Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο ΑθηνώνΘεολογική σχολήΤμήμα Θεολογίας

Ο ΙΝΔΙΚΟΣ ΜΥΣΤΙΚΙΣΜΟΣ

Φροντιστηριακή εργασία στο μάθημα της ΣυγκριτικήςΘρησκειολογίας

Κόλλα Αγγελική

1

Αθήνα, 30/11/1993

Περιεχόμενα

Πρόλογος 31. Μυστικισμός 41α. Ετυμολογία 41β. Γενική έννοια του Μυστικισμού 52. Η Ινδική θρησκεία και φιλοσοφία 63. Ινδικός Μυστικισμός (Το απρόσωπο θείο)

7

3α. Γενικές πληροφορίες 73β. Ο Μυστικισμός στον Βραχμανισμό και ειδικότερα στις Ουπανισάδες

8

3γ. Ο Μυστικισμός στον Βουδισμό. 93δ. Το Νιρβάνα 103ε. Ο Μυστικισμός στον Ζαϊνισμό. 114. Ινδικός Μυστικισμός (Η προσωπική περί Θεού παράσταση)

12

4α. Γενικές πληροφορίες 124β. Η προσωπική περί Θεού παράσταση στον Ινδουισμό.

13

5. Ινδικός και ετεροθρησκευτικός Μυστικισμός

14

5α. Σχέση ινδικού και αρχαιοελληνικούμυστικισμού.

14

5β. Σχέση ινδικού και ορθόδοξου χριστιανικού μυστικισμού.

15

5γ. Σχέση ινδικού και ισλαμικού μυστικισμού

16

2

Επίλογος 17Βιβλιογραφία 18

Πρόλογος

Το θρησκευτικό φαινόμενο του Μυστικισμού διέπει όλες τις θρησκείεςτου κόσμου και κατέχει σημαντική θέση σ’ αυτές. Η ανάγκη του πιστού, να ενωθεί με κάτι ανώτερο από αυτόν, είναι κοινή αλλά και τόσο διαφορετική συγχρόνως. Διαφορετική είναι, διότι αλλού η ένωσηαυτή αναφέρεται σε κάτι το απρόσωπο ή σε μια κατάσταση απάθειας, ενώ αλλού αναφέρεται σε προσωπικό ον, που ονομάζεται Θεός.

Για τον Χριστιανισμό, αλλά και το Ισλάμ τα πράγματα είναι σαφώς ξεκαθαρισμένα, για τα ινδικά θρησκεύματα όμως έχει αναπτυχθεί ολόκληρη προβληματολογία σχετικά με το τί επιδιώκει και πού απευθύνεται ο Μυστικισμός.

Αυτό ακριβώς καλούμαστε να εξετάσουμε.

3

1.ΜΥΣΤΙΚΙΣΜΟΣ

1α. Ετυμολογία1

Η λέξη «Μυστικισμός» παράγεται από το ελληνικό ρήμα «μυείν», που σημαίνει κλείνω τα μάτια, κρύβω, καθώς και από το επίθετο «μυστικός».

1 Διονυσίου Δακουρά, «Θρησκεύματα και πνευματική εμπειρία Α/ Ανθρωπολογικαί προσεγγίσεις της σχέσεως Μονοθεϊσμού και Μυστικισμού», Αθήνα 1988, σελ. 11F. Wulf, “Mystik” στο Handbuch Theologischer Grundbegriffe, 2 Band, Kössel Verlag 1963, s. 181-182Ν. Λούβαρι, «Μυστικισμός» στη Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, εκδόσεις Δρανδάκη, τόμος 17, σελ. 901

4

Άλλες συγγενείς λέξεις: μύστης, μυστήριο. Με αυτή την έννοια συναντάται τον πέμπτο π.Χ αιώνα στους μεγάλους τραγικούς Αισχύλο και Σοφοκλή καθώς και στον ιστορικό Ηρόδοτο.

Η λέξη υποδηλώνει μια αναγκαία σιωπή, που θα πρέπει να διατηρεί ο πιστός, ο συμμετέχων σε μυστικιστικές τελετές, έτσι ώστε να μη γνωστοποιηθεί το περιεχόμενο της διδασκαλίας και να κρατηθούν σε απόσταση οι μη μεμυημένοι. Ο μεμυημένος αναζητά τη σωτηρία του στη σιωπηλή επαφή με τον Θεό μέσω της επίμονης καταβύθισης του στο εσωτερικότου εαυτού του.

Ο Μυστικισμός είναι καθολικό φαινόμενο στη φιλοσοφία και τη θρησκεία καισυναντάται ως τις μέρες μας.

1β. Η έννοια του Μυστικισμού γενικά2

2 Διονυσίου Δακουρά, ενθ’ανωτ., σελ. 11-19Χαρ. Σωτηροπούλου «Νηπτικοί και Πατέρες των μέσων χρόνων», Αθήνα 1992, σελ. 11-12F. Wulf, ενθ’ανωτ. , σελ. 181-192

5

Ο όρος «Μυστικισμός» αν και κάπως ασαφής, υποδηλώνει τη γενική κλίση στηθρησκεία για μια υψηλότερη, αμεσότερη εμπειρία της θείας πραγματικότηταςή για μια βιωματική ένωση μαζί της. Είναι ένα καθολικό, πανθρησκειακό φαινόμενο και η εμπειρία, την οποία ευαγγελίζεται, υπερβαίνει τον κοινό νου ή τη λογική γνώση. Ως θρησκευτικό φαινόμενο δεν πρέπει να συνδέεται με τις άλλες θρησκευτικές δραστηριότητες του ανθρώπου, όπως η προσευχή, η λατρεία ή οι τελετουργίες΄ ο Μυστικισμός αποβλέπει στην ένωση του ανθρώπου με το Θεό, στο επίπεδο που αυτή η ένωση καταργεί το διαχωρισμό υποκειμένου-αντικειμένου. Το υποκείμενο σ’ αυτή την περίπτωση είναι το «Ύψιστον», που άλλοτε μπορεί να σημαίνει το Θεό, άλλοτε όμως μπορεί να σημαίνει και μια κατάσταση μακαριότητας, στην οποία αγωνίζεται να εισέλθει ο πιστός. Στην πλατωνική φιλοσοφία και τα ανατολικά συστήματα, από τα οποία και επηρεάζεται, ο Μυστικισμός ισοδυναμεί με την απελευθέρωση της ψυχής από τα δεσμά του σώματος: γενικότερα η ανατολική φιλοσοφία στηρίζεται στην παραδοχή πως η ψυχή αποτελεί μέρος της θείας ουσίας και μόνον εξαιτίας της αμαρτίας υπάρχει στο ανθρώπινο σώμα. Το σώμα αποτελεί δεσμωτήριο τηςψυχής και ολόκληρη η ζωή του ανθρώπου πρέπει να είναι μια συνεχής πάλη για την απελευθέρωση της και την επανένωση της με τη θεία ουσία. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί ή με την αυστηρή νηστεία και καταπόνηση του πιστού ή αντίθετα με την ακολασία και την άφεσή του σε όλων των ειδών τις ασωτείες με σκοπό την εξουθένωση του σώματος. Στις ανατολικές θρησκείες ( Βεδισμό, Βουδισμό, Ινδουισμό) ο Μυστικισμός συνίσταται στη μύηση του ασκητή σε διάφορες τελετουργίες και λατρευτικέςεκδηλώσεις, οι οποίες, σε συνδυασμό με αυστηρή νηστεία και περισυλλογή, έχουν ως σκοπό να οδηγήσουν τον ασκητή στην κατάσταση της απόλυτης απάθειας. Τότε ο πιστός έρχεται σε επαφή με το θείο εισχωρώντας κατά κάποιο τρόπο στο είναι του (Ατμάν)΄ είναι όμως φανερό, πως έτσι επέρχεται η εκμηδένιση του ατόμου και πια το άτομο δεν είναι σε θέση να αντιληφθεί και να νιώσει όλα όσα του συμβαίνουν, ώστε ή πεθαίνει ή συμμετέχει σε όλη αυτή τη διαδικασία ως ρομπότ ή ως μαριονέτα. Έτσι οι ανατολικές θρησκείες αναγκάζονται να δεχθούν τελικά ως Θεό κάτι το ακαθόριστο , που κάποτε ισοδυναμεί με το μηδέν. Θρησκεία της Ανατολής και ο Χριστιανισμός πρεσβεύει έναν άλλον, υγιή Μυστικισμό, που αντιδιαστέλλεται προς το Μυστικισμό άλλων θρησκειών, αφού εδώ η ένωση με το Θεό προϋποθέτει ένα ζωντανό και πραγματικό Υποκείμενο, τον προσωπικό Θεό και ειδικότερα τον Υιό του Θεού, Ιησού Χριστό και ένα εξίσου ζωντανό αντικείμενο, τον άνθρωπο, που συμμετέχει ολόκληρος σ’ αυτή την ένωση και αντιλαμβάνεται τη Χάρη του Θεού με όλες του τις αισθήσεις κεκαθαρμένες πια.Συμπερασματικά, παρατηρούμε ότι ο Μυστικισμός γενικά αποτελεί το σύνολο των προσπαθειών του ατόμου να αναχθεί σε υψηλότερες βαθμίδες αγιότητος και να ενωθεί με το Θεό. Η ένωση αυτή επιτυγχάνεται οπωσδήποτε με συνεχήαγώνα και εγρήγορση για την αποφυγή παντός γηΐνου, υλικού και πονηρού

Ν. Λούβαρι, ενθ’ανωτ. , σελ. 901

6

και την ανάβαση στα ουράνια σκηνώματα. Έτσι ο πιστός βιώνει την ουράνια μακαριότητα έχοντας εντός του τη θεία παρουσία.

2.Η ΙΝΔΙΚΗ ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΚΑΙ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

Η λατρεία ενός όντος, όποιου και αν είναι, αποτελεί έμφυτη τάση του ανθρώπου και είναι η πρωταρχική παρόρμηση της καρδιάς και του πνεύματος του. Οι Ινδοί, φύσει μυστικοπαθείς, θεωρώντας τον ορατό κόσμο ως απατηλό φαινόμενο, εκδηλώθηκαν στη θρησκεία3. Στις Ινδίες ολόκληρη η ζωή του ατόμου είναι υποταγμένη στις θρησκευτικές αντιλήψεις και τις δεισιδαιμονίες, που συχνά τη συνοδεύουν. Ο Ινδός, από τη στιγμή της σύλληψης του ανήκει σε μια κάστα, που αντιστοιχεί σε μια θρησκευτική δομή της κοινωνίας, επιβεβαιώνοντας έτσι το γεγονός, πως ακόμα και στον εικοστό αιώνα οι Ινδίες εξακολουθούν και ζουν σύμφωνα με τις προαιώνιες παραδόσεις τους.4 Η φαινομενολογική ελευθερία των θρησκευτικών πεποιθήσεων είναι το αποτέλεσμα της υπάρξεως περισσοτέρων της μιας θρησκειών στην ινδική κοινωνία, θρησκειών, οι οποίες έχουν τις ρίζες τους στην πριν τον 7ο αιώνα βεδική θρησκεία και που αγγίζουν μέχρι και τις αιρέσεις του νεωτέρου Ινδουισμού. Η ύπαρξη πολυθεϊστικών συστημάτων σε συνδυασμό με την εσωτερική αναζήτηση ενός μονοθεϊστικού ειδώλου οδήγησε στο φαινόμενοτου Ενοθεϊσμού: ο Ινδός αναζητώντας μια προσωπική μορφή Θεού, ως έρεισμα για τον συντονισμό προς μια κατεύθυνση της ζωής του, απέδωσε διασκορπισμένα χαρακτηριστικά από το σύνολο των θεών του σε έναν Θεό, που, αν και ποτέ δεν παραμένει ο αυτός, εντούτοις δείχνει καθαρά αυτή την εσωτερική αναζήτηση. Ως εκ τούτου οι σημαντικότερες θρησκείες των Ινδιών, πέρα από τη συστηματική τους διδασκαλία περί της υπάρξεως πολλώνθεοτήτων, βασίζονται στην ύπαρξη ενός ανωτέρου Όντος, που ξεπερνά τη δύναμη και την κυριαρχία των παραδοσιακών μεγάλων και μικρών θεών και τοοποίο εκφράζεται, είτε ως ον διαμορφωμένο ( ονομαζόμενο Βράχμαν στα συστήματα του Βραχμανισμού και Ινδουισμού) είτε ως ποθούμενη από τον άνθρωπο κατάσταση ( ονομαζόμενο Νιρβάνα στον Βουδισμό).5

Ας σημειωθεί όμως εδώ ότι, εννοώντας έναν προσωπικής μορφής Θεό, ο Ινδόςπιστός δεν εισάγεται στη σφαίρα του λεγόμενου προσωπικού θεϊσμού, όπου ο

3 Νίκου Καζαντζάκη, «Ινδική θρησκεία», στο Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό Ελευθερουδάκη,τόμος ΣΤ΄, Αθήνα 1929, σελ. 724.4 Ζανίν Ωμπουαγιέ, « Η καθημερινή ζωή στην αρχαία Ινδία μέχρι τον 8ο αιώνα μ.Χ»,εκδόσεις Παπαδήμα, Αθήνα 1988, σελ. 1935 Διονυσίου Δακουρά, ενθ’ανωτ., σελ. 21-23

7

Θεός δημιουργεί και συντηρεί τον κόσμο, αλλά προσεγγίζει την έννοια του Θεοπαντισμού ή Θειομονισμού 6με τη θεώρηση και παραδοχή της ουδετερότητας του θείου. Πέρα από όλα αυτά ας μην παραλειφθεί το γεγονός ότι στις Ινδίες η θρησκεία είναι άμεσα συνδεδεμένη με τη φιλοσοφία. Η φιλοσοφία δε, έχει σκοπό της την απαλλαγή της ανθρώπινης ύπαρξης από τον πόνο και την οδύνητων μετενσαρκώσεων: οι επικλήσεις (μάντρα), η προσφυγή σε ερμητικές παραβολές (Upanishad), οι τελετουργίες ( Βραχμάνα), οι ασκητικές μέθοδοι(γιόγκα), οι μετατοπίσεις επί του θείου και του ανθρωπίνου επιπέδου (purana), όλα αυτά αποσκοπούν στην έξαρση του ανθρώπου και την απαλλαγή του από τον ορατό κόσμο.Η πρώτη γνωστή θρησκεία είναι ο Βεδισμός, που έχει ως βάση του τις Βέδεςκαι έχει εξηγηθεί από τους Βραχμάνους. Τον έβδομο αιώνα εμφανίστηκαν ο Βουδισμός και ο Ζαϊνισμός, ως αντίδραση στη διδασκαλία των Βραχμάνων. Η σημερινή επικρατούσα θρησκεία είναι ο Ινδουισμός, ένα συνονθύλευμα δογμάτων, αιρέσεων, θεών και δαιμόνων.7 Από τη άλλη πλευρά στη φιλοσοφία, που έχει ως σκοπό την απαλλαγή του ατόμου από τον πόνο διακρίνουμε τρεις περιόδους: 1. τη βεδική περίοδο (1500-600 π.Χ), 2. την επική περίοδο (600 π.Χ – 200μ.Χ) και 3. την περίοδο των έξι συστημάτων (200 μ.Χ- σήμερα).8

3.ΙΝΔΙΚΟΣ ΜΥΣΤΙΚΙΣΜΟΣ (Το απρόσωπο θείον)

3α. Γενικά

Στον ινδικό Μυστικισμό συναντάται ήδη από τους αρχαίους χρόνους η παράσταση περί ενός απροσώπου θείου. Το απρόσωπο αυτό θείον δεν ταυτίζεται με την έννοια του Θεού, αλλά με την ιδιότητα του, δηλαδή τη Θεότητα. Σκοπός του ασκητή είναι να ενωθεί με τη Θεότητα, που υπερβαίνειτην έννοια και αυτών των θεών και παρέχει τη λύτρωση. Σε έναν κόσμο ψεύτικο, φανταστικό, όπου κυριαρχούν πλήθη μικρών και μεγάλων θεοτήτων, ο απρόσωπος αυτός Μυστικισμός αποτελεί την πρώτη απόπειρα αναγωγής του ατόμου στην ιδέα ενός συγκεκριμένου Θεού, που θα συστηματοποιεί ακόμα και τη μέθοδο της ασκήσεως. Οι μεγάλες θρησκείες των Ινδιών, Βραχμανισμός, Βουδισμός, Ινδουισμός καιΖαϊνισμός, ευαγγελίζονται τη λύτρωση, η οποία προέρχεται από την επίμονηαπάρνηση του κόσμου από τον ασκητή, όταν αυτός αρχίζει και στρέφει τη 6 Δημ. Πλαγιάννη, «Ινδία» στο Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό του Ηλίου, τόμος Δ΄, Αθήνα 1970, σελ. 7247 Νίκου Καζαντζάκη, ενθ’ανωτ. , σελ. 7248 The International Encyclopaedia, Vol. VII, New York 1899, σελ. 839-843

8

ζωή του στην κατάκτηση του πραγματικού κόσμου, που νοείται ως το υπερπέραν. Εφόσον δεν υπάρχει κάποιος συγκεκριμένος Θεός, που να αποτελεί το στόχο του ασκητή, στον απρόσωπο Μυστικισμό συναντάμε συχνά και την αναφορά στο Μηδέν, τη μη ύπαρξη, που ίσως κάποτε να σημαίνει καιτον ίδιο τον ασκητή, όταν, μέσα από την περισυλλογή και την απάθεια, αυτοκαταστρέφεται διαλύοντας τη συνείδηση του.

3β. Ο Μυστικισμός στον Βραχμανισμό και ειδικότερα στις Ουπανισάδες.

Ο Βραχμανισμός είναι η αρχαιότερη έκφραση του Ινδουισμού, συγχρόνως δε η εξέλιξη του Βεδισμού. Είναι μια κατεξοχήν ινδική θρησκεία, η οποία θέτει για πρώτη φορά έντονα το μεγάλο πρόβλημα της ψυχής του ατόμου και της ταύτισης της με το παγκόσμιο «είναι», βάζοντας έτσι τα θεμέλια του αμιγούς μυστικισμού και εγκαινιάζοντας μια προβληματική, η οποία έμελε να βασανίζειτον Ινδό όλων των μεταγενεστέρων εποχών και στην οποία (προβληματική) κάθε ινδική θρησκεία και αίρεση θα προσπαθήσει να βρει λύση.9

9 Ζανίν Ωμπουαγιέ, ενθ’ανωτ., σελ. 13-14

9

Αυτή την περίοδο οι διάφορες φιλοσοφικές και μεταφυσικές αναζητήσεις βρίσκουν την έκφραση τους στις Ουπανισάδες ( Upanishad), που είναι τα βασικά φιλοσοφικά κείμενα των Ινδιών.10 Οι Ουπανισάδες είναι μια συλλογή πραγματειών (ομιλίες, αφορισμοί, γνωμικά), που σχετίζονται με διάφορες εποχές και εκφράζουν εμπειρίες για το Απόλυτο Ένα. Κατά λέξη, Upanishad σημαίνει: κάθομαι κοντά σε κάποιον και κατ’ επέκτασιν εκείνο που μαθαίνει κάποιος στα πόδια ενός δασκάλου11. Μέσα στις Ουπανισάδες υπάρχει ήδη διαμορφωμένος ο απρόσωπος Μυστικισμός, που στον ινδικό πολυθεϊσμό και ιδιαίτερα στον Βραχμανισμό στρέφεται στο άδυον Ον, το λεγόμενο «Βραχμανάτμαν», δηλ. την ενότητα του κοσμικού Εγώ και του εγώ εκάστου όντος12 και το θεωρεί την ύψιστη αρχή του κόσμου.13 Αυτό το υπέρτατο ον είναι απρόσωπο, χωρίς ιδιότητες, άφθαρτο, αναλλοίωτο. Απορροή του είναι και ο άνθρωπος, ο οποίος πρέπει να επιστρέψει πάλι σ’αυτό,14 αφού ζει σ’ έναν κόσμο ονειρικό, φανταστικό, ψεύτικο. Εφόσον δε και ο Θεός είναι ανέφικτος με τη λογική, οι θυσίες και οι τελετουργίες δε χρησιμεύουν σε κάτι και ο πνευματικός άνθρωπος πρέπει να στρέψει την προσοχή του στην ενατένιση της υπέρτατης ουσίας, στον ασκητισμό δηλαδή, μέσω του οποίου θα επιτύχει την αληθινή αυτοκυριαρχία15. Βασική θέση στις Ουπανισάδες κατέχουν η σαμσάρα16 και το κάρμα.17

Μέσα σ’ έναν κόσμο σαν κι αυτόν σε τί συνίσταται η μακαριότητα; Πολλοί μίλησαν για έναν ύπνο χωρίς όνειρα΄18 στις Ουπανισάδες όμως η μυστική ένωση με το θείο συνίσταται στην ένωση του Βράχμαν και του Άτμαν, ως ένωση του απολύτου κοσμικού Εγώ και του Εγώ των όντων.19 Όταν ο άνθρωπος φτάσει να βιώσει αυτή τη μεγάλη αλήθεια, θα μπορεί ενσυνείδητα να αναφωνήσει το tat tvam asi ( = αυτό είσαι εσύ ο ίδιος), αυτό δηλαδή που οι Ουπανισάδες γνωρίζουν ως ένα Μυστικισμό ταυτίσεως υποκειμένου και κόσμου.Στον Μυστικισμό των Ουπανισάδων υπάρχει η αναζήτηση της λυτρώσεως, της απελευθερώσεως, της moksha, που δηλώνει τη λύτρωση από τη σαμσάρα. Τελικά το ιδανικό για τον Μυστικισμό αυτόν είναι η πλήρης απόσταση από τις υποθέσεις της ζωής και η ασκητική αναζήτηση της λυτρώσεως- πολλές φορές με τη μεσολάβηση υπνωτικής τεχνικής ή με ένα είδος νηφάλιας εκστάσεως20.

10 Παν. Κ. Πάλλη, «Ινδία», στη θεολογική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια, τόμος 6ος, Αθήνα 1965, σελ. 887-88811 Αναστασίου Γιαννουλάτου, Αρχιεπισκόπου Αλβανίας, « Όψεις Ινδουισμού-Βουδισμού», εκδόσεις Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, Αθήνα 1985, σελ. 2012 Διονυσίου Δακουρά, ενθ’ανωτ., σελ. 2613 Παν. Κ. Πάλλη, ενθ’ανωτ., σελ. 887-88814 Ν. Λούβαρι, ενθ’ανωτ., σελ. 90115 Αναστασίου Γιαννουλάτου, ενθ’ανωτ., σελ. 3016 Sansara είναι η ανακύκλωση της ζωής μέσω του πόνου, του γήρατος και του θανάτου. Είναι η τιμωρία του ατόμου να επανέρχεται στη ζωή επιβαρυνόμενο με τιςαμαρτίες του προϋπάρξαντος ατόμου.17 Karma είναι το δόγμα, σύμφωνα με το οποίο οι πράξεις των ανθρώπων προσδιορίζουν τη θέση τους στην επόμενη ζωή.18 Αναστασίου Γιαννουλάτου, ενθ’ανωτ., σελ. 3119Διονυσίου Δακουρά, ενθ’ανωτ., σελ. 37 20 Αναστασίου Γιαννουλάτου, ενθ’ανωτ., σελ. 32

10

Συμπερασματικά θα λέγαμε ότι ο απρόσωπος Μυστικισμός βρίσκει την έκφραση του στις Ουπανισάδες και πρεσβεύει περισσότερο τη γνώση και λιγότερο την ενέργεια, χωρίς αυτό να σημαίνει κάποιο υπόβαθρο για επιστημονικές αναζητήσεις, αλλά στοχασμό για την απελευθέρωση του ατόμου από την ψευδαίσθηση του κόσμου και την εκούσια εγκατάλειψη του στο κενό.

3γ. Ο Μυστικισμός στον Βουδισμό.

Το βασικό ερώτημα του Βουδισμού είναι γιατί το κακό και ο πόνος δένονταιτόσο σφιχτά με την ανθρώπινη ζωή και πώς μπορεί ο άνθρωπος να ελευθερωθεί από αυτά21. Το θέμα αυτό της απελευθέρωσης από τα δεσμά του πόνου και του κακού αποτελεί το στόχο του Βουδισμού, στον οποίο ο απρόσωπος, διαμορφωμένος Μυστικισμός βρίσκει έναν από τους μεγαλύτερους εκπροσώπους του22. Εδώ θα πρέπει να αναφερθούμε και στην περισυλλογή, τον αυτοβυθισμό, που αποτελεί τη σημαντικότερη και αντιπροσωπευτικότερη μορφή της βουδιστικήςθρησκευτικότητας23. Είναι μια μέθοδος, που κληρονόμησε ο Βουδισμός από την ινδική παράδοση και που ο ίδιος ανέπτυξε: το άτομο δηλαδή, ευρισκόμενο σε κάποιο οίκημα ή στην ύπαιθρο, παίρνει την κατάλληλη στάση, που θυμίζει έντονα τα αγάλματα του Βούδα και συγκεντρώνεται σ’ ένα ορισμένο πράγμα κατακτώντας έτσι την ηρεμία και την αυτοπειθαρχία του. Αυτή είναι μια μέθοδος απελευθερώσεως από τον πόνο, αλλά δεν είναι η ουσιαστική΄ το παν για τον βουδιστή ασκητή είναι να καταλάβει πώς «λειτουργεί» το σύμπαν και μέσα εκεί να ψάξει τις αιτίες της δυστυχίας του. Έτσι λοιπόν ο κόσμος είναι ένα ατέλειωτο γίγνεσθαι και τίποτε σταθερό δεν υπάρχει΄24 ο κόσμος είναι το αποτέλεσμα διανοητικών και υλικών μεταβολών κι αυτό είναι η δυστυχία των όντων, που ζητούν το γίγνεσθαι. Όμως το ον συνεχώς μετενσαρκώνεται και κάθε φορά που επανέρχεται στη ζωή, κουβαλάει και τις αμαρτίες του προηγούμενου όντος, έτσι ώστε στη ζωή να κυριαρχεί ο πόνος, η θλίψη, η δυστυχία και η αγωνία, αν το ον θα σταματήσει κάποτε αυτή την ανακύκλωση (κάρμα). Ο βουδιστικός Μυστικισμόςέχει ως σκοπό του να θέσει τέρμα σ’ αυτή την ταλαιπωρία του όντος για τογίγνεσθαι και αφού θεωρεί ως πηγή του κακού την επιθυμία του όντος για το γίγνεσθαι (διότι το ον δε γνωρίζει τις πράξεις της προηγούμενης του ύπαρξης), στοχεύει στην άρση αυτής της επιθυμίας, που είναι η αιτία του κακού.Σ’ αυτό το σημείο έχουν αναπτυχθεί δύο μυστικιστικές θεωρίες από το Βουδισμό:

1. σύμφωνα με τον Χιναγιάνα Βουδισμό, ο ευσεβής ασκητής έπειτα από αυστηρή, συνεχή άσκηση εισέρχεται στην κατάσταση του Νιρβάνα, το οποίο όμως ο Χιναγιάνα Βουδισμός θεωρεί ως κάτι το πλήρως ασύλληπτο, που απαιτεί την απαλλαγή των ψυχικών παραγόντων του Εγώ

21 Αναστασίου Γιαννουλάτου, ενθ’ανωτ., σελ. 9922 Διονυσίου Δακουρά, ενθ’ανωτ., σελ. 26 23 Αναστασίου Γιαννουλάτου, ενθ’ανωτ., σελ. 15724 Δημ. Πλαγιάννη, «Ινδία», ενθ’ανωτ., σελ. 724

11

και εισάγει έναν απελευθερωτικό Μυστικισμό25. Έτσι το άτομο εισέρχεται στην απόλυτη αυτή κατάσταση της μ26μακαριότητας, όπου και παραμένει αιώνια έχοντας ήδη χάσει τη συνείδηση και τη ζωή του.

2. στον Μαχαγιάνα Βουδισμό η είσοδος στο Νιρβάνα επιτυγχάνεται σ’ αυτή εδώ τη ζωή και επισημαίνεται ως μια εμπειρική, κλιμακωτή γνώση του ότι όλα στον κόσμο είναι απατηλά, φανταστικά και ότι ολόκληρος ο κόσμος είναι μια οφθαλμαπάτη, μια πλάνη (maya)27. Ο ασκητής πρέπει να άρει το πέπλο της πλάνης ακολουθώντας οχτώ στάδια: 1) ορθή κατανόηση της βουδιστικής διδασκαλίας, 2) ορθή σκέψη, 3) ορθή ομιλία, 4) ορθή πράξη, 5) ορθός βιοπορισμός, 6) ορθή προσπάθεια, 7) ορθή μνήμη, 8) ορθός αυτοβυθισμός.28

Έτσι ο ασκητής φτάνει στην αληθινή γνώση, εισέρχεται στο Νιρβάνα και αίρει τις ανακυκλώσεις της ζωής. Συμπερασματικά ο βουδιστικός Μυστικισμός πρεσβεύει τη γνώση της πραγματικότητας και την αναγωγή σ’ ένα απρόσωπο θείο, που είναι η κατάσταση του Νιρβάνα και που ταυτόχρονα σημαίνει λύτρωση και εκμηδένιση του ατόμου.

3δ. Το Νιρβάνα

Η λέξη είναι σύνθετη από τις σανσκριτικές λέξεις nir (=έξω) και vana (=φυσώ) και σημαίνει σβήσιμο. Έχουν δοθεί κατά καιρούς διάφορες ερμηνείες του Νιρβάνα, είναι όμως αυτό μια κατάσταση, που βρίσκεται πέρα από την ανθρώπινη συνείδηση29, στην οποία πρέπει να βρεθεί το άτομο, προκειμένου να απαλλαγεί από την οδύνη της μετενσαρκώσεως. Γιατον Βουδισμό είναι η απάρνηση κάθε εγκοσμίου επιθυμίας, παντός γηίνουκαι η εξαφάνιση του ανθρώπου στο μηδέν, με επακόλουθο την απολύτρωση από τα δεινά της ζωής και του κόσμου30.Το Νιρβάνα το συναντάμε σε όλες τις μεγάλες ινδικές θρησκείες. Στο Βουδισμό αποτελεί δηλωτικό όρο της τελικής απαλλαγής της ψυχής από τημετενσάρκωση και τον τελικό σκοπό της υπάρξεως του ασκητή βουδιστή, από τη στιγμή που η μετενσάρκωση ισοδυναμεί με την υποτροπή στη δυστυχία της sansara. Ο Βουδισμός διακρίνει δύο είδη Νιρβάνα:1. το dhitta dhammanirvana, που αποτελεί την κατάσταση, την οποία ζει ο

ασκητής ευρισκόμενος ακόμα στη ζωή και

25 Διονυσίου Δακουρά, ενθ’ανωτ., σελ. 2726

27 Διονυσίου Δακουρά, ενθ’ανωτ., σελ. 2828 Δημ. Πλαγιάννη, ενθ’ανωτ., σελ. 724-725, Αναστασίου Γιαννουλάτου, ενθ’ανωτ., σελ. 132, Νίκου Καζαντζάκη «Βουδισμός», στο Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό Ελευθερουδάκη, τόμος Γ’, Αθήνα 1928, σελ. 44529 Διονυσίου Δακουρά, ενθ’ανωτ., σελ. 27-28, «Νιρβάνα» στην International Encyclopaedia, Vol. X, New York 1899, σελ. 556-55730 Δημητρίου Μωραΐτη, «Νιρβάνα», στο Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό του Ηλίου, τόμος ΙΔ’,Αθήνα 1970, σελ. 465

12

2. το parinirvana, που αποτελεί την απόλυτη μακαριότητα, στην οποία φθάνει ο ασκητής μετά το θάνατο του, το αιώνιο, αυτό που υπερβαίνει το Είναι και δεν περιγράφεται με ανθρώπινες λέξεις.

Στον Ινδουισμό και τον Βραχμανισμό έχει την ίδια σημασία της μακαριότητας και της απαλλαγής από τις μετενσαρκώσεις, διαφέρει όμως ως προς το ότι, στον Βραχμανισμό ειδικότερα, η απαλλαγή αυτή επιτυγχάνεται με την απορρόφηση της ψυχής μέσα σ’ αυτό, από το οποίο και προέρχεται (Βράχμαν) και με την αδυναμία χωρισμού της από αυτήν΄ έτσι η ελευθερία της ψυχής ισοδυναμεί με την ευτυχία, που και η θρησκεία και η φιλοσοφία αποδίδουν σ’ αυτό.Συμπερασματικά θα μπορούσαμε να πούμε ότι, το άτομο που βρίσκεται στη δίνη της sansara και αντιμετωπίζει, όχι μόνο τις αντιξοότητες της ζωής, τον πόνο και την απογοήτευση, αλλά και το ενδεχόμενο της μετενσάρκωσης του, απαλλάσσεται από όλα αυτά, μόνον όταν εισέλθει στην κατάσταση του Νιρβάνα, δηλαδή της απάθειας, της ηρεμίας, της γνώσης, της μακαριότητας.Τότε συνειδητοποιεί ότι όλος ο κόσμος είναι ένα απατηλό φαινόμενο και ότι όλα πάνω σ’ αυτόν, ακόμα και το ίδιο το άτομο, είναι απλά αυταπάτες.Έτσι το άτομο κατορθώνει κάτι, που είναι εξαιρετικά δύσκολο και που λίγοι άνθρωποι το πετυχαίνουν, το να σβήσει δηλαδή αυτές τις αυταπάτες και να οδηγηθεί μέσω της γνώσεως στην αιώνια μακαριότητα.

3ε. Ο Μυστικισμός στον Ζαϊνισμό.

Ο Ζαϊνισμός είναι υποστασιακή φιλοσοφία, που εμφανίστηκε συγχρόνως με τον Βουδισμό, γι’ αυτό και οι δυο θεωρίες συμπίπτουν σε αρκετά σημεία’ γενικά είναι ένα θρησκευτικό σύστημα πιο προσιτό στο λαό, που εμπεριέχει

13

στοιχεία ανιμιστικά.31 Οι Ζάινα, κάτι μεταξύ βραχμάνων και βουδιστών μοναχών, αποτελούσαν ιδιαίτερο μοναστικό τάγμα.Κατά τον Ζαϊνισμό, ψυχή και ύλη είναι δυο έννοιες ταυτόσημες, με μόνη διαφορά ότι η ψυχή διαθέτει συνείδηση, ενώ η ύλη όχι. Υπάρχουν δύο είδη ψυχών: 1) οι ελεύθερες ή τέλειες, που έχουν απαλλαγεί από κάθε σωματικήεπιθυμία και 2) οι μετεμψυχούμενες, στις οποίες περιλαμβάνονται οι άνθρωποι –πλην των προφητών και των αγίων-, τα ζώα, τα φυτά κλπ. Η ψυχή ταλαντεύεται μεταξύ αρετής και κακίας, ώσπου να ελευθερωθεί από το «κάρμαν» (την ανάγκη δηλαδή να ενώνεται με τα υλικά σώματα) και να εισέλθει στο Νιρβάνα. Αυτή την απολύτρωση την επιτυγχάνει ο ασκητής με τρεις τρόπους: 1) με την Ορθή Θεώρηση, 2) την Ορθή Γνώση και 3) την ΟρθήΣυμπεριφορά. Ο τελευταίος τρόπος υπαγορεύει την άσκηση και τα συνακόλουθά της, τον γυμνισμό, τη νηστεία, την επάνοδο στο Νιρβάνα. Ο ασκητής, για να πετύχει την είσοδο του σε αυτή την κατάσταση μακαριότητας, πρέπει να ακολουθήσει αυστηρή άσκηση, η οποία συνίσταται στην παρακώλυση των οργανικών του ενεργειών και την αυτοτιμωρία ξεκινώντας από τη νηστεία και τη γυμνότητα και φθάνοντας ως το θάνατο από ασιτία. Από όσα αναφέρθηκαν, διαφαίνεται ότι και σ’ αυτό το σύστημα οι μυστικιστικές τάσεις αποσκοπούν στην ένωση του ατόμου με ένα ανώτερο ον,απρόσωπο, που δεν ταυτίζεται με κάποιο Θεό ( που έτσι κι αλλιώς δεν υπάρχει στο ζαϊνικό σύστημα), αλλά εμφανίζεται ως κατάσταση ηρεμίας και μακαριότητας, ως το Νιρβάνα στο Βουδισμό32.

31 Ανιμισμός ή Ψυχισμός (από τη λέξη anima=ψυχή) είναι η τάση των πρωτογόνων να αποδίδουν ψυχή και στα άψυχα πράγματα. Δηλώνει ακόμα την πίστη στα πνεύματα.32 Ι. Σ. Αλεξάκης, «Γιανισμός», στο Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό του Ηλίου, τόμος Ε’, Αθήνα 1970, σελ. 380

14

4. ΙΝΔΙΚΟΣ ΜΥΣΤΙΚΙΣΜΟΣ (Η προσωπική περί Θεού παράσταση)

4α. Γενικά

Η προσωπική περί Θεού παράσταση είναι η δεύτερη πτυχή του ινδικού μυστικισμού. Ο Μυστικισμός αυτός ονομάζεται και ερωτικός, διότι ακριβώς σ’ αυτόν συναντάται στην ψυχή του ασκητή το συναίσθημα του έρωτα για το θείο, που πλέον εμφανίζεται ως προσωπικός Θεός. Η παράσταση αυτή συναγωνίζεται την έννοια του απρόσωπου θείου και πολλέςφορές παραχωρεί σ’ αυτό τη θέση της, χωρίς να είναι πάντα ευδιάκριτη αυτή η παραλλαγή. Γενικότερα, θα λέγαμε ότι η προσωπική περί Θεού παράσταση δημιουργήθηκε για να εξυπηρετήσει τις πνευματικές ανάγκες της μάζας, που επιζητούσε κάτι το χειροπιαστό στην καθημερινή λατρεία της, γι’ αυτό η προσωπική περί Θεού παράσταση καλύπτει τις κατώτερες βαθμίδεςαλήθειας, ενώ, όσο ο άνθρωπος προάγεται σε γνώση, τόσο προσκολλάται στο απρόσωπο θείον εξαφανίζοντας κάθε εικονική παράσταση.

15

4β. Η προσωπική περί Θεού παράσταση στον Ινδουισμό.

Η υψηλότερη οδός λυτρώσεως στον Ινδουισμό είναι αυτή που μέσα από την αγάπη και την εμπιστοσύνη οδηγεί σε μια προσωπική Θεότητα.33 Η μυστική ένωση με το Θεό χαρακτηρίζεται ως ερωτική, αφού διακατέχεται από συναισθήματα ερωτικά γι’ αυτόν και αφού αποδίδεται με όρους, που δηλώνουν την ανθρώπινη, ερωτική σχέση.Όπως στον Χριστιανισμό, όπου ο ερωτικός αυτός Μυστικισμός έχει σαν στόχοτην ένωση της ψυχής με τον Χριστό, που είναι ο ενσαρκωμένος Θεός, έτσι και στον ινδικό Μυστικισμό ο ασκητής τείνει να ενωθεί, όχι με το Θεό Βίσνου, αλλά με την ενσάρκωση του, τον Κρίσνα. Η γαμική αυτή σχέση Θεού-ασκητή επιβεβαιώνεται και από το ότι η ψυχή συμβολίζεται ως radha, η οποία στις ερωτικές ινδικές ιστορίες θεωρείται η ερωμένη του Θεού Κρίσνα34. Η προσωπική περί Θεού παράσταση όμως δεν εξαντλείται μόνο στον ερωτικό Μυστικισμό΄ υπάρχει και ο Μυστικισμός εκείνος, που είναι απαλλαγμένος από ερωτικές σκέψεις και κατευθύνεται απλώς από ένα βαθύ αίσθημα αγάπης για τον προσωπικό Θεό. Εδώ πάλι ο ασκητής νοσταλγεί την ένωση του με τονΘεό και την εγκατάλειψη των εγκοσμίων και αυτή η νοσταλγία αντικατοπτρίζεται ιδιαίτερα στους ινδικούς λατρευτικούς ύμνους.Στις Ινδίες το πολυθεϊστικό σύστημα επιτρέπει τη λατρεία διαφόρων θεών και ολόκληρη η κοινωνία χωρίζεται σε ομάδες, η καθεμιά από τις οποίες λατρεύει το δικό της Θεό, τον Σίβα, τον Βίσνου, τον Κρίσνα κλπ. Στον Μυστικισμό όμως, όπου κρίνεται αναγκαία η παράσταση ενός προσωπικού Θεού, δημιουργούνται προβλήματα λατρείας στον λαό, αν σκεφτεί κανείς τους πολλούς Θεούς του Ινδουισμού’ λοιπόν με ποιόν Θεό πρέπει να επιδιώκει την ένωση του ο πιστός;

33 Αγγελική Χατζημιχάλη, «Ινδουισμός» στο Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό του Ηλίου, τόμοςΘ’, Αθήνα 1970, σελ. 91134 Διονυσίου Δακουρά, ενθ’ανωτ., σελ. 43-44

16

Η ινδική θρησκεία αρκετά νωρίς ανέπτυξε την παράσταση ενός προσωπικού Κυρίου, του Ισχβάρα, στον οποίον υπόκεινται οι άλλοι θεοί. Έτσι, το Βράχμαν, ο Γκανέσα, ο Σίβα, ο Βίσνου λατρεύονται από τους οπαδούς τους ως Ισχβάρα. Θα μπορούσαμε να βρούμε κάποια αναλογία με τον χριστιανικό Μυστικισμό; Μάλλον όχι, επειδή ο Ισχβάρα δεν είναι ο αποκεκαλυμμένος Θεός επί της γης, αλλά μάλλον μια καλή λύση σε μια μεγάλη προβληματική αγγίζοντας κάπου και τα όρια του απροσώπου θείου. Ο πλέον διαδεδομένος τρόπος, με τον οποίον επιτυγχάνεται αυτό το μυστικόδέσιμο του πιστού με την υπερβατική πραγματικότητα, είναι η γιόγκα. Η γιόγκα αναγνωρίζει μεν τον Ισχβάρα ως έναν αιώνιο Θεό, δεν παραδέχεται όμως την επέμβαση του στα ανθρώπινα. Ο τρόπος αυτός της ασκήσεως ομοιάζει αρκετά με τις βουδιστικές τεχνικές, όπου ο ασκητής πρέπει να ελέγχει τον εαυτό του, τις κινήσεις του, τη σκέψη του, να αυτοσυγκεντρώνεται, ώσπου να φθάσει στην υπέρβαση ακόμα και του εαυτού του. Τότε φωτίζεται και συνδέεται με το Απόλυτο Ένα.Συμπερασματικά θα λέγαμε ότι, η ένωση με τον προσωπικό Θεό δε διαφέρει στα βασικά της σημεία από την ένωση του πιστού με το απρόσωπο θείο και σίγουρα δεν είναι εύκολο να καθοριστούν όρια για το πού τελειώνει ο προσωπικός Θεός και πού αρχίζει το απρόσωπο θείο.

5.ΙΝΔΙΚΟΣ ΚΑΙ ΕΤΕΡΟΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟΣ ΜΥΣΤΙΚΙΣΜΟΣ.

5α. Σχέση ινδικού και αρχαιοελληνικού μυστικισμού.

Ο ινδικός Μυστικισμός ομοιάζει με τον αρχαιοελληνικό και μάλιστα με τον νεοπλατωνικό, όσον αφορά τις βασικές κατευθύνσεις του. Οι Νεοπλατωνικοί35 οικοδομούν ολόκληρη ιεραρχία από υποστάσεις, όπου την κάθε επόμενη τη δέχονται ως γέννημα της προηγούμενης και κατώτερης, ενώ αντιλαμβάνονται όλες τις υποστάσεις ως μια ενότητα. Ο νεοπλατωνικός Μυστικισμός εκδηλώνεται ως επέμβαση του υποκειμένου στην κατάσταση του αντικειμένου της νεοπλατωνικής Μεταφυσικής ( η οποία θέτει ως στόχο της την εξωτερική εμπειρία της πραγματικότητας), δηλαδή εκμεταλλεύεται την αρχή ότι όλα τα όντα αποτελούν μια ενότητα και κηρύττει, ότι, όλα κυριαρχούνται από έμφυτη και ακατανίκητη νοσταλγία για το απόλυτο. Ο άνθρωπος πρέπει να αναλάβει ενεργό δράση στη διαδικασία επιστροφής στην

35 Ευαγγέλου Ρούσσου, «Νεοπλατωνισμός» στην Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος ΣΤ’ Αθήνα 1976, σελ. 448-459

17

πηγή του όντος και μέσα από την έλλογη, ψυχική κάθαρση, την έκσταση ή και τη μαγεία, θα αναχθεί και θα ταυτιστεί με το απόλυτο. Αυτή είναι και η θεωρία του ινδικού μυστικισμού, ο οποίος εξίσου θεωρεί το ον ως αποτέλεσμα πολλαπλών μετενσαρκώσεων και στοχεύει στην απελευθέρωση της ψυχής από τις αμαρτίες και την ταύτισης της με το Απόλυτο Ον, από το οποίο και προέρχεται. Ακόμα, όπως ακριβώς και ο νεοπλατωνικός Μυστικισμός, θεωρεί την ύλη ως κάτι το κακό και το σώμα ωςφυλακή της ψυχής και αξιώνει την περιφρόνηση της φυσικής πραγματικότητας. Κοινό επίσης στοιχείο για τη σωτηρία και στα δυο συστήματα είναι η αποστασιοποίηση από τη ζωή, η αναχώρηση από τον κόσμο και η άτεγκτη ασκητική. Ειδικότερα στη φιλοσοφία του Πλωτίνου το Ον χωρίζεται σε τρεις υποστάσεις: 1) το Εν (απόλυτη πραγματικότητα), 2) τον Νου (=ο νοητός κόσμος) και 3) την Ψυχή (=δημιουργός των φυσικών και των αισθητών πραγμάτων). Στα ινδουιστικά συστήματα δεν υπάρχει σαφής διαχωρισμός του Όντος σε τρεις υποστάσεις, υποστηρίζεται όμως με ένταση η αναγκαιότητα επιστροφής στο Εν (=το απόλυτο Ένα, Βράχμαν), το οποίο δεν ταυτίζεται μετο σύμπαν και την ουσία των πραγμάτων. Ακόμα στον νεοπλατωνικό Μυστικισμό του Πλωτίνου συναντάμε την έννοια της φωτιάς, ως το απαραίτητο στοιχείο για τη συντήρηση του σύμπαντος, που θεωρείται μίμησηφωτιάς και ίσως μπορούμε να εννοήσουμε τη διακοπή των μετενσαρκώσεων (στις οποίες συμβάλλει το σύμπαν) ως σβήσιμο αυτής της φωτιάς από το Νιρβάνα, την κατάσταση εκείνη στην οποία πρέπει να βρεθεί ο άνθρωπος προκειμένου να απαλλαγεί από την οδύνη. Δε γνωρίζουμε ακριβώς ποιες ήταν οι σχέσεις των Ινδιών με τις χώρες της Μεσογείου αν και οι αρχαιολογικές ανασκαφές στο έδαφος τους αποδεικνύουνκάποια επαφή με το μεσογειακό χώρο καθώς και με τη Μικρά Ασία. Επειδή όμως ο ινδικός Μυστικισμός στα βασικά του σημεία συμφωνεί με τον αρχαιοελληνικό (νεοπλατωνικό), δεν μπορούμε να αποκλείσουμε το ενδεχόμενο, να υπάρχει κάποιος δανεισμός στοιχείων ανάμεσα στα δυο συστήματα.

5β. Σχέση ινδικού και ορθοδόξου χριστιανικού μυστικισμού36.36 Διονυσίου Δακουρά, ενθ’ανωτ., σελ. 13 και 55, Αναστασίου Γιαννουλάτου, ενθ’ανωτ., σελ. 90-93, Χαραλ. Σωτηροπούλου, «Θέματα θεολογίας του ΙΔ’ αιώνος», Αθήνα, 1992, σελ. 329-342

18

Ο Μυστικισμός της Ανατολικής Ορθοδόξου Εκκλησίας διαφοροποιείται ουσιωδώς έναντι του μυστικισμού των λαών της εγγύς και άπω Ανατολής, διότι δεν καταλαμβάνει κάποιο ιδιαίτερο χώρο μέσα στην Εκκλησία ούτε αποξενώνεται από τα δόγματα της, αντίθετα δε, βρίσκεται σε στενή σχέση μαζί της. Η μυστική εμπειρία εκφράζεται μέσα από τα έργα του Ευαγρίου Ποντικού, Ιωάννου της Κλίμακος, Μαξίμου Ομολογητού, Γρηγορίου Νύσσης, Διαδόχου Φωτικής, κ.α. Η ουσιώδης διαφορά μεταξύ του ινδικού και του ορθοδόξου χριστιανικού μυστικισμού είναι το ότι, ενώ ο ινδικός Μυστικισμός πρεσβεύει την ένωση του ανθρώπου με μια απρόσωπη δύναμη, ο χριστιανικός Μυστικισμός στοχεύειστην ένωση του πιστού με τον προσωπικό Θεό, ο οποίος φανερώθηκε στο πρόσωπο του Ιησού Χριστού. Ο Χριστός είναι το κέντρο, στο οποίο στοχεύεινα φτάσει ο πιστός. Ο πιστός αγωνίζεται με αδιάλλειπτη προσευχή, αυστηρήνηστεία, συνεχή άσκηση και νήψη ώστε να αποκοπεί από κάθε εξωτερική επίδραση και να συγκεντρώσει το νου του και την καρδιά του στο στόχο του’ όμως οι προσπάθειες του έχουν σαφή χριστοκεντρικό χαρακτήρα και η ένωση του με τον Θεό δεν είναι –όπως στον Ινδουισμό- αποτέλεσμα της δικής του προσπάθειας, αλλά δώρο Θεού, που χαριτώνει τον πιστό. Το θείο αυτό δώρο είναι η θέαση του θείου φωτός, που πλημμυρίζει την καθαρή πια καρδιά του πιστού. Αυτό το φως είναι άκτιστο, αληθινό και όχι αποτέλεσμαοφθαλμαπάτης ή ονείρου, το οποίο γίνεται και απογίνεται. Άλλη διαφορά είναι το ότι ενώ ο ινδικός Μυστικισμός απομονώνει τον άνθρωπο από την κοινωνία και τη ζωή, αφού και οι δυο αποτελούν απαξίες, ο χριστιανικός Μυστικισμός δε θρέφει τάσεις απομόνωσης και κοινωνικής αδιαφορίας, επειδή προϋποθέτει την αγάπη για τον συνάνθρωπο και την κοινωνία γενικότερα. Επίσης, ενώ στον Ινδουισμό επιδιώκεται η φυγή του ανθρώπου από τις μετενσαρκώσεις, στον ορθόδοξο χριστιανικό Μυστικισμό επιδιώκεται η ολοκλήρωση του ανθρωπίνου προσώπου. Ως εικόνας Θεού και η συνεπής πορείαπρος τα έσχατα. Ακόμη, ενώ στον Ινδουισμό το σώμα θεωρείται επίμονα κακό, που χρήζει εξολοθρεύσεως, στον ορθόδοξο χριστιανικό Μυστικισμό σκοπός είναι η θέωσηολόκληρου του ανθρώπου ως ψυχοσωματικής ολότητος. Συμπερασματικά θα λέγαμε ότι ο ορθόδοξος χριστιανικός Μυστικισμός διαφέρει αισθητά από τον ινδικό: αντίθετα με τον Ινδό, που αγωνίζεται νααπομονωθεί και να νεκρώσει τον εαυτό του, ο χριστιανός ασκητής αγωνίζεται να τελειωθεί μέσα στο φως του Θεού και την κοινωνία της Εκκλησίας, ώσπου τελικά να παραδοθεί στη Χάρη του Θεού και την αγάπη Του.

19

5γ. Σχέση ινδικού και ισλαμικού μυστικισμού.37

Μεταξύ του ινδικού και του ισλαμικού μυστικισμού υπάρχει κάποια σχέση, αφού ο ισλαμικός Μυστικισμός εκτός από άλλα ρεύματα έχει επηρεαστεί και από τα ινδικά συστήματα.Ο ισλαμικός Μυστικισμός θα μπορούσε να θεωρηθεί ως ένα συνονθύλευμα ετεροθρησκευτικών μυστηριακών στοιχείων (νεοπλατωνικών, χριστιανικών, περσικών, ινδικών). Στις βασικές του κατευθύνσεις όμως θέτει ως σκοπό της ιεραρχημένης μυστικής οδού τη γνώση, την ένωση με τον Θεό και την ανάβαση προς το θείο. Η ένωση αυτή με το Θεό επιτυγχάνεται μέσω της προσπάθειας υπερβάσεως της ατομικότητας και του εκμηδενισμού του εγώ, της πλήρους παραδόσεως στον Αλλάχ και του συνεχούς είναι εν τω Θεώ. Η περισυλλογή, η «θεωρία», η συχνή δοξολογική αναφώνηση και επανάληψη του ονόματος του Θεού και η περιφρόνηση των εγκοσμίων είναι τα βασικά χαρακτηριστικά της σουφικής38 πνευματικότητας. Κεντρικό αίσθημα είναι η ολοκληρωτική αγάπη του Θεού και η ένωση του πιστού με Αυτόν. Η περισυλλογή, η προσπάθεια εκμηδενισμού του εγώ και η υπέρβαση της πραγματικότητας είναι τα κοινά σημεία, στα οποία ο ινδικός και ο ισλαμικός Μυστικισμός συμφωνούν. Υπάρχει όμως μια ουσιώδης διαφορά μεταξύ τους: το Απόλυτο Ύψιστο του ινδικού μυστικισμού είναι κάτι το απρόσωπο, το αφηρημένο και πολλές φορές ισοδυναμεί με κατάσταση απάθειας, στην οποία το ον οφείλει να καταλήξει, ώστε να γλιτώσει από την οδύνη των μετενσαρκώσεων. Στον ισλαμικό Μυστικισμό αντίθετα το Απόλυτο Ύψιστο είναι ο προσωπικός Θεός, ο Αλλάχ, που έχει αποκαλυφθεί στους ανθρώπους και η ένωση μαζί του αποδεικνύει τη λαχτάρα του πιστού και τη βαθειά του αγάπη προς Αυτόν. Ο Μυστικισμός αυτός εξάλλου δε συμμερίζεται την αγωνία της αποφυγής των μετενσαρκώσεων.Γενικά, ο ισλαμικός Μυστικισμός τόνισε το αιώνιο, την εσωτερική καθαρότητα και την αγάπη προς τον Θεό, που ξεπερνά τα όρια της υποταγής στον Κύριο του σύμπαντος.

37 Αναστασίου Γιαννουλάτου, αρχιεπισκόπου Αλβανίας, «Ισλάμ, θρησκειολογική επισκόπησις», εκδόσεις Πορευθέντες, Αθήνα 1985, σελ. 253-26838 Sufi στα αραβικά σημαίνει αυτούς που φορούν μάλλινα, απλά ενδύματα, όρος που υιοθετήθηκε από το 815 μ.Χ για τους μουσουλμάνους ασκητές.

20

Επίλογος

Από τα όσα εγράφησαν, καταλήγουμε στο ότι η περί Θεού παράσταση είναι διπολική: η προσωπική και η απρόσωπος. Στον Νεοπλατωνισμό λοιπόν η παράσταση του Θεού είναι απρόσωπη, στον Χριστιανισμό και τον Ισλαμισμό προσωπική, ενώ στα ινδικά θρησκεύματα δενείναι ξεκάθαρος ο χαρακτήρας της. Έτσι μπορούμε να πούμε ότι ο ινδικός Μυστικισμός κινείται εντός του πλαισίου της απροσώπου περί Θεού παραστάσεως, δε διστάζει όμως, όταν πρόκειται για τον απλό λαό, να καταφύγει στην προσωπική περί του Υψίστου παράσταση, μόνο για να εξυπηρετήσει τις λατρευτικές ανάγκες του πλήθους. Πάντως όμως και αυτή ηπροσωπική περί Θεού παράσταση σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να συσχετιστεί με το χριστιανικό δόγμα περί του Τριαδικού Θεού. Άρα ο ινδικός Μυστικισμός στοχεύει στην ένωση του πιστού με μια απρόσωπηδύναμη και στην ταυτόχρονη εξαφάνιση της ίδιας της ζωής του.

21

Βιβλιογραφία

Χρήστος Ανδρούτσος, «Μυστικισμός», στο Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό Ελευθερουδάκη, τόμος Θ’, Αθήνα 1930.

Ι.Σ Αλεξάκης, «Γιανισμός», στο Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό του Ηλίου, τόμοςΕ’, Αθήνα 1970.

Αναστάσιος Γιαννουλάτος, αρχιεπίσκοπος Αλβανίας, «Όψεις Ινδουισμού-Βουδισμού», εκδόσεις Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών,Αθήνα 1985.Του αυτού, «Ισλάμ, θρησκειολογική επισκόπησις», εκδόσεις Πορευθέντες,Αθήνα 1985.

Διονύσιος Δακουράς, «Θρησκεύματα και πνευματική εμπειρία. Α/ Ανθρωπολογικαί προσεγγίσεις της σχέσεως Μονοθεϊσμού και Μυστικισμού»,Αθήνα 1988.

Νίκος Καζαντζάκης, «Βουδισμός», στο Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό Ελευθερουδάκη, τόμος Γ’, Αθήνα 1928.Του αυτού, «Θρησκεία ινδική», στο Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό Ελευθερουδάκη, τόμος ΣΤ’, Αθήνα 1929.

Νικόλαος Λούβαρις, «Μυστικισμός», στη Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια,εκδόσεις Δρανδάκη, τόμος ΙΖ’.

Δημ. Μωραΐτης, «Νιρβάνα», στο Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό του Ηλίου, τόμος ΙΔ’, Αθήνα 1970.

22

Παν. Πάλλης, «Ινδία», στη Θεολογική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια, τόμος ΣΤ’, Αθήνα 1965.

Δημ. Πλαγιάννης, «Ινδία», στο Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό του Ηλίου, τόμος Δ’, Αθήνα 1970.

Ευάγγελος Ρούσσος, «Νεοπλατωνικός Μυστικισμός», στην Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος ΣΤ’, Αθήνα 1992.

Χαράλαμπος Σωτηρόπουλος, «Νηπτικοί και πατέρες των μέσων χρόνων», Αθήνα 1992. Του αυτού, «Θέματα θεολογίας του ΙΔ’ αιώνος», Αθήνα 1992.

Ζανίν Ωμπουαγιέ, «Η καθημερινή ζωή στην αρχαία Ινδία μέχρι τον 8ο αιώνα μ.Χ», εκδόσεις Παπαδήμα, Αθήνα 1988.

The International Cyclopaedia, Vol. X, New York 1899. F. Wulf, “Mystik” Handsbuch Theologischer Grundbegriffe, 2 Band,

Kössel Verlag 1963.

23