ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΣ ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ ΚΑΙ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟΣ ΣΥΝΔΕΣΜΟΣΤΡΙΚΑΛΩΝ

9ο ΣΥΜΠΟΣΙΟ ΤΡΙΚΑΛΙΝΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ

4-6 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 2011

ΤΙΤΛΟΣ ΕΙΣΗΓΗΣΗΣ

«Ο αρχιτέκτων Βασίλειος Κουρεμένος στα Τρίκαλατου Μεσοπολέμου»

ΕΙΣΗΓΗΤΡΙΕΣ

Κατερίνα Τζάμου, Διδάκτωρ Ιστορίας της Τέχνης

Βάλια Γεωργιάδη, Αρχιτέκτων Μηχανικός, MA in Housing andUrbanism

ερευνήτριες στο Γραφείο Ερευνών Αρχιτεκτονικής τηςΑκαδημίας Αθηνών

ΠΕΡΙΛΗΨΗ

Το όνομα του Βασιλείου Κουρεμένου συνδέεται με ταΤρίκαλα κυρίως μέσω του Μνημείου Πεσόντων πουφιλοτέχνησε για την πόλη, καθώς η υπογραφή τουείναι χαραγμένη πάνω στη μαρμάρινη επιγραφή τουηρώου. Ωστόσο, ο διακεκριμένος αυτός αρχιτέκτων,ιδρυτικό μέλος της Ακαδημίας Αθηνών και καθηγητήςτης Αρχιτεκτονικής Σχολής του ΕΜΠ, έχει μιαενεργή παρουσία στην πόλη των Τρικάλων. Εκπόνησεενδιαφέρουσες και σημαντικές μελέτες γιαλογαριασμό της δημοτικής αρχής, οι οποίες αφορούνδημόσια κτίρια και αναπλάσεις δημοσίων χώρων. Από

τις μελέτες αυτές υλοποιήθηκαν τελικά μόνον δύο.Πρόκειται α) για το Παλαιό Δημοτικό Νοσοκομείο(το οποίο τώρα στεγάζει το Φρουραρχείο καιυπηρεσίες του στρατού) και β) για το κτίριο του5ου Δημοτικού Σχολείου Τρικάλων. Τα έργα αυτά, ανκαι ολοκληρώθηκαν με αρκετές αποκλίσεις από τααρχικά σχέδια, εξαιτίας έλλειψης κονδυλίων,αποτελούν εξαιρετικά δείγματα ποιοτικήςαρχιτεκτονικής του Μεσοπολέμου. Όμως και οιανεκτέλεστες προτάσεις του Κουρεμένου για ταΤρίκαλα παρουσιάζουν εξαιρετικό ενδιαφέρον, τόσογια την τεκμηρίωση, την ερμηνεία και τηναξιολόγηση του έργου του αρχιτέκτονα, όσο και γιατη συμβολή τους στην πολεοδομική ιστορία τωνΤρικάλων.

Η παρουσία του Κουρεμένου στα Τρίκαλαανιχνεύεται πρωτίστως μέσα από τον τοπικόημερήσιο τύπο της εποχής, που αποτελεί και μίααπό τις κύριες πηγές μας για την εισήγηση αυτή. Ηέρευνά μας βασίστηκε επίσης στο αρχειακό υλικόπου συγκεντρώσαμε μελετώντας τον προσωπικό φάκελοτου Βασιλείου Κουρεμένου στην Ακαδημία Αθηνών, σεπρωτογενείς πηγές και σε επιτόπια έρευνα.

Ο Βασίλειος Κουρεμένος γεννήθηκε στο χωριόΒουλιαράτες της Ηπείρου, το 1875. Μαθήτευσε σεσχολεία του Δελβίνου και των Ιωαννίνων και πολύνέος εγκαταστάθηκε στο Παρίσι όπου ολοκλήρωσε τιςεγκύκλιες σπουδές του στο Λύκειο Condorcet.Κατόπιν έγινε δεκτός στην Ανώτατη Σχολή Καλών

Τεχνών του Παρισιού και σπούδασε αρχιτεκτονικήαπό το 1892 έως το 1904. Συμμετείχε σε εκθέσεις,πήρε μέρος σε διαγωνισμούς και εκτέλεσε έργαεξαιρετικής ποιότητας που φέρουν τη σφραγίδα τηςπαρισινής Beaux-arts. Το 1910 εγκαταστάθηκε στηνΚωνσταντινούπολη και σημείωσε μια επιτυχημένησταδιοδρομία στην οθωμανική πρωτεύουσα με έργαπου ακόμη και σήμερα προβάλλονται ως ιστορικάμνημεία. Οι καταιγιστικές και αλλεπάλληλεςιστορικές εξελίξεις τον αναγκάζουν σε αλλαγήεπαγγελματικής έδρας και προσανατολισμού τηςκαριέρας του. Το 1915 εγκαθίσταται στην Αθήνα καιεργάζεται στο Υπουργείο Συγκοινωνιών ωςαρχιτέκτων δημοσίων έργων επί πρώτης κυβερνήσεωςΒενιζέλου. Μετά την ανακωχή του Α΄ ΠαγκοσμίουΠολέμου ανέλαβε τον σχεδιασμό 2500 κατοικιών γιατον εποικισμό της τότε ελληνικής Αδριανουπόλεωςως διευθυντής Τεχνικών Υπηρεσιών της ΓενικήςΔιοίκησης Θράκης. Η Μικρασιατική καταστροφή και ηΣυνθήκη της Λωζάνης διακόπτουν το έργο του στηνΑνατολική Θράκη. Από το 1923 εγκαθίσταται στηνΑθήνα και διαπρέπει ως ελεύθερος επαγγελματίαςχτίζοντας εξαιρετικά κτίρια και μνημεία. Το 1925εκλέγεται καθηγητής στην νεοϊδρυθείσα ΣχολήΑρχιτεκτόνων του ΕΜΠ, αλλά παραιτείται γιαπροσωπικούς λόγους το 1928. Το 1926 ορίζεταιακαδημαϊκός μεταξύ των ιδρυτικών μελών τηςΑκαδημίας Αθηνών. Το 1930 εξελέγη αντεπιστέλλονμέλος της Société Centrale des ArchitectesFrançais. Εξέθεσε έργα του στο Salon des artistesfrançais και βραβεύθηκε δύο φορές, το 1930 με το

αργυρούν μετάλλιο και το 1950 με το χρυσούνμετάλλιο. Έχει τιμηθεί με τον Ταξιάρχη τουΦοίνικος και με το Γαλλικό παράσημο της Λεγεώνοςτης Τιμής. Απεβίωσε το 1957, αφήνοντας πίσω τουένα σημαντικό αρχιτεκτονικό έργο. Πολλά από ταέργα του έχουν χαρακτηριστεί ιστορικά μνημεία.Θεωρείται ως «ο τελευταίος νεοκλασικός τουαρχιτεκτονικού σχεδίου».

Η σχέση του Κουρεμένου με τα Τρίκαλα ξεκινάτο 1929, όταν επισκέπτεται την πόλη ως επίσημοςπροσκεκλημένος του τότε δημάρχου ΧρήστουΧατζηγάκη. Ο Χρήστος Χατζηγάκης με τιςαναπληρωματικές εκλογές του 1928 διαδέχθηκε στηδημαρχία τον πατέρα του, τον Παναγιώτη Χατζηγάκη,ο οποίος είχε απεβιώσει ξαφνικά μετά από μιαμακρόχρονη θητεία, καθώς υπήρξε δήμαρχοςσυνεχόμενα από το 1914. Ο Χρίστος Χατζηγάκης,επιθυμώντας να συνεχίσει το επιτυχημένο έργο τουπατέρα του και να εξασφαλίσει τη νίκη του στιςδημοτικές εκλογές του 1929, προχωρά στονπρογραμματισμό μιας σειράς σημαντικών έργωνπολεοδομικού και αρχιτεκτονικού ενδιαφέροντος. Τοκύρος του ονόματος του Βασιλείου Κουρεμένου, ωςαρχιτέκτονος ακαδημαϊκού και πρώην καθηγητού τουΕΜΠ, συμβάλλει στην αίγλη αυτών των υπό εξαγγελίαδημοτικών έργων, αλλά και στην αίγλη του δημάρχουως προσωπικότητα με υψηλές γνωριμίες στην Αθήνα.

Η γνωριμία των δύο ανδρών έγινε κατά τηνεπίσκεψη του δημάρχου στην Αθήνα, με τημεσολάβηση του Διευθυντή του Ελεγκτικού Συνεδρίουκ. Αστέριου Νταή. Το πρωτοσέλιδο της 8.1.1929,

της συμπολιτευτικής τρικαλινής εφημερίδας «ΤοΘάρρος» περιγράφει γλαφυρώς τόσο την προϊστορίααυτής της γνωριμίας, όσο και την πρώτη επίσημηεπίσκεψη του Κουρεμένου στα Τρίκαλα.

Ο τίτλος του άρθρου είναι χαρακτηριστικός:«Πού και πώς πρέπει να γίνει το Νοσοκομείον. Ηγνώμη του διαπρεπούς αρχιτέκτονος κ. Κουρεμένου.Αι φυσικαί καλλοναί των Τρικάλων εκθειαζόμεναι».Όπως θα δούμε και στη συνέχεια, ο ΧρήστοςΧατζηγάκης έχει στηρίξει όλη την προεκλογική τουεκστρατεία στην θεμελίωση και ανέγερση τουΝοσοκομείου, έργο ολκής για την περιοχή. Οσχεδιασμός του θα ανατεθεί στον Κουρεμένο, έναν«διαπρεπή αρχιτέκτονα», ο οποίος μάλιστα«εκθειάζει τις φυσικές καλλονές της πόλης», καιεπιτρέπει στον δήμαρχο μέσω του συντάκτη νακολακέψει το αναγνωστικό κοινό και τουςψηφοφόρους. Στο πρωτοσέλιδο αυτό γίνεται λόγοςακόμη για την επιλογή της θέσης του νοσοκομείουκαι γίνεται εύστοχη αναφορά σε συγκεκριμένα προςαπαλλοτρίωση οικόπεδα με τη σύμφωνη γνώμη τουδιαπρεπούς ακαδημαϊκού.

Στη συνέχεια γίνεται αναφορά και σε άλλασημαντικά δημοτικά έργα τα οποία θα ανατεθούνστον Κουρεμένο: το Ηρώο, το Δημοτικό Σχολείο καιένα είδος δημοτικής αγοράς ή εκθεσιακού κέντρου,ή αλλιώς «οικήματα δια γεωργοκτηνοτροφικάςεκθέσεις». Όπως επισημαίνεται στο άρθρο ο κ.Κουρεμένος «ανέλαβε να εκπονήσει λεπτομερήνμελέτην δια την όλην διαρρύθμισιν της πόλεως την

οποίαν μετά του νοσοκομείου και του σχολείου θατην αποστείλει εξ Αθηνών».

Στην πρώτη αυτή επίσκεψη, λοιπόν,αποφασίζεται να ανατεθεί στον Κουρεμένο οσχεδιασμός των εξής έργων:

Το νοσοκομείο

Το δημοτικό σχολείο

Το ηρώο

Εκθεσιακό κέντρο γεωργοκτηνοτροφικώνπροϊόντων

Πολεοδομικό - Ρυθμιστικό σχέδιο τηςπόλης

Από τα παραπάνω θα υλοποιηθεί σχεδόν άμεσα τοηρώο και θα θεμελιωθούν το νοσοκομείο και τοδημοτικό σχολείο, τα οποία, όμως, θα συναντήσουνπολλές δυσκολίες στην αποπεράτωσή τους. Ούτε τορυθμιστικό σχέδιο, ούτε το εκθεσιακό κέντρο θαβρουν συνέχεια στην συμπολιτευτική αρθογραφία.Εικάζουμε ότι οι οικονομικές συγκυρίες, ηπαγκόσμια οικονομική κρίση που ξέσπασε το 1929και στοίχειωσε όλη τη δεκαετία του 1930, καθώςκαι ο προσανατολισμός της δημοτικής αρχής προςάλλες προτεραιότητες, «έθαψαν», τελικά, αυτές τιςπρώτες εξαγγελίες. Η αρθογραφία που αφορά στονΚουρεμένο και στα έργα που έχει αναλάβει σταΤρίκαλα είναι πολύ πυκνή καθ’ όλο το πρώτοεπτάμηνο του 1929, μέχρι και τις δημοτικές

εκλογές στα τέλη Ιουλίου του 1929. Κυριαρχεί ηαναφορά στο νοσοκομείο.

Για το ρυθμιστικό σχέδιο, δεν έχουμεπερεταίρω πληροφορίες μέσω του τύπου και η έρευνάμας δεν προχώρησε στα αρχεία του δήμου. Στιςπηγές μας δεν συμπεριλαμβάνονται αποσπάσματα τωνπρακτικών του δημοτικού συμβουλίου. Ενδεχομένωςμία μελλοντική έρευνα προς αυτήν την κατεύθυνσηνα φωτίσει κάποιες πτυχές της πολεοδομικήςιστορίας της πόλης και τη σχέση του Κουρεμένου μεαυτήν. Οι προτάσεις του δείχνουν ενδιαφέρουσεςστα πρώτα αυτά δημοσιεύματα. Συγκεκριμένα: «Ο κ.Κουρεμένος απεθαύμασε το θέαμα όπερ παρουσιάζειη από του λόφου του Προφήτου Ηλίου θέα» καιαπεφάνθη ότι θα πρέπει να γίνει ανάπλαση τηςπεριοχής, να διευρυνθεί και να επεκταθεί η οδόςΗπείρου και να διαμορφωθεί κατάλληλα η πρόσβασητου λόφου ώστε να αποτελέσει έναν ευχάριστοπερίπατο για «το μοναδικό αυτό φυσικό αξιοθέατο».Προτείνει εκχωματώσεις και θεωρεί ότι με ελάχισταέξοδα είναι δυνατόν να προβληθούν οι φυσικέςομορφιές του τρικαλινού τοπίου και να αναδειχτείως ιστορικό μνημείο το φρούριο, το οποίοπαρουσιάζει εξαιρετικό αρχαιολογικό ενδιαφέρον.

Για το εκθεσιακό κέντρο γεωργοκτηνοτροφικώνπροϊόντων έχουμε την εξής αναφορά: «Ο κ.Κουρεμένος διετύπωσεν την γνώμιν ότι εις τηνπόλιν μας, λόγω του περιβάλλοντος και των σχέσεώντης, θα πρέπει να ανεγερθούν μόνιμα μικράοικήματα προς οργάνωσιν τοπικώνγεωργοκτηνοτροφικών εκθέσεων καθ’ όν τρόπον

γίνονται πανταχού της Ευρώπης και της Αμερικήςκαι δίδεται κατ’ αυτόν τον τρόπον η ώθησις τηςβελτιώσεως της παραγωγής και γεννάται το αίσθηματου ανταγωνισμού». Για τον λόγο αυτό προτείνειτην απαλλοτρίωση της περιοχής από την οδό Ηπείρουμέχρι την οδό Κουτσομιλίων, ώστε να δημιουργηθείμία μεγάλη δημοτική «ημιυπαίθρια αγορά» που θαεκτείνεται μέχρι τις όχθες του ποταμού Ληθαίου,στο σημείο που γινόταν οι ετήσιεςεμποροπανηγύρεις. Θεωρεί ότι η πολεοδομική αυτήπαρέμβαση θα έχει πολύ θετικό αντίκτυπο στηνεμπορική κίνηση της περιοχής και θα βελτιώσει τηντοπική οικονομία. Είναι χαρακτηριστικό ότιπροτείνει τη δημιουργία πολλών διάσπαρτωνπαραπηγμάτων για την έκθεση τωνγεωργοκτονοτροφικών προϊόντων και όχι ενόςενιαίου κτηρίου στα πρότυπα των κλειστώνδημοτικών αγορών (όπως αυτή του Αγρινίου).Προφανώς οραματίζεται ένα είδος εκθεσιακούπάρκου, το οποίο, με κατάλληλες αναπλάσεις, θααποτελέσει και χώρο αναψυχής, εκτός από εμπορικόπόλο έλξης.

Το Ηρώο αποτελεί μια ξεχωριστή παρέμβαση τουαρχιτέκτονα στην πόλη των Τρικάλων. Βρίσκεταιστην οδό Βασιλείου Τσιτσάνη, εντός τουστρατοπέδου του 5ου Συντάγματος Πεζικού (σήμεραστεγάζεται εκεί η Σχολή Μονίμων Υπαξιωματικών).Με το έργο αυτό ο αρχιτέκτων συμμετέχει στημαζική ανέγερση μνημείων πεσόντων που σημειώνεταικατά τον Μεσοπόλεμο τόσο στην Ελλάδα όσο και σεολόκληρη την Ευρώπη και ιδίως τη Γαλλία. Η

εκατονταετηρίδα του ελληνικού κράτους στη λήξημιας μακρόχρονης περιόδου πολεμικών επιχειρήσεων,από τους Βαλκανικούς Πολέμους έως και τηΜικρασιατική Καταστροφή, επιτείνει το αίτημα γιατη δημιουργία μνημείων πεσόντων σε κάθε ελληνικήπόλη. Τα ηρώα αυτά χρηματοδοτούνται συνήθως απόδωρεές και εράνους στους οποίους συμμετέχεισχεδόν το σύνολο του τοπικού πληθυσμού μεεξαιρετική γενναιοδωρία, όπως αποκαλύπτεται απόμια πρόχειρη αποδελτίωση του ημερήσιου Τύπου τηςεποχής.

Το μνημείο πεσόντων των Τρικάλων απασχολείτον τοπικό Τύπο για αρκετά χρόνια και με κάθεευκαιρία εορτασμού επισημαίνεται η έλλειψηκατάλληλου ηρώου για την κατάθεση στεφάνων. Ηανάθεση του έργου γίνεται τον Μάιο του 1931 καιτον Οκτώβριο του ίδιου χρόνου τα σχέδια έχουν ήδηεκπονηθεί και ο αρχιτέκτων επισκέπτεται την πόληγια να επιλέξει τον χώρο όπου θα στηθεί τομνημείο. Στην εφημερίδα των Τρικάλων Θάρροςδιαβάζουμε ένα εκτενές άρθρο με τίτλο «Το Ηρώοντου 5ου Συντάγματος» από το οποίο προκύπτει ότιτο μνημείο έγινε με πρωτοβουλία του στρατηγούΧρήστου Καβράκου και την οικονομική βοήθεια τωναξιωματικών και οπλιτών που υπηρετούσαν τότε σταΤρίκαλα, καθώς επίσης και όλων των δήμων καικοινοτήτων της περιοχής Τρικάλων και Καρδίτσας.Συλλέχθηκε το ποσό των 140.000 δραχμών απόεισφορές. Το όλο έργο στοίχισε συνολικά 250.000δραχμές, εκ των οποίων οι 220.000 δόθηκαν για τηνεκτέλεση του μνημείου και τα υπόλοιπα για τη

μεταφορά, εγκατάσταση, κ.λπ. Το ποσό πουυπολειπόταν έπρεπε να καλυφθεί άμεσα απόσυμπληρωματικές εισφορές των κατοίκων των νομώνΤρικάλων και Καρδίτσας. Στο άρθρο του Θάρρουςσημειώνεται ότι «ήδη έχει φιλοτεχνηθεί το άγαλματου στρατιώτου και του αετού από διάσημοκαλλιτέχνη στο Παρίσι με μέριμνα του κ.Κουρεμένου», ότι το γύψινο πρόπλασμα του μνημείου«έχει ήδη φτάσει στον Πειραιά», ότι «το μάρμαροπου θα χρησιμοποιηθεί είναι συνολικού βάρους 25-30 τόνων» και ότι «εντός διμήνου υπολογίζεται ότιθα είναι έτοιμο για τα αποκαλυπτήρια». Το μνημείοαποκαλύφθηκε τελικά το 1932 με μεγάλη επισημότητακαι έφερε εγχάρακτη την υπογραφή του Κουρεμένου.Το όνομα του γλύπτη δεν αναφέρεται, τοπληροφορούμαστε όμως από τη δημοσίευση τουπεριοδικού L’Architecture. Πρόκειται για τον επιφανήγάλλο γλύπτη Paul-Gabriel Capellaro (1862-1956),συνεργάτη του Κουρεμένου και σε άλλα έργα του.

Ο Κουρεμένος επέλεξε τον τύπο της κολόνας γιατο μνημείο των Τρικάλων. Σε δικό του κείμενο θαγράψει μερικά χρόνια αργότερα ότι «η κάθετοςγραμμή, η κολόνα, αποδίδει την εντύπωσιν ή τοαίσθημα του μεγαλείου, της χαράς, της δόξης, ηοριζόντιος όμως είναι μελαγχολία και σεμνότης».Εδώ λοιπόν επιθυμεί να εξάρει τη δόξα των ηρώωνκαι όχι να πενθήσει τους νεκρούς. Επιπλέον, οτύπος της κάθετης κολόνας εξυπηρετεί την αρχικήπρόθεση του αρχιτέκτονα να χωροθετήσει το ηρώοστην κεντρική πλατεία της πόλης, συνδυάζοντάς τομε την αστική ανάπλαση. Τελικά, όμως, επικράτησε

η άποψη του διοικητή Χρήστου Καβράκου και τομνημείο τοποθετήθηκε μπροστά από το στρατόπεδοτου 5ου Συντάγματος Πεζικού. Το γεγονός ότι όλατα ονόματα πεσόντων που αναγράφονται στο μνημείοανήκουν σε στρατιώτες που υπηρετούσαν στο 5οΣύνταγμα Πεζικού, που είχε έδρα την πόλη τωνΤρικάλων, αιτιολογεί ενδεχομένως αυτήν τημετακίνηση. Και στις δύο περιπτώσεις, το ύψος τηςκολόνας προσδίδει επιβλητικότητα και μεγαλείο,καθώς δεσπόζει σε μια έκταση κτιρίων χαμηλούύψους με εμβληματικό τρόπο.

Το μνημείο είναι ολομάρμαρο. Η βάση τουστηρίζεται σε κρηπίδωμα, που έχει σχήμαανεστραμμένου ιωνικού κυματίου χωρίς διακόσμηση,είναι τετράγωνη και στις τέσσερις πλευρές τηςφέρει τέσσερις μεγαλογράμματες επιγραφές μεαρχαϊκούς χαρακτήρες: στην πρόσθια όψη διαβάζουμε«Εγένετο εν έτει 1932 τη συνδρομή των αξιωματικώνκαι οπλιτών του 5ου Συντάγματος και της λοιπήςφρουράς Τρικάλων και Καρδίτσης των δήμων καικοινοτήτων του νομού τη φροντίδι τουσυνταγματάρχου Χρ. Καβράκου και ταγματάρχου Μιχ.Πρίνζου. Β. Κουρεμένος Αρχιτέκτων SADG». Στιςτρεις υπόλοιπες όψεις της βάσης αναγράφονται οιτόποι μαχών και οι ημερομηνίες όπου πολέμησαν οιστρατιώτες του 5ου Συντάγματος, από τουςΒαλκανικούς Πολέμους έως την Εκστρατεία τηςΜικράς Ασίας και την Καταστροφή. Πάνω στη βάσηαυτήν στηρίζεται ένας δωρικής έμπνευσης κίοναςεννέα μέτρων με άβακα στην κορυφή του. Στηνπρόσθια όψη του είναι τοποθετημένη ανάγλυφη πλάκα

που αναπαριστά ένστολο οπλίτη την ώρα της μάχης.Στη βάση της είναι ευδιάκριτα χαραγμένη ηεπιγραφή «1912-1922». Την πλάκα επιστέφει έναεγχάρακτο επίγραμμα: «Φέρνουν η Ελλάδα και ηακριβή θεσσαλική της κόρη στρατιώτες τουυπολοχαγού σας χαρά και απλοί και βαθμοφόροι, τηδάφνη για κορόνα σας και τη σημαία για σκέπη καιτων ηρώων το σκήνωμα και το όνομα σας πρέπει». Οκίονας φέρει διακόσμηση δωρικών γλυφών καιμαιάνδρου στις δύο άκρες του. Όλη η επιφάνειά τουκαλύπτεται από εγχάρακτες επιγραφές με τα ονόματατων πεσόντων, ανά χρονολογικές ζώνες. Τον κίοναεπιστέφει άβακας επί του οποίου πατάει γλυπτόςχάλκινος αετός με ανοιγμένα φτερά. Στις τέσσεριςπλευρές του άβακα υπάρχουν εγχάρακτες επιγραφέςμε τα ονόματα των περιοχών στις οποίες πολέμησετο 5ο Σώμα Πεζικού: Μικρά Ασία, Ήπειρος,Μακεδονία, Θράκη. Το ανάγλυφο που φιλοτέχνησε οCapellaro, πιθανόν πάνω σε σχέδιο του ίδιου τουΚουρεμένου, αποδίδει με εξαιρετικό ρεαλισμό ένανστρατιώτη σε φυσικό μέγεθος και σε κατατομή ναεξορμά πάνοπλος με το τουφέκι στο χέρι. Το δεξίπόδι του είναι προτεταμένο με τρόπο που δείχνειότι σκαρφαλώνει σε επικλινές βραχώδες έδαφος, τοοποίο αποδίδεται με τις αδρές χαράξεις τουμαρμάρου.

Το νοσοκομείο είναι το πιο φιλόδοξοαρχιτεκτονικά έργο που αναλαμβάνει ο Κουρεμένοςγια την πόλη των Τρικάλων. Φαίνεται πως αποτελείαίτημα των κατοίκων επί πολλά χρόνια και οδήμαρχος Χατζηγάκης στηρίζει την προεκλογική του

εκστρατεία πάνω στη θεμελίωσή του. Από την πρώτηεπίσκεψη του Κουρεμένου στην πόλη, στις 8.1.1929,γίνεται λόγος για την επιλογή της κατάλληληςθέσης για την ανέγερσή του. Η γνώμη τουΚουρεμένου είναι ότι τα νοσοκομεία δεν θα πρέπεινα χτίζονται μέσα στις πόλεις, αλλά είναιπροτιμότερο να χτίζονται στο άκρο της πόλεως, μεκατάλληλο προσανατολισμό που θα είναι πιοευεργετικός για τους ασθενείς. Προτείνει τη θέσηστην παρυφή του λόφου του Προφήτη Ηλία, στοσημείο που βρίσκονταν τα οικόπεδα Βαβίλη καιΖούκα, τα οποία είναι ανατολικομεσημβρινά. Ηδημοτική αρχή αποδέχεται την πρόταση αυτή καιπροχωρεί σε συμφωνία για τις απαλλοτριώσεις. Οδήμος χρησιμοποιεί το Δωρόθεον κληροδότημα, τοοποίο αρχικώς προβλέπεται για την ανέγερσηγηροκομείου. Οι αντιδράσεις είναι πολλές. Στοπρωτοσέλιδο της 17.4.1929 οι τίτλοι είναιχαρακτηριστικοί: «Ιδού διατί η λαϊκή δυσφορία καιη εγκατάλειψις των βουλευτών, αφού δενπαρηκολούθησαν τίποτε γενικόν επολέμησαν τηνίδρυσιν του νοσοκομείου». Η δημοτική αρχή θαπροχωρήσει ακόμη και στην προώθηση νομοσχεδίουγια να επιτραπεί η χρήση του Δωρόθεουκληροδοτήματος για άλλους σκοπούς, πέραν τουγηροκομείου και για τον λόγο αυτό θα γίνουνσυνεννοήσεις με τους τοπικούς βουλευτές. Παρά τιςαντιδράσεις, οι οποίες αφορούν και στη χρήση τουκληροδοτήματος και αλλά και στην επιλογή τουοικοπέδου, θα ολοκληρωθούν οι δημοπρασίες, θασυγκεντρωθεί το ποσό των 1.650.000 δρχ. και θα

πραγματοποιηθεί, τελικά, η θεμελίωση του κτηρίουστις 28 Ιουλίου του 1929. Στο φύλο της 29.7.1929διαβάζουμε τον τίτλο: «Η μεγαλοπρεπής τελετή τηςκαταθέσεως του θεμέλιου λίθου του νοσοκομείου.Χιλιάδες κόσμου παρηκολούθησαν το ιστορικόνγεγονός». Ο Κουρεμένος έχει αποστείλει πολλούςμήνες πριν τη μελέτη για το κτήριο και το«Θάρρος» δημοσιεύει στο πρωτοσέλιδο της 28.7.1929την πρόσοψη του κτιρίου. Η αποπεράτωσή του θαολοκληρωθεί μετά από μία δεκαετία και δεν θαλειτουργήσει ποτέ ως νοσοκομείο. Σήμερα στεγάζειυπηρεσίες του στρατού.

Παρόλο που στο πρωτότυπο σχέδιο του κτιρίουπου δημοσιεύτηκε στην τοπική εφημερίδα δενδιακρίνονται λεπτομέρειες, μπορούμε εντούτοις ναπούμε ότι οι αρχικές προθέσεις του αρχιτέκτοναυλοποιήθηκαν. Το κτίριο βρίσκεται στην οδόΜαραγκιώτου, στην Βόρεια παρυφή της πόλεως τωνΤρικάλων στους πρόποδες του λόφου του ΠροφήτηΗλία. Η απόφαση του αρχιτέκτονα να κατασκευαστείτο νοσοκομείο έξω από την πόλη για λόγουςκαλύτερης ανάρρωσης των ασθενών αλλά καιδημιουργίας ενός «πυρήνα» υγειονομικής περίθαλψηςστις παρυφές της τότε πόλης μας μαρτυρά τηνκαθαρά Ευρωπαϊκή μόρφωση του Κουρεμένου. Τοκτίριο έχει ανατολικό προσανατολισμό και είναιπανταχόθεν ελεύθερο. Πρόκειται για τριώροφοκτίσμα από λιθοδομή με κάποιες προσθήκες τούβλωνκαι κεραμοσκεπή. Εσωτερικά έχει μαρμάρινακλιμακοστάσια και δάπεδο από εξαιρετικά πρωτότυπογαλάζιο μωσαϊκό πολύ καλής αισθητικής. Οι όψεις

του νοσοκομείου αλλά και τα εσωτερικά είναι πολύλιτά, πιθανότατα λόγω έλλειψης κονδυλίων τηνεποχή κατασκευής του. Παρόλα αυτά είναι σαφέσταταένα πολύ λειτουργικό κτίριο, με κατόψεις πολύδουλεμένες, έτσι ώστε να ικανοποιούνται οιιδιαίτερες ανάγκες του προγράμματος του. Κατά τηνεπίσκεψή μας στο χώρο, μας εξέπληξε ευχάριστα τογεγονός ότι παρόλο που το κτίριο έχει πια«γεράσει» δεν παύει να είναι εξαιρετικάευχάριστο, ευάερο και ευήλιο. Τη διαπίστωση αυτήήρθαν να μας την επιβεβαιώσουν και οι ανώτεροιαξιωματούχοι του 7ου Επιτελικού Γραφείου, κ.Τρίμης και κ. Καλέτσης, οι οποίοι χρησιμοποιούντο κτίριο. Παρόλο που υπήρξε πρόταση από τοΥπουργείο Πολιτισμού στο κτίριο αυτό να στεγαστείμουσείο, το νοσοκομείο του Βασίλειου Κουρεμένουστεγάζει από το 1950 κτίρια του στρατού.

Το 5ο δημοτικό σχολείο Τρικάλων είναι ένακτήριο που σχεδίασε ο Βασίλειος Κουρεμένος.Αναφέρεται για πρώτη φορά στο προαναφερθένπρωτοσέλιδο της 8.1.1929, όπου, κατά την πρώτητου επίσκεψη στην πόλη, ο Κουρεμένος δηλώνει ότιαφού «είδε τα σχέδια του υπό ανέγερσιν δημοτικούσχολείου» τα «ανεύρεν εξαιρέτως πολυτελή» καιαναλαμβάνει να εκπονήσει αυτός «σχέδιονοικονομικώτερον και εκπληρούν όλας τας ανάγκαςκαι τους παιδαγωγικούς κανόνας». Πρόκειται γιαένα διδακτήριο που έχει προγραμματιστεί νακτισθεί στη συνοικία Μακεδόνων, σε οικόπεδο πουέχει αγοράσει ο δήμος. Πράγματι, εκπονεί τημελέτη για το σχολικό κτήριο εγκαίρως και στις

14.7.1929 η εφημερίδα «Θάρρος» δημοσιεύει τοσχέδιο της πρόσοψης. Όμως και το έργο αυτό δεν θααποπερατωθεί αμέσως, καθώς υπάρχουν προβλήματαχρηματοδότησης. Σχεδόν ενάμιση χρόνο μετά, στις3.10.1930, δημοσιεύεται ένα εκτενές άρθρο με τονακόλουθο τίτλο: «Η λύσις του διδακτηριακούπροβλήματος. Θα γίνουν 4 εξατάξια δημοτικά και τογυμνάσιο. Ο κ. υπουργός είδε και ενέκρινε ταεκλεγέντα οικόπεδα. Θα γίνει μετά γυμναστήριονεις την πόλιν μας. Θα στοιχίσουν 9 εκκατομύριαδραχμών». Το άρθρο αναφέρεται στην επίσκεψη τουυπουργού παιδείας Γ. Παπανδρέου στα Τρίκαλα σταπλαίσια του προγράμματος ανέγερσης σχολικώνκτηρίων που προωθεί η κυβέρνηση Βενιζέλου. Ουπουργός ανακοινώνει ότι θα συμπεριλάβει στοπρόγραμμα σχολικών κτηρίων και το υπό ανέγερσηδημοτικό σχολείο τα σχέδια του οποίου έχειεκπονήσει ήδη ο Κουρεμένος, και το οποίο δεν έχειαποπερατωθεί λόγω έλλειψης κονδυλίων. Διαβάζουμε:«Ο υπουργός ηυχαριστήθη πάρα πολύ εκ του σχεδίουτου ανειγερομένου υπό του Δήμου σχολείου τοοποίον ως γνωστόν εξεπόνησε ο διαπρεπήςαρχιτέκτων κ. Κουρεμένος. Δια τούτο δε ενέκρινεόπως τα σχεδιαγράμματα όλων των σχολείων Τρικάλωνεκπονηθούν υπό του αρχιτέκτονος τούτου». Ωστόσο,η πρόθεσή του δεν πραγματοποιήθηκε. Σε άρθρο τηςίδιας εφημερίδας με ημερομηνία 6.5.1931 και τίτλο«Το διδακτηριακόν ζήτημα» διαβάζουμε ότι ηχρηματοδότηση του προγράμματος σχολικών κτιρίωνστα Τρίκαλα συνάντησε προβλήματα. Το συνολικόπρόγραμμα ανέγερσης σχολικών κτιρίων (4 δημοτικά

σχολεία, 1 γυμνάσιο και 1 γυμναστήριο) θαστοίχιζε 9 εκατ. Δρχ. Συμφωνήθηκε να δοθούν 4 εκ.από τον κρατικό προϋπολογισμό και 5 εκ. από τονδήμο Τρικκαίων. Ο δήμος Τρικκαίων προγραμμάτησετη σύναψη μεγάλου δανείου για το σύνολο τωνδημοτικών έργων, μέσα στο οποίο θαπεριλαμβάνονταν και τα 5 εκ. για τα σχολικάκτήρια. Όμως το δάνειο αυτό συνάντησε εμπόδια καικαθυστερήσεις και τελικά το κτήριο αποπερατώθηκεσχεδόν μία δεκαετία μετά. Στη διάρκεια τουπολέμου λειτούργησε ως δημοτικό νοσοκομείο. Τώραστεγάζει το 5ο δημοτικό σχολείο Τρικάλων.

Το εξατάξιο δημοτικό σχολείο του ΒασίλειουΚουρεμένου, βρίσκεται στην οδό Μαυροκορδάτου στοναριθμό 19. Πρόκειται για ένα κτίριο διαμπερές,από επιχρισμένη λιθοδομή, με κεραμοσκεπή καιμεγάλη αυλή. Γενικά, διατηρείται σε καλήκατάσταση, ενώ το καλοκαίρι του 2010 έγινετοποθέτηση εξολοκλήρου νέας κεραμοσκεπής.Στεγάζει 10 αίθουσες διδασκαλίας. Το δάπεδό τουείναι από γκρι – πράσινο μωσαϊκό και τακλιμακοστάσια της εισόδου από μάρμαρο. Δυστυχώςκατά την έρευνά μας δεν καταφέραμε να βρούμεκάποιο σχέδιο κάτοψης έτσι ώστε να μπορέσουμε ναεξάγουμε και άλλα συμπεράσματα περί τουσχεδιασμού του. Παρόλα αυτά και από την επιτόπιαερευνά μας διαπιστώσαμε ότι και αυτό πρόκειταιγια ένα πολύ λειτουργικό και ευχάριστο κτίριο,εξαιρετικά κατάλληλο για σχολείο, ακόμα και τόσαχρόνια μετά την κατασκευή του. Μορφολογικά, οιόψεις του φαίνεται να έχουν ακολουθήσει το

πρωτότυπο σχέδιο που δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα,αν και δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι για το τιακριβώς είχε προβλεφθεί για το αέτωμα τηςεισόδου, αφού πλέον έχει αντικατασταθεί από νέαμεταλλική κατασκευή. Επιπλέον, μπορούμε ναπαρατηρήσουμε ότι ο Κουρεμένος επιλέγεισχεδιαστικά να εκφράσει τις λειτουργίες τηςκάτοψης και στις όψεις του κτιρίου και για αυτότο λόγο βλέπουμε ότι ο κεντρικός διάδρομοςεκφράζεται με μικρές προεξοχές στις πλαϊνέςόψεις. Τέλος, χαρακτηριστικά του στυλ Κουρεμένουείναι και τα λεπτοφυή και μακρόστενων αναλογιώνανοίγματα, πάντα σε εμφανείς δυάδες ή τριάδες σεόλες τις όψεις του κτιρίου. Το χαρακτηριστικόαυτό επαναλαμβάνεται στα περισσότερα κτίσματα τουΒασίλειου Κουρεμένου δίνοντας ένα πολύ ενδιαφέροναισθητικό τόνο στις όψεις αλλά και εντείνονταςτον κατακόρυφο άξονα των κτιρίων.

Βιβλιογραφία

Αναγέννηση, Εφημερίς των Τρικάλων έτη 1929-

1932. Έρευνα Κατερίνα Τζάμου (2009-2010).

Θάρρος, Εφημερίς των Τρικάλων έτη 1929-1932.

Έρευνα Κατερίνα Τζάμου (2009-2010).

Αναλυτικότερα, η αρθρογραφία που αφορά στον

Κουρεμένο και τα έργα του εντοπίζεται στα

εξής φύλλα: 8.1.1929, 9.1.1929, 16.1.1929,

31.1.1929, 17.4.1929, 26.4.1929, 14.7.1929,

18.7.1929, 28.7.1929, 29.7.1929, 28.4.1930,

3.10.1930, 19.4.1931, 4.5.1931, 6.5.1931,

25.5.1931, 17.10.1931.

Κατσαρός Κωνσταντίνος (2009), Η Πολεοδομική

ιστορία των Τρικάλων, Τρικαλινό Ημερολόγιο 2008-2009,

τόμος 23, Πολιτιστικός Οργανισμός Δήμου

Τρικάλων, Τρίκαλα.

Κουρεμένος Βασίλειος (1950), «Η στήλη της

Κρήτης, βωμός της ελευθερίας» Πρακτικά

Ακαδημίας Αθηνών, τόμος 25, σσ. 457-459

(Συνεδρία της 2ας Νοεμβρίου 1950).

Λυδάκης Στέλιος (1981α), Οι Έλληνες Γλύπτες,

τόμ. Ε΄, Μέλισσα, Αθήνα, σσ. 250-251.

Μαρκάτου Δώρα (1998), «Υπαίθρια γλυπτά 1843-

1940. Μνημεία, ηρώα, ανδριάντες και

διακοσμητικά γλυπτά», Η Καθημερινή – Επτά Ημέρες,

Κυριακή 25.10.1998, σ. 10-15.

Μπίρης Μάνος, Μισός αιώνας αθηναϊκής αρχιτεκτονικής

1875-1925, Αθήνα 1987. Υπάρχει και δεύτερη

έκδοση του 2003 (εκδόσεις Μέλισσα).

Νημάς Θ. (1987), Τρίκαλα, Καλαμπάκα, Μετέωρα,

Πίνδος, Χάσια (Γεωγραφία, Ιστορία, Μνημεία, Τουρισμός),

Θεσσαλονίκη 1987.

Ollivier, Felix (1936) «Quelques œuvres de

Basile Coureménos», περιοδικό L’Architecture,

revue mensuelle de la Societé Centrale des

Architectes D.P.L.G., 15 juillet 1936, vol.

XLIX, nο 7, p. 235-240.

Pingeot, Anne, éd. (1986), La sculpture française

au XIXe siècle, Ministère de la Culture et de la

Communication, Éditions de la Réunion des

musées nationaux, Catalogue d’éxposition:

Galeries du Grand Palais, Paris 10 Avril – 28

Juillet 1986. Commissariat general: Anne

Pingeot. Textes: Anne Pingeot, Philippe

Durey, Hélène Pinet, etc.

Pingeot Anne, Le Normand-Romain Antoinette,

Hohl Reinhold, Rose Barbara, Daval Jean-Luc

(1986), La Sculpture, L’ aventure de la sculpture moderne

– XIXe et XXe siècles, éd. Skira, Genève.

Planat, M.P. (1988-1892), Encyclopédie de l’

architecture et de la construction, volumes 1-6,

Dujardin et Cie éditeurs, Paris 1888-1892,

vol. 3, 2ème partie, p. 372-413.

(commemoratif monument).

Prost, Antoine (1984), “Les monuments aux

morts” dans Nora, Pierre (sous la direction

de), Les lieux de memoire. I. La republique, Paris

(Gallimard) 1984, p. 195-228.

Τζάμου Κατερίνα και Γεωργιάδη Βάλια, «Ένα

έργο του Βασιλείου Κουρεμένου στο

Α΄Νεκροταφείο Αθηνών: το ταφικό μνημείο της

οικογένειας Ιωάννη Απάζογλου», δικτυακός

τόπος περιοδικού Αρχαιολογία και Τέχνες,

20.12.2010.

Πηγές

Ακαδημία Αθηνών, προσωπικός φάκελος Βασιλείου

Κουρεμένου. Έρευνα: Κατερίνα Τζάμου (2009).

Γεωργιάδη Βάλια, φωτογράφηση κτηρίων και

μνημείου, Ιούλιος 2010.

Γιώτα Θεοδώρα, Η πολιτιστική φυσιογνωμία της πόλης

των Τρικάλων, πτυχιακή μελέτη, Χαροκόπειο

Πανεπιστήμιο, Αθήνα, χ.χ.

Κατσαριάνος Νεκτάριος, φωτογραφικό υλικό,

φωτογραφίες του 5ου δημοτικού σχολείου

Τρικάλων στη διάρκεια του πολέμου. Έρευνα:

Κατερίνα Τζάμου και Βάλια Γεωργιάδη ( 2010).

Κλιάφα Μαρούλα, προφορικές μαρτυρίες, υλικό.

Έρευνα: Κατερίνα Τζάμου και Βάλια Γεωργιάδη

( 2010).

ΜΕΡΥΠ Λαμίας, 7ο Επιτελικό Γραφείο. Υπηρεσία

Στρατού 62 ΜΕ και ΣΜΥ Τρικάλων. Πληροφορίες:

υποδιοικητής κ. Τρίμης και κ. Καλέτσης.

Επιτόπια έρευνα: Κατερίνα Τζάμου και Βάλια

Γεωργιάδη (Ιούλιος 2010).

Société des Artistes Français, Παρίσι,

αρχειακό υλικό. Έρευνα Κατερίνα Τζάμου

(Απρίλιος-Μάιος 2010).

Δήμος Τρικκαίων, Γραμματεία Δημάρχου και

Τεχνική Υπηρεσία Δήμου Τρικκαίων. Έρευνα

Κατερίνα Τζάμου (2009 και 2010).