ISBN: 978-960-87314-5-5 (set)ISBN: 978-960-87314-7-9 (β΄ τόµος)

επιστηµονική επιµέλεια:

Δήµητρα Παπανικόλα-ΜπακιρτζήΝτίνα Κουσουλάκου

Συντελεστές έκδοσης πρακτικών

Συντονισµός επιστηµονικής επιµέλειαςΣΤΕΛΛΑ ΔΡΟΥΓΟΥ

Συντονισµός έκδοσηςΒΑΣΙΛΙΚΗ ΜΙΣΑΗΛΙΔΟΥ-ΔΕΣΠΟΤΙΔΟΥ

Επιστηµονική επιµέλειαΔΗΜΗΤΡΑ ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΑ-ΜΠΑΚΙΡΤΖΗΝΤΙΝΑ ΚΟΥΣΟΥΛΑΚΟΥ

Συνεργάτης επεξεργασίας κειµένων-οµογενοποίησης υποσηµειώσεωνΞΕΝΟΦΩΝ ΜΟΝΙΑΡΟΣ

Έλεγχος ιστορικών πληροφοριώνΞΕΝΟΦΩΝ ΜΟΝΙΑΡΟΣ

Μετάφραση περιλήψεων στα αγγλικάDAVID HARDY

Μετάφραση περιλήψεων στα ελληνικάΔΗΜΗΤΡΑ ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΑ-ΜΠΑΚΙΡΤΖΗΞΕΝΟΦΩΝ ΜΟΝΙΑΡΟΣ

Η έκδοση των Πρακτικών πραγµατοποιήθηκε µε χρηµατοδότηση του Υπουργείου Πολιτισµού και Τουρισµούκαι οικονοµική αρωγή του Αριστοτελείου Πανεπιστηµίου Θεσσαλονίκης και του Ταµείου ΑρχαιολογικώνΠόρων και Απαλλοτριώσεων

5

Επιστηµονική - Οργανωτική Επιτροπή

Επίτιµος Πρόεδρος JOHN W. HAYESInstitute of Archaeology, Oxford

Επίτιµος Αντιπρόεδρος MICHEL BONIFAYCentre Camille Jullian (Aix-Marseille Université-CNRS), France

Πρόεδρος ΣΤΕΛΛΑ ΔΡΟΥΓΟΥΑριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης

Αντιπρόεδρος ΔΗΜΗΤΡΑ ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΑ-ΜΠΑΚΙΡΤΖΗΑρχαιολογικό Ινστιτούτο Μακεδονικώνκαι Θρακικών Σπουδών

Γεν. Γραµµατέας ΝΑΤΑΛΙΑ ΠΟΥΛΟΥ-ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥΑριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης

Μέλη ΛΙΛΛΙΑΝ ΑΧΕΙΛΑΡΑΙΣΤ΄ Εφορεία Προϊστορικώνκαι Κλασικών Αρχαιοτήτων, Θεσσαλονίκη

ΝΤΙΝΑ ΚΟΥΣΟΥΛΑΚΟΥΑρχαιολογικό Ινστιτούτο Μακεδονικώνκαι Θρακικών Σπουδών

Συνεργασθέντες φορείς

Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης:ΠρυτανείαΕπιτροπή ΕρευνώνΦιλοσοφική Σχολή - Τµήµα Ιστορίας και Αρχαιολογίας-Τοµέας ΑρχαιολογίαςΚέντρο Βυζαντινών Ερευνών

Υπουργείο Πολιτισµού και Τουρισµού:Αρχαιολογικό Μουσείο ΘεσσαλονίκηςΜουσείο Βυζαντινού ΠολιτισµούΙΣΤ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων9η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων

7

α΄ τόµος

Πρόλογοι

Η Επιστηµονική Συνάντηση για την κεραµικήτης Ύστερης Αρχαιότητας στον ελλαδικό χώρο (3ος-7ος µ.Χ.) .................................... 11

Στέλλα Δρούγου

Αντί προλόγου ................................................................................................................... 13Βασιλική Μισαηλίδου-Δεσποτίδου

Εισαγωγικό σηµείωµα ...................................................................................................... 15Δήµητρα Παπανικόλα-Μπακιρτζή – Ντίνα Κουσουλάκου

Γενικά και ειδικά θέµατα

Techniques, Special Functions and Shapes - Some Observationson the Production of Pottery in the Aegean Area and Beyond, c. AD 200-700 ............. 21

John W. Hayes

Avancées dans l’étude des céramiques africainesde l’Antiquité tardive (IIIe-VIIe s.) .................................................................................. 37

Michel Bonifay

Περί Κατασκευής Πίθων .................................................................................................. 65Μιµίκα Γιαννοπούλου

Ρωµαϊκά και πρωτοβυζαντινά εργαστήρια κεραµικής στον ελλαδικό χώρο ................. 81Πλάτων Πετρίδης

Υστερορωµαϊκό εργαστήριο παραγωγής πήλινων προϊόντων στην Τανάγρα.Προκαταρκτική παρουσίαση στοιχείων ........................................................................... 97

Εύη Τσώτα – Νικόλαος Ζαχαριάς – Hans Mommsen

Pontic Wine in the Athenian Market ................................................................................ 108Andrei Opaiţ

Το φορτίο του Ναυαγίου 7 στον Παγασητικό κόλπο.Πρώτη ερµηνευτική προσέγγιση ..................................................................................... 131

Στέλλα Δεµέστιχα

Περιεχόµενα

Κ Ε Ρ Α Μ Ι Κ Η Τ Η Σ Υ Σ Τ Ε Ρ Η Σ Α Ρ Χ Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ Α Π Ο Τ Ο Ν Ε Λ Λ Α Δ Ι Κ Ο Χ Ω Ρ Ο ( 3 ο ς - 7 ο ς α ι . µ . Χ . )8

Εντόπιοι υστερορωµαϊκοί / πρωτοβυζαντινοί αµφορείςαπό την Αλάσαρνα της Κω ............................................................................................... 143

Χαρίκλεια Διαµαντή

Οι Κρητικοί αµφορείς από τις ανασκαφέςστο νεκροταφείο του οικισµού της Περίσσας Θήρας.Παρατηρήσεις για τις µεταβολές στις εισαγωγές τουςαπό τους ρωµαϊκούς έως τους πρωτοβυζαντινούς χρόνουςκαι προβληµατισµοί σχετικά µε τη χρήση και τον προορισµό αυτών των αγγείων ................... 153

Ευαγγελία Ντάφη

Τα αγγεία του σπηλαιοβαράθρου Ανδρίτσας ΑργολίδαςΠροκαταρκτική παρουσίαση ενός κλειστού συνόλουτου τέλους της Ύστερης Αρχαιότητας και κάποιες απόπειρες ερµηνείας ..................... 169

Λίνα Κορµαζοπούλου – Δηµήτρης Χατζηλαζάρου

Λύχνοι του 3ου αιώνα µ.Χ. από την Αρχαία Αγορά της Θεσσαλονίκης ....................... 185Πολυξένη Αδάµ-Βελένη

Τα λυχνάρια του επισκοπικού συγκροτήµατος των Λουλουδιών .................................. 208Eυτέρπη Mαρκή – Ευαγγελία Αγγέλκου – Μαρία Χειµωνοπούλου

Λυχνάρια από το νεκροταφείο της Ύστερης Αρχαιότηταςκαι των πρωτοβυζαντινών χρόνων στην Περίσσα Θήρας ............................................. 217

Ευγενία Γερούση

Οµάδα λυχναριών της Ύστερης Αρχαιότητας από τη Ρόδο ........................................... 232Αγγελική Κατσιώτη

Ταφικό σύνολο παλαιοχριστιανικών λυχναριών από τη ροδιακή νεκρόπολη .............. 249Καλλιόπη Μπαϊράµη

Ύστερη Αρχαιότητα:Το λυκόφως των κατασκευασµένων µε µήτρα λυχναριών ............................................ 270

Ιωάννης Μότσιανος

Ένα σύνολο µαγειρικών σκευών από το ναυάγιο «ΣΥΡΝΑ II» ..................................... 282Παρασκευή Μίχα – Δηµήτρης Κουρκουµέλης

Κεραµική µε γραπτό διάκοσµο από την Αρχαία Αγορά της Θεσσαλονίκης .................. 295Φλώρα Καραγιάννη

Γυάλινα και κεραµικά αγγεία 3ου-7ου αι. µ.Χ. από τη Θεσσαλονίκη.Δύο όψεις του ίδιου νοµίσµατος; .................................................................................... 309

Αναστάσιος Χ. Αντωνάρας

Πήλινες σφραγίδες άρτου της Ύστερης Άρχαιότητας .................................................... 320Σταµάτης A. Φριτζίλας

Ενσφράγιστοι κέραµοι και πλίνθοι από τη Νικόπολη της Ηπείρου ............................... 333 Φραγκίσκα Κεφαλλωνίτου – Κωνσταντίνα Γερολύµου

9

β΄ τόµος

Ανασκαφικά ευρήµατα από τη Θράκη έως τη Δωδεκάνησο

Μαρώνεια: Χρηστική κεραµική του 3ου-7ου αι. µ.Χ.από την ανασκαφή στο χώρο της Ρωµαϊκής Αγοράς.Μια πρώτη προσέγγιση .................................................................................................... 367

Νικολίτσα Κοκκοτάκη – Αθανασία Τσόκα

Κεραµική της Ύστερης Αρχαιότητας από τα Άβδηρα ................................................... 386Κωνσταντίνα Καλλιντζή - Μαρία Χρυσάφη

Terra Sigillata et céramiques communes de la fin del’antiquité à Thasos, le cas de DOM5 .............................................................................. 402

Francine Blondé – Arthur Muller – Dominique Mulliez

Η κεραµική της Ύστερης Αρχαιότητας στην Αρέθουσα ................................................ 421Arja Karivieri – Renée Forsell – Carità Tulkki

Κλειστά σύνολα κεραµικής από τα νεκροταφείατης Ύστερης Αρχαιότητας στη Νέα Καλλικράτεια Χαλκιδικής .................................... 429

Ιωάννης Γραικός

Ταφικά σύνολα κεραµικήςτων όψιµων αυτοκρατορικών χρόνων από την αρχαία Λητή ........................................ 444

Κατερίνα Τζαναβάρη

Κεραµική της Ύστερης Αρχαιότηταςαπό το ανατολικό νεκροταφείο Θεσσαλονίκης .............................................................. 466

Άννα Παντή

Κεραµική υστερορωµαϊκών χρόνωναπό τάφους µυστών του Διονύσου στη Μενηΐδα Βοττιαίας .......................................... 486

Παύλος Χρυσοστόµου

Κεραµική Ύστερης Αρχαιότηταςαπό την Έδεσσα και την περιοχή της Αλµωπίας ............................................................ 505

Αναστασία Χρυσοστόµου

Ταφική κεραµική παλαιοχριστιανικού κοιµητηρίου στην Ξιφιανή Αλµωπίας ............. 520Μελίνα Π. Παϊσίδου

Χρονολογηµένα ταφικά σύνολα από την Πύδνα, 1ος-3ος αι. µ.Χ. ............................... 535Χρυσάνθη Καλλίνη

Παλαιοχριστιανική κεραµική από τους αρχαιολογικούς χώρουςτης Αζώρου και της Μηλέας της επαρχίας Ελασσώνος του νοµού Λαρίσης ................ 548

Σπύρος Κουγιουµτζόγλου

Κεραµική από την παλαιοχριστιανική πόλη των Φθιωτίδων Θηβών ............................ 563Ασπασία Ντίνα

Κ Ε Ρ Α Μ Ι Κ Η Τ Η Σ Υ Σ Τ Ε Ρ Η Σ Α Ρ Χ Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ Α Π Ο Τ Ο Ν Ε Λ Λ Α Δ Ι Κ Ο Χ Ω Ρ Ο ( 3 ο ς - 7 ο ς α ι . µ . Χ . )10

Ταφικά σύνολα υστερορωµαϊκών χρόνωναπό νεκροταφείο στο Δήλιον Βοιωτίας. Πρώτες παρατηρήσεις ................................... 580

Κατερίνα Χαµηλάκη

Υστερορωµαϊκή και παλαιοχριστιανική κεραµικήαπό το Φρέαρ 114 της «Οικίας Α΄» του οικoπέδου Μακρυγιάννη στην Αθήνα ........... 610

Αγγελική Κουβέλη

Κεραµική από το Φρέαρ 20 της υστερορωµαϊκής / παλαιοχριστιανικής«Οικίας Α΄» στο οικόπεδο Μακρυγιάννη στην Αθήνα ................................................... 633

Ειρήνη Ιω. Μανώλη

Κεραµική από αθηναϊκούς τάφους του τέλους της Αρχαιότηταςκαι οι µαρτυρίες της για τον 7ο αι. στην Αττική ............................................................ 649

Έλλη Τζαβέλλα

Επιτραπέζια κεραµική και αµφορείς στον Πειραιάκατά την ύστερη ρωµαϊκή περίοδο: γενικές τάσεις στην προµήθειακαι κατανάλωση από τον 3ο µέχρι τον 6ο αι. µ.Χ. ......................................................... 671

Δηµήτρης Γρηγορόπουλος

Παλαιοχριστιανικό νεκροταφείο στη θέση «Δρίβλια»,Πόρτο-Ράφτη: µια πρώτη προσέγγιση της κεραµικής ................................................... 689

Ελένη Γκίνη-Τσοφοπούλου – Αναστασία Γ. Γιαγκάκη

Κεραµική από παλαιοχριστιανικό νεκροταφείοπεριοχής Κρανείου - Αρχαίας Κορίνθου ......................................................................... 712

Κωνσταντίνα Σκαρµούτσου

Ύστερη ρωµαϊκή κεραµικήαπό την περιοχή της κώµης της Πιτάνης στη Σπάρτη ................................................... 743

Aθανάσιος Θέµος – Ελένη Ζαββού – Clare Pickersgill – Μαρία Τσούλη

Ρωµαϊκή κεραµική από τις λακωνικές πόλεις Γύθειο, Ασωπό και Βοιές ..................... 763Eλένη Ζαββού – Αφροδίτη Μαλτέζου

Keos in Late Roman Context ........................................................................................... 782Georgios A. Zachos

Κεραµική παλαιοχριστιανικών χρόνων από την Κω:Στρώµα καταστροφής σε οικόπεδο της πόλης της Κω ................................................... 795

Σοφία Ντιντιούµη

Επίµετρο

Κεραµική της Ύστερης Αρχαιότητας (3ος-7ος αι. µ.Χ.)Σκέψεις για την ονοµατολογία και ορολογία της στα ελληνικά .................................... 829

Δήµητρα Παπανικόλα-Μπακιρτζή

17

AA Archäologischer AnzeigerΑΑΑ Ἀρχαιολογικά Ἀνάλεκτα ἐξ ἈθηνῶνΑBSA The Annual of the British School at AthensΑΔ Ἀρχαιολογικὸν ΔελτίονΑΕ Ἀρχαιολογική ἘφηµερίςΑΕΜΘ Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και τη ΘράκηAJA American Journal of ArchaeologyAJPh American Journal of PhilologyAM Mitteilungen des Deutschen Archäologischen Instituts, Athenische AbteilungAMNG Die Antiken Münzen Nord-Griechenlands, BerlinASAtene Annuario della Scuola archeologica di Atene e delle Missioni italiane in OrienteAuChr Antike und ChristentumΑvP Altertümer von PergamonBABesch Bulletin antieke beschavingBAR British Archaeological ReportsBASOR Bulletin of the American Schools of Oriental ResearchBCH Bulletin de correspondance helléniqueBICS Bulletin of the Institute of Classical Studies of the University of LondonBSA British School at AthensBZ Byzantinische ZeitschriftCA Cahier ArchéologiqueCFHB Corpus fontium historiae byzantinaeCIL Corpus inscriptionorum latinarum, 18 τόµ. (Berlin, 1862-1989)CNRS Centre national de la recherche scientifiqueCorsiRav Corsi di cultura sull’ arte ravennate e bizantinaDOP Dumbarton Oaks PapersΔΧΑΕ Δελτίον τῆς Χριστιανικῆς Ἀρχαιολογικῆς ἙταιρείαςEAA Enciclopedia dell’arte antica, classica e orientale (Rome 1958-1984)ΕΕΒΣ Ἐπετηρίς Ἑταιρείας Βυζαντινῶν ΣπουδῶνEFA Ecole française d’AthènesΕΙΕ Εθνικό Ίδρυµα ΕρευνώνΕλλ.Κερ. Επιστηµονική συνάντηση για την ελληνιστική κεραµικήHCC Roman Imperial Coins in the Hunter Coin CabinetΘΗΕ Θρησκευτική και Ηθική ΕγκυκλοπαίδειαΙΒΕ Ίδρυµα Βυζαντινών ΕρευνώνΙFAO Institute français d’Archéologie orientaleIG Inscriptiones graecae (Berlin, 1873– )IJNA International Journal of Nautical Archaeology and Underwater ExplorationIstMitt Istanbuler Mitteilungen, Deutsches Archäologisches Institut, Abteilung IstanbulJHS Journal of Hellenic StudiesJRA Journal of Roman ArchaeologyJRPS Journal of Roman Pottery StudiesJRS Journal of Roman Studies

Συντοµογραφίες

Κ Ε Ρ Α Μ Ι Κ Η Τ Η Σ Υ Σ Τ Ε Ρ Η Σ Α Ρ Χ Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ Α Π Ο Τ Ο Ν Ε Λ Λ Α Δ Ι Κ Ο Χ Ω Ρ Ο ( 3 ο ς - 7 ο ς α ι . µ . Χ . )18

Lib.ann. Studium biblicum franciscanorum: Liber annuusLibAnt Libya antiquaMAA Macedoniae Acta ArchaeologicaMDIA Monographs of the Danish Institute at AthensMIET Μορφωτικό Ίδρυµα Εθνικής ΤραπέζηςMusHelv Museum HelveticumΠΑΕ Πρακτικὰ τῆς ἐν Ἀθήναις Ἀρχαιολογικῆς ἙταιρείαςPBSR Papers of the British School at RomeRAC Reallexikon für Antike und ChristendumRCRFActa Rei Cretariae Romanae Fautorum ActaRDAC Report of the Department of Antiquities, CyprusRGZM Römisch-Germanisches ZentralmuseumRIC The Roman Imperial Coinage (London 1923– )RN Revue numismatiqueSNG Sylloge nummorum graecorumTAPA Transactions of the American Philological AssociationΧΑΕ Χριστιανική Αρχαιολογική Εταιρεία

Συντοµογραφίες έκδοσης

Hayes, LRPJ. W. Hayes, Late Roman Pottery, London 1972.

Bonifay, Ceramique d’AfriqueMichel Bonifay, Etudes sur la céramique romaine tardive d’Afrique, BAR Int. Series1301, Archaeopress Oxford 2004.

Karivieri, Athenian LampsA. Karivieri, The Athenian Lamp Industry in Late Antiquity, Helsinki 1996.

Broneer, LampsO. Broneer, Corinth τ. IV, II: Terracotta Lamps, Cambridge, Mass. 1930.

Robinson, AgoraH. S. Robinson, The Athenian Agora τ. 5, Pottery of the Roman Period. Chronology,Princeton, New Jersey 1959.

Munsell Munsell Soil Color Charts.

386

KONSTANTINA KALLINTZI – MARIA CHRYSSAPHI

Late Antique Pottery from Abdera

Abdera is an Ionian colony on the coast of Thrace. It flourished from the end of the 6th to the be-ginning of the 3rd c. BC. In imperial times, the city contracted as a result of historical and geo-morphological causes, and occupation was confined to the area around the west section of thesouth wall. It is virtually impossible to distinguish building or chronological phases, and referencesto the city in the literary sources are particularly scant in this period.This preliminary study deals with material that comes mainly from houses excavated from 1991to 2005, which lie to the east of the fortification wall. The larger part of it does not form a closedassemblage. Investigation was therefore based on known vase types that are precisely dated on thebasis of other parallels, and an attempt was made to distinguish between pottery of everyday useand imported luxury vessels.Three categories of pottery are presented: fine table wares, coarse wares, and lamps.The first category is dominated by Çandarli vases (especially Hayes’ Form 3, 4 and 5) and imi-tations of them in the 2nd c. AD. The association of some of the vases with workshops producingPontic Sigillata and African Red Slip is merely a suggestion for further investigation, since it isbased solely on the shape and decoration.In the category of coarse wares, table and cooking vessels dating from the 1st to the 4th c. AD arepresented. Some types of vases, such as small oinochoai, frying-pan vessels, trefoil oinochoai,small cooking pots, and large bowls, are products that were traded in the Aegean area.Finally, five groups of lamps, classified according to their decoration, are examined and assignedto the 3rd and 4th c. AD. Some of the lamps studied were Attic, while others reflect the influencemainly of Attic workshops.The picture formed thus conflicts with the generally prevailing impression that the city was aban-doned in the 3rd c. AD, since it was noted that occupation continued down to the 4th c. in at leastsome of the building insulae.The products imported and the circulation of coins demonstrate that there was some economic-commercial activity in the 3rd and 4th c. AD. At this period, the households of Abdera procuredtheir ceramic vessels from large workshops in Asia Minor and the Aegean. These imports aresometimes luxury vessels and sometimes functional pots. The needs of daily life were served bylocal products that were available on the market alongside the imported vessels.

Κεραµική της Ύστερης Αρχαιότητας από τα Άβδηρα

Κωνσταντίνα Καλλιντζή – Μαρία ΧρυσάφηΙΘ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων

Τα Άβδηρα είναι ιωνική αποικία στα θρακικά παράλια. H περίοδος της ακµής της εκτεί-νεται από το τέλος του 6ου µέχρι τις αρχές του 3ου αι. π.Χ. Στα αυτοκρατορικά χρόνια ηπόλη για ιστορικούς και γεωµορφολογικούς λόγους είχε συρρικνωθεί σε µεγάλο βαθµό και ηκατοίκηση περιορίστηκε γύρω από το δυτικό σκέλος του νότιου περιβόλου της. Το ιπποδά-µειο σύστηµα καταργήθηκε. Η επισκευή και η επανάχρηση των κτηρίων γίνεται σε τόσο µε-γάλη έκταση και πυκνότητα που είναι αδύνατο να διακριθούν οι οικοδοµικές φάσεις και ναταυτιστούν µε χρονολογικές.

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ ΚΑΛΛΙΝΤΖΗ – ΜΑΡΙΑ ΧΡΥΣΑΦΗ 387

1. Hayes, LRP, 316-22.2. Hayes, LRP, 321.

Τα ανασκαφικά ευρήµατα της Ύστερης Αρχαιότητας δεν έχουν µελετηθεί επαρκώς, διότιµέχρι τώρα η έρευνα έχει ασχοληθεί κυρίως µε υλικό από προγενέστερες φάσεις της ζωήςτης πόλης. Με τη µελέτη αυτή θα επιχειρηθεί µία προκαταρκτική προσέγγιση, παρουσίασηκαι κατάθεση της κεραµικής των ύστερων ρωµαϊκών χρόνων. Στόχος είναι να δούµε ποιουςαπό τους κοινούς τύπους αγγείων της εποχής συναντάµε στα Άβδηρα, καθώς επίσης αν υπάρ-χει τοπική παραγωγή.

Θα ασχοληθούµε µε υλικό προερχόµενο από κατοικίες που ανασκάφηκαν από το 1991µέχρι το 2005 και βρίσκονται ανατολικά από το τείχος που αναφέρθηκε. Μέρος του υλικούβρέθηκε σε δάπεδα κάτω από στρώµατα καταστροφής. Η µεγαλύτερη ποσότητα όµως δεναποτελεί κλειστό σύνολο, διότι οι επιχώσεις υπέστησαν πολλές διαταραχές από τα επάλληλαεπίπεδα χρήσης του χώρου. Για συγκριτικούς λόγους και για µια πιο ολοκληρωµένη εικόναχρησιµοποιήθηκε κατά περίπτωση υλικό και από άλλα κτίσµατα της περιόδου αυτής. Καθώςλοιπόν η στρωµατογραφική κατάταξή του είναι δύσκολη και συχνά αδύνατη, η χρονολόγησηβασίστηκε στην τυπολογία και δευτερευόντως στην αξιολόγηση των συνευρηµάτων. Με µίαπροκαταρκτική αποτίµηση του υλικού διαπιστώθηκε ότι ένα µεγάλο ποσοστό ανήκει στουςδύο πρώτους µεταχριστιανικούς αιώνες. Ένα µικρό µόνο σύνολο εντάχθηκε τελικά στον 3οκαι 4ο αι. και ελάχιστα δείγµατα στον 5ο αι. (σχ. 1).

Θα παρουσιαστούν τρεις κατηγορίες κεραµικής: επιτραπέζια κεραµική, αδρή κεραµικήκαι λυχνάρια.

Α. Επιτραπέζια «λεπτή» κεραµική

Από την κατηγορία αυτή απαντώνται κυρίως αγγεία terra sigillata, διαδεδοµένα καιπεριζήτητα στον µεσογειακό χώρο την περίοδο που εξετάζουµε. Πολλές από τις υπο-οµάδεςτους, που ήταν σε κυκλοφορία από τον 1ο αι. π.Χ. µέχρι τον 4ο αι. µ.Χ. τις συναντούµε καιστα Άβδηρα. Ξεχωρίζουν σε προτίµηση προϊόντα εργαστηρίων που τοποθετούνται στην Ανα-τολική Μεσόγειο, και ιδιαίτερα τα Eastern Sigillata B2 και τα Çandarli.

Από τα αγγεία του 3ου και 4ου αι. στα Άβδηρα ξεχωρίζουµε ορισµένους τύπους των ερ-γαστηρίων της αρχαίας Πιτάνης (Çandarli). Η ταύτιση ελάχιστων αγγείων µε σχήµατα τωνPontic Sigillata και African Red Slip είναι υπό συζήτηση.

Α1. Κεραµική ÇandarliΤαυτίσαµε τρία σχήµατα που σύµφωνα µε την κατηγοριοποίηση του Hayes είναι τα

σχήµατα 3, 4 και 51.Σχήµα 3. Ηµισφαιρικό σκυφίδιο (µέσα/τέλος 2ου-3ος αι.) (εικ. 1α, β). Από τα αγγεία

Çandarli το σχήµα αυτό ξεχωρίζει σε αριθµό. Πρόκειται για ηµισφαιρικό σκυφίδιο µε χα-µηλή δακτυλιόσχηµη βάση. Το χείλος φέρει εξωτερικά στη βάση του πλαστικό δακτύλιο (εικ.1α). Ο Hayes διακρίνει δύο υπο-οµάδες: µία πρώιµη που έχει ψηλό κατακόρυφο χείλος καικάποιες φορές λεπτότερη βάση και µία όψιµη µε πιο χαµηλό χείλος και χονδροειδή βάση2. Σεορισµένα από τα παραδείγµατα των Αβδήρων η διάκριση είναι δύσκολη καθώς ένα αγγείοµπορεί να συνδυάζει στοιχεία και από τις δύο υπο-οµάδες. Κάποια άλλα διαφοροποιούνταιως προς το χρώµα του πηλού (κιτρινωπός) και την ποιότητα του επιχρίσµατος που απολεπί-

Κ Ε Ρ Α Μ Ι Κ Η Τ Η Σ Υ Σ Τ Ε Ρ Η Σ Α Ρ Χ Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ Α Π Ο Τ Ο Ν Ε Λ Λ Α Δ Ι Κ Ο Χ Ω Ρ Ο ( 3 ο ς - 7 ο ς α ι . µ . Χ . )388

3. Hayes, LRP, 321-22.4. Hayes, LRP, 322.5. P. M. Kenrick, The fine pottery, Excavations at Sidi Khrebish Benghazi (Berenice) 3, Supplement to

LibAnt 5, Tripoli 1985, 271-75.6. Ορισµένα από τα αγγεία της κατηγορίας αυτής ταυτίστηκαν από τη συνάδελφο Βάγια Μαλαµίδου

στη διδακτορική διατριβή της. Βλ. V. Malamidou, Roman Pottery in Context. Fine and Coarse wares from fivesites in north-eastern Greece, BAR Int. Series 1386 (2005), 46-47.

7. Ο κωδικός ΜΑ παραπέµπει στο αρχείο του Μουσείου Αβδήρων.

ζεται εύκολα και είναι ιδιαίτερα θαµπό αφήνοντας ακάλυπτα µεγάλα και ακανόνιστα σηµείατης επιφάνειας (εικ. 1β). Αποτελούν τοπική παραγωγή που µιµείται τα σχήµατα των αγγείωνÇandarli; Ένα τόσο σηµαντικό ερώτηµα πρέπει να απαντηθεί µετά από συνολικότερη µε-λέτη του υλικού.

Σχήµα 4. Πινάκιο (3ος αι.) (εικ. 1γ). Περιορισµένα είναι τα παραδείγµατα αυτού τουσχήµατος που χρονολογούνται στον 3ο αι.3 Πρόκειται για πινάκια µεσαίου ή µεγάλου µεγέ-θους µε αβαθή καµπύλο πυθµένα, κοίλα τοιχώµατα και τριγωνική βάση.

Σχήµα 5. Σκυφίδιο (3ος αι.). Μικρά σκυφίδια µε όρθια τοιχώµατα που χρονολογούνταιστον 3ο αι.4 (εικ. 1δ).

Α2. Pontic Sigillata (1ος-3ος αι.)Αξιόλογο, αν και ολιγάριθµο, είναι το σύνολο των αγγείων που συσχετίζονται µε εργα-

στήρια των Pontic Sigillata. Παρόλο που η χρονολόγησή τους καλύπτει ένα ευρύ φάσµα καισυχνά η διάκρισή τους από τα άλλα sigillata είναι δύσκολη κι επισφαλής, επιχειρήθηκε µίακατάταξη σε τύπους ήδη γνωστούς από τη βιβλιογραφία. Η ταύτιση στηρίχθηκε περισσότεροστα χαρακτηριστικά του πηλού, του επιχρίσµατος και του σχήµατος και δευτερευόντως τηςδιακόσµησης. Ο πορτοκαλοκάστανος πηλός είναι λεπτός, σκληρός και σπάει σε καθαρές ευ-θείες γραµµές. Το επίχρισµα κυµαίνεται από πορτοκαλοκόκκινο έως σκούρο καφέ, είναι γυα-λιστερό και συχνά έχει µια µεταλλική λάµψη. Η διακόσµηση περιλαµβάνει rouletting στονπυθµένα και στο εξωτερικό του χείλους και αυλακώσεις στον πυθµένα. Οι επίθετες σπείρεςστο χείλος είναι χαρακτηριστικό και των Italian Sigillata αλλά σ’ αυτά είναι πιο µεγάλες, ενώπαρόµοιες απαντώνται και στα Eastern Sigillata Β. Στα αγγεία που βρέθηκαν στα Άβδηραερωτηµατικά δηµιουργούν οι σφραγίδες των κεραµέων: σε µία περίπτωση βρίσκεται σε plantapedis και σε άλλη σε ορθογώνιο πλαίσιο – χαρακτηριστικό των Eastern Sigillata A. Στα Pon-tic Sigillata οι σφραγίδες έχουν σχήµα σανδαλωµένης πατούσας (µονής ή διπλής)5 και δεν φέ-ρουν ονόµατα.

Ως προς το σχήµα ταυτίστηκαν6 µε παρόµοιους τύπους των Pontic Sigillata τα παρακά-τω:

Πινάκιο ΜΑ 5116 (εικ. 2α)7. Κατηγορία Hayes Ι, Ολβία τύπος Knipowitsch 21-21Α καιKenrick Β386 (1ος-3ος αι.).

Το αγγείο αυτό συγκεντρώνει τα κύρια χαρακτηριστικά του τύπου: ρηχό πινάκιο µεκαµπύλο πυθµένα, ελαφρώς καµπύλο τοίχωµα κάτω από προεξέχον πλαστικό χείλος, απλό ήπεπλατυσµένο. Το σχήµα απαντάται και στον 3ο-4ο αι. Οι επίθετες σπείρες στο χείλος µι-µούνται τις θεαµατικές σπείρες των Italian Sigillata αλλά είναι πιο µικρές και οι έλικες πιοκοντά η µία στην άλλη. Επίσης φέρει διακόσµηση rouletting στον πυθµένα ανάµεσα σε δύοαυλακώσεις και την επιγραφή ΚΟΙΡΑΝΟΥ σε planta pedis. Το όνοµα αυτό υπάρχει και σεθραύσµα από πινάκιο Eastern Sigillata Β σε δύο στίχους και µέσα σε ορθογώνιο πλαίσιο από

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ ΚΑΛΛΙΝΤΖΗ – ΜΑΡΙΑ ΧΡΥΣΑΦΗ 389

8. J. W. Hayes, «Roman Pottery from the South Stoa at Corinth», Hesperia 42 (1973), 455-56.9. J. W. Hayes, «The Villa Dionysos Excavations, Knossos: The Pottery», BSA 78 (1983), 138.10. Hayes, LRP, 193-98.

τη Νότια Στοά στην Κόρινθο8, καθώς και σε βάση σκυφιδίου Eastern Sigillata Β από τηνΚνωσό9.

Σκυφίδιο κωνικό. Κατηγορία Hayes V και τύπος Kenrick Β388.α. ΜΑ 737 (εικ. 2β). Στο χείλος φέρει επίθετες σπείρες εξωτερικά και αυλάκωση στη

βάση εσωτερικά. Για τις σπείρες ισχύει η ίδια παρατήρηση µε το προηγούµενο αγγείο.Σκυφίδιο µε κάθετο χείλος και επίπεδη ή χαµηλή, δακτυλιόσχηµη βάση. Το σχήµα είναι

κοινό στα Terra Sigillata και χρονολογείται από τα χρόνια του Τιβερίου (14-37 µ.Χ.) έως τον3ο αι.

β. ΜΑ 3921. Ακέραιο ακόσµητο αγγείο.

Ηµισφαιρικός σκύφος. Τύπος Kenrick Β389. Φέρει πλαστικό δακτύλιο εξωτερικά στοµέσον του ύψους του. Χρονολογείται από τα µέσα του 1ου αι. έως το τέλος του 3ου αι.

ΜΑ 5112 (εικ. 2γ). Εξαιρετικό γυαλιστερό επίχρισµα και rouletting εξωτερικά στο χεί-λος. Στον πυθµένα τρεις οµόκεντρες αυλακώσεις περιβάλλουν επιγραφή σε δύο στίχους καιµέσα σε ορθογώνιο πλαίσιο: ΕΠΙΓΟ/ΝΟΥ. Όπως ήδη έχει ειπωθεί αυτό είναι χαρακτηριστικόπου απαντάται και στα Eastern Sigillata A.

A3. African Red SlipΚατά τους ύστερους ρωµαϊκούς χρόνους αγγεία που καλύπτονται από κόκκινο επίχρι-

σµα διαφορετικά από τα terra sigillata, έγιναν εξαιρετικά δηµοφιλή και µονοπώλησαν τις αγο-ρές της Μεσογείου. Αυτά είναι γνωστά ως Red Slip στη νεότερη βιβλιογραφία. Η πιο γνωστήοµάδα της κατηγορίας αυτής είναι τα African Red Slip τα οποία από το τέλος του 1ου έως τον7ο αι. αποτελούν την κυρίαρχη επιτραπέζια κεραµική στο µεγαλύτερο µέρος του Μεσογειακούκόσµου. Την περίοδο από τον 2ο έως τον 4ο αι. τα African Red Slip δεν µπορούσαν ν’ ανταγω-νιστούν το δυνατό αντίπαλό τους στην περιοχή των Αβδήρων, τα προϊόντα Çandarli. Αυτό εν-δεχοµένως να οφειλόταν και στην εγγύτητα των εργαστηρίων της Μ. Ασίας.

Στα Άβδηρα είναι ελάχιστα τα αγγεία που συσχετίζονται µε βορειοαφρικανικά εργα-στήρια κυρίως µε βάση το σχήµα και το είδος της διακόσµησης. Η ένταξή τους σ’ αυτήν τηνκατηγορία είναι αρκετά επισφαλής αλλά θεωρήθηκε σκόπιµη µία πρώτη παρουσίασή τους.

Οινοχοΐσκη ή φλασκίΜΑ 4533. Το σχήµα του θραύσµατος αυτού (εικ. 2δ) είναι δύσκολο να ταυτιστεί µε α-

σφάλεια λόγω του µεγέθους του. Η κλίση του οστράκου όµως µας οδηγεί σε κλειστό αγγείο–οινοχοΐσκη ή φλασκί. Ίσως να έχει σχέση µε τα σχήµατα 171, 172-175 του Hayes10 πουχρονολογούνται στο 200-250/270 µ.Χ. Μ’ αυτό το σχήµα θα µπορούσε να συνδεθεί και ηεπίθετη διακόσµηση που φέρει: όρθια γυναικεία µορφή που παριστάνεται µε στροφή προς τααριστερά. Το πλούσιο ένδυµά της πέφτει κάτω από τους γλουτούς αφήνοντας τον κορµόγυµνό. Έχει λυγισµένο το αριστερό χέρι και κρατάει ένα κυκλικό αντικείµενο – ίσως καθρέ-φτη. Πρόκειται µάλλον για µαινάδα ή Αφροδίτη. Σε αγγεία αφρικανικών εργαστηρίων συ-ναντάµε επίθετη διακόσµηση αυτού του είδους: το µέγεθος της µορφής, το στοιχείο ότι είναιµόνη στο χώρο και το ανάγλυφο που δεν είναι ιδιαίτερα έξεργο µας παραπέµπουν στα πρώιµαπαραδείγµατα του 3ου αι. Είναι όµως πιθανό το είδος της διακόσµησης να αντανακλά απλάµία επιρροή των εργαστηρίων αυτών και το αγγείο να έχει διαφορετική προέλευση.

Κ Ε Ρ Α Μ Ι Κ Η Τ Η Σ Υ Σ Τ Ε Ρ Η Σ Α Ρ Χ Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ Α Π Ο Τ Ο Ν Ε Λ Λ Α Δ Ι Κ Ο Χ Ω Ρ Ο ( 3 ο ς - 7 ο ς α ι . µ . Χ . )390

11. Hayes, LRP, 112-16.12. Hayes, LRP, 115 και 240.

Πλατύ σκυφίδιο ή πινάκιοα. Θραύσµα από χείλος σκυφιδίου ή πινακίου ΜΑ 7445 (εικ. 2ε). Ως προς το σχήµα

πλησιάζει αρκετά το σχήµα 67 του Hayes11 και ιδιαίτερα τον τύπο 67:5 που χρονολογείται στα380-470 µ.Χ. Ο τύπος αυτός έχει καµπύλο σώµα, χαµηλή, σχεδόν επίπεδη βάση και χείλοςπου αποτελείται από ένα επίπεδο τµήµα που ανασηκώνεται και περιβάλλεται από καµπύλοτµήµα γυρισµένο προς τα έξω. Θα µπορούσαµε να υποθέσουµε ότι πρόκειται για µία πα-ραλλαγή του τύπου 67/5 άγνωστης προέλευσης. Τα αγγεία αυτά έχουν εµπίεστη διακόσµησηκαι αυλακώσεις στον πυθµένα. Το θραύσµα φέρει έξι έξεργες στιγµές γύρω από µία κεντρικήσε κυκλικό βάθος. Ο τύπος αυτός διακόσµησης, του «ρόδακα σε κύκλο», ταυτίζεται µε τοStyle A(iii), n. 60 (410-470) των αφρικανικών αγγείων12. Μία χρονολόγηση στον 5ο αι. ίσωςείναι πιθανή.

β. Θραύσµα πιθανώς από πινάκιο ΜΑ 4202 (εικ. 2στ) που εντάχθηκε σ’ αυτήν την κατη-γορία για το είδος της διακόσµησης. Ως προς το σχήµα δεν αναγνωρίστηκε κανένας γνωστόςτύπος. Στην κάτω επιφάνεια της βάσης του φέρει αυλάκωση. Η διακόσµηση παραπέµπει σεβορειοαφρικανικό εργαστήριο, όχι όµως µε βεβαιότητα. Είναι παρόµοια µε αυτήν που περι-γράψαµε παραπάνω, Style A(iii) n. 60. Βρίσκεται στον πυθµένα γύρω από τρεις οµόκεντρεςπλατιές αυλακώσεις. Διαφέρει ως προς τον αριθµό των στιγµών έχει τέσσερις αντί για έξιγύρω από την κεντρική.

Ολοκληρώνοντας την ενότητα της επιτραπέζιας «λεπτής» κεραµικής στα Άβδηρα πρέ-πει να επισηµάνουµε την επικράτηση των αγγείων Çandarli στον 3ο και 4ο αι. σε σχέση µεαγγεία διαφορετικής προέλευσης. Έχει διαπιστωθεί κάµψη στις εξαγωγές των προϊόντωναυτών προς τις αγορές της Μεσογείου, µετά τα µέσα του 3ου αι. και ο περιορισµός τους σεµία τοπική κυρίως αγορά τον 4ο αι., οπότε και αντικαθίστανται από τα African Red Slip. ΣταΆβδηρα όµως φαίνεται πως η επιρροή των αγγείων Çandarli είναι ισχυρή και δεν διαπιστώ-νεται παρόµοια διαδοχή. Ελάχιστα δείγµατα συσχετίζονται, και µάλιστα µε πολλά ερωτηµα-τικά, µε αγγεία Pontic Sigillata ή African Red Slip.

Η µείωση των εισηγµένων επιτραπέζιων αγγείων στα Άβδηρα ίσως µπορεί να συνδυα-στεί και µε την παραγωγή περισσότερων και φθηνότερων τοπικών προϊόντων ή εισηγµένωναπό κοντινότερες αγορές. Αυτό βέβαια οφείλει να είναι αντικείµενο εκτενέστερης µελέτης.Μία εικόνα µπορούµε να αποκτήσουµε εξετάζοντας τµήµα της αδρής κεραµικής.

Β. «Αδρή» κεραµική

Η δεύτερη µεγάλη κατηγορία που εξετάζεται περιλαµβάνει αγγεία που καλύπτουν διά-φορες ανάγκες των νοικοκυριών. Θα παρουσιαστούν επιτραπέζια αγγεία και µαγειρικά σκεύη.Μεταφορικά και αποθηκευτικά αγγεία δεν µελετήθηκαν. Η πλειονότητα των αγγείων αυτώνπρέπει να είναι τοπικής προέλευσης, αν και η έλλειψη στοιχείων για την ύπαρξη εργαστηρίουκαι για την προέλευση του πηλού δεν µας επιτρέπει να αναφερόµαστε µε βεβαιότητα σε το-πικό εργαστήριο.

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ ΚΑΛΛΙΝΤΖΗ – ΜΑΡΙΑ ΧΡΥΣΑΦΗ 391

Β1. Επιτραπέζια σκεύηΑπό τα επιτραπέζια της οµάδας αυτής παρουσιάζονται οι οινοχοΐσκες.Οινοχοΐσκες (1ος-3ος αι.)Παλαιότερα πιστευόταν ότι ο τύπος αυτός προερχόταν από την Ιταλία. Σήµερα είναι

περισσότερο αποδεκτή η άποψη ότι υπήρχε κάποιο κέντρο παραγωγής στην περιοχή του Αι-γαίου όπου έχει βρεθεί µεγάλος αριθµός αυτών των αγγείων. Πρόκειται για µικρά αγγεία µελεπτά τοιχώµατα. Ενίοτε η εξωτερική επιφάνεια του πηλού είναι γκριζοπόρφυρη και γυαλι-στερή. Έχουν µία λαβή συνήθως και χρονολογούνται στον 1ο-3ο αι.

Στα Άβδηρα συναντάµε κυρίως δύο τύπους:Τύπος 1, ΜΑ 7437 (εικ. 3α): έχει λεπτά τοιχώµατα, σφαιρικό σώµα, βάση επίπεδη ή

που προεξέχει ελαφρά και µία λαβή. Ο πηλός είναι σκούρος καφέ και η επιφάνειά του γκρι-ζοπόρφυρη και ενίοτε γυαλιστερή στο πάνω τµήµα. Αυτός ίσως είναι και πρωιµότερος.

Τύπος 2, ΜΑ 7433 (εικ. 3β): έχει ελαφρώς πιο χοντρά τοιχώµατα, σώµα κωνικό στοκάτω µέρος, κυλινδρικό στο πάνω και βάση που προεξέχει περισσότερο. Ο πηλός είναι πορ-τοκαλοκόκκινος µε γκρίζα επιφάνεια κοντά στη βάση.

Β2. Μαγειρικά σκεύηΜεγάλο µέρος από την κεραµική που µελετήθηκε ανήκει σε µαγειρικά σκεύη. Σπάνια

σώζονται ολοκληρωµένα σχήµατα, ιδιαίτερα στα αγγεία µεγάλου µεγέθους ή µε πολύ λεπτάτοιχώµατα. Παρουσιάζονται τέσσερα χρονολογήσιµα σχήµατα από τα πολυάριθµα που συ-ναντάµε:

Β2α. Τηγανόσχηµα αγγεία (2ος-3ος αι.)Οι µελετητές αναγνωρίζουν εισαγόµενα και τοπικά προϊόντα µε εξίσου πλατιά κυκλοφο-

ρία στο Αιγαίο. Παρόµοια σχήµατα έχουν βρεθεί στην Αγορά της Αθήνας, στην Κνωσό13 καισε θέσεις του βορειοελλαδικού χώρου όπως στη Θάσο και στην Αµφίπολη14. Δύο τύπους δια-κρίνουµε και στα Άβδηρα:

Τύπος Ι, ΜΑ 2116 (εικ. 3γ): επίπεδη βάση, επικλινή τοιχώµατα που απολήγουν σε στρογ-γυλεµένο χείλος απ’ όπου προβάλλει λοξά σωληνοειδής λαβή. Τραχύς πηλός. Πιθανά προϊόνεισαγωγής.

Τύπος ΙΙ, (εικ. 3δ): έχει συνήθως πιο ψηλό τοίχωµα από τον τύπο Ι, επίπεδο χείλος καιδιαφορετικό πηλό. Πιθανά τοπικό προϊόν.

Β2β. Μικρές χύτρες (3ος-4ος αι.)Οι χύτρες (εικ. 3ε) αυτές έχουν επίπεδη βάση, ενίοτε µία λαβή και φέρουν στο σώµα ρη-

χές αυλακώσεις από τον τροχό. Τυπολογικά ανήκουν στον τύπο 4 της Κνωσού15. Αυτό τοείδος κυκλοφορούσε στις αγορές του Αιγαίου κυρίως τον 3ο αι. αλλά και αργότερα και ίσωςκατασκευαζόταν σε µεγάλα κέντρα.

Β2γ. Τριφυλλόστοµες οινοχόες (2ος-3ος αι.)Και αυτός ο τύπος οινοχοών (εικ. 3στ) είναι γνωστός στην περιοχή του Αιγαίου τον 2ο

και 3ο αι. και ενδεχοµένως να έχει την ίδια προέλευση µε τις χύτρες, καθώς µοιράζονται κοινά

13. Hayes, ό.π. (σηµ. 9), 107.14. Malamidou, ό.π. (σηµ. 6), 64-65.15. Hayes, ό.π. (σηµ. 9), 122.

Κ Ε Ρ Α Μ Ι Κ Η Τ Η Σ Υ Σ Τ Ε Ρ Η Σ Α Ρ Χ Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ Α Π Ο Τ Ο Ν Ε Λ Λ Α Δ Ι Κ Ο Χ Ω Ρ Ο ( 3 ο ς - 7 ο ς α ι . µ . Χ . )392

χαρακτηριστικά. Τα σωζόµενα δείγµατα των Αβδήρων -χείλη και λεπτές ταινιωτές λαβές µεαυλακώσεις στο πάνω µέρος- είναι αποσπασµατικά, καλύπτονται από ένα λεπτό επίστρωµασυνήθως καφέ χρώµατος που σε κάποια σηµεία είναι γυαλιστερό.

Β2γ. Μεγάλες λεκάνες (2ος-4ος αι.)Πρόκειται για µεγάλα αγγεία µε προεξέχον επίπεδο και οριζόντιο χείλος, ορισµένες φο-

ρές µε αυλακώσεις και επίπεδη ή καµπύλη βάση (εικ. 3ζ). Παράλληλο µε τα παραδείγµατατων Αβδήρων είναι και το σχήµα 32 στη δηµοσίευση της κεραµικής από τους Στόβους16 καιο τύπος ΙΒ της Κνωσού17. Δυστυχώς και εδώ δεν έχουµε ολοκληρωµένα σχήµατα παρά µόνοθραύσµατα από χείλη18.

Ολοκληρώνοντας την παρουσίαση της αδρής κεραµικής θα πρέπει να επισηµάνουµετην παρουσία εισηγµένων αγγείων καθηµερινής χρήσης από εργαστήρια του Αιγαίου που εν-τάσσονται χρονολογικά στον 2ο µε 4ο αι.

Γ. Λύχνοι

Η τελευταία και πολύ σηµαντική κατηγορία που θα εξετάσουµε είναι οι λύχνοι. ΣταΆβδηρα όσα µελετήθηκαν δεν φαίνεται να ξεπερνούν τον ορίζοντα του 3ου-4ου αι. Θα πα-ρουσιαστούν πέντε οµάδες που η προέλευσή τους άλλοτε µπορεί να διαπιστωθεί και άλλοτε όχι.

Γ1. Λύχνοι µε παράσταση στο δίσκοα. ΜΑ 5046 (εικ. 4α). Κοίλος δίσκος λυχναριού µε κεφαλή Αχελώου. O εικονογραφι-

κός αυτός τύπος παρουσιάζει πολλές οµοιότητες µε τρία παραδείγµατα από την Αγορά τωνΑθηνών19 και ένα από το Μουσείο Fitzwilliam20. Στο λυχνάρι 635 της Αγοράς υπάρχει επι-γραφή του Ευτύχους. Το εργαστήριό του λειτουργούσε από τα µέσα του 3ου έως το β΄ µισότου 4ου αι. Ο λύχνος των Αβδήρων ανήκει στην πρώιµη παραγωγή του εργαστηρίου.

β. ΜΑ 5979 (εικ. 4β). Κοίλος δίσκος λυχναριού µε τις Τρεις Χάριτες. Προέρχεται απότην ίδια οικιστική νησίδα και στρωµατογραφική οµάδα µε το προηγούµενο λυχνάρι. Ακο-λουθεί τον τύπο των κορινθιακών και αττικών εργαστηρίων. Η παράσταση αφορά τρεις όρ-θιες γυµνές γυναικείες µορφές πάνω σε βάθρο. Οι δύο αποδίδονται κατενώπιον, ενώ η τρίτηµε τα νώτα προς το θεατή και τα χέρια ανοικτά σαν να τις αγκαλιάζει. Πρόκειται για τις ΤρειςΧάριτες. Αυτός ο τύπος δεν υπάρχει σε κάποιο παράλληλο της Αγοράς. Στο λυχνάρι αρ. 639απαντάται ανάλογη παράσταση µε την Αφροδίτη ως κύρια µορφή και τις Τρεις Χάριτες σε µι-κρότερο µέγεθος πάνω σε βάθρο. Το τελευταίο είναι προϊόν αττικού εργαστηρίου του γ΄ τέ-ταρτου του 3ου αι. Η διακόσµηση µε τους ανάγλυφους ρόδακες στον ώµο ή στη βάσηαπαντάται σε αττικά λυχνάρια του 3ου-4ου αι. αλλά δεν είναι πανοµοιότυπη. Επίσης στολύχνο των Αβδήρων λείπουν οι δακτύλιοι που περιβάλλουν το δίσκο. Συµπερασµατικά θαλέγαµε ότι πρόκειται για λύχνο αττικό ή που ακολουθεί την παράδοση των αττικών και εν-τάσσεται στον ύστερο 3ο αι.

16. V. R. Anderson-Stojanovič, Stobi: The Hellenistic and Roman pottery, Princeton 1992, 123.17. Hayes, ό.π. (σηµ. 9), 132, αρ. κατ. 182-184, εικ. 15.18. Η ταύτιση οφείλεται στη Β. Μαλαµίδου. Βλ. Malamidou, ό.π. (σηµ. 6), 62.19. J. Perlzweig, Lamps of the Roman Period: First to Seventh Century after Christ, Athenian Agora,

τ. VII, Princeton, New Jersey 1961, 109, αρ. 634-636.20. D. W. J. Gill – D. Hedgecock, «Debris from an Athenian Lamp Workshop of the Roman Period»,

BSA 87 (1992), 411, αρ. 1.

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ ΚΑΛΛΙΝΤΖΗ – ΜΑΡΙΑ ΧΡΥΣΑΦΗ 393

21. Perlzweig, ό.π. (σηµ. 19), αρ. 1506, 1512.

γ. ΜΑ 4268 (εικ. 4γ). Κοίλος δίσκος λυχναριού µε παράσταση Διονύσου σε πάνθηρα (;).Στην ίδια κατηγορία των αττικών λύχνων ανήκει και αυτό το θραύσµα. Γυµνή ανδρική µορφήκάθεται πάνω στη ράχη ζώου κατ’ ενώπιον µε ανασηκωµένο ελαφρά το δεξί πόδι. Φέρει ιµά-τιο γύρω από τους ώµους, το δεξί χέρι ακουµπά στο αντίστοιχο γόνατο και κρατά κλαδιά. Τοζώο παριστάνεται προς τα αριστερά και ίσως πρόκειται για λιοντάρι ή πάνθηρα. Πάνω απότο κεφάλι του πουλί που κοιτά προς τα δεξιά. Η παράσταση δεν ταυτίστηκε µε κανένα γνω-στό δηµοσιευµένο παράδειγµα, προτείνουµε ωστόσο ότι εικονίζεται ο Διόνυσος. Καθώς εξέ-χει αρκετά από το βάθος µάς παραπέµπει στα αττικά εργαστήρια του 3ου-4ου αι.

Γ2. Λύχνοι µε ακτινωτή διακόσµηση στο δίσκο και ανάγλυφη στον ώµοα. ΜΑ 623 (εικ. 4δ). Ο δίσκος φέρει ακτινωτά αυλακωτή διακόσµηση γύρω από την

κεντρική οπή πλήρωσης και διακρίνεται από τον ώµο µε µονή αυλάκωση. Η διακόσµησηστον ώµο είναι αρκετά φθαρµένη. Πρόκειται για τέσσερα ζεύγη εµπίεστων κύκλων µε στιγµήστο κέντρο και ανάµεσά τους ανάγλυφα φύλλα πιθανά αµπέλου. Παρόµοια διακόσµηση συ-ναντάµε σε παραδείγµατα του 3ου-4ου αι. από την Κόρινθο, την Αθήνα21 και τη Δήλο. Ο µυ-κτήρας διαχωρίζεται µε δύο αυλακώσεις σε κάθε πλευρά. Από τα παράλληλα της αγοράςδιαφέρει και στη διαµόρφωση της βάσης: περιµετρική αυλάκωση και στο κέντρο τέσσεριςρηχές κυκλικές βαθύνσεις µε στιγµή στο κέντρο. Στα συνευρήµατα ανήκει λυχνάρι (βλ. πα-ρακάτω ΜΑ 596) που χρονολογείται στον 3ο-α΄ µισό 4ου αι.

β. ΜΑ 4696β (εικ. 4ε). Θραύσµα από τον ώµο και το δίσκο µε παρόµοια διακόσµηση.

Γ3. Λύχνοι µε απλό δίσκο και δακτυλίους περιµετρικάα. ΜΑ 5436 (εικ. 4στ). Ο λύχνος αυτός µοιάζει µε τους 1145 και 1146 της Αγοράς των

Αθηνών στους δακτυλίους και στο είδος του µυκτήρα. Ο τύπος µυκτήρα U δεν ανήκει στο θε-µατολόγιο των κορινθιακών λυχναριών. Εισάγεται στα αττικά εργαστήρια στο α΄ µισό του 3ουαι. και παράγεται για πάνω από έναν αιώνα χωρίς να εξελιχθεί. Στον λύχνο των Αβδήρων ηβάση ορίζεται από εγχάρακτο κύκλο και στο κέντρο φέρει κυκλική βάθυνση. Και το στοιχείοαυτό τον εντάσσει στον 3ο-4ο αι.

β. ΜΑ 596 (εικ. 5α). Διαφοροποιείται από το προηγούµενο ως προς τη βάση: επτά κυ-κλικές βαθύνσεις µε στιγµή στο κέντρο σχηµατίζουν κύκλο γύρω από µία κεντρική.

γ. ΜΑ 7500 (εικ. 5β). Διαφοροποιείται από το προηγούµενο ως προς το µυκτήρα: δενείναι σε σχήµα U.

δ. ΜΑ 4795, ΜΑ 4794, ΜΑ 4802, ΜΑ 4805γ (εικ. 5γ). Θραύσµατα από τον ώµο και τοδίσκο λύχνων µε παρόµοια διακόσµηση.

Γ4. Λύχνοι µε κοκκιδωτή διακόσµησηα. ΜΑ 7651 (εικ. 5δ). Αρκετά κοντά στο λύχνο αυτό των Αβδήρων είναι οι 427, 418 και

433 της Αθηναϊκής Αγοράς µε τη διαφορά ότι έχουν και στο κάτω µέρος του σώµατος κοκ-κιδωτή διακόσµηση ενώ και ο µυκτήρας τους είναι διαφορετικός. Χρονολογούνται στο β΄µισό του 1ου - πρώιµο 2ο αι. Ανάγλυφες κουκκίδες σε περισσότερες σειρές συναντάµε και σταπροϊόντα της Μ. Ασίας του 5ου αι., αλλά αυτά διαφοροποιούνται αισθητά ως προς το σχήµα,τη διαµόρφωση του δίσκου και του µυκτήρα. Με τα αττικά µοιάζει και στο είδος των αυλα-κώσεων γύρω από τον κοίλο δίσκο καθώς και στις οµόκεντρες αυλακώσεις της βάσης. Τηδιαµόρφωση του µυκτήρα που διαχωρίζεται από το σώµα µε δύο λοξές αυλακώσεις τη συ-

Κ Ε Ρ Α Μ Ι Κ Η Τ Η Σ Υ Σ Τ Ε Ρ Η Σ Α Ρ Χ Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ Α Π Ο Τ Ο Ν Ε Λ Λ Α Δ Ι Κ Ο Χ Ω Ρ Ο ( 3 ο ς - 7 ο ς α ι . µ . Χ . )394

ναντάµε σε κορινθιακά λυχνάρια του 2ου-πρώιµου 3ου αι. και στα αττικά του 3ου-4ου αι.22

Συνεπώς µία χρονολόγηση στον 3ο αι. θα ήταν αρκετά πιθανή. Επίσης είναι φανερή η επιρ-ροή των αττικών κυρίως εργαστηρίων.

β. ΜΑ 4814α, ΜΑ 4796α, ΜΑ 4805α (εικ. 5ε). Θραύσµατα από τον ώµο και το δίσκο.

Γ5. Λύχνοι µε καρδιόσχηµο µυκτήρα και ελικοειδή διακόσµησηα. ΜΑ 7692 (εικ. 5στ), β. ΜΑ 7509β (εικ. 5ζ). Η διαµόρφωση του µυκτήρα µάς παρα-

πέµπει στο λύχνο 143 της Αθηναϊκής Αγοράς23 που χρονολογείται στο β΄ µισό 2ου-πρώιµο 3οαι. Σε µια συνοπτική θεώρηση της ενότητας αυτής προβάλει η επικράτηση των αττικών ερ-γαστηρίων ή τουλάχιστον των επιρροών τους στον 3ο και 4ο αι.

Η ανασύνθεση της ζωής των Αβδήρων στα µεταχριστιανικά χρόνια είναι δύσκολη, κα-θώς βασίζεται σε ελάχιστες γραπτές µαρτυρίες και σε αρχαιολογικές πληροφορίες που είναιλιγοστές. Τα στοιχεία που προέκυψαν λοιπόν µετά την πρώτη αυτή εξέταση της κεραµικής,έρχονται να προστεθούν στη µαρτυρία των άλλων ευρηµάτων και να µας επιτρέψουν τη σκια-γράφηση της ιστορικής πορείας των τελευταίων αιώνων της ζωής της πόλης.

Η εικόνα που σχηµατίστηκε έρχεται σε αντίθεση µε την εντύπωση που επικρατούσε ότιη πόλη εγκαταλείπεται από τον 3ο αι.24, καθώς διαπιστώνεται ότι τουλάχιστον σε κάποιες οι-κιστικές νησίδες στην περιοχή της Δυτικής Πύλης υπάρχει συνέχιση της κατοίκησης µέχρι τον4ο αι.

Τα εισαγόµενα προϊόντα και η κυκλοφορία των νοµισµάτων (σχ. 2) αποδεικνύουν ότικατά τον 3ο και 4ο αι. υπάρχει µία σχετική οικονοµική-εµπορική δραστηριότητα. Τα νοικοκυ-ριά των Αβδήρων της περιόδου αυτής προµηθεύονταν κεραµικά σκεύη από µεγάλα εργαστή-ρια της Μ. Ασίας και του Αιγαίου. Οι εισαγωγές αυτές αφορούν άλλοτε πολυτελή σκεύη καιάλλοτε χρηστικά αγγεία. Οι ανάγκες της καθηµερινής ζωής εξυπηρετούνταν και µε προϊόντατοπικής προέλευσης που ήταν διαθέσιµα στην αγορά παράλληλα µε τα σκεύη εισαγωγής.

Σε σύγκριση µε τους δύο πρώτους µεταχριστιανικούς αιώνες όµως είναι φανερή η στα-διακή εξασθένηση του πληθυσµού και συνακόλουθα της οικιστικής δραστηριότητας. Η πα-ρακµή αυτή οφείλεται, εκτός των άλλων και στην «επανίδρυση» της Τοπείρου από τονΤραϊανό κατά τον 2ο αι., γεγονός που είχε ως αποτέλεσµα να απολέσουν τα Άβδηρα το βό-ρειο τµήµα της χώρας τους25. Η καθοδική αυτή πορεία ανακόπτεται προσωρινά στα χρόνιατου Αδριανού26.

Επιγραφικά µνηµεία που αφορούν τα Άβδηρα του 3ου αι µας πληροφορούν για τη συ-νέχιση της λατρείας του Διονύσου27, για την ύπαρξη δηµόσιου ταµείου και δηµόσιας οικο-

22. Perlzweig, ό.π. (σηµ. 19), αρ. 660.23. Perlzweig, ό.π. (σηµ. 19), αρ. 143.24. Χ. Κουκούλη-Xρυσανθάκη, «Οι ανασκαφικές έρευνες στα αρχαία Άβδηρα», στο Α΄ Τοπικό Συµ-

πόσιο: Η ιστορική, αρχαιολογική και λαογραφική έρευνα για τη Θράκη. Ξάνθη-Κοµοτηνή-Αλεξανδρούπολις1985, Θεσσαλονίκη 1988, 39-74, 58.

25. Λ. Πολυχρονίδου-Λουκοπούλου, «Τόπειρος, πόλις Θράκης, προβλήµατα ιστορικής γεωγραφίας καιτοπογραφίας», στο Α΄ Διεθνές Συµπόσιο Θρακικών Σπουδών «Βυζαντινή Θράκη» Κοµοτηνή 28-31 Μαΐου1987, [ByzF 14.1 1989], 577-99, 582-83.

26. Πολυχρονίδου-Λουκοπούλου, ό.π. (σηµ. 25), 577-99. Λ. Λουκοπούλου – Αν. Ζουρνατζή – Μ.-Γ. Πα-ρισάκη – Σ. Ψωµά, Επιγραφές της Θράκης του Αιγαίου µεταξύ των ποταµών Νέστου και Έβρου (Νοµοί Ξάν-θης, Ροδόπης και Έβρου), Αθήνα 2004, 167.

27. Λουκοπούλου – Ζουρνατζή – Παρισάκη – Ψωµά, ό.π. (σηµ. 26), 218-19, Ε18.

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ ΚΑΛΛΙΝΤΖΗ – ΜΑΡΙΑ ΧΡΥΣΑΦΗ 395

δοµικής δραστηριότητας και για οργάνωση αγώνων µονοµάχων28. Φαίνεται ότι στα χρόνιααυτά άρχισε η µετακίνηση πληθυσµού προς την ακρόπολη. Πριν το 270-275 µ.Χ. κατα-σκευάζεται τµήµα του τείχους της ακρόπολης και στο εσωτερικό του οικοδοµείται λουτρό29.Αυτή είναι και η πρώτη ένδειξη για την έναρξη κατασκευής οχυρωµατικών έργων που είχεδιακοπεί από τον 1ο αι. π.Χ. µε την κατάργηση του τείχους. Το γεγονός σχετίζεται πιθανόνκαι µε µία µεγάλη πληµµύρα που ανέβασε το επίπεδο του εδάφους και είχε ως αποτέλεσµατην εγκατάλειψη του ιπποδάµειου συστήµατος στο εσωτερικό του αρχαίου περιβόλου. Κατάτην ανοικοδόµηση που ακολούθησε φαίνεται ότι µέρος του πληθυσµού επεκτάθηκε στα δυ-τικά και µέρος ανέβηκε στην ακρόπολη.

Η προς την ακρόπολη µετακίνηση πρέπει να ολοκληρώθηκε στο α΄ µισό του 4ου αι.,διότι τότε χρονολογείται η τελευταία οικοδοµική φάση που διαπιστώνεται στην πόλη, η οποίαχαρακτηρίζεται από πρόχειρες κατασκευές και ευτελείς τοίχους. Η ολοκληρωτική εγκατάλειψητης πόλης οφείλεται, εκτός των άλλων, και σε µία ακόµα πληµµύρα. Η πόλη µετατρέπεται σενεκροταφείο. Μέσα στα δάπεδα και πάνω στους τοίχους των σπιτιών κατασκευάζονται τάφοιπου χρησιµοποιούν οικοδοµικό υλικό από τα εγκαταλελειµµένα κτήρια.

Για τον 5ο αι. δεν διαθέτουµε προς το παρόν άλλα στοιχεία εκτός από δώδεκα καταγε-γραµµένα νοµίσµατα και ελάχιστα χρονολογηµένα δείγµατα κεραµικής. Η εγκατάλειψη τηςπεριοχής από την περίοδο αυτή είναι σχεδόν βέβαιη, καθώς τα σποραδικά ευρήµατα δεν επαρ-κούν για να επιβεβαιώσουν µεγάλης έκτασης κατοίκηση. Τον 6ο αι. η πόλη αναφέρεται γιαπρώτη φορά ως «Πολύστυλον»30. Αρχίζει να λειτουργεί το πρώτο βυζαντινό νεκροταφείο,που ιδρύθηκε πάνω από το ρωµαϊκό31. Στο τέλος του αιώνα οικοδοµείται βασιλική για να λει-τουργήσει ως κοιµητηριακός ναός του32. Κάπου εδώ βρίσκονται και τα όρια ανάµεσα σταΆβδηρα των αρχαίων και ρωµαϊκών χρόνων και στο βυζαντινό Πολύστυλο.

28. Λουκοπούλου – Ζουρνατζή – Παρισάκη – Ψωµά, ό.π. (σηµ. 26), 248, Ε68.29. Η χρονολόγηση αυτή προκύπτει από δύο νοµίσµατα Αυρηλιανού (270-275 µ.Χ.) που βρέθηκαν

µέσα σε τοίχο της β΄ φάσης του λουτρού. Εποµένως η β΄ φάση θα πρέπει να χρονολογηθεί µετά το 270-275µ.Χ., ενώ η α΄ πριν από την περίοδο της βασιλείας του Αυρηλιανού. Το ίδιο και το τµήµα του τείχους που εφά-πτεται µε τοίχο της α΄ φάσης του λουτρού: Χ. Μπακιρτζής, «Ανασκαφή Πολυστύλου Αβδήρων», ΠΑΕ 1983,14-19, 16.

30. Ιεροκλ. Συνέκδηµος, Παράρτηµα 1,61. Η παραποµπή στο: Λουκοπούλου – Ζουρνατζή – Παρισάκη– Ψωµά, ό.π. (σηµ. 26), 64, Τ 113.

31. A. Agelarakis – Ch. Bakirtzis, «Cemeteries at Polystylοn (Abdera)» Rhodopica 1998/1, 57-68.32. Χ. Μπακιρτζής, «Ανασκαφή Πολυστύλου Αβδήρων», ΠΑΕ 1982, 18-26.

Κ Ε Ρ Α Μ Ι Κ Η Τ Η Σ Υ Σ Τ Ε Ρ Η Σ Α Ρ Χ Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ Α Π Ο Τ Ο Ν Ε Λ Λ Α Δ Ι Κ Ο Χ Ω Ρ Ο ( 3 ο ς - 7 ο ς α ι . µ . Χ . )396

Σχ. 1. Κατανοµή της κεραµικής από τον 1ο έως τον 7ο αι.

Σχ. 2. Κατανοµή των νοµισµάτων από τον 1ο έως τον 6ο αι.

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ ΚΑΛΛΙΝΤΖΗ – ΜΑΡΙΑ ΧΡΥΣΑΦΗ 397

Εικ. 1α. Σκυφίδια. Çandarli σχήµα 3 (Hayes).

Εικ. 1β. Σκυφίδια. Çandarli σχήµα 3 (Hayes).

Εικ. 1γ. Πινάκιο. Çandarli σχήµα 4 (Hayes). Εικ. 1δ. Σκυφίδιο. Çandarli σχήµα 5 (Hayes).

ΜΑ 7647 ΜΑ 641

ΜΑ 710 ΜΑ 593

ΜΑ 7649 ΜΑ 7432

ΜΑ 697

Κ Ε Ρ Α Μ Ι Κ Η Τ Η Σ Υ Σ Τ Ε Ρ Η Σ Α Ρ Χ Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ Α Π Ο Τ Ο Ν Ε Λ Λ Α Δ Ι Κ Ο Χ Ω Ρ Ο ( 3 ο ς - 7 ο ς α ι . µ . Χ . )398

Εικ. 2α. Πινάκιο. Pontic Sigillata (;).

Εικ. 2β. Σκυφίδιο. Pontic Sigillata (;).

Εικ. 2γ. Ηµισφαιρικός σκύφος. Pontic Sigillata (;).

Εικ. 2δ. Θραύσµαοινοχοΐσκης ή φλασκιού.

Εικ. 2στ. Τµήµα πινακίου.Εικ. 2ε. Θραύσµασκυφιδίου ή πινακίου.

ΜΑ 5116

ΜΑ 737

ΜΑ 5112

ΜΑ 7445 ΜΑ 4202ΜΑ 4533

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ ΚΑΛΛΙΝΤΖΗ – ΜΑΡΙΑ ΧΡΥΣΑΦΗ 399

Εικ. 3α. Οινοχοΐσκη. Τύπος 1.

Εικ. 3β. Οινοχοΐσκη. Τύπος 2.

Εικ. 3γ. Τηγανόσχηµο αγγείο. Τύπος Ι.

Εικ. 3δ. Τηγανόσχηµο αγγείο. Τύπος ΙΙ. Εικ. 3ε. Μικρή χύτρα.

Εικ. 3στ. Τριφυλλόστοµη οινοχόη. Εικ. 3ζ. Λεκάνες.

ΜΑ 7437

ΜΑ 7433

ΜΑ 2116

Κ Ε Ρ Α Μ Ι Κ Η Τ Η Σ Υ Σ Τ Ε Ρ Η Σ Α Ρ Χ Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ Α Π Ο Τ Ο Ν Ε Λ Λ Α Δ Ι Κ Ο Χ Ω Ρ Ο ( 3 ο ς - 7 ο ς α ι . µ . Χ . )400

Εικ. 4δ. Λύχνος µε ακτινωτή και ανάγλυφη διακόσµηση.

Εικ. 4ε. Λύχνος µε ακτινωτήκαι ανάγλυφη διακόσµηση.

Εικ. 4στ. Λύχνοςµε δακτυλίους περιµετρικά του δίσκου.

Εικ. 4α. Λύχνοςµε ανάγλυφη κεφαλή Αχελώου.

Εικ. 4β. Λύχνοςµε ανάγλυφη παράσταση

των Τριών Χαρίτων.

Εικ. 4γ. Λύχνοςµε ανάγλυφη ανδρικήµορφή πάνω σε ζώο.

ΜΑ 5046 ΜΑ 5979

ΜΑ 623

ΜΑ 4696β ΜΑ 5436

ΜΑ 4268

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ ΚΑΛΛΙΝΤΖΗ – ΜΑΡΙΑ ΧΡΥΣΑΦΗ 401

Εικ. 5α. Λύχνος µε δακτυλίους περιµετρικά του δίσκου.

Εικ. 5β. Λύχνοςµε δακτυλίους περιµετρικά του δίσκου.

Εικ. 5γ. Θραύσµατα λύχνωνµε δακτυλίους περιµετρικά του δίσκου.

Εικ. 5δ. Λύχνος µε κοκκιδωτή διακόσµηση. Εικ. 5ζ. Θραύσµα λύχνουµε καρδιόσχηµο µυκτήρα.

Εικ. 5ε. Θραύσµατα λύχνων µε κοκκιδωτή διακόσµηση. Εικ. 5στ. Λύχνοςµε καρδιόσχηµο µυκτήρα.

ΜΑ 596

ΜΑ 7500

ΜΑ 7651

ΜΑ 4814α, ΜΑ 4796α, ΜΑ 4805α ΜΑ 7692

ΜΑ 7509β

ΜΑ 4795, ΜΑ 4794, ΜΑ 4802, ΜΑ 4805γ

Γραφιστικός σχεδιασµός:Akron Aoton Χριστίνα Παυλίδου | Λένα Δηµητριάδου

Εκτύπωση, µοντάζ, βιβλιοδεσία:Τ. Πεταλωτής & Σία Ο.Ε.

ISBN: 978-960-87314-5-5 (set)ISBN: 978-960-87314-7-9 (β΄ τόµος)