα σε απλό αγροτικό τοπίο ως ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του κώμου βλ. Maltby (2002) Τίβ.1.2.73-6

με βιβλιογραφία ad loc. 43 Για τον κοινό τόσο στην ελληνική όσο και τη λατινική λογοτεχνία τόπο του ανέμου που ακυρώνει τα λόγια των

εραστών βλ. Murgatroyd (1980) Τίβ. 1.5.35-6. 44 Πλίν. NH 12.48-50. Πρβλ. επίσης Θεόφρ. Περὶ φυτῶν ἱστορίας 9.7.2.17, [Πεδ. Διοσκουρ.] Περὶ ὕλης ἰατρικῆς

1.15.1.1 κ.εξξ. 45 Π.χ. Πόντος (Πλαύτ. Truc. 540, Οβ. Met. 10.307, Πλίν. NH 12.49.3), Ασσυρία (Βεργ. Ecl. 4.25), Μηδία (Πλίν. NH

12.49.3), Αρμενία (Πλίν. NH 12.49.2). Περισσότερα για το άρωμα αυτό βλ. Miller (1969) 67-70. 46 Για τις επικές καταβολές της παρατακτικής σύνταξης -que…-que βλ. C. Michalopoulos (2006) Οβ. Her. 4.35-6 με

βιβλιογραφία ad loc.

251


νης αναφοράς στην Αρμενία με τον dives amator του στίχου 47 αποκτά επιπλέον ερείσματα.47 Η Αρμενία με τα ακριβά της αρώματα αποτελεί την προτύπωση του ερωτικού αντιπάλου του ποιητή, ο οποίος με τα πλούσια δώρα που κομίζει από την Ανατολή προσπαθεί, και ως ένα βαθ-μό το καταφέρνει, να εξαγοράσει τον έρωτα της Δηλίας. Έτσι ο Τίβουλλος καταφέρνει να με-ταμορφώσει μια κατ’ επίφαση στερεοτυπική αναφορά της Αρμενίας ως ακρότατου γεωγραφι-κού ορίου σε υπαινιγμό ενάντια στη χλιδή και την τρυφή της Ανατολής διευρύνοντας σημαντι-κά την ποιητική λειτουργικότητά της.

iii) Τίβ. 2.2.3-4Η τρίτη αναφορά σε εξωτικά αρώματα στην ποίηση του Τίβουλλου εντοπίζεται στο ξεκί-

νημα της δεύτερης ελεγείας του δεύτερου βιβλίου (Τίβ. 2.2.1-10, ιδιαίτ. 3-4).48 Το ποίημα, το οποίο ανήκει στο λογοτεχνικό είδος του γενεθλιακοῦ,49 γράφτηκε ως δώρο στα γενέθλια του φίλου του ποιητή, Κορνούτου. Με έντονη δραματικότητα και παραστατικότητα ο ποιητής στο ρόλο του τελετάρχη δίνει οδηγίες για τη διεξαγωγή της γιορτής, την οποία χαρακτηρίζει με-γαλοπρέπεια και πλούτος. Αφού εξασφαλίσει την απαραίτητη για την ιεροτελεστία σιγή των συμμετεχόντων (στ. 1-2), ο ποιητής δίνει εντολή να καούν προς τιμήν του Genius (του γενέ-θλιου δηλαδή πνεύματος)50 του Κορνούτου θυμιάματα και αρώματα, τα οποία έχουν έρθει από τη μακρινή Αραβία.51 Δε χωράει αμφιβολία πως η αναφορά στην Αραβία στόχο έχει να τονίσει την εξωτική προέλευση του θυμιάματος, άρα και το υψηλό του κόστος. Η επιλογή συγκεκρι-μένα της Αραβίας είναι καίρια, μιας και, όπως έχουμε ήδη αναφέρει στην περίπτωση της 1.3, την περίοδο διακυβέρνησης του Αυγούστου η Arabia Felix αποτελούσε το κατεξοχήν κέντρο παρασκευής και εξαγωγής αρωμάτων και θυμιαμάτων της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας.52 Έτσι, όχι τυχαία ως το καλύτερης ποιότητας άρωμα θεωρούνταν το αραβικό.53 Επομένως, ο συσχε-τισμός του επιθέτου divite με το όνομα Arabia Felix αποδεικνύεται όχι μόνο ενδιαφέρων, αλλά και ιδιαίτερα εύστοχος. 54

Η επιλογή της Αραβίας ενδέχεται να υπαγορεύεται και από έναν ακόμα, λιγότερο εμφανή λόγο, ο οποίος έχει να κάνει με την ταυτότητα του Κορνούτου. Η ταύτιση του Κορνούτου του ποιήματος με το Marcus Caecilius Cornutus, φίλο του Μεσσάλλα και μέλος της αδελφότητας των Arvales, είναι ιδιαιτέρως ελκυστική.55 Αν όντως πρόκειται για το ίδιο πρόσωπο, τότε η επι-λογή της Αραβίας κάθε άλλο παρά τυχαία είναι, μιας και ο Κορνούτος συνόδεψε το Μεσσάλλα στην εκστρατεία του στην Ανατολή που πραγματοποιήθηκε κάποια στιγμή μετά το Άκτιο. Πρό-κειται για την ίδια ακριβώς εκστρατεία, κατά τη διάρκεια της οποίας, όπως είδαμε προηγουμέ-νως στην ελεγεία 1.3, ο Τίβουλλος έπεσε άρρωστος και αναγκάστηκε να μείνει πίσω, στο νησί της Κέρκυρας. Αν είναι έτσι τα πράγματα, τότε η αναφορά στα εξωτικά αρώματα της Ανατολής

47 Τίβ. 1.5.47-8: haec nocuere mihi; quod adest huic dives amator, / venit in exitium callida lena meum. 48 Τίβ. 2.2.3-4: urantur pia tura focis, urantur odores / quos tener e terra divite mittit Arabs. 49 Σχετικά με το λογοτεχνικό είδος του γενεθλιακοῦ βλ. Murgatroyd (1980) 208 κ.εξξ., idem (1994) 70 και Maltby

(2002) Τίβ. 1.7.1-2. 50 Σχετικά με το αν ο Τίβουλλος αναφέρεται στη φυσική παρουσία του Genius ως αγάλματος ή γενικά ως πνεύματος

βλ. Murgatroyd (1994) Τίβ. 2.2.1-2 και Maltby (2002) 386. 51 Πρβλ. Τίβ. 1.7.53-4, όπου η προσφορά στον Genius περιλαμβάνει μόνο την προσφορά θυμιάματος και κάποιου

είδους γλυκού. 52 Βλ. σημ. 26. 53 Πρβλ. Βεργ. Georg. 1.57, [Τίβ.] 3.8.17-8, Πλίν. NH 5.65. 54 Έτσι ο Maltby (2002) Τίβ. 2.2.4. Πρβλ. [Τίβ.] 3.8.17-8 metit quidquid bene olentibus arvis / cultor odoratae dives

Arabs segetis, Πλιν. NH 5.65 ad (sc. Arabiam)…odoriferam illam ac divitem et Beatae cognomine inclutam. 55 Αναλυτικά για την ταύτιση αυτή και για βιογραφικά στοιχεία του Κορνούτου βλ. Cairns (1998) 227-9. Για αντίθετη

άποψη βλ. Murgatroyd (1994) xvi.

252


αποκτά μια επιπλέον διακειμενική λειτουργία, αφού αναδεικνύεται σε συνδετικό κρίκο ανάμε-σα στις δύο ελεγείες. Η ειρωνεία βέβαια του αντιθετικού συσχετισμού των δύο αναφορών εί-ναι εμφανής, καθώς στην περίπτωση της 1.3 τα εξωτικά αρώματα χρησιμοποιούνται σε συμ-φραζόμενα θανάτου, ενώ στην περίπτωση της 2.2 χρησιμοποιούνται για τον εορτασμό γενεθλί-ων. Όμως η λειτουργία τους παραμένει σχεδόν παρόμοια, αφού και εδώ ο εξωτικός χαρακτήρας του προϊόντος υπαινίσσεται την πλούσια και γενναιόδωρη προσφορά υπογραμμίζοντας έτσι τον πλούτο του οικοδεσπότη. O χαρακτηρισμός της Αραβίας ως «πλούσιας, γόνιμης χώρας» (a terra divite 4) σε συνδυασμό με τη συνεκφορά tener…Arabs στον ίδιο στίχο (με το επίθετο tener να συγγενεύει εννοιολογικά περισσότερο με το «λεπτός, αισθησιακός» παρά με το «εκθηλυ-σμένος»)56 συντηρούν τη στερεοτυπική εικόνα της βαθύπλουτης και αισθησιακής Ανατολής.57

Με την αναφορά στα αραβικά αρώματα η γεωγραφία του κειμένου αναστατώνεται και διευ-ρύνεται αναπάντεχα. Ενώ βρισκόμαστε στη Ρώμη, την καρδιά της αυτοκρατορίας, και πιο συ-γκεκριμένα στην καρδιά ενός ρωμαϊκού σπιτιού, μπροστά από το βωμό του Genius, το αραβικό θυμίαμα ανοίγει μια χαραμάδα από όπου εισρέει ένας άλλος κόσμος, ο κόσμος της τρυφηλής Ανατολής, που βρίσκεται χιλιάδες χιλιόμετρα μακριά από την Αιώνια Πόλη. Ο πολιτικός υπαι-νιγμός αρχίζει μόλις τώρα να διαφαίνεται καθαρότερα. Ο Κορνούτος, ο οποίος ας μην ξεχνάμε έχει λάβει μέρος στην εκστρατεία του Μεσσάλλα στην Ανατολή, μπορεί και τιμά το γενέθλιο πνεύμα του με εξωτικά αρώματα και θυμιάματα, ακριβώς επειδή ζει και ευημερεί σε μια ισχυ-ρή αυτοκρατορία που μπορεί να εγγυηθεί αυτού του είδους την πολυπολιτισμική πολυτέλεια. Μέσα σε αυτά τα πλαίσια, η ποιητική χρήση του mittit ως συνωνύμου του «εξάγω» αποκτά ιδι-αίτερη σημασία, ιδιαίτερα αν συσχετιστεί με την πρόσφατη «υποταγή» των Αράβων στα πλαί-σια της εκστρατείας του Αίλιου Γάλλου εναντίον της Arabia Felix στα 25-24 π.Χ.58 Έτσι πίσω από τη χρήση των αραβικών αρωμάτων και θυμιαμάτων ως ένδειξη εκζήτησης και υπερβολι-κού πλουτισμού προβάλλει η εικόνα του υποταγμένου Άραβα, ο οποίος στέλνει τα προϊόντα του, για να εορταστούν τα γενέθλια του Ρωμαίου κατακτητή˙ και είναι αυτή, η δεύτερη εικόνα που λαμπρύνει ακόμα περισσότερο τα γενέθλια του Κορνούτου μέσω της ενίσχυσης του ρω-μαϊκού πατριωτισμού και της εθνικής υπεροχής. Άλλωστε η σπουδαιότητα της συγκεκριμένης εκστρατείας για τους Ρωμαίους – αν και πρακτικά οι Ρωμαίοι δεν κατέλαβαν ποτέ ολοκληρωτι-κά την αραβική χερσόνησο – προκύπτει και από την ιδιαίτερη θέση που κατέχει στα Απομνημο-νεύματα του Αυγούστου ανάμεσα στα υπόλοιπα κατορθώματα της επεκτατικής του πολιτικής.59

Η συνεκφορά tener…Arabs στο στίχο 4 εκτός των άλλων προετοιμάζει και πρέπει να συ-σχετιστεί με την αναφορά στη νάρδο (nardum), η παρουσία της οποίας στο στίχο 7 επαυξάνει την ήδη πλουσιοπάροχη προσφορά εξωτικών αρωμάτων στον Genius.60 Η νάρδος αποτελούσε

56 Βλ. Murgatroyd (1994) και Maltby (2002) ad loc. 57 Σχετικά με τον παροιμιώδη πλούτο της Ανατολής βλ. Navarro Antolín (1996) Λύγδ. [Τίβ.] 3.2.24 με βιβλιογραφία

και λογοτεχνικά παράλληλα. 58 Σχηματικά για τις εκστρατείες και εξερευνήσεις των Ρωμαίων κατά τη διάρκεια της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας βλ.

Nicolet (1991) 85-94. 59 Αύγ. Res Gestae 26 Meo iussu et auspicio ducti sunt [duo] exercitus eodem fere tempore in Aethiopiam et in Ar[a]biam,

quae appel[latur] Eudaemon, m[axim]aeque hostium gentis utr[i]usque copi[ae] caesae sunt in acie et [c]om[plur]a oppida capta. In Aethiopiam usque ad oppidum Nabata pervent[um] est, cui proxima est Meroe: in Arabiam usque in fines Sabaeorum pro[cess]it exerc[it]us ad oppidum Mariba. Πρβλ. επίσης Στράβων 16.4.21 Πρῶτοι δ’ ὑπὲρ τῆς Συ-ρίας Ναβαταῖοι καὶ Σαβαῖοι τὴν εὐδαίμονα Ἀραβίαν νέμονται, καὶ πολλάκις κατέτρεχον αὐτῆς πρὶν ἢ Ῥωμαίων γε-νέσθαι· νῦν δὲ κἀκεῖνοι Ῥωμαίοις εἰσὶν ὑπήκοοι καὶ Σύροι, ibid. 16.4.22 Πολλὰ δὲ καὶ ἡ τῶν Ῥωμαίων ἐπὶ τοὺς Ἄρα-βας στρατεία νεωστὶ γεννηθεῖσα ἐφ’ ἡμῶν, ὧν ἡγεμὼν ἦν Αἴλιος Γάλλος, διδάσκει τῶν τῆς χώρας ἰδιωμάτων, τοῦτον δ’ ἔπεμψεν ὁ Σεβαστὸς Καῖσαρ διαπειρασόμενον τῶν ἐθνῶν καὶ τῶν τόπων τούτων τε καὶ τῶν Αἰθιοπικῶν (…).

60 Τίβ. 2.2.7-8: illius puro destillent tempora nardo, / atque satur libo sit madeatque mero.

253


το ακριβότερο και πολυτιμότερο από τα αρώματα κατά την αρχαιότητα.61 Η πληροφορία του Στράβωνα ότι η νάρδος αποτελούσε εγχώριο προϊόν της Αραβίας ενισχύει το συσχετισμό με την Αραβία στο στίχο 4.62 Για άλλη μια φορά η Ανατολή, και συγκεκριμένα η Αραβία (Arabia Felix), προβάλλει στη συνείδηση του κοσμοπολίτη Ρωμαίου ως ο κατεξοχήν χώρος παραγωγής και εξαγωγής σπάνιων και ακριβών αρωμάτων.63

Σε σχέση με τις δύο προηγούμενες ελεγείες, ο κατά τα άλλα συντηρητικός Τίβουλλος φαί-νεται να διαφοροποιείται σημαντικά όσον αφορά τη στάση του απέναντι στη χρήση των εξω-τικών αρωμάτων. Προτεραιότητά του αυτή τη φορά αποτελεί ο κατά το δυνατόν μεγαλοπρε-πής εορτασμός των γενεθλίων του φίλου του, Κορνούτου. Έτσι στα πλαίσια επίδειξης κοσμο-πολιτισμού και χρηματικής σπατάλης η χρήση εξωτικών, πανάκριβων αρωμάτων δίχως την πα-ρουσία επικριτικών υπαινιγμών κρίνεται κάτι παραπάνω από επιβεβλημένη. Το διαφορετικό θέμα, το σκηνικό και οι στόχοι της συγκεκριμένης ελεγείας είναι αυτά που υπαγορεύουν τη δι-αφοροποιημένη σε σχέση με τις άλλες δύο περιπτώσεις στάση του ποιητή απέναντι στην Ανα-τολή και τα προϊόντα της.

Και όμως η συνέχεια του ποιήματος φέρνει την ανατροπή μέσω της αναίρεσης αυτής της επίπλαστης εντύπωσης. Η πίστη του Τίβουλλου στο λιτό και αυστηρό ρωμαϊκό ήθος αναδι-πλώνεται προς στιγμήν, για να επιστρέψει κυρίαρχη στο τέλος. Μόνο που αυτή τη φορά ο ποι-ητής δεν εκφράζει την επιφυλακτικότητά του απέναντι στα πλούτη και τα εξωτικά δώρα της Ανατολής ανοιχτά, ο ίδιος, αλλά μέσω του Κορνούτου. Η (προσ)ευχή του Κορνούτου προς τον Genius, την οποία να σημειωθεί ότι υπαγορεύει ο ίδιος ο ποιητής στο φίλο του (στ. 11 auguror uxoris fidos optabis amores)64 σε συνδυασμό με το λογοτεχνικό τόπο της απόρριψης του πλού-του της Ανατολής65 στους στίχους 15-6 εκφράζουν με εύγλωττο τρόπο την απόρριψη και την αποστροφή του ποιητή προς τον πλούτο και τα εξωτικά δώρα. Βέβαια, ο πλούτος της Ανατο-λής με τα εξωτικά προϊόντα δεν απορρίπτεται συλλήβδην. Τέτοιου είδους πολυτέλειες ενδεί-κνυνται στα πλαίσια λατρείας μιας θεότητας (στην προκειμένη περίπτωση του Genius), ιδιαί-τερα στην τιμητική του μέρα. Σε προσωπικό όμως επίπεδο το μόνο που εύχεται (ή θα έπρεπε να εύχεται) ο Κορνούτος δεν είναι άλλο από την αιώνια πίστη της αγαπημένης του. Σε αυτό το προσωπικό επίπεδο η λατρευτική πολυτέλεια των εξωτικών αρωμάτων περιττεύει και έτσι τα πλούτη, τα εμπορεύματα από όλες τις γωνιές της γης, ακόμα και τα μαργαριτάρια από τον περ-σικό κόλπο απορρίπτονται ως περιττή και ανώφελη υπερβολή (στ. 13-6).66

Συμπερασματικά, οι αναφορές στα εξωτικά αρώματα της Ανατολής στο έργο του Τίβουλλου κάθε άλλο παρά τυχαίες είναι. Σκοπός τους δεν είναι απλώς και μόνο να διανθίσουν το κείμε-νο με άρωμα Ανατολής και να δώσουν πινελιές εξωτισμού στα πλαίσια επίδειξης γεωγραφικής γνώσης από πλευράς του ποιητή. Αντίθετα, τα εξωτικά αρώματα της Ανατολής εγγράφονται στην ερωτική ρητορική της ελεγείας ως υπομνήσεις της σύγχρονης πολυπολιτισμικής πραγμα-

61 Πλίν. NH 12.42 de folio nardi plura dici par est ut principali in unguentis. Αναλυτικότερα για τα χαρακτηριστικά, την προέλευση και την εμπορία της νάρδου βλ. Miller (1969) 88-92.

62 Στράβων 15.1.22.12-6, 16.4.25.1-14. 63 Βλ. Murgatroyd (2002) Τίβ. 2.2.3-4 και Navarro Antolín Λύγδ. [Τίβ.] 3.2.24 με παράλληλα. Πρόσθεσε επίσης

Πλαύτ. Truc. 540, Μέλας 1.61, Στράβ. 16.4.19 και 26, Σεν. Phaedr. 67, Oed. 117, Μαρτ. 3.65.6, Στάτ. Theb. 1.263. 64 Για τη χρήση του ρήματος auguror ως δηλωτικού ανάληψης από τον Τίβουλλο του ρόλου του ιδιωτικού augur /

auspex βλ. Cairns (1998) 205 κ.εξξ. 65 Βλ. σχετικά Maltby (2002) Τίβ. 2.2.15-6. Για τον παροιμιώδη πλούτο της Ανατολής βλ. A.N. Michalopoulos (2006)

Οβ. Her. 16.33-34 και 195-196. 66 Τίβ. 2.2.13-16: nec tibi malueris, totum quaecumque per orbem / fortis arat valido rusticus arva bove, / nec tibi

gemmarum quicquid felicibus Indis / nascitur, Eoi qua maris unda rubet.

254


τικότητας που διαμορφώνεται στη Ρώμη. Η Ανατολή και τα προϊόντα της με το συγκεκριμένο συμβολισμό τους συμμετέχουν ενεργά στο δίπολο Urbs-orbis, Ρώμη-οικουμένη, το οποίο βρί-σκεται μεταξύ άλλων στο επίκεντρο των ιδεολογικών και πολιτικών αναζητήσεων της αυγού-στειας Ρώμης. Μέσα σε αυτά τα πλαίσια της νέας πολυπολιτισμικής πραγματικότητας της αυ-γούστειας Ρώμης τα προϊόντα της Ανατολής αποτελούν αναπόσπαστα στοιχεία της καθημερι-νής ζωής. Έτσι, ακόμα και οι σθεναρές επιφυλάξεις του συντηρητικού Τίβουλλου κάποτε κά-μπτονται και ο ίδιος αφήνεται μέσω της χρήσης των εξωτικών αρωμάτων στην υλική υπερβο-λή και τον αισθησιασμό της Ανατολής.

Bιβλιογραφία- Adams, C. and R. Laurence (eds.) (2001), Travel and Geography in the Roman Empire, London

and New York- Bowesock, G.W. (1983), Roman Arabia, Cambridge: Massachusetts and London- Cairns, F. (1998),“Tibullus 2.2”, PLLS 10: 203-34- Dilke, O.A.W. (1985), Greek and Roman Maps, London—————— (1988), “Rome’s Contribution to Cartography” στο M. Sordi (ed.) Geografia e

storiografia nel mondo classico (Contributi dell’ Istituto di storia antica 41), Milan, σσ. 194-201- Evans, R. (1999), “Ethnography’s freak show: The grotesques at the edges of the Roman earth”,

Ramus 28.1: 54-73- Fordyce, C.J. (1961), Catullus, a commentary, Oxford- Hollis, A.S. (1997), Ovid Ars Amatoria Book I, edited with an introduction and commentary,

Οxford- Lattimore, R. (1962), Themes in Greek and Latin Epitaphs, Urbana- Lee, G. (19953), Tibullus: Elegies. Introduction, text, translation and Notes, (including Book 3,

text and Translation) revised in collaboration with Robert Maltby, Leeds- Maltby, R. (2002), Tibullus: Elegies. Text, Introduction and Commentary (ARCA 41), Cambridge- Mayer, R. (1986), “Geography and Roman Poets”, G&R 33: 47-54- Michalopoulos, A.N. (2005), “Tibullus and Delia, Leander and Hero: Tibullan Echoes in Ov.

Her. 18–19”, Eranos 103.2: 83-96———————— (2006), Ovid Heroides 16 and 17: Introduction, Text and Commentary (ARCA

47), Cambridge- Michalopoulos, C. (2006), Ovid’s Heroides 4 and 8. A commentary with introduction, PhD

Diss. Leeds- Miller, J.I. (1969), The spice trade of the Roman empire (29B.C. to A.D. 641), Oxford- Moynihan, R. (1985), “Geographical Mythology and Roman Imperial Ideology” στο R. Winkes

(ed.), The Age of Augustus. Interdisciplinary Conference held at Brown University (April 30-May 2, 1982), Louvain-la-Neuve, Belgium

- Murgatroyd, P. (1980), Tibullus I: a commentary on the first book of the Elegies of Albius Tibullus, Pietermaritzburg

—————— (1994), Tibullus Elegies II, edited with introduction and commentary, Oxford- Mutschler, F.-H. (1985), Die poetische Kunst Tibulls. Struktur und Bedeutung der Bücher 1 und

2 des Corpus Tibullianum, Frankfurt- Navarro Antolín, F. (1996), Lygdamus: Corpus Tibullianum III 1-6, (Mnemosyne Suppl. 154),

Leiden

255


- Nicolet, C. (1991), Space, Geography and Politics in the Early Roman Empire (Jerome Lectures 19), Ann Arbor

- Nisbet, R.G.M. and Hubbard, M. (1970), A Commentary on Horace: Odes Book 1, Oxford——————————————— (1978), A Commentary on Horace: Odes Book II, Oxford- Romm, J.S. (1992), The Edges of the Earth in Ancient Thought, Princeton- Thomas, R. F. (1982), Lands and peoples in Roman poetry: the ethnographical tradition,

Cambridge- Thomson, J.O. (1948), History of ancient Geography, Cambridge- Van der Vliet, Edward Ch.L. (2003), “The Romans and Us: Strabo’s Geography and the

Construction of Ethnicity”, Mnemosyne 56.3: 257-272- Witt, R.E. (1971), Isis in the Graeco-Roman World, Ithaca, New York

Summary

Orbis in Urbe: commercial products in Roman elegy as indication of Rome’s multicultural reality under Augustus. The case of perfumes from the East in Tibullus.

Under Augustus Rome became the centre of a multicultural world empire of nations with diverse practices and customs, where communication and exchange between its constituents was an everyday reality. Roman elegy, on the other hand, has a distinctively Roman character, since Rome with its crowded and noisy streets offers the background against which the ‘desperate’ love stories of all three Roman elegists develop. Nevertheless, the surviving corpus of Roman love elegy is dotted by names of exotic products (perfumes, spices, gemstones, purple die, precious fabrics), which seem to threaten and undermine the Roman quality of its generic framework.

The aim of this paper is to investigate the references to perfumes from the East in the work of Tibullus. In the course of my examination I am discussing issues such as the correspondence of these poetic references to the actual commercial and cultural circumstances of that time, their possible (inter)textual origin, as well as their incorporation into the wider framework of elegy’s erotic rhetoric.

There are three references in total to perfumes from the East in the surviving work of Tibullus (Tib. 1.3.7-8, 1.5.35-6, 2.2.3-4). First and foremost, perfumes from the East are used primarily as means of infusing exotic colouring to the text in which they appear. In all three instances, these exotic products with their strange origin broaden unexpectedly the geographical horizon of the poem and stimulate the reader’s curiosity. However, their poetic function is much more complicated than being mere exotic embellishments. Tibullus through a web of highly elaborate and sometimes rather obscure associations manages to further exploit the perfumes of Eastern origin by implicating them within the wider context of a polarity, which was at the centre of the ideological and geographical pursuits of Augustan Rome; namely the antithesis between Rome and the world (Urbs vs. orbis), Roman and non-Roman, tradition and innovation. In this light, perfumes are often inscribed within elegy’s erotic rhetoric as reminders of the excessive luxury and the lasciviousness of the East. The poet, on the other hand, is striving to remain close to the traditional Roman values of frugality, moderation and conservatism; unfortunately, without any luck. Despite his firm resistance he is beaten by the new trends and he ultimately gives in to the newly shaped multicultural reality of his times.

ΠΟΛΥΠΟΛ

ΙΤΙΣ

ΜΙΚ

ΟΤΗ

ΤΑ

ΣΤΗ

ΡΩ

ΜΗ

ΚΟΙΝ

ΩΝ

ΙΚΗ

ΚΑ

Ι Π

ΝΕΥΜ

ΑΤΙΚ

Η Ζ

ΩΗ

Orbis in Urbe: τα εμπορικά προϊόντα στη ρωμαϊκή ελεγεία ως...

Documents

Transcript of Orbis in Urbe: τα εμπορικά προϊόντα στη ρωμαϊκή ελεγεία ως...