Κεφ�λαιο 19

Ο ΜΑΗΣ ΤΟΥ ’68 ΣΑΡΑΝΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΜΕΤΑ: ΟΙ ΑΠΑΡΧΕΣ, Η ΥΦΕΣΗ

ΚΑΙ ΟΙ ΠΑΡΑΚΑΤΑΘΗΚΕΣ ΤΟΥ ΠΡ�ΤΟΥ ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΟΥ

ΚΥΚΛΟΥ �ΙΑΜΑΡΤΥΡΙΑΣ

Ν � κ ο ς Σ ε ρ ν τ ε δ � κ ι ς

� �

Στο κείμενο του Νίκου Σερντεδάκι1 κατατίθενται μια σειρά από σκέψειςγια την «έκρηξη της διαμαρτυρίας» στις δύο δεκαετίες που ακολούθησαντη λήξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Σ’ ένα πρώτο επίπεδο αναδεικνύο-νται οι ιδεολογικές χρήσεις του Μάη του ’68, ενώ σε ένα δεύτερο επίπε-δο υποδεικνύεται η αδυναμία των θεωρητικών προσεγγίσεων που ανα-πτύσσονται στο πεδίο της πολιτικής κοινωνιολογίας να διαμορφώσουνμια συνεκτική ερμηνεία των όρων εμφάνισης και εξάπλωσης του πρώτουμεταπολεμικού κύματος διαμαρτυρίας. Υποστηρίζεται ότι ο παγκόσμιοςΜάης του ’68, παρά τη θεσμοποίηση των νέων κινημάτων που τροφο-δότησε, προδιέγραψε τις υφιστάμενες εναλλακτικές δυνατότητες υπέρ-βασης τόσο του κρατισμού όσο και του φιλελεύθερου καπιταλισμού. Στιςσύγχρονες συνθήκες γενικευμένης συστημικής κρίσης, ο Μάης του ’68φαίνεται να συμβολίζει την ενδεχομενικότητα ως προς την έκβαση τουκοινωνικού ανταγωνισμού, τροφοδοτώντας το νέο κύμα διαμαρτυρίαςεναντίον της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης με συγκρουσιακά ρε-περτόρια, αλλά και διαρκώς ανανεούμενες νοηματικές πλαισιώσεις τηςσυλλογικής δράσης.

� 5 4 6 �

1. Ο Νίκος Σερντεδάκις είναι επίκουρος καθηγητής στο Τμήμα Κοινωνιολο-γίας του Πανεπιστημίου Κρήτης, e-mail: nserd@social.soc.uoc.gr

Εισαγωγή

Τα γεγονότα που συγκλόνισαν τον πλανήτη, σχεδόν ολόκληρη τηδεκαετία του 1960, και που σήμερα, χάριν συντομίας, ανακαλού-με στη μνήμη μας ως «το ’68», κατά γενική ομολογία, σημάδεψαντις πολιτικές, τις κοινωνικές και τις πολιτισμικές εξελίξεις των δεκα-ετιών που ακολούθησαν, τόσο στον λεγόμενο δυτικό κόσμο όσο καισε πλανητικό επίπεδο. Τέσσερις δεκαετίες μετά, το ’68, αναγνωρί-ζεται ως σημείο τομής, αλλά και ως αφετηρία διεργασιών που κα-θορίζουν έκτοτε τον κοινωνικό μας κόσμο.

Όπως έχουν υποστηρίξει οι Arrighi, Hopkins και Wellerstein, στοκείμενό τους Αντισυστημικά Κινήματα, κατά τον 19ο και τον 20ό αι-ώνα «υπήρξαν μόνο δύο παγκόσμιες επαναστάσεις. Η μία το 1848.Η δεύτερη το 1968. Και οι δύο απέτυχαν. Και οι δυο τους άλλαξαντον κόσμο. Το γεγονός ότι κανείς δεν τις προέβλεψε και ότι επομέ-νως ήσαν πλήρως αυθόρμητες εξηγεί γιατί απέτυχαν και γιατί άλ-λαξαν τον κόσμο» (Arrighi, Hopkins & Wellerstein, 1992, 85).

Η τομή του ’68 έγκειται στη διάχυση ενός κλίματος αμφισβή-τησης από κοινωνικές ομάδες και κατηγορίες ανθρώπων που έωςτότε παρέμεναν σιωπηλές και δίχως φωνή στον δημόσιο χώρο,όπως επίσης και στην εκ μέρους τους ανάδειξη αφανών έως τότεκοινωνικών προβλημάτων και προβληματικών. Στο πολιτικό επίπε-δο η αμφισβήτηση ανέδειξε ένα σημαντικό έλλειμμα νομιμοποίη-σης τόσο των δυτικών πολιτικών συστημάτων όσο και των χωρώντου λεγόμενου υπαρκτού «σοσιαλισμού». Τα παραπάνω σήμαναντην έλευση ενός μετασχηματισμού που αγκάλιαζε με απροσδιόρι-στο τρόπο όλες τις όψεις της πολιτικής, της κοινωνικής και της πο-λιτισμικής πραγματικότητας του κόσμου.

Για τις αλλαγές που προκάλεσε το ’68 έχουν γραφεί πάρα πολ-λά, ειδικά κατά τις επετείους του, στα τέλη των δεκαετιών που ακο-λούθησαν. Όποιος αναγνώσει τα αφιερώματα για την πάροδο των40 χρόνων από την «έκρηξη του Μάη» θα βρεθεί μπροστά σε έναπλήθος αναλύσεων, οι οποίες όμως φαίνεται να πολώνονται γύρωαπό τις «θετικές» ή «αρνητικές» επιδράσεις του ’68 κυρίως στην

ΝΙΚΟΣ ΣΕΡΝΤΕ�ΑΚΙΣ

� 5 4 7 �

κουλτούρα των δυτικών κοινωνιών και τις επιπτώσεις της πολιτι-σμικής αυτής επιρροής από την πολιτική και την οικονομία έως τηνκαθημερινότητα των ανθρώπων.

Πέρα από τα αποτυπώματα που έχει αφήσει το 1968 στις σύγ-χρονες κοινωνίες, η συζήτηση επιπλέον επικεντρώνεται στο τι προ-ανήγγειλε και στο πώς αυτό πραγματώθηκε ή διαψεύστηκε κατά τιςεπόμενες δεκαετίες. Ενδεικτική είναι η άποψη του Μάρκο Ρεβέλι(2008), καθηγητή πολιτικής επιστήμης στο Πανεπιστήμιο του Το-ρίνο: «Το 1968 υπήρξε το πρώτο φανερό προανάκρουσμα της πα-γκοσμιοποίησης […] σηματοδοτεί το τέλος των εθνικών πολιτισμών[…] επεξεργάζεται τη δική της πνευματική γεωγραφία, προδια-γράφοντας αυτή την ανθρωπολογική ρήξη που αργότερα, στις αρ-χές της δεκαετίας του ’90, θα συνοψιστεί με την ιδέα της μετάβα-σης από τον παλιό άνθρωπο των φυλών που ταυτίζεται με την εθνι-κή υπαρξιακή διάσταση στον πρωτόγνωρο πλανητικό άνθρωπο πουείναι διανοητικά ριζωμένος στον χώρο-κόσμο» (Ρεβέλι, 2008).

Όπως είναι προφανές, μια τέτοια ανάγνωση του ’68 διαμορ-φώνει τους όρους μιας αντιπαράθεσης που είναι αξιολογικά δε-σμευμένη και όπως θα επιχειρήσουμε παρακάτω να δείξουμε επι-στημολογικά αγκυλωμένη. Οι απόψεις που σήμερα κατατίθενται γιατο ’68 τείνουν να οργανώνονται ανάλογα με την αποδοχή ή την κα-ταδίκη των διαδικασιών της παγκοσμιοποίησης, γεγονός που συ-χνά οδηγεί σε μια πολεμική, η οποία, κατά τη γνώμη μου, δεν προ-σφέρει ούτε στην κατανόηση των όρων που οδήγησαν στην εκδή-λωση αυτής της πρωτόγνωρης σε διαστάσεις διαμαρτυρίας, σα-ράντα χρόνια πριν, ούτε τελικά στις συνέπειες και τα αποτελέσμα-τά της, στο πέρασμα του χρόνου.

Βέβαια, τέτοιες απόψεις αποτελούν συνέχεια του προβληματι-σμού που ανέπτυξαν κριτικοί διανοούμενοι, οι οποίοι πολύ νωρί-τερα είχαν επικρίνει τις διεργασίες της εξατομίκευσης που κατά τηγνώμη τους επιταχύνθηκαν κατά τη δεκαετία που ακολούθησε το’68, προσφέροντας ισχυρή ιδεολογική νομιμοποίηση στις νεοφιλε-λεύθερες πολιτικές, ειδικά γύρω από την κριτική στα κράτη πρό-νοιας και την αποδόμηση της εργασιακής σταθερότητας. Ακόμη και

ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΝΟΜΙΜΟΠΟΙΗΣΗΣ ΚΑΙ ΑΜΦΙΣΒΗΤΗΣΗ

� 5 4 8 �

στο ζήτημα της άνθησης των διεκδικήσεων για ανθρώπινα, κοινω-νικά και πολιτικά δικαιώματα πολλοί επικριτές του Μάη θα ανα-γνωρίσουν, σ’ αυτόν, τον σπόρο που αξιοποιήθηκε από τον δυτι-κό ιμπεριαλισμό για να ενορχηστρώσει, αρχικά, την παροχή αν-θρωπιστικής βοήθειας στις χώρες της περιφέρειας που, γρήγορα,τη διαδέχθηκαν οι στρατιωτικές επεμβάσεις, πάντα βέβαια υπό τοπρόσχημα της επιβολής καθολικών αρχών και πανανθρώπινωναξιών. Χαρακτηριστικό τούτου του αριστερού σκεπτικισμού είναι τοπαρακάτω απόσπασμα:

«Κάθε πολιτικό κίνημα που θεωρεί ιερές τις ατομικές ελευθερίες

είναι ευάλωτο στην ενσωμάτωση στο νεοφιλελεύθερο “μαντρί”.

Παραδείγματος χάριν, οι παγκόσμιες πολιτικές ανακατατάξεις του

1968 διαπνέονταν από την ισχυρή επιθυμία για διεύρυνση των

προσωπικών ελευθεριών […] Ζητούσαν ελευθερία από τους γο-

νικούς, εκπαιδευτικούς, εταιρικούς, γραφειοκρατικούς και κρατι-

κούς περιορισμούς. Αλλά το κίνημα του ’68 είχε επίσης ως πρω-

ταρχικό στόχο του την κοινωνική δικαιοσύνη. Όμως οι αξίες της

ατομικής ελευθερίας και της κοινωνικής δικαιοσύνης δεν είναι

απαραίτητα συμβατές […] Η νεοφιλελεύθερη ρητορική, με την ου-

σιαστική της έμφαση στις ατομικές ελευθερίες, είχε τη δύναμη να

διαχωρίσει τα κινήματα που υποστήριζαν τις ατομικές ελευθερίες,

την πολιτική της ταυτότητας, τον πολυπολιτισμό και τελικά έναν

ναρκισσιστικό καταναλωτισμό από τις κοινωνικές δυνάμεις που

επιδίωκαν την κοινωνική δικαιοσύνη μέσω της κατάκτησης της

κρατικής εξουσίας […] Η εφαρμογή του νεοφιλελευθερισμού χρει-

αζόταν, τόσο πολιτικά όσο και οικονομικά, τη δημιουργία μιας

νεοφιλελεύθερης λαϊκιστικής κουλτούρας διαφοροποιημένου κα-

ταναλωτισμού και ατομικής ελευθεριακότητας βασισμένης στην

αγορά» (Harvey, 2007, 70-72).

Όπως, ίσως πρόχειρα, παρατηρούμε με τον έναν ή τον άλλοντρόπο, είτε από τα αριστερά είτε από τα δεξιά, τα ριζοσπαστικάκινήματα της δεύτερης μεταπολεμικής δεκαετίας και ειδικότερα ο

ΝΙΚΟΣ ΣΕΡΝΤΕ�ΑΚΙΣ

� 5 4 9 �

Μάης παρουσιάζονται ως προανάκρουσμα των επερχόμενων αλ-λαγών, δυστυχώς όμως σε μια λογική εξελικτικού συνεχούς που οδη-γεί από τα εθνικά κράτη πρόνοιας στην παγκοσμιοποίηση των αγο-ρών ή/και των πολιτισμικών μορφών που έχουν στο μεταξύ υπο-ταχθεί στις αγοραίες λογικές. Υπό αυτή την οπτική, ό,τι ακολούθη-σε τις ανατροπές που επέφερε ένα κοινωνικό φαινόμενο οφείλεταιστο ίδιο το φαινόμενο και σε τελευταία ανάλυση ανάγεται σε αυ-τό. Πρόκειται για ένα είδος συλλογισμού που τείνει να υποβάλλειένα αντιληπτικό σχήμα γραμμικής ανέλιξης του καπιταλιστικού συ-στήματος, που πάντα κατορθώνει να αναγεννιέται και κυρίως ναμετασχηματίζεται, παρά τις κρίσεις που αντιμετωπίζει.

Δίχως να αμφισβητούμε την ικανότητα του καπιταλισμού να εκ-μεταλλεύεται τις ευκαιρίες που παρουσιάζονται σε κάθε επίπεδο καιειδικότερα εκείνες που προκύπτουν από τις ατελείς ή καλύτερα τιςατελέσφορες στο σύστημα αντιστάσεις, οφείλουμε να επιστήσουμετην προσοχή σε μια εναλλακτική προσέγγιση, η οποία ίσως είναι σεθέση να φωτίσει καλύτερα το δυναμικό και τη δυναμική του ’68,πρωτίστως στη συγχρονική του διάσταση, έτσι ώστε να μπορέσουμενα εκτιμήσουμε τις επιρροές που ασκεί μέχρι σήμερα.

Σε στιγμές γενίκευσης και κορύφωσης της συλλογικής δράσης,όταν οι αποκλεισμένοι από τα ποικίλα κέντρα λήψης αποφάσεων ξε-σηκώνονται είτε λόγω της έντασης των αντιφάσεων του καπιταλι-στικού συστήματος είτε εξαιτίας της απονομιμοποίησης των αξια-κών και των ιδεολογικών του σταθερών, τότε η πορεία των πραγ-μάτων δεν είναι προδιαγεγραμμένη. Στη θέση μιας εκ των υστέρωνανάγνωσης των κοινωνικών διεργασιών από την παροντική σκοπιά,υπό τους όρους μιας δομικά αρθρωμένης νομοτέλειας, μπορούμενα επιλέξουμε να μελετήσουμε τις συγκεκριμένες, συνήθως βραχείςσε διάρκεια, περιόδους κοινωνικής αναταραχής υπό τη συλλογι-στική της ανοικτής, ως προς την έκβαση του κοινωνικού ανταγω-νισμού, ενδεχομενικότητας. Τέτοια είναι η επιλογή μας ως προς τημελέτη της συλλογικής δράσης και των κοινωνικών κινημάτων πουαναπτύσσονται περιοδικά στις καπιταλιστικές κοινωνίες και υπό αυ-τή την οπτική προτιθέμεθα να συζητήσουμε το πρώτο μεταπολε-

ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΝΟΜΙΜΟΠΟΙΗΣΗΣ ΚΑΙ ΑΜΦΙΣΒΗΤΗΣΗ

� 5 5 0 �

μικό κύμα διαμαρτυρίας που κορυφώνεται στη εμβληματική πλέ-ον χρονιά του 1968, για να ακολουθήσει στη συνέχεια μια φθίνου-σα διαδρομή, αφήνοντας στο διάβα του κινηματικές μορφές, στιςοποίες σήμερα μπορούμε να το αναγνωρίσουμε.

Ένα ακόμη ζήτημα που πρέπει να έχουμε κατά νου, το οποίο επί-σης διατρέχει το κείμενο που ακολουθεί, αφορά την κατανόηση τωνκοινωνικών κινημάτων όχι ως καθαρών μορφών συλλογικής δράσηςπου εμφανίζονται εν γένει στις νεωτερικές κοινωνίες, αλλά ως μορ-φωμάτων που επικαθορίζονται από το επίπεδο του συστημικού τουςπεριβάλλοντος και τις ποικίλες δομές του.2

Κοινωνικά κινήματα και κοινωνιολογική θεωρία

Προτού προχωρήσουμε στην ανάπτυξη των συλλογισμών μας γιατις διαδικασίες διαμόρφωσης του πρώτου μεγάλου μεταπολεμικούκύματος διαμαρτυρίας, τις απαρχές, την κορύφωση και την ύφε-σή του, θα επιχειρήσουμε να δώσουμε, όσο γίνεται πιο συνοπτι-κά, το στίγμα των μετασχηματισμών που η ταραχώδης δεκαετία του1960 προξένησε στο πεδίο της κοινωνιολογίας των κοινωνικών κι-νημάτων και της συλλογικής δράσης και τη συμβολή των σύγχρο-νων προσεγγίσεων στην κατανόησή της.

ΝΙΚΟΣ ΣΕΡΝΤΕ�ΑΚΙΣ

� 5 5 1 �

2. Η ένσταση που διατυπώνεται εδώ αφορά την προσέγγιση του Charles Tilly(2007), σε ένα από τα ύστερα κείμενά του, η οποία τείνει να κατανοεί τα κοι-νωνικά κινήματα ως μορφή οργανωμένης διεκδικητικής δράσης που εντοπίζεταιαποκλειστικά στις νεωτερικές κοινωνίες, κυρίως λόγω της ανάπτυξης των αντι-προσωπευτικών πολιτικών συστημάτων στις κοινωνίες της Δύσης. Παρά το γε-γονός ότι όντως τα σύγχρονα κοινωνικά κινήματα συγκροτούνται ιστορικά στοπλαίσιο της νεωτερικότητας και υπό αυτούς τους όρους πρέπει να μελετώνται,παραμένει ανοικτό το ερώτημα σχετικά με τη δυνατότητά μας να μελετήσουμετη συλλογική δράση και τη λαϊκή διαμαρτυρία σ’ ένα ευρύτερο ιστορικό καικοινωνικό ορίζοντα, αλλά και τους μετασχηματισμούς των ίδιων των σύγχρο-νων κοινωνικών κινημάτων στις διάφορες φάσεις που διανύουν οι καπιταλιστι-κοί κοινωνικοί σχηματισμοί.

Επιγραμματικά λοιπόν, μέχρι τη δεκαετία του 1960 στο πεδίοτης κοινωνιολογίας των κοινωνικών κινημάτων κυριαρχούσαν οιθεωρητικές προσεγγίσεις που έθεταν στο κέντρο της ανάλυσήςτους τη «συλλογική συμπεριφορά» (Turner & Killian, 1987·Smelser, 1963). Πρόκειται για προσεγγίσεις που επιχειρούν να ερ-μηνεύσουν τα σύγχρονα συλλογικά ή μαζικά φαινόμενα, με τουςόρους μιας κοινωνιολογικά προσανατολισμένης κοινωνικής ψυ-χολογίας, η οποία αποδίδει την εμφάνιση των κοινωνικών κινη-μάτων, και ευρύτερα της συλλογικής διαμαρτυρίας, στις διεργα-σίες του γοργού κοινωνικού μετασχηματισμού ή/και στην εκδή-λωση απρόσμενων κρίσεων σε περιοχές των σύγχρονων πολύ-πλοκων κοινωνικών συστημάτων.3 Τα κοινωνικά κινήματα, σύμ-φωνα με αυτή την οπτική, αποτελούν αυθόρμητες εκδηλώσεις ενόςαθροίσματος ατόμων ή/και κοινωνικών ομάδων, τα οποία ενο-ποιούνται σε διεκδικούσα και διαμαρτυρόμενη συλλογικότητα μό-νο υπό το βάρος της ανασφάλειας, της δυσαρέσκειας που βιώ-νουν ή στην καλύτερη περίπτωση στον ορίζοντα της διάψευσηςτων προσδοκιών τους. Στη λειτουργιστική της εκδοχή (Smelser,1963), η θεωρία της «συλλογικής συμπεριφοράς» θα υποδείξει ότιη αιφνίδια συμμετοχή των ανθρώπων σε μορφές μαζικής διεκδί-κησης και διαμαρτυρίας καθιστά ορατό το εύρος της κρίσης πουδιαπερνά ορισμένους τομείς της κοινωνικής ζωής και συνακό-λουθα συνιστά έναν δείκτη των δυσλειτουργιών που αντιμετωπί-ζουν τα κοινωνικά συστήματα.4

ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΝΟΜΙΜΟΠΟΙΗΣΗΣ ΚΑΙ ΑΜΦΙΣΒΗΤΗΣΗ

� 5 5 2 �

3. Οι θεωρητικοί της συλλογικής συμπεριφοράς, πέραν των κοινωνικών κι-νημάτων, επιχειρούν να διαμορφώσουν ένα συνεκτικό θεωρητικό σχήμα γιατην ερμηνεία ευρύτερων φαινομένων μαζικών μορφών συμπεριφοράς, όπως,για παράδειγμα, η μόδα, ο πανικός, τα βίαια ξεσπάσματα και η διάδοση φη-μών ή αστικών μύθων. Για μια παρουσίαση της προσέγγισης της συλλογικής συ-μπεριφοράς στα ελληνικά βλ. Σερντεδάκις (1996) και Ψημίτης (2006).

4. Για την ανασυγκρότηση της λειτουργιστικής οπτικής του Parsons και τηνεπιρροή που ασκεί στο έργο του Smelser, βλ. Αλεξανδρόπουλος (2001), Σερ-ντεδάκις (1996) και Ψημίτης (2006).

Για παράδειγμα, πολλές αναλύσεις του Μάη, συχνά άρρητα,έτειναν να αναλύουν την αιφνίδια εκδήλωση της διαμαρτυρίας αξιο-ποιώντας κλασικά ερμηνευτικά σχήματα που απαντώνται στους θε-ωρητικούς της συλλογικής συμπεριφοράς, εστιαζόμενοι κυρίως στουποκείμενο των ποικίλων συλλογικών δράσεων, τους νέους και τιςνέες των πανεπιστημίων, από τη Nanterre και το Trento έως τοBerkeley, και στην κοινωνική τους θέση. Κλασική παραμένει η αντί-δραση του Pier Paolo Pasolini, όταν ρωτήθηκε για τις συγκρούσειςφοιτητών με αστυνομικούς στο περιθώριο μιας διαδήλωσης στη Ρώ-μη: Στη σύγκρουση ανάμεσα σε αστυνομικούς, παιδιά προλεταρίωντου Νότου και σε καλοχαϊδεμένους φοιτητές με μικροαστική κατα-γωγή, ο Pasolini δεν διστάζει να πάρει το μέρος των πρώτων, ανα-δεικνύοντας τα ταξικά χαρακτηριστικά των νέων του κινήματος τηςαμφισβήτησης.5 Στο ίδιο κλίμα διαμορφώνονται και οι αντιδράσειςτης τότε σοβιετικής ορθοδοξίας που στη φοιτητική διαμαρτυρία δενβλέπει άλλο από την ταυτόχρονη σήψη και κρίση του καπιταλισμού,6

ενώ δυτικοί πανεπιστημιακοί και διανοούμενοι θα αποδώσουν ταγεγονότα διαμαρτυρίας στην πλήξη που βιώνουν οι αλλοτριωμέ-νοι γόνοι των μεσαίων στρωμάτων και στην υπόγεια διάβρωση τωναστικών αξιών από τα ηδονιστικά προτάγματα των καλλιτεχνικώνπρωτοποριών του 20ού αιώνα.7 Με τον ένα ή τον άλλον τρόπο, λοι-

ΝΙΚΟΣ ΣΕΡΝΤΕ�ΑΚΙΣ

� 5 5 3 �

5. Η διάσημη ρήση του: poliziotti figli di proletari meridionali picchiati dafigli di papà in vena di bravate αναγράφεται στην ιστοσελίδα wikipedia, στο λήμ-μα Pasolini.

6. Χαρακτηριστικό το δημοσιογραφικό πόνημα του Έντουαρντ Ρόζενταλ(1980) που εκτιμά ότι η έκρηξη του Μάη οφείλεται στην οικονομική, κοινωνικήκαι πολιτική κρίση του καπιταλισμού, όπως επίσης και στην αλλοτρίωση τωνμεσαίων στρωμάτων. Από τη μια οι αριστεριστές και από την άλλη οι χίπηδες,για τον συγγραφέα, αποτελούν ενδείξεις της κυριαρχίας του μικροαστικού αναρ-χισμού, δίχως βέβαια να παραλείπεται η διαβεβαίωση ότι πυκνώνουν οι τάξειςστα δυτικά κομμουνιστικά κόμματα που αναδεικνύουν την ορθή ταξική διάστα-ση των κοινωνικών αγώνων.

7. Η αρτιότερη διατύπωση τούτων των επικρίσεων ξεκινά από τον DanielBell (1999) και φτάνει μέχρι τον Παναγιώτη Κονδύλη (1995).

πόν, οι απρόσμενες μαζικές κινητοποιήσεις της εποχής εξορίζονταιστον χώρο της ψυχολογικής ατομικής και μαζικής παθολογίας καιστην επικράτεια της κοινωνικής παθολογίας.

Σύμφωνα με τους επικριτές της προσέγγισης της συλλογικής συ-μπεριφοράς, η ανάγνωση της συγκρότησης των κοινωνικών κινη-μάτων με αυτούς τους όρους διαμόρφωνε εκ των πραγμάτων μιατάση απόδοσης των γεγονότων διαμαρτυρίας σε έναν υφιστάμε-νο ανορθολογισμό όσων μετέχουν στα κοινωνικά κινήματα, ο οποίος σε τελική ανάλυση αναγορεύθηκε ως ο κρισιμότερος πα-ράγοντας που εξωθεί τα άτομα στο να συμμετέχουν στα μη προ-διαγεγραμμένα από τους θεσμούς και την κουλτούρα συλλογικάφαινόμενα. Μ’ άλλα λόγια, αναπτύχθηκε μια πολεμική σχετικά μετις αιτίες που γεννούν τη μη θεσμοποιημένη συλλογική δράση καιτα κοινωνικά κινήματα. Το ερώτημα που ετέθη αφορούσε στο κα-τά πόσο είναι οι δυσλειτουργίες των κοινωνικών συστημάτων πουγεννούν τη δυσαρέσκεια και ωθούν τους ανθρώπους στην ανάλη-ψη της συλλογικής δράσης με τρόπο αυθόρμητο και συχνά βίαιοή μήπως τα κοινωνικά κινήματα αποτελούν ένα ακόμη ορθολογικόμέσο, το οποίο αξιοποιείται στο πλαίσιο της επιδίωξης πολιτικώνστοχεύσεων από συνεκτικές κοινωνικές ομάδες και διακριτές κοι-νωνικές κατηγορίες.

Η σύγχυση σχετικά με το αντικείμενο της μελέτης της συλλογι-κής δράσης είναι σήμερα μάλλον προφανής. Υποστηρίζουμε ότι ηόλη συζήτηση εξέλαβε τον χαρακτήρα μιας πολεμικής και όχι τηςδιαδοχής «παραδείγματος» με όρους αποδόμησης της κατεστημέ-νης προσέγγισης. Η συλλογική συμπεριφορά ως μέλημά της έθετετη μελέτη μιας σειράς συλλογικών φαινομένων στο πλαίσιο διαδι-κασιών «κοινωνικής κατάρρευσης».8 Αντιθέτως, οι νεότερες προ-σεγγίσεις επικεντρώνονταν στα αναδυόμενα νέα κοινωνικά κινή-ματα στο περιβάλλον των κρατών πρόνοιας, κινήματα που ίσως πο-

ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΝΟΜΙΜΟΠΟΙΗΣΗΣ ΚΑΙ ΑΜΦΙΣΒΗΤΗΣΗ

� 5 5 4 �

8. Η ανάδειξη τούτης της πολεμικής και του διακριτού αντικειμένου πουπραγματεύονται τα αντιμαχόμενα «παραδείγματα» οφείλεται στους Piven καιCloward (1992).

τέ δεν διέθεταν ισχυρή αντισυστημική λογική ούτε πολύ περισσό-τερο εξεγερσιακά περιεχόμενα και ρεπερτόρια δράσης.

Σύμφωνα με τα παραπάνω, όπως είναι προφανές, οι προσεγ-γίσεις της συλλογικής συμπεριφοράς δεν μπορούσαν να ερμηνεύ-σουν επαρκώς τα φαινόμενα της μεταπολεμικής διαμαρτυρίας, ει-δικότερα αν λάβουμε υπόψη μας ότι, κυρίως στις ΗΠΑ και την Ευ-ρώπη, η διαμαρτυρία εκδηλώνονταν προνομιακά στον χώρο τωνιδρυμάτων της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης, όπου οι φορείς της δια-μαρτυρίας, οι φοιτητές και οι φοιτήτριες, συγκροτούνταν ως συλ-λογικό υποκείμενο στη βάση κοινών όρων ζωής, βιώματος, προσ-δοκιών και σχεδίων ζωής. Οι νέοι ερευνητές, της σύγχρονης σ’ αυ-τούς διαμαρτυρίας, διανοητικά συγκροτημένοι στο περιβάλλον τηςέκρηξής της, θα υποδείξουν ότι τα κοινωνικά κινήματα αποτελούνπροέκταση της θεσμοποιημένης πολιτικής δράσης. Συγκεκριμέναθα υποστηρίξουν ότι: α) Οι δραστηριότητες των κοινωνικών κινημάτων δεν εκδηλώνο-

νται ως αποτέλεσμα της αυθόρμητης δράσης ανοργάνωτωνυποκειμένων που δρουν ανορθολογικά σε συνθήκες «δομικήςπίεσης», «σχετικής αποστέρησης» ή «κοινωνικής κατάρρευσης».

β) Επομένως, η συλλογική δράση παράγεται στη βάση ορθολογι-κών επιδιώξεων και συμφερόντων.

γ) Και ότι δεν υφίστανται διαφορές ως προς την ορθολογικότηταανάμεσα σε θεσμικές και εξωθεσμικές κοινωνικές δράσεις(McCarthy & Zald, 1977).Η στροφή στις θεωρίες της ορθολογικής επιλογής θα αποτελέ-

σει την απαρχή για έναν εξαιρετικά γόνιμο επιστημονικό διάλογοστο πλαίσιο του οποίου θα αναπτυχθούν συνθετότερες προσεγγί-σεις για τη μελέτη της συλλογικής δράσης και των κοινωνικών κι-νημάτων. Αντλούμε από τον πλούτο της συζήτησης αυτής για ναυποστηρίξουμε ότι η διαπραγμάτευση του Μάη του ’68 οφείλει ναγίνεται υπό την οπτική του ευρύτερου κύκλου διαμαρτυρίας που εκ-κινεί μετά τη λήξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και ολοκληρώνε-ται κατά τη δεκαετία του 1980.

Η κορύφωση ενός κύκλου διαμαρτυρίας, σύμφωνα με τον Sidney

ΝΙΚΟΣ ΣΕΡΝΤΕ�ΑΚΙΣ

� 5 5 5 �

Tarrow (1996), αποτυπώνεται: α) στη γρήγορη γενίκευση της συλ-λογικής δράσης σε διάφορες περιοχές του κοινωνικού και τη διά-χυσή της στον γεωγραφικό χώρο, β) στην τροποποίηση, επέκταση,αλλά και την ανανέωση των μορφών της συλλογικής δράσης, γ) στηνεπεξεργασία νέων αξιακών προσανατολισμών ή σε τροποποιήσειςκατεστημένων αξιακών συστημάτων, δ) στην εμφάνιση νέων οργα-νώσεων ή/και στην ενδυνάμωση παλαιών, η οποία συνδυάζεται μετην ένταση της πολιτικής συμμετοχής, είτε αυτή είναι οργανωμένηείτε είναι αυθόρμητη και άτυπη, και ε) στην ένταση των συλλογι-κών διεκδικήσεων έναντι των αρχών και των κυρίαρχων ελίτ.

Όμως ο μεταπολεμικός κύκλος διαμαρτυρίας δεν μπορεί να ερ-μηνευτεί αν δεν στρέψουμε για λίγο τη ματιά μας στην περίοδο πουπροηγείται, επιτρέποντάς μας να διαμορφώσουμε μια οπτική πουτουλάχιστον λαμβάνει υπόψη της τις διεργασίες που επισυμβαίνουνστη μέση διάρκεια. Ένα πρώτο, λοιπόν, σημείο που πρέπει να κρα-τήσουμε αφορά την περίοδο του μεσοπολέμου και στην τομή πουαποτέλεσε ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος για την ανασυγκρότηση τουκαπιταλισμού στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα.

Η κρίση του 1929 και η μεταπολεμική ρύθμιση

Η περίοδος του μεσοπολέμου μπορεί να αναγνωσθεί υπό την οπτι-κή αφενός της μεγάλης οικονομικής κρίσης, με σημείο χρονικήςκορύφωσης το 1929, και αφετέρου της έντασης των ταξικών και πο-λιτικών συγκρούσεων στην Ευρώπη και τις ΗΠΑ. Η νίκη των μπολ-σεβίκων στη Ρωσία, από τη μια, αλλά και η άνοδος των φασιστι-κών κινημάτων στην Ιταλία και τη Γερμανία, από την άλλη, σ’ έναπεριβάλλον έντασης της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης οδήγησετις οικονομικές και πολιτικές ελίτ του δυτικού κόσμου στη συνειδη-τοποίηση της αδυναμίας των φιλελεύθερων πολιτικών συστημά-των να εγγυηθούν την κοινωνική συνοχή και την κοινωνική ειρήνηως τους απαραίτητους όρους για τη συνέχιση της καπιταλιστικήςανάπτυξης και της κερδοφορίας του κεφαλαίου.

ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΝΟΜΙΜΟΠΟΙΗΣΗΣ ΚΑΙ ΑΜΦΙΣΒΗΤΗΣΗ

� 5 5 6 �

Το προπολεμικό ρουσβελτιανό “new deal”, μετά τον Β’ Παγκό-σμιο Πόλεμο, αποτέλεσε τον οδηγό για τη συγκρότηση του κοινω-νικού κράτους, τη λεγόμενη κεϋνσιανή ή φορντική ρύθμιση. Στην Ευ-ρώπη και στις ΗΠΑ υιοθετήθηκε ένα μοντέλο μικτής οικονομίας, μεισχυρό κρατικό παρεμβατισμό στην οικονομία που είχε στόχο τόσοτην εγγύηση του μακροπρόθεσμου συμφέροντος των ανταγωνιζό-μενων μερίδων του κεφαλαίου όσο και την πλήρη απασχόληση ωςόρο για την πολιτική ενσωμάτωση της εργατικής τάξης. Πράγματι,μεταπολεμικά οι βιομηχανικές χώρες, δεσμευμένες στο ιδεολόγηματης εντατικής οικονομικής ανάπτυξης, σημείωσαν υψηλούς ρυθμούςαύξησης του Ακαθάριστου Εγχώριου Προϊόντος, γεγονός που σή-μανε την πρόσκαιρη αύξηση του εργατικού μισθού και την αύξησητης συμμετοχής της εργατικής τάξης στην κατανάλωση.

Στο πολιτικό επίπεδο, η απόπειρα ενσωμάτωσης της εργατικήςτάξης αποτυπώθηκε στη συγκρότηση των λεγόμενων κορπορατι-στικών συστημάτων, δηλαδή την αναγνώριση της εργατικής ταυ-τότητας, τη θεσμική ενσωμάτωση της συνδικαλιστικής εκπροσώ-πησης και την τριμερή διαπραγμάτευση των εργασιακών σχέσε-ων. Κράτος, εργοδότες και συνδικάτα αποδέχονται το γενικό πλαί-σιο κανόνων που ευνοούν την οικονομική ανάπτυξη και από τα πά-νω επιχειρούν να ρυθμίσουν και τελικά να αμβλύνουν τις ταξικέςαντιθέσεις και συγκρούσεις.

Στην Ευρώπη, η θεσμική Αριστερά θα αποτελέσει βασικό πα-ράγοντα ολοκλήρωσης του κράτους πρόνοιας και όχημα για την πο-λιτική ενσωμάτωση της εργατικής τάξης. Ο εντεινόμενος εκδημο-κρατισμός, η αναδιανομή του πλούτου, η έμφαση στην ποσοτικήοικονομική ανάπτυξη, η πίστη στην «αναπόδραστη και αμετάκλη-τη πρόοδο» και η συγκρότηση κρατών δικαίου, τουλάχιστον στηνονομαστική τους διάσταση, συνιστούν τους κρίσιμους όρους γιατην πλήρη ενσωμάτωση των σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων, αλ-λά και τις προϋποθέσεις για μια δεξιά στροφή των ισχυρών κομ-μουνιστικών κομμάτων, η οποία με τη σειρά της επηρεάζεται απότην ορατή πλέον αποτυχία του επαναστατικού εγχειρήματος στηνΕΣΣΔ και τις άλλες «σοσιαλιστικές» ή «λαϊκές» δημοκρατίες.

ΝΙΚΟΣ ΣΕΡΝΤΕ�ΑΚΙΣ

� 5 5 7 �

Σ’ αυτό το ειδυλλιακό για τον δυτικό καπιταλισμό περιβάλλον αρ-χίζουν ήδη από τα μέσα της δεκαετίας του 1950 να εμφανίζονταιτα πρώτα σημάδια ενός νέου κύκλου διαμαρτυρίας, ο οποίος θα κο-ρυφωθεί στα τέλη της δεκαετίας του ’60, για να αρχίσει αμέσως με-τά μια φθίνουσα πορεία που μόνο στις μέρες μας φαίνεται να ανα-κόπτεται.

Το κίνημα για τα κοινωνικά και πολιτικά δικαιώματα στις ΗΠΑ,τα ειρηνιστικά κινήματα σε Ευρώπη και Αμερική και οι φοιτητικέςκινητοποιήσεις εναντίον του πολέμου του Βιετνάμ, για να αναφέ-ρουμε μόνο μερικά παραδείγματα, αποτέλεσαν το προοίμιο της πα-γκόσμιας έκρηξης του 1968, τις ενδείξεις ενός σταδιακά διογκού-μενου κινήματος διαμαρτυρίας που έχει ως πρωταγωνιστές του κοι-νωνικές ομάδες και κοινωνικές κατηγορίες, οι οποίες παραμένουναποκλεισμένες από τις διαδικασίες λήψης αποφάσεων, παραμένουνδίχως αναγνώριση από τις ισχυρές οικονομικές και πολιτικές ελίτ.

Η κεϋνσιανή ρύθμιση, εξαιρετικά επιτυχής ως προς τον κατευ-νασμό των ταξικών συγκρούσεων, φαίνεται να διαμορφώνει τουςόρους της έκρηξης των παραγκωνισμένων της ανάπτυξης, της εμ-φάνισης στο προσκήνιο υπο-εκπροσωπούμενων κοινωνικών κατη-γοριών, όπως επίσης και τις προϋποθέσεις για την αμφισβήτησητου ιδεολογήματος της αέναης προόδου και της ποσοτικής βιομη-χανικής ανάπτυξης.

The movement

Με την έναρξη του πρώτου μεταπολεμικού κύματος διαμαρτυρίας,στις ΗΠΑ οι Αφροαμερικανοί θα ξεσηκωθούν εναντίον του αμερι-κανικού απαρτχάιντ που επικρατούσε στις πολιτείες του Νότου καιαργότερα θα εξεγερθούν στα γκέτο των μεγαλουπόλεων. Οι λευκοίκαι οι μαύροι φοιτητές θα εναντιωθούν στον πόλεμο του Βιετνάμ,αρνούμενοι να στρατευτούν και να υπηρετήσουν στον αμερικανι-κό στρατό. Λίγο αργότερα, στην Ευρώπη φοιτητές και εργάτες,εμπνευσμένοι από τη φιγούρα του Τσε, θα ξεσηκωθούν εναντίον των

ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΝΟΜΙΜΟΠΟΙΗΣΗΣ ΚΑΙ ΑΜΦΙΣΒΗΤΗΣΗ

� 5 5 8 �

αγκυλώσεων του εκπαιδευτικού συστήματος και των συνθηκών ερ-γασίας στις αλυσίδες παραγωγής των μεγάλων βιομηχανικών ερ-γοστασίων. Ο γαλλικός Μάης θα φέρει στο προσκήνιο φοιτητές, δια-νοούμενους και εργάτες με τη μεγάλη γενική απεργία, αλλά και ταοδοφράγματα, τις συγκρούσεις στο κέντρο του Παρισιού και τα συν-θήματα ενάντια στην ιεραρχία και την εξουσία. Οι Ζεγκακούρεν στηνΙαπωνία, η αιματηρή καταστολή του φοιτητικού κινήματος στο Με-ξικό, η εισβολή στην Τσεχοσλοβακία, η Κίνα της πολιτιστικής επα-νάστασης, το παλαιστινιακό κίνημα, το διεθνές κίνημα εναντίον τηςελληνικής χούντας θα αποτελέσουν τις εστίες μιας επαναστατικήςή μάλλον καλύτερα μιας εξεγερσιακής φλόγας που θα απειλήσει κα-τεστημένες δυνάμεις, αξίες, πρακτικές και αντιλήψεις.

Σύμφωνα με τον Emmanuel Wallerstein (2005, 320-325), το1968 αποτελεί το ορόσημο της εμφάνισης ενός νέου αντισυστημι-κού κινήματος που αμφισβητεί τόσο τον φιλελεύθερο καπιταλισμόόσο και τα γραφειοκρατικά καθεστώτα του υπαρκτού «σοσιαλι-σμού». Ο Wallerstein υποστηρίζει ότι η ανάπτυξη αυτού του νέουαντισυστημικού κινήματος τροφοδοτείται από την αποτυχία των σο-σιαλιστικών και των εθνικο-απελευθερωτικών κινημάτων να οικο-δομήσουν κοινωνίες ισότητας και ελευθερίας. Τα σοσιαλιστικά καιτα εθνικο-απελευθερωτικά κινήματα οργάνωσαν τη δράση τουςαναγγέλλοντας μια διαδικασία δύο βημάτων. Το πρώτο βήμα αφο-ρούσε την κατάληψη της εξουσίας για να ακολουθήσει το δεύτεροβήμα που θα επέφερε τον ριζικό κοινωνικό μετασχηματισμό. Όπωςγράφει ο Wallerstein, ενώ τα κινήματα αυτά αποδείχθηκαν αποτε-λεσματικά ως προς την κατάληψη της εξουσίας, απέτυχαν να με-τασχηματίσουν ριζικά τις κοινωνίες όπου επικράτησαν, γεγονός πουείχε ως αποτέλεσμα τη σταδιακή υποχώρησή τους.

Το νέο αντισυστημικό κίνημα που γίνεται παγκόσμια ορατό το1968 διαφέρει αισθητά από τα προηγούμενα κινήματα, τόσο το ερ-γατικό κίνημα όσο και τα κινήματα εθνικής απελευθέρωσης. Πρώ-τα απ’ όλα, το νέο κίνημα είναι ένα κίνημα πολύχρωμο. Στις εξε-γέρσεις της δεκαετίας του 1960 θα πρωταγωνιστήσουν οι νέοι, μιακοινωνική κατηγορία που δυναμικά θα διεκδικήσει την αναγνώριση

ΝΙΚΟΣ ΣΕΡΝΤΕ�ΑΚΙΣ

� 5 5 9 �

της ιδιαίτερης ταυτότητάς της. Πλάι στους νέους θα προβάλουν δυ-ναμικά κι άλλες παραγνωρισμένες και περιθωριοποιημένες κοινω-νικές κατηγορίες: οι γυναίκες, οι καταπιεσμένες φυλετικές και εθνο-τικές ομάδες, αλλά και περιθωριοποιημένες ομάδες της εργατικήςτάξης που θα διεκδικήσουν την αναγνώρισή τους. Χαρακτηριστι-κότερο παράδειγμα αποτελούν οι νέοι ανειδίκευτοι ή ημι-ειδικευ-μένοι εργάτες στα εργοστάσια του ιταλικού Βορρά, οι μετανάστεςαπό τον ιταλικό Νότο, με μικρή συνδικαλιστική ενσωμάτωση, ορ-γισμένοι με τις συνδικαλιστικές ηγεσίες και την εργατική αριστο-κρατία που για πενιχρά ανταλλάγματα κλείνουν τα μάτια τους μπρο-στά στις συνθήκες εργασίας και ζωής τους.

Στο στόχαστρο του νέου αντισυστημικού κινήματος θα βρεθούντόσο οι κυρίαρχες οικονομικές και πολιτικές ελίτ όσο και οι ηγεσίεςτης παραδοσιακής αριστεράς. Οι γυναίκες θα θέσουν το ζήτημα τηςανδρικής κυριαρχίας στην οικογένεια, την εργασία, την πολιτική, τοκόμμα, την καθημερινή ζωή. Οι φοιτητές θα αμφισβητήσουν τηναυθεντία του ακαδημαϊκού κατεστημένου και τον κομφορμισμό τηςμεσαίας τάξης. Οι φυλετικές και εθνοτικές μειονότητες θα εξεγερ-θούν εναντίον του ρατσισμού και του κοινωνικού αποκλεισμού. Οιεργάτες της αλυσίδας παραγωγής θα υιοθετήσουν πρωτόγνωρεςμορφές πάλης για να σπάσουν την εντατικοποίηση της παραγωγήςκαι θα ξαναφέρουν στο προσκήνιο την άρνηση της εργασίας, το δι-καίωμα των εργατών στη σχόλη. Θα αμφισβητήσουν τις συνδικα-λιστικές ηγεσίες και θα καταγγείλουν την ενσωμάτωση της κοινο-βουλευτικής αριστεράς στους θεσμούς. Όλοι μαζί θα παλέψουν γιακοινωνικά και πολιτικά δικαιώματα, θα βρεθούν στο πλευρό των εξε-γερμένων του Τρίτου Κόσμου, θα διεκδικήσουν νέες μορφές ορ-γάνωσης της καθημερινότητας, την ελευθερία στον έρωτα και τιςσεξουαλικές σχέσεις, το δικαίωμα στην αυτοδιάθεση του σώματος.Θα διεκδικήσουν την ειρήνη και θα αμφισβητήσουν τα κυρίαρχακαταναλωτικά πρότυπα, θα αναδείξουν νέες ανάγκες και θα κα-ταγγείλουν την αλλοτριωτική φύση του αγοραίου καπιταλισμού.

Η «πολυχρωμία» του νέου αντισυστημικού κινήματος είναι τοόπλο του, όμως θα αποδειχθεί και το αδύνατο σημείο του. Τα συλ-

ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΝΟΜΙΜΟΠΟΙΗΣΗΣ ΚΑΙ ΑΜΦΙΣΒΗΤΗΣΗ

� 5 6 0 �

λογικά υποκείμενα που θα βρεθούν πρωταγωνιστές στη γιορτή καιστο δράμα του ’68 θα παραμείνουν σε μεγάλο βαθμό ασύνδετα με-ταξύ τους. Όπως θα επισημάνει ο Alberto Melucci, στις πρώτες φά-σεις κορύφωσης του μεταπολεμικού κύκλου διαμαρτυρίας το νέοθα μιλήσει με τη γλώσσα του παλιού. Ένα κομμάτι των εξεγερμέ-νων θα υιοθετήσει τη γλώσσα του παλιού εργατικού κινήματος. Ομαρξισμός-λενινισμός θα αναβιώσει σε μια συγκυρία όξυνσης τωνσχέσεων ΕΣΣΔ-Κίνας, σε μια εποχή που η κινεζική πολιτιστική επα-νάσταση θα διαμορφώσει προσδοκίες για ένα νέο αντιγραφειο-κρατικό επαναστατικό κύμα, το οποίο ξεκινά από την περιφέρειαγια να σαρώσει προοπτικά τις μητροπόλεις του καπιταλισμού.Όμως, η επιρροή του μαοϊκού μαρξισμού-λενινισμού γρήγορα θαυποχωρήσει: ο θάνατος του Μάο στην Κίνα, οι ακρότητες της πο-λιτιστικής επανάστασης και οι διαμάχες στο εσωτερικό των οργα-νώσεων αυτού του ρεύματος για το ποια από αυτές συνιστά τη γνη-σιότερη επαναστατική πρωτοπορία θα οδηγήσουν στην κάμψη τηςδυναμικής αυτού του ρεύματος. Αντίθετα, ο ιταλικός εργατισμόςτων Τρόντι, Παντσιέρι και Νέγκρι θα επιχειρήσει να δώσει νέα πνοήστην αντικαπιταλιστική προοπτική. Οι αναλύσεις τους για τον νέοκαπιταλισμό, τον ρόλο του κράτους, την εργατική υποκειμενικότη-τα, τον εργάτη-μάζα και το κοινωνικό προλεταριάτο θα οδηγήσουνστην αποτύπωση του ρεύματος της «Αυτονομίας» που θα παρα-μείνει εξαιρετικά δραστήριο κυρίως στην Ιταλία μέχρι τα τέλη τηςδεκαετίας του ’70. Όμως παράλληλα, στην Ιταλία, η υποχώρησητου κινήματος του Μάη, η ενσωμάτωση σημαντικών μερίδων τουστη συστημική αριστερά θα ωθήσει τις πιο ριζοσπαστικοποιημέ-νες ομάδες στην αδιέξοδη επιλογή της διάχυτης βίας και της ορ-γανωμένης ένοπλης δράσης που θα σημαδέψει με τραγικό τρόποτην πορεία μιας ολόκληρης γενιάς.

Όμως, δεν μιλούν όλοι οι πρωταγωνιστές του Μάη τη γλώσσατου παλιού. Ο Μάης θα γεννήσει νέες γλώσσες, νέες γραμματικέςζωής, νέα περιεχόμενα και νέα αιτήματα. Το γυναικείο και το οικο-λογικό κίνημα θα αποτελέσουν τα χαρακτηριστικότερα νέα κοινω-νικά κινήματα της επόμενης περιόδου. Τα νέα κοινωνικά κινήματα

ΝΙΚΟΣ ΣΕΡΝΤΕ�ΑΚΙΣ

� 5 6 1 �

(ΝΚΚ) που αναδύονται μετά την «έκρηξη του Μάη», αντίθετα προςτα παραδοσιακότερα, δεν διαμορφώνουν προτάγματα για τον ρι-ζικό κοινωνικό μετασχηματισμό ούτε διεκδικούν την κατάληψη τηςεξουσίας για να αλλάξουν τον κόσμο. Φέρνουν στο προσκήνιο κοι-νωνικές κατηγορίες που έως τότε παρέμεναν σχετικά αφανείς, ανα-δεικνύουν νέες θεματικές, διατυπώνουν αιτήματα για την αναγνώ-ριση ιδιαίτερων ταυτοτήτων και υιοθετούν μορφές οργάνωσης καιδράσης που διαφοροποιούνται από τις μορφές οργάνωσης καιδράσης των πολιτικών κομμάτων και των ομάδων συμφερόντων.

Ορισμένοι μελετητές θα υποστηρίζουν ότι τα ΝΚΚ είναι διατα-ξικά, διεκδικούν θεσμικές αλλαγές, αναδεικνύουν πλευρές της κα-θημερινής ζωής και επεξεργάζονται εναλλακτικές νοηματοδοτήσειςτης ατομικής και της κοινωνικής συγκρότησης. Υιοθετούν ριζοσπα-στικές μορφές δράσης, κοινωνικής και πολιτικής ανυπακοής, ενώ ημορφή οργάνωσής τους παραπέμπει στις αρχές της άμεσης δημο-κρατίας. Οι Johnston, Laran~a και Gusfield (1994, 6-8) διακρίνουνοκτώ χαρακτηριστικά που, σε μικρότερο ή σε μεγαλύτερο βαθμό,μπορούν να αποδοθούν στα ποικίλα νέα κοινωνικά κινήματα και στιςοργανώσεις τους (φεμινιστικές, οικολογικές, αντιπολεμικές κτλ.):α) Στα ΝΚΚ συμμετέχουν άτομα από διαφορετικά κοινωνικά στρώ-

ματα και υπό αυτή την έννοια οι μετέχοντες σ’ αυτά δεν αντι-στοιχούν σε μια σαφώς οριοθετημένη κοινωνική τάξη.

β) Τα ΝΚΚ δεν υπερκαθορίζονται από μια συγκεκριμένη ιδεολογία.Αντίθετα διακρίνονται για τον πλουραλισμό των ιδεών και τωναξιών τους, ενώ ιδιαίτερη έμφαση δίδεται στη διεκδίκηση θε-σμικών αλλαγών και τη διεύρυνση της συμμετοχής στις διαδι-κασίες λήψης των αποφάσεων.

γ) Η δράση τους δεν επικεντρώνεται άμεσα σε οικονομικού τύπουζητήματα, αλλά περισσότερο είναι στραμμένη στην ανάδειξη«πεποιθήσεων, συμβόλων, αξιών και νοημάτων» που συνδέο-νται στενά με θέματα ατομικής και συλλογικής ταυτότητας.

δ) Σύμφωνα με το παραπάνω, τα ΝΚΚ διαμορφώνουν τις προϋ-ποθέσεις για τον «ορισμό του εαυτού» μέσα από συλλογικέςδιεργασίες.

ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΝΟΜΙΜΟΠΟΙΗΣΗΣ ΚΑΙ ΑΜΦΙΣΒΗΤΗΣΗ

� 5 6 2 �

ε) Πολλά ΝΚΚ θέτουν στο κέντρο της προσοχής τους πλευρές τηςκαθημερινής ζωής των ανθρώπων.

στ) Υιοθετούν ριζοσπαστικές μορφές δράσης, παρεμπόδισης καιαντίστασης και προωθούν μορφές μη βίας, κοινωνικής και πο-λιτικής ανυπακοής.

ζ) Η άνθηση των ΝΚΚ είναι στενά συνδεδεμένη με την «κρίσηαξιοπιστίας των συμβατικών μορφών πολιτικής συμμετοχής στιςκοινωνίες της Δύσης».

η) Τέλος, η μορφή οργάνωσης των ΝΚΚ είναι συχνά «αντιγρα-φειοκρατική, αποκεντρωμένη και διάχυτη», σε αντίθεση προςτη γραφειοκρατικοποίηση του εργατικού κινήματος και των μα-ζικών κομμάτων.

Δίχως αμφιβολία, τα ΝΚΚ, μετά την κορύφωση της διαμαρτυ-ρίας στα τέλη της δεκαετίας του 1960, συμβάλλουν στην εδραίω-ση μιας πολιτικής κουλτούρας που θέτει στο επίκεντρο τις ατομι-κές ελευθερίες και τη διεκδίκηση της κοινωνικής δικαιοσύνης. Όμως,ο αρχικός ριζοσπαστισμός των ΝΚΚ θα παραχωρήσει γρήγορα τηθέση του σε περισσότερο μετριοπαθείς και πραγματιστικές προ-σεγγίσεις, γεγονός που θα σημάνει την έναρξη διαδικασιών ενσω-μάτωσης ή θεσμοποίησής τους. Τούτη τη διαδικασία θεσμοποίησηςτων νέων κοινωνικών κινημάτων περιέγραψαν άριστα οι θεωρητι-κοί του ρεύματος της προσέγγισης περί των πολιτικών διαδικασιών(ευκαιριών) και μετέπειτα θεμελιωτές του θεωρητικού ρεύματος της«συγκρουσιακής πολιτικής».

Στο πλαίσιο αυτής της προσέγγισης, υποστηρίζεται ότι οι σύγ-χρονες αντιπροσωπευτικές δημοκρατίες διαμορφώνουν τους όρουςγια την ενσωμάτωση των κινημάτων σε τέτοιο βαθμό που μπορούμεσήμερα να μιλάμε για μια «κοινωνία των κινημάτων». Αυτό συμ-βαίνει πρωτίστως γιατί: α) τα γεγονότα διαμαρτυρίας δεν μπορούννα θεωρούνται πλέον σποραδικά φαινόμενα, αλλά αντίθετα ένασταθερό δεδομένο των σύγχρονων κοινωνιών, β) καταγράφεται ηυψηλή συχνότητα ενεργοποίησης μορφών συλλογικής δράσης μεδυναμικό διαμαρτυρίας, από μια πλειάδα κοινωνικών κατηγοριών,οι οποίες διαμορφώνουν ένα εξαιρετικά μεγάλο εύρος αιτημάτων

ΝΙΚΟΣ ΣΕΡΝΤΕ�ΑΚΙΣ

� 5 6 3 �

και γ) οι διαδικασίες επαγγελματοποίησης και θεσμοποίησης με-τασχηματίζουν τον χαρακτήρα των κοινωνικών κινημάτων από μέ-σο συγκρουσιακής έκφρασης σε συμβατικό μέσο πολιτικών διεκδι-κήσεων (Meyer & Tarrow, 1998, 4). Υπό αυτή την έννοια, η ανά-λυση οφείλει να αντιμετωπίσει τα κοινωνικά και πολιτικά κινήματαμε τα ίδια αναλυτικά εργαλεία που ενεργοποιεί για τη μελέτη τωνομάδων πίεσης και των πολιτικών κομμάτων.

Η είσοδος των νέων κοινωνικών κινημάτων σε μια φάση θε-σμοποίησης τεκμαίρεται από την εμπειρική παρατήρηση ότι: α) ησυλλογική δράση και οι σύγχρονες μορφές διαμαρτυρίας έχουν ει-σαχθεί σε μια φάση ρουτινοποίησης· τόσο οι «προκαλούντες» όσοκαι οι αρχές φαίνεται να υιοθετούν μια κοινή αντίληψη σε σχέσημε τα πρότυπα της δράσης και τις «επικίνδυνες αποκλίσεις» από αυ-τά, β) είναι σαφής η δυνατότητα ενσωμάτωσης ή περιθωριοποίη-σης των οργανώσεων των νέων κοινωνικών κινημάτων· όσοι το επι-θυμούν είναι σε θέση να ενταχθούν σε διαδικασίες επικοινωνίαςμε τους κεντρικούς θεσμούς, ενώ η περιθωριοποίηση συνιστά μιαεξίσου δική τους επιλογή, η οποία σημαίνει τον αποκλεισμό τουςαπό τη διαδικασία της επικοινωνίας, την αγνόησή τους ή την κα-ταστολή τους, γ) οι συλλογικά δρώντες διαφοροποιούν την τακτι-κή τους, αλλά και τα αιτήματά τους, ούτως ώστε η επιδίωξή τους νασυνάδει προς τα πρότυπα της συμβατικής πολιτικής συμπεριφοράς(Meyer & Tarrow, 1998, 21).

Τούτη βέβαια η κατανόηση της διαδρομής των απότοκων του’68 κινημάτων δεν πρέπει να οδηγεί σε μια πρόσληψη της συλλο-γικής δράσης που αφήνει έστω την υπόνοια για μια αμετάκλητη τά-ση των κοινωνικών κινημάτων προς την ενσωμάτωση, συνδέονταςτην πολυδιαφημιζόμενη διεύρυνση των μορφών της πολιτικής συμ-μετοχής (συμμετοχική δημοκρατία, δημόσια διαβούλευση, ανοικτήδιακυβέρνηση κτλ.) με τη δική τους τροχιά και προοπτική.9 Από τις

ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΝΟΜΙΜΟΠΟΙΗΣΗΣ ΚΑΙ ΑΜΦΙΣΒΗΤΗΣΗ

� 5 6 4 �

9. Σχετικά με αυτή την ανοικτή συζήτηση στο πεδίο της πολιτικής κοινωνιο-λογίας και για τις σύγχρονες τάσεις στο κυρίαρχο θεωρητικό ρεύμα, βλ. Σεφε-ρειάδης (2006).

ερμηνείες που συνδέουν την τύχη της συλλογικής δράσης με τις δια-δικασίες του «εκδημοκρατισμού» φαίνεται να έχει διαφύγει το γε-γονός ότι, παρά την τυπική διεύρυνση των διαδικασιών πολιτικήςκαι κοινωνικής συμμετοχής σε ορισμένες χώρες της Δύσης, στοπλαίσιο της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης, οι διαδικασίες λή-ψης των κρίσιμων αποφάσεων αποτυπώνουν ένα βαθύ και συχνάακραίο «δημοκρατικό έλλειμμα». Όπως υποστηρίζει ο Crouch(2006, 61): «[…] ενώ οι δομές της δημοκρατίας διατηρούνται ενζωή –και από ορισμένες απόψεις, μάλιστα, ενισχύονται–, η πολιτι-κή ζωή και η κυβέρνηση τίθενται σταδιακά υπό τον έλεγχο προνο-μιούχων στρωμάτων, όπως ακριβώς συνέβαινε και κατά την προ-δημοκρατική περίοδο […]».

Παρά, λοιπόν, την κάμψη αυτού του πρώτου μεταπολεμικούκύκλου διαμαρτυρίας, δεν μπορούμε παρά να επισημάνουμε ότιο Μάης του ’68 άλλαξε ριζικά τον τρόπο με τον οποίο σήμερα νοη-ματοδοτούμε την κοινωνική πραγματικότητα και ως πολίτες εμπλε-κόμαστε σε ποικίλες μορφές συλλογικής δράσης. Τόσο στο πολι-τισμικό όσο και στο πολιτικό επίπεδο, ο Μάης συνέβαλε σε μια δι-ευρυμένη πρόσληψη των κοινωνικών ανισοτήτων, αλλά και στηνκάμψη των μεγάλων τελεολογικών αφηγήσεων σχετικά με το κυ-ρίαρχο μοντέλο οικονομικής ανάπτυξης, αλλά και τη νομοτελεια-κή υπέρβαση της καπιταλιστικής βαρβαρότητας. Ο Μάης του ’68μας υποχρεώνει να θέτουμε διαρκώς το ζήτημα των έμφυλων σχέ-σεων, των σχέσεων φύσης-κοινωνίας, μας υποχρεώνει να ανα-στοχαζόμαστε γύρω από τις ανάγκες που εσωτερικεύουμε στοπλαίσιο της κοινωνικοποίησής μας σ’ έναν κόσμο ανεξέλεγκτηςεμπορευματοποίησης και καταναλωτισμού, ωθώντας μας προς τηναναζήτηση νέων θεσμίσεων, γύρω από τις οποίες μπορούμε ναυφάνουμε ξανά το σχέδιο μιας κοινωνίας που θέτει επιτακτικάστον συγκροτητικό της πυρήνα την ισότητα, την αλληλεγγύη καιτην ελευθερία.

ΝΙΚΟΣ ΣΕΡΝΤΕ�ΑΚΙΣ

� 5 6 5 �

Συμπεράσματα

Η γενίκευση της μεταπολεμικής διαμαρτυρίας που κορυφώνεται κα-τά τη δεκαετία του 1960, πέρα από τις διαφορετικές προσλήψειςτης, συνεχίζει να αποτελεί αντικείμενο της επιστημονικής έρευνας,αλλά και ευρύτερου προβληματισμού για τον συμβολισμό της, τιςπολιτικές και τις πολιτισμικές συνέπειές της. Ένα πρώτο ζήτημα πουεπιχειρήσαμε να αναδείξουμε αφορά την αδυναμία διατύπωσηςμιας συνεκτικής και συνάμα καθολικής ερμηνείας του ’68 από ταδιαφορετικά «παραδείγματα» στον χώρο της κοινωνιολογίας τηςσυλλογικής δράσης και των κοινωνικών κινημάτων.

Όπως δείξαμε, η αδυναμία των θεωριών της «συλλογικής συ-μπεριφοράς» έγκειται στο γεγονός του εμπειρικού προσανατολι-σμού της στις έκτακτες συνθήκες κοινωνικού μετασχηματισμού πουδιαμορφώνουν τους όρους μιας αιφνίδιας κατάρρευσης των υφι-στάμενων κοινωνικών θεσμών και των κυρίαρχων αξιακών και κα-νονιστικών προτύπων. Πράγματι, στις κοινωνίες όπου εκδηλώθηκεη δυναμική της διαμαρτυρίας και της αμφισβήτησης δεν κατα-γράφονται τέτοιου τύπου διεργασίες, καθιστώντας τις υφιστάμενεςθεωρητικές προκείμενες περισσότερο εργαλεία μιας ιδεολογικά δε-σμευμένης κριτικής και λιγότερο αναλυτικά μέσα κατανόησης τωνκοινωνικών όρων που συνέβαλαν στη διαμόρφωση του πρώτου με-γάλου μεταπολεμικού κύματος συλλογικής δράσης.

Το ίδιο ισχύει και για τα θεωρητικά ρεύματα που θεμελιώθηκαν στο«παράδειγμα» των θεωριών της ορθολογικής επιλογής, τα οποία ανα-δείχθηκαν ως το κυρίαρχο ρεύμα στον χώρο των σπουδών για τη συλ-λογική δράση από τη δεκαετία του 1970 έως σήμερα. Η επικέντρω-σή τους στα νέα κοινωνικά κινήματα που γεννώνται μετά την κορύ-φωση της συλλογικής δράσης στα τέλη της δεκαετίας του 1960, αφε-νός, δεν φωτίζει τις αιτίες που γέννησαν το κίνημα της αμφισβήτησης,αφετέρου, η πορεία των ΝΝΚ προς τη θεσμοποίησή τους εκλαμβά-νεται ως μια δυνάμει νομοτελειακή τάση που μάλλον συσκοτίζει τιςεξελίξεις που καταγράφονται στο πλαίσιο της παγκοσμιοποίησης τωναγορών και της συρρίκνωσης της ουσιαστικής δημοκρατίας.

ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΝΟΜΙΜΟΠΟΙΗΣΗΣ ΚΑΙ ΑΜΦΙΣΒΗΤΗΣΗ

� 5 6 6 �

Καταληκτικά, υποστηρίξαμε ότι όπως η Γαλλική Επανάστασητροποποίησε ριζικά την αντίληψη των κατοίκων μιας επικράτειαςσχετικά με τη δυνατότητά τους να δρουν συλλογικά, να διεκδικούνκαι να πραγματώνουν τον ριζικό κοινωνικό και πολιτικό μετασχη-ματισμό, έτσι και ο Μάης του ’68 δημιούργησε τις προϋποθέσειςγια τη δυνατότητα των πολιτών να αναδεικνύουν κοινωνικά προ-βλήματα, να αυτοθεσμίζονται ως συλλογικότητες, να υπερβαίνουντις τεχνητές διακρίσεις ανάμεσα σε ιδιωτικό και δημόσιο και να ανα-ζητούν εναλλακτικές οδούς ατομικής και κοινωνικής συγκρότησης,πέραν του κράτους και της αγοράς.

Βιβλιογραφικές αναφορές

Αλεξανδρόπουλος, Σ. (2001). Θεωρίες για τη συλλογική δράση και τα κοι-νωνικά κινήματα. Αθήνα: Κριτική.

Arrighi, G., Hopkins, T. & Wallerstein, Ι. (1992). Antisystemic movements.Roma: Manifestolibri.

Bell, D. (1999) Ο πολιτισμός της μεταβιομηχανικής Δύσης (μτφρ. Γ. Λι-κιαρδόπουλος). Αθήνα: Νεφέλη.

Crouch, C. (2006). Μεταδημοκρατία (μτφρ. Α. Κιουπκιολής). Αθήνα: Εκ-κρεμές.

Harvey, D. (2007) Νεοφιλελευθερισμός. Ιστορία και παρόν (μτφρ. Α. Αλα-βάνου). Αθήνα: Καστανιώτης.

Johnston, H., Lara a, E. & Gusfield, J. (1994). Identities, grievances, andsocial movements. In E. Lara a, H. Johnston & J. Gusfield (Eds), Newsocial movements. From ideology to identity (pp. 4-35). Philadelphia:Temple University Press.

Κονδύλης, Π. (1995). Η παρακμή του αστικού πολιτισμού. Από τη μοντέρναστη μεταμοντέρνα εποχή και από το φιλελευθερισμό στη μαζική δη-μοκρατία. Αθήνα: Θεμέλιο.

McCarthy, J. & Zald, M. (1977). Resource mobilization and socialmovements: A partial theory. American Journal of Sociology, 82, 1212-1241.

Meyer, D. & Tarrow, S. (1998). A movement society: Contentious politicsfor a new century. In D. Meyer & S. Tarrow (Eds), The social movement

ΝΙΚΟΣ ΣΕΡΝΤΕ�ΑΚΙΣ

� 5 6 7 �

society. Contentious politics for a new century (pp. 1-28). Lanham:Rowman & Littlefield.

Piven, F. F. & Cloward, R. (1992). Normalizing collective protest. In A.Morris & C. Mueller (Eds), Frontiers in social movement theory. NewHaven, London: Yale University Press.

Ρεβέλι, Μ. (2008). 1968: Η χρονιά που προαναγγέλλει την παγκοσμιοποί-ηση. Βιβλιοθήκη, ένθετο στην εφημερίδα Ελευθεροτυπία, 16/5.

Ρόζενταλ, Ε. (1980). Αναζητώντας ιδανικά (μτφρ. Α. Κοτσιώλης). Αθήνα:Σύγχρονη Εποχή.

Σερντεδάκις, Ν. (1996). Διαδικασίες παραγωγής και συγκρότησης των κοι-νωνικών κινημάτων: Τα νέα κοινωνικά κινήματα στον ελληνικό κοινω-νικό σχηματισμό. Διδακτορική διατριβή. Ρέθυμνο. Τμήμα Φιλοσοφικώνκαι Κοινωνικών Σπουδών Πανεπιστημίου Κρήτης.

Σεφεριάδης, Σ. (2006). Συγκρουσιακή πολιτική, συλλογική δράση, κοινω-νικά κινήματα: Μια αποτύπωση. Ελληνική Επιθεώρηση Πολιτικής Επι-στήμης, 7-42.

Smelser, N. (1963). Theory of collective behavior. London: Routledge &Kegan Paul.

Tarrow, S. (1996). Power in movement. Social movements, collective actionand politics. Cambridge: Cambridge University Press.

Tilly, C. (2007). Κοινωνικά κινήματα 1768-2004 (μτφρ. Θ. Τσακίρης). Αθή-να: Σαββάλα.

Turner, R. & Killian, L. (1987). Collective behavior (3d edition). EnglewoodCliffs, New Jersey: Prentice-Hall.

Wallerstein, Ι. (2005). Η παρακμή της αμερικανικής ισχύος (μτφρ. Θ.Π.Κασσίμης). Αθήνα: Εξάντας.

Ψημίτης, Μ. (2006). Εισαγωγή στα σύγχρονα κοινωνικά κινήματα. Αθή-να: Ατραπός.

ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΝΟΜΙΜΟΠΟΙΗΣΗΣ ΚΑΙ ΑΜΦΙΣΒΗΤΗΣΗ

� 5 6 8 �