Νικόδημος Βαβατενής' Ο κακόδοξος λόγιος επίσκοπος...

ΕΠ

ΙΣΤ

ΗΜ

ΟΝ

ΙΚΗ

ΕΠ

ΕΤ

ΗΡ

ΙΣΤ

ΗΣ

ΘΕ

ΟΛ

ΟΓ

ΙΚΗ

Σ Σ

ΧΟ

ΛΗ

Σ Τ

ΟΥ

ΠΑ

Ν/Μ

ΙΟΥ

ΑΘ

ΗΝ

ΩΝ

ΤΟΜΟΣ ΜΓ΄ΑΘΗΝΑΙ 2008

Π Α Ν Ε Π Ι Σ Τ Η Μ Ι Ο Ν Α Θ Η Ν Ω Ν

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΠΕΤΗΡΙΣΤΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗΣ

Τόμος ΜΓ΄

ΚοσμητείαΕΛΕΝΗΣ ΠΑΠΑΚΩΣΤΑ-ΧΡΙΣΤΙΝΑΚΗ

Τιμητικὸν ἀφιέρωμα εἰςΒΛΑΣΙΟΝ ΙΩ. ΦΕΙΔΑΝ

ΧΡΗΣΤΟΝ ΣΠ. ΒΟΥΛΓΑΡΗΝΓΕΩΡΓΙΟΝ ΑΝΤΟΥΡΑΚΗΝ

ΕΝ ΑΘΗΝΑΙΣ 2008

ΠΙΝΑΞ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ

Σπυρίδωνος Δημ. Κοντογιάννη, Βλάσιος Ἰω. Φειδᾶς: Βίος - Στα-διοδρομία - Ἔργον . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Θωμᾶ Ἀντ. Ἰωαννίδου, Χρῆστος Σπ. Βούλγαρης: Βίος - Δρᾶσις -Συγγραφικὸν Ἔργον . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ἰωάννας Στουφῆ-Πουλημένου, Γεώργιος Ἀντουράκης: Βίος - Συγ-γραφικὸ Ἔργο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Μέγα Λ. Φαράντου, Ὁ Θεὸς καὶ οἱ σύγχρονες φυσικὲς ἐπιστῆμες(Γ΄) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Νικολάου Εὐθ. Μητσοπούλου, Ἡ πρώτη δεκαετία τῆς δευτέρας πε-ντηκονταετίας ζωῆς καὶ δράσεως τοῦ Χ.Ο.Φ.Ε. . . . . . . . . . . . .

Μιχ. Κ. Μακράκη, Ἡ ἐλευθερία ὡς ὑποδούλωση καὶ ἡ ἐλευθερία ὡςλύτρωση στὸ Ἔγκλημα καὶ τιμωρία τοῦ Ντοστογιέφσκι . . . . . .

Παν. Ἰ. Μπούμη, Διαφορὰ ἐξαιρέσεως (στοὺς Κανόνες) καὶ ἐκκλη-σιαστικῆς οἰκονομίας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Π. Β. Πάσχου, Ἡ Κλῖμαξ τοῦ Ἁγ. Ἰωάννου κατὰ Ματθαῖον Βλά-σταρην. (Ἕνα νέο κείμενο τῆς «Κλίμακος» ἀπὸ τὸν Μ. Βλά-σταρη). - Δ΄ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Διονυσίου Γ. Δακουρᾶ, Ἡ ἱερὰ σιωπὴ ὡς ἄσκησις . . . . . . . . . . . . .Δημητρίου Β. Γόνη, Ἀντιρρητικὴ κατὰ Λατίνων καὶ Φράγκων ἐπι-

χειρηματολογία τῶν ἁγίων Κυρίλλου καὶ Μεθοδίου στὴ Μορα-βία καὶ τὴ Βενετία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Konstantinos Delikostantis, Die Einheit der Kirche nach Kalvin inorthodoxer Sicht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Marios Begzos, The greek church Fathers and the contemporary in -terreligious dialogue in the Orthodox Church . . . . . . . . . . . . . . .

Ἑλένη Παπακώστα-Χριστινάκη, Ἡ ἀγάπη στὴν Παλαιὰ Διαθήκηὑπὸ τὸ φῶς τοῦ Α΄ Κορ. 13 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ἀπόστολου Β. Νικολαΐδη, Ἐλευθερία καὶ ἀνελευθερία . . . . . . . . . .Μητροπ. Χρυσοστόμου Σαββάτου, Ἡ προβληματικὴ τῆς ἐκκλησια-

7-71

73-118

119-124

125-181

183-209

211-230

231-238

239-261263-283

285-302

303-323

325-330

331-344345-359

στικῆς ἀποδοχῆς τῶν κοινῶν κειμένων τοῦ θεολογικοῦ διαλόγουτῆς Ὀρθοδόξου μὲ τὴν Ρωμαιοκαθολικὴ Ἐκκλησία . . . . . . . . . .

Στέλιου Λ. Παπαλεξανδρόπουλου, Θρησκεία καὶ Χριστιανισμὸς στὸνΚίρκεγκωρ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Vassilios Gaitanis, Philosophical interpretation of the suicide of Sta -vrogin in Dostoevsky’s novel «The Devils» . . . . . . . . . . . . . . . .

Athanasios G. Melissaris, The autistic child: Also a relational personΘωμᾶ Ἀντ. Ἰωαννίδη, Καινὴ Διαθήκη καὶ πολυπολιτισμικὴ κοινω-

νία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Δέσποινας Στεφ. Μιχάλαγα, Νικόδημος Βαβατενής: Ὁ κακόδοξος

λόγιος Ἐπίσκοπος Ἕλους . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Ἀριάδνης Σαραντουλάκου, Τέχνη ἀφηγήσεως ἀσκητικῶν καὶ ψυ-

χωφελῶν διηγήσεων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

ΚΕΙΜΕΝΑ ΗΜΕΡΙΔΑΣΝικολάου Γ. Ξεξάκη, 170 χρόνια ζωῆς καὶ προσφορᾶς τοῦ Ἐθνικοῦ

καὶ Καποδιστριακοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν καὶ τῆς Θεολο-γικῆς Σχολῆς (1837-2007) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Κωνσταντίνου Θ. Ζάρρα, Σύγχρονες ἐπιστημονικὲς προσεγγίσειςκαὶ τὸ παράδοξο τοῦ Βιβλικοῦ ἀειθαλοῦς . . . . . . . . . . . . . . . . . .

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΘωμᾶ Ἀντ. Ἰωαννίδη, Χρονικὰ τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς τοῦ Πανε-

πιστημίου Ἀθηνῶν κατὰ τὸ ἔτος 2008 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

540 Περιεχόμενα

361-366

367-386

387-401403-419

421-446

447-478

479-499

503-509

511-517

521-538

ΝΙΚΟΔΗΜΟΣ ΒΑΒΑΤΕΝΗΣΟ ΚΑΚΟΔΟΞΟΣ

ΛΟΓΙΟΣ ΕΠΙΣΚΟΠΟΣ ΕΛΟΥΣ

ΥΠΟ

ΔΕΣΠΟΙΝΑΣ ΣΤΕΦ. ΜΙΧΑΛΑΓΑΛέκτορα Τμήματος Θεολογίας

τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν

Ὁ κατὰ κόσμον Νικόλαος, Νικόδημος Βαβατενὴς (κατ’ ἄλλους Βαβατι- νός) ἀπὸ τὴ Λιβαδειά1, γνωστὸς λόγιος τῆς ἐποχῆς του, ἔδρασε στὴ Βενετίακαὶ τὴν Πελοπόννησο κατὰ τὴ διάρκεια τῆς δεύτερης βενετικῆς κυριαρχίας.

Θεωρεῖται ὅτι ἦταν ἤδη διάκονος ὅταν μετέβη στὴ Βενετία, ὅπου ὑπηρέ-τησε στὸ ναὸ τοῦ Ἁγίου Γεωργίου τῶν Ἑλλήνων (1685)2. Ἄγνωστες παρα-μένουν οἱ σπουδὲς καὶ ἡ οἰκογενειακή του κατάσταση3, ἐνῶ ἐπαγγελματικὰ

1. Βιογραφικὰ στοιχεῖα του βλ. σέ: Ἀνδρ. Παπαδοπούλου-Βρετοῦ, Νεοελληνικὴ Φιλο-λογία, ἤτοι Κατάλογος τῶν ἀπὸ πτώσεως τῆς Βυζαντινῆς Αὐτοκρατορίας μέχρι ἐγκαθι-δρύσεως τῆς ἐν Ἑλλάδι Βασιλείας τυπωθέντων βιβλίων παρ’ Ἑλλήνων εἰς τὴν ὁμιλουμέ-νην, ἢ εἰς τὴν ἀρχαίαν ἑλληνικὴν γλώσσαν, Μέρος Α΄, Ἐν Ἀθήναις 1854, 180 (στὸ ἑξῆς:Παπαδοπούλου-Βρετοῦ). Κ. Ν. Σάθα, Νεοελληνικὴ Φιλολογία. Βιογραφίαι τῶν ἐν τοῖςγράμμασι διαλαμψάντων Ἑλλήνων, ἀπὸ τῆς καταλύσεως τῆς Βυζαντινῆς Αὐτοκρατορίας(1453-1821), Ἐν Ἀθήναις 1868, 413 (στὸ ἑξῆς: Σάθα). Τρ. Ἐ. Εὐαγγελίδου, Ἡ παιδείαἐπὶ Τουρκοκρατίας (Ἑλληνικὰ σχολεῖα ἀπὸ τῆς Ἁλώσεως μέχρι Καποδιστρίου), Ἐν Ἀθή-ναις 1936 (ἀναστ. ἔκδ. Ἀθήνα MCMXCII), 280 (στὸ ἑξῆς: Εὐαγγελίδου). N. A. Bees (Βέ-ης), «Nikodemos Babatenis aus Levadeia weiland Bischof von Helos», BNJ 13 (1937) 67-80 (στὸ ἑξῆς: Βέη, Βαβατενής). Κατὰ τὴ διαδικασία ἔκδοσης τοῦ παρόντος τόμου ἐκδό-θηκε μελέτη σχετικὴ μὲ τὸ Βαβατενή, ἡ ὁποία δὲν ἀνατρέπει τὰ συμπεράσματα τῆς πα-ρούσας, οὔτε προσθέτει νέα στοιχεῖα. Βλ. σχετ. Κωνσταντίας Κεφαλᾶ, «Περὶ τοῦ ἐπισκό-που Ἕλους Νικοδήμου», Θησαυρίσματα 38 (2008), 371-385.

2. Εὐαγγελίδου, 280. Βέη, Βαβατενής, 67.3. Πολὺ ἀργότερα, τὸ 1700, ἐμφανίζεται ἀνάμεσα στὰ μέλη τῆς Κοινότητας Πατρῶν

δραστηριοποιοῦταν ὡς διορθωτὴς καὶ ἐπιμελητὴς ἐκδόσεων τοῦ τυπογραφείουΝικολάου Σάρου στὴν ἴδια πόλη. Ὁ Ἀνδρέας Παπαδόπουλος-Βρετὸς4 πρῶτοςκαὶ ὁ Emile Legrand5 στὴ συνέχεια, ἀναφέρουν ἔργα μὲ διορθώσεις του. Εἰδι-κότερα:

• Τὸ 1686, τὸ Θεῖον καὶ Ἱερὸν Εὐαγγέλιον 6, ἀφιερωμένο στὸν ἀποστάτηΜητροπολίτη Φιλαδελφείας Μελέτιο Τυπάλδο7, τὸ ὁποῖο ἐπανεκδόθηκετὸ 16978.

• Τὸ 1688, τὸ Θεοτοκάριον ὡραιότατον καὶ χαρμόσυνον 9, τοῦ κρητικοῦμοναχοῦ Ἀγαπίου.

• Τὸ ἴδιο ἔτος, τὸ Βιβλίον ὀνομαζόμενον νέος θησαυρός10.• Ἐπίσης, τὸ Συνταγμάτιον περιέχον κανόνας τε καὶ εὐχὰς ἱκετηρίους…

μὲ τὶς ἐνδείξεις: Λεγόμεναι καθ’ ἑσπέραν τῆς ἑβδομάδος καὶ Ἔτι δὲ προ-σετέθη καὶ πασχάλιον αἰώνιον, τοῦ κυπρίου Ματθαίου Τζιγάλα11.

• Τὸ 1689, τὰ μηνολόγια κατὰ σειρά, ἀρχίζοντας ἀπὸ τὸ Βιβλίον τοῦ Ἀ -

448 Δέσποινα Στεφ. Μιχάλαγα

τὸ ὄνομα τοῦ Gianachi Vavateni, κατοίκου Μυστρᾶ, ὁ ὁποῖος ὅμως, μόνον ὑποθετικὰ εἶναιδυνατὸ νὰ συνδεθεῖ μὲ τὸ Νικόδημο. Βλ. Ἀλ. Μάλλιαρη, Ἡ Πάτρα κατὰ τὴ βενετικὴ πε-ρίοδο (1687-1715). Γῆ, πληθυσμοὶ κοινωνία στὴ Β.Δ. Πελοπόννησο, Βενετία 2008, 251(στὸ ἑξῆς: Μάλλιαρη, Πάτρα).

4. Παπαδοπούλου-Βρετοῦ, 38, 180. Πρβλ. Εὐαγγελίδου, 280.5. Em. Legrand, Bibliographie Hellénique, ou description raisonnée des ouvrages pu -

bliés par des Grecs au dix-septieme siècle, 2, Paris 1894 (ἀναστ. ἔκδ. Bruxelles 1963), 429-432, 449, 456-457 (στὸ ἑξῆς: Legrand, ΙΙ ). Τοῦ ἴδιου, Bibliographie Hellenique, ou de-scription raisonnée des ouvrages publiés par des Grecs au dix-septième siècle, 5, Paris 1903,141-142, 144-149, 164-165 (στὸ ἑξῆς: Legrand, V ).

6. Legrand, ΙΙ, 432 (600).7. Σχετικὰ μὲ τὸ Φιλαδελφείας Μελέτιο Τυπάλδο βλ. ἐνδ. Ἑλένης Ε. Κούκου, «Ἡ

ἀνέκδοτος διαθήκη τοῦ Ἀρχιεπισκόπου Φιλαδελφείας Μελετίου Τυπάλδου», Πρακτικὰ τρί-του Πανιονίου Συνεδρίου, 23-29.9.1965, A΄, Ἐν Ἀθήναις 1967, 137-153. Μ. Ἰ. Μανούσα-κα, «Συλλογὴ ἀνεκδότων ἐγγράφων (1578-1685) ἀναφερομένων εἰς τοὺς ἐν Βενετίᾳ Μη-τροπολίτας Φιλαδελφείας», Θησαυρίσματα 6 (1969) 105-108. Ἀθ. Καραθανάση, Ἡ Φλαγ- γίνειος Σχολὴ τῆς Βενετίας, Θεσσαλονίκη 1975, 96-100. M. Manoussacas, «Aperçu d’unehistoire de la colonie grecque orthodoxe de Venise», Θησαυρίσματα 19 (1982) 23. Βασι-λικῆς Μπόμπου-Σταμάτη, «Ἀνέκδοτα κείμενα τοῦ Μελετίου Τυπάλδου: Ἡ Lettera καὶ ἡInformazione. Ἡ Apologia τοῦ Abate Fardella», Ἑώα καὶ Ἑσπέρια 2 (1994-1996) 135-228, ὅπου καὶ ἡ σύγχρονη βιβλιογραφία.

8. Legrand, V, 164-165 (254). Βέη, Βαβατενής, 69-70.9. Legrand, ΙΙ, 449-450 (620).

10. Legrand, V, 141 (214).11. Παπαδοπούλου-Βρετοῦ, 38 (111). Σάθα, 413. Legrand, V, 141-142 (215).

πριλίου μηνὸς (1689. Ἰαννουαρίου 15)12, Βιβλίον τοῦ Μαΐου μηνὸς (1689.Φευρουαρίου 3)13, Βιβλίον τοῦ Ἰουνίου μηνὸς (1689. Φεβρουαρίου 17)14,Βιβλίον τοῦ Ἰουλίου μηνὸς (1689. Μαρτίου 17)15, Βιβλίον τοῦ Αὐγού-στου μηνὸς (1689. Ἀπριλλίου 15)16, Βιβλίον τοῦ Σεπτεμβρίου μηνὸς(1689)17, Βιβλίον τοῦ Ὀκτωβρίου μηνὸς (1689. Ἰουνίου 10)18, Βιβλίοντοῦ Νοεμβρίου μηνὸς (1689. Ἰουλίου 10)19, Βιβλίον τοῦ Δεκεμβρίου μη -νὸς (1689. Αὐγούστου 15)20, Βιβλίον τοῦ Φεβρουαρίου μηνὸς (1689. Νο-εμβρίου 15)21 καὶ Βιβλίον τοῦ Μαρτίου μηνὸς (1689. Δεκεμβρίου 15)22,ἐνῶ λανθάνει αὐτὸ τοῦ Ἰανουαρίου.

• Καὶ τέλος, τὸ ἴδιο ἔτος, τὸ Βιβλίον καλούμενον Νέος Παράδεισος ἐκ τοῦμεταφραστοῦ 23, τὸ ὁποῖο μετέφρασε στὰ ἑλληνικὰ ὁ κρητικὸς μοναχὸςἈγάπιος.

Ἕνα ἀκόμη δεῖγμα τῆς ἱκανότητάς του, σχετικὰ μὲ τὸ χειρισμὸ τῆς ἑλλη-νικῆς γλώσσας, ἀποτελεῖ τὸ ἐπίγραμμα24, τὸ ὁποῖο ἀφιέρωσε στὸν ἀθηναῖοἸω άννη Μάκολα25, μεταφραστὴ ἀπὸ τὰ λατινικά, τοῦ ἔργου Βιβλίον Ἱστο-

Νικόδημος Βαβατενής. Ὁ κακόδοξος λόγιος ἐπίσκοπος Ἕλους 449

12. Legrand, V, 145-146 (222).13. Legrand, V, 146 (223).14. Legrand, V, 146-147 (224).15. Legrand, V, 147 (225).16. Legrand, V, 147 (226).17. Legrand, V, 148 (227).18. Legrand, V, 148 (228).19. Legrand, V, 149 (229).20. Legrand, V, 149 (230).21. Legrand, V, 144-145 (220).22. Legrand, V, 145 (221).23. Legrand, ΙΙ, 456-457 (628).24. Φ. 8v. Εἰς τὸν αὐτὸν (ἐνν. τὸν Ἰωάννην Μάκολαν τὸν Ἀθηναῖον).

Ὅσσα παλαιφάτου πολυποίκιλα μνήματα φήμης῾Ρωμαίοις Τρώγου ἥδ’ ἐχάραξε δόναξ,

νῦν ἀκοᾶς δαναῆς, δαναῆς τε ἐπάξια μνήμηςἈργείοις παρέχει σοῖο, Μάκουλα, γραφίς.

Τέρπεο, Κεκροπίδων σοφίας τε πρὶν ὀλβία πατρίς,τῇ τ’ ἀρετῇ τὴν σὴν μέμφεο δουλοσύνην.

Νικόδημος ἱεροδιάκων ὁ Βαβατενής.25. Βλ. Μ. Κ. Παρανίκα, Σχεδίασμα περὶ τῆς ἐν τῷ ἑλληνικῷ ἔθνει καταστάσεως τῶν

γραμμάτων ἀπὸ Ἁλώσεως Κωνσταντινουπόλεως (1453 μ.Χ.) μέχρι τῶν ἀρχῶν τῆς ἐνε-στώσης (ΙΘ΄) ἑκατονταετηρίδος, Ἐν Κωνσταντινουπόλει 1867 (φωτ. ἐπανεκδ. ἈθῆναιMCMLXIX), 97-98. Σύγχρονη βιβλιογραφία σὲ Μάλλιαρη, Πάτρα, 183, 198, ἐπίσης 178

ρικὸν καλούμενον Ἰουστῖνος26, τὸ ὁποῖο ἐκδόθηκε στὴ Βενετία τὸ 1686 ἀπὸτὸ τυπογραφεῖο Βαρβώνη.

Ὁ Νικόδημος Βαβατενής, τὸ 1691, προσκλήθηκε προκειμένου νὰ διδάξειστὴν Πάτρα, στὴ σχολὴ τοῦ Ἐπιφανίου Ἡγουμένου27, γραμματικὰ καὶ ρητο-ρικὰ μαθήματα εἰς τὴν ἑλληνικὴν καὶ λατινικὴν γλώσσαν 28. Ἂς σημειωθεῖπαρενθετικά, ὅτι τὸ 1688, μετὰ τὴν ἀτυχῆ ἐκστρατεία29 καὶ καταστροφὴ τῆςἈθήνας30 ἀπὸ τὰ βενετικὰ στρατεύματα, ἔποικοι Ἀθηναῖοι ἐγκαταστάθηκαν


κ.ἑξ. γιὰ τὴν οἰκογένεια Μάκολα. 26. Legrand, ΙΙ, 429-431(599).27. Γενικὰ γιὰ τὴ σχολὴ βλ. Γ. Σ. Πλουμίδη, «Σχολεῖα στὴν Ἑλλάδα συντηρούμενα

ἀπὸ κληροδοτήματα Ἑλλήνων τῆς Βενετίας (1603-1797)» Θησαυρίσματα 9 (1972) 243-245 (στὸ ἑξῆς: Πλουμίδη). Κ. Κ. Χατζόπουλου, Ἑλληνικὰ σχολεῖα στὴν περίοδο τῆς Ὀ -θωμανικῆς κυριαρχίας (1453-1821), Θεσσαλονίκη 1991, 122-128 (στὸ ἑξῆς: Χατζόπου-λου).

28. Σ. Ν. Θωμοπούλου, Ἱστορία τῆς πόλεως Πατρῶν ἀπὸ τῶν ἀρχαιοτάτων χρόνων μέ- χρι τοῦ 1821, ἐπιμ. Βασίλη Κ. Λάζαρη, Β΄, Πάτρα 19994, 228-229 (στὸ ἑξῆς: Θωμοπούλου).Ἐπίσης Εὐαγγελίδου, 237, 280, 343. Χατζόπουλου, 125 ὅπου καὶ σχετικὴ βιβλιογραφία. Ἰ.Βελούδου, Ἑλλήνων Ὀρθοδόξων ἀποικία ἐν Βενετίᾳ. Ἱστορικὸν ὑπόμνημα, Βενετία 18932,193. Π. Γ. Ζερλέντη, Ἀργυρὸς Βερναρδὴς ὁ Ἀθηναῖος (1659-1720), Ἐν Ἀθήναις 1921, 22(στὸ ἑξῆς: Ζερλέντη, Βερναρδής). Τοῦ ἴδιου, Ἡ ἐν Πελοποννήσῳ ἑλληνικὴ ἐκκλησία ἐπὶἙνετῶν, ἔτεσι 1685-1715, Ἐν Ἀθήναις 1921 (ἀναστ. ἔκδ. Ἀθήνα MCMLXXXV), 30 (στὸἑξῆς: Ζερλέντη, Ἐκκλησία). Μ. Γεδεών, «Ἠμίγνωστοι σελίδες τῆς ἱστορίας τῶν Ἀθηναί-ων», Θεολογία 5 (1927) 110-115.

29. Βλ. ἐνδ. L. E. comte de Laborde, Documents inédits ou peu connus sur l’histoire etdes antiquités d’Athènes, Paris 1854. Τοῦ ἴδιου, «Ἡ ἅλωσις τῶν Ἀθηνῶν ὑπὸ τοῦ Ἑνετι-κοῦ στρατοῦ ἐν ἔτει 1687», μτφρ. Κ. Παπαρρηγοπούλου, Πανδώρα 12 (1861-62) 1-6, 25-31, 49-52, 73-77. Σπ. Λάμπρου, «Περὶ Ἀθηνῶν», ΝΕ 18 (1924) 254, 261-271 (στὸ ἑξῆς:Λάμπρου, Ἀθήνα). Τοῦ ἴδιου, «Ἔκθεσις περὶ πολιορκίας τῶν Ἀθηνῶν ὑπὸ τοῦ Μοροζίνη»,ΝΕ 20 (1926) 209-214. Ἰ. Γενναδίου, Ὁ Μοροζίνης ἐν Πελοποννήσῳ καὶ ἐν Ἀθήναις,1685-1688, Ἐν Ἀθήναις 1929, 9-17. Κ. Δ. Μέρτζιου, «Παρθενὼν – Μοροζίνι καὶ τὸ δρά-μα τῶν Ἀθηναίων», Ἀθηνᾶ 55 (1951) 245-254 (στὸ ἑξῆς: Μέρτζιου, Παρθενών). S. Bet-tiolo, Relazione sul bombardamento del Partenone nel 1687 ad opera di Francesco Morosi-ni e/o O. W. Königsmarck, χ. τ. 1979. Κ. Ντόκου, «Ἡ μετοικεσία τῶν Ἀθηναίων στὴνΠελοπόννησο καὶ ἡ πρώτη φάση τοῦ ἐπαναπατρισμοῦ τους (1688-1691)», Μνήμων 10(1985) 96-101 (στὸ ἑξῆς: Ντόκου, Μετοικεσία). Κορνηλίας Χατζηασλάνη, Ὁ Μοροζίνι,οἱ Βενετοὶ καὶ ἡ Ἀκρόπολη, Ἀθήνα 1987.

30. Βλ. ἔνδ. Θ. Ν. Φιλαδελφέως, Ἱστορία τῶν Ἀθηνῶν ἐπὶ τουρκοκρατίας (1400-1800),Ἐν Ἀθήναις 1902, τ. 2, 3-27 (στὸ ἑξῆς: Φιλαδελφέως). Τὸ ἴδιο κείμενο «Ὁ Μοροζίνης, ἡκαταστροφὴ τοῦ Παρθενῶνος καὶ ὁ ἐκπατρισμὸς τῶν Ἀθηναίων», Ἁρμονία 3 (1902) 393-408. Ζερλέντη, Βερναρδής, 5-6, ὅπου καὶ σχετικὴ βιβλιογραφία. Μέρτζιου, Παρθενών,

σὲ πόλεις τῆς Πελοποννήσου31. Στὴν πόλη τῶν Πατρῶν μάλιστα εἶχαν με-


254-272. Ν. Ἀ. Βέη, «Ἀθηναῖοι ἐν Καλαβρύτοις τὸ ἔτος 1706», Πελοποννησιακὰ 1 (1956)454. Ντόκου, Μετοικεσία, 102-105.

31. Ἀπὸ τὴν Ἀθήνα ὄφειλαν νὰ μεταναστεύσουν 6.000 κάτοικοι, χωρὶς νὰ συνυπολο-γίζονται οἱ Ἀρβανίτες κάτοικοι τῶν χωριῶν τῆς Ἀττικῆς καὶ οἱ φτωχότεροι Ἀθηναῖοι. Στὶςβενετικὲς πηγὲς ὅμως, γίνεται λόγος μόνον γιὰ μερικὲς ἑκατοντάδες ἀθηναϊκῶν οἰκογε-νειῶν (μερίδων), οἱ ὁποῖες ἐγκαταστάθηκαν στὴν Πελοπόννησο, διασκορπισμένες σὲ διά-φορες περιοχές, ἀφοῦ ἐντάχθηκαν στὸ σύστημα ἐποικισμοῦ. Σὲ κάθε οἰκογένεια παραχω-ρήθηκαν κτήματα καὶ ἀκίνητα, ὡς ἀντιπαροχὴ τῶν ἐγκαταλειμμένων στὴν πατρίδα τουςπεριουσιῶν. Οἱ παραχωρήσεις αὐτὲς βασίσθηκαν στὸν προηγούμενο ταξικὸ καὶ κοινωνικο-οικονομικὸ διαχωρισμὸ τῶν μεταναστῶν σὲ τέσσερις τάξεις. Οἱ Ἀθηναῖοι ἔλαβαν ὡς ὁρι-στικὴ ἰδιοκτησία 7.391 ἀγρούς, 7.919 ἀμπέλια, κήπους καὶ περισσότερα ἀπὸ 47.000 ἐλαι-όδεντρα. Γενικὰ ἀπαλλάσσονταν ἀπὸ φόρους καὶ ὑποχρεοῦνταν μόνο στὴν ἀπόδοση τῆς δε-κάτης. Κυριότερη ἀπασχόλησή τους ἦταν τὸ ἐμπόριο. Οἱ Βενετοὶ φέρθηκαν μὲ μεγαλύτε-ρη ἁπλοχεριὰ στοὺς Ἀθηναίους ἀπ’ ὅ,τι στοὺς ἄλλους ἐποίκους, τὸ γεγονὸς ὅμως αὐτὸ δὲνἐμπόδισε τὴ διάθεση ἐπιστροφῆς στὶς ἑστίες τους. Νοσταλγώντας τὴν πατρίδα τους δια-πραγματεύθηκαν μὲ τὶς ὀθωμανικὲς ἀρχὲς τῆς Ἀττικῆς, μὲ τὴ μεσολάβηση τοῦ Οἰκου-μενικοῦ Πατριάρχη Καλλίνικου Β΄ (β΄ 1689-1693), ἀλλὰ καὶ μὲ τὶς βενετικές, προκειμέ-νου νὰ ἐπανέλθουν στὴν Ἀθήνα. Ἡ ἐπάνοδος συντελέστηκε σταδιακὰ καὶ τὸ θέμα ρυθμί-σθηκε τελικὰ μὲ τὴ συνθήκη τοῦ Κάρλοβιτς. Οἱ Βενετοὶ δὲν παρέλειψαν νὰ ἀπογράψουντουλάχιστον δύο φορὲς (1690-91 καὶ 1698) τοὺς Ἀθηναίους ὑπηκόους τους, γιὰ νὰ διαπι-στώσουν τὸν τόπο κατοικίας καὶ τὴν κατάστασή τους. Πρβλ. Π. Χιώτη, «Relatione del-l’eccelmo signor Domenico Gritti, ritornato dalla carica di Sindico e catasticator del regno diMorea letta nel eccelmo Senato l’anno 1692», Φιλίστωρ 2 (1861) 223. P. Topping, «Domeni-co Gritti’s Relation on the organization of Venetian Morea 1688-1691», Μνημόσυνον Σο-φίας Ἀντωνιάδη, Βενετία 1974, 322. Τὸ ἴδιο κείμενο στὸ Studies on Latin Greece A.D.1205-1715, Variorum Reprints, London 1977, IX, 322. Ἀγ. Τσελίκα, «Μεταφράσεις βε-νετικῶν ἐκθέσεων περὶ Πελοποννήσου. Ἡ ἔκθεση τοῦ Συνδίκου Καταστιχωτῆ ΜαρίνουΜικιέλ», Πελοποννησιακὰ 17 (1989) 164 (στὸ ἑξῆς: Τσελίκα, Michiel). Ἀπ. Ἐ. Βακαλο-πούλου, Ἱστορία τοῦ Νέου Ἑλληνισμοῦ, Δ΄ Τουρκοκρατία 1669-1812, Ἡ οἰκονομικὴ ἄνο-δος καὶ ὁ φωτισμὸς τοῦ Γένους, Θεσσαλονίκη 1978, 55. Κ. Ντόκου, Ἡ Στερεὰ Ἑλλὰςκατὰ τὸν ἑνετοτουρκικὸν πόλεμον (1684-1699) καὶ ὁ Σαλώνων Φιλόθεος, Ἀθῆναι 1975,127-128 (στὸ ἑξῆς: Ντόκου, Φιλόθεος). Γ. Σ. Πλουμίδη, Αἰτήματα καὶ πραγματικότητεςτῶν Ἑλλήνων τῆς Βενετοκρατίας, Β΄ (1667-1714), Ἰωάννινα 1985, 21 (105). Ντόκου,Μετοικεσία. Κ. Ντόκου - Γ. Παναγόπουλου, Τὸ βενετικὸ κτηματολόγιο τῆς Βοστίτσας,Ἀθήνα 1993, xix-xx (στὸ ἑξῆς: Ντόκου, Κτηματολόγιο). Θωμοπούλου, 226-228. Εὐτυ-χίας Δ. Λιάτα, «Ὄψεις τῆς κοινωνίας τ’ Ἀναπλιοῦ στὶς ἀρχὲς τοῦ 18ου αἰώνα. (Μὲ ἀφορ-μὴ μία διαθήκη)», Ἄνθη Χαρίτων, Ἑνετίησιν 1998, 246-247, ὅπου ἡ σύγχρονη προβλη-ματικὴ καὶ βιβλιογραφία. Ἀλ. Μ. Μάλλιαρη, Ἡ συγκρότηση τοῦ κοινωνικοῦ χώρου στὴΒ.Δ. Πελοπόννησο τὴν περίοδο τῆς βενετικῆς κυριαρχίας (1687-1715). Μετανάστευση καὶἐγκατάσταση πληθυσμιακῶν ὁμάδων στὰ διαμερίσματα Πατρῶν καὶ Γαστούνης, Κέρκυ-

ταφέρει τὸ σχολεῖο τους, τὸ Ἑλληνομουσεῖο ἢ Κοινὸ Σχολεῖο32, τὸ ὁποῖο συν -τηροῦσε ἡ ἑλληνικὴ παροικία τῆς Βενετίας33.

Ὁ Νικόδημος Βαβατενής, σύμφωνα μὲ ἔγγραφο τοῦ Ἀρχείου τοῦ Ἑλλη-νικοῦ Ἰνστιτούτου τῆς Βενετίας, δίδαξε στὸ σχολεῖο αὐτό, ἀπὸ τὸ 1691 ἕωςτὸ 169434, ὅταν, γιὰ ἄγνωστους λόγους, οἱ Ἀθηναῖοι ἔποικοι στὴν Πάτρα, σὲσυνεννόηση μὲ ἐκείνους τοῦ Ναυπλίου, ζήτησαν ἀπὸ τὴ βενετικὴ διοίκηση τὴνἀντικατάστασή του35. Εἰκάζεται ἡ πιθανή του ἀνικανότητα διδασκαλίας36,χω ρὶς νὰ εἶναι δυνατὸ νὰ ἀποκλεισθεῖ ὡς αἰτία δυσμένειας ἡ φιλοβενετικὴ ἢφιλορωμαιοκαθολική του πολιτεία37.

Τὸ 1697 προέκυψε ζήτημα ἐκλογῆς μητροπολίτου Λακεδαιμονίας, στὸ ὁ -ποῖο δὲν ἀποκλείεται νὰ εἶχε ἀνάμιξη ὁ Βαβατενής. Ἀναφέρεται σὲ βενετικὰἔγγραφα ἡ ἐντολὴ καθαίρεσης τοῦ Λακεδαιμονίας Κυπριανοῦ38 καὶ ἡ διενέρ-


ρα 2001 (ἀδημ. διδ. διατριβή), 26-37 (στὸ ἑξῆς: Μάλλιαρη, Συγκρότηση). Εὐτυχίας Δ.Λιάτα, Τὸ Ναύπλιο καὶ ἡ ἐνδοχώρα του ἀπὸ τὸν 17ο στὸν 18ο αἰ. Οἰκιστικὰ μεγέθη καὶκατανομὴ τῆς γῆς. Ἀθήνα 2002, 18-22. Μάλλιαρη, Πάτρα, 50-60.

32. Πλουμίδη, 243. Πρβλ. Μάλλιαρη, Συγκρότηση, 159, σημ. 30, σημ. 31, σημ. 33.Ἐπίσης Μάλλιαρη, Πάτρα, 177, σημ. 145-146, 178, σημ. 153.

33. Ἡ ἑλληνικὴ παροικία τῆς Βενετίας συντηροῦσε σχολεῖα στὸν ἑλλαδικὸ χῶρο μὲἔσοδα κληροδοτημάτων μελῶν της, τὰ ὁποῖα διαχειριζόταν ἡ Ἀδελφότητα τοῦ Ἁγίου Νι-κολάου τῶν Ἑλλήνων. Ἀνάμεσα σὲ αὐτὰ μαρτυρεῖται τὸ Ἑλληνομουσεῖον ἢ Κοινὸ Σχολεῖοστὴν Ἀθήνα. Τὸ 1688, ἐξαιτίας τοῦ Βενετο-Ὀθωμανικοῦ πολέμου, οἱ Ἀθηναῖοι πρόσφυγεςμετέφεραν τὸ σχολεῖο ἀρχικὰ στὸ Ναύπλιο καὶ ἀργότερα στὴν Πάτρα. Τὸ 1709 τὸ σχολεῖο«ἐπαναπατρίστηκε» στὴν Ἀθήνα, ὅπου καὶ συνέχισε τὴ λειτουργία του. Θ. Δ. Κριμπᾶ, «ἩἙνετοκρατουμένη Πελοπόννησος 1685-1715», Πελοποννησιακὰ 2 (1957) 253. Πρβλ.Θωμοπούλου, 228-229. Μάλλιαρη, Συγκρότηση, 174, σημ. 83.

34. Πλουμίδη, 243. Μάλλιαρη, Πάτρα, 177, σημ. 148.35. Εὐαγγελίδου, 343. Βέη, Βαβατενής, 69. Θωμοπούλου, 229. Φιλαδελφέως, 196-199.36. Χατζόπουλου, 125.37. Βέη, Βαβατενής, 69. Ἡ πληροφορία περὶ ἐξορίας του δὲν ἐπιβεβαιώνεται ἀπὸ ἄλλη

πηγή, ἐκτὸς ἀπὸ αὐτὴ στὸ ἔργο τοῦ Φιλαδελφέως, 198.38. Ὁ Κυπριανὸς Α΄ προσδιορίζεται ἤδη πρὶν τὸ 1696, ἐνῶ ζητήματα ἐγείρει ἡ ἀπὸ

19.5.1696 ἀπόφαση τῆς βενετικῆς Γερουσίας γιὰ τὴν ἐκλογὴ Ἀρχιεπισκόπου Μυστρᾶ μετὰτὴν ἀπὸ 31.5.1696 καθαίρεση τοῦ monsignor Cipriani. Θεωροῦμε ὅμως ὅτι οἱ κυρίαρχοιἀρχικὰ δυσαρεστήθηκαν μὲ τὴν ἀποτυχία ἐκλογῆς τοῦ Νικόδημου Βαβατενῆ στὴ μητρό-πολη Λακεδαιμονίας, ἀλλὰ ἀργότερα ἐπικύρωσαν τὴν ἐκλογὴ τοῦ Κυπριανοῦ. Παρὰ δὲ τὶςπροσπάθειες διαφόρων νὰ τὸν καθαιρέσουν ἢ νὰ τὸν ὁδηγήσουν σὲ παραίτηση, ὁ ἱεράρχηςἐμφανίζεται, ἂν καὶ ὑπέργηρος, καὶ μετὰ τὴν ἀνακατάληψη τῆς Πελοποννήσου ἀπὸ τοὺςὈθωμανούς. Τ. Ἀθ. Γριτσοπούλου, «Μητρόπολις καὶ μητροπολίται Λακεδαιμονίας κατὰτὴν Ἑνετοκρατίαν. Θεοδώρητος Κριτής, ὁ ἐκ Δημητσάνης», Θεολογία 20 (1949) 555-557(στὸ ἑξῆς: Γριτσοπούλου, Λακεδαιμονίας). Δέσποινας Στ. Μιχάλαγα, «Πατριαρχικὰ

γεια ἐκλογῶν39. Ἡ σχετικὴ διαδικασία, ἡ ὁποία εἶναι πλέον γνωστή, περι-γράφεται ἀκροθιγῶς παρακάτω. Ὁ Νικόδημος Βαβατενὴς ἄδραξε τὴν εὐκαι-ρία καὶ ἔθεσε ὑποψηφιότητα40. Ἀπὸ σημείωμα σὲ κώδικα τῆς μονῆς τοῦ Με-γάλου Σπηλαίου, ποὺ δημοσίευσε ὁ Νικόλαος Βέης41, πληροφορούμεθα τόσοτὸ γεγονός, ὅσο καὶ τὴν ἔκβασή του. Ἀνώνυμος ἱεράρχης42 ἀναφέρει ὅτι μαζὶμὲ τὸν Κορίνθου Γρηγόριο Νοταρᾶ43 καὶ τὸν Πατρῶν Ἀρσένιο Δημητρόπου-λο44 ἐρώτησαν τὸ Βαβατενή: πῶς καὶ τίνι τρόπῳ παρήχθη καὶ ἐκεῖνος τοὺς


γράμματα ἀπὸ τὴ Β΄ Βενετοκρατία στὴν Πελοπόννησο», ΕΕΘΣΠΑ 38 (2003) 655-656(στὸ ἑξῆς: Μιχάλαγα, Πατριαρχικά). Σχετικὰ μὲ τὴν πρόθεση ἀντικατάστασης τοῦ ἱε-ράρχη λόγω γήρατος βλ. τῆς ἴδιας, «Ζαχαρίας Μακρῆς, ἐκκλησιαστικὸς παράγων τοῦ18ου αἰώνα. (Ἐπιστολὲς ἀπὸ τὴ β΄ βενετοκρατία στὴν Πελοπόννησο», ΕΕΘΣΠΑ 39 (2004)609-614 (στὸ ἑξῆς: Μιχάλαγα, Μακρῆς).

39. Ἡ ἀπόφαση (1696: 19 Maggio in Pregadi) σχετικὰ μὲ τὴν ἐκλογὴ ἀρχιερέων, κοι-νοποιήθηκε al Capitan General da Mar e successori, προκειμένου νὰ διακηρυχθεῖ σὲ κάθεπεριοχὴ τῆς Πελοποννήσου, μὲ τὴν εὐκαιρία τῆς sedia vacante τοῦ Ἀρχιεπισκόπου Μιστρᾶ,ἡ πλήρωση τῆς ὁποίας εἶχε ἀνασταλεῖ. Βλ. Ἰακ. Τ. Βισβίζη, «Ἡ ἐκλογὴ τῶν Μητροπο-λιτῶν καὶ Ἐπισκόπων ἐν Πελοποννήσῳ κατὰ τὴν Βενετοκρατίαν (1685-1715)», Ἐπετηρὶςτοῦ Ἀρχείου τῆς Ἱστορίας τοῦ Ἑλληνικοῦ Δικαίου 7 (1957) 1-9. Σχετικὲς μὲ τὴν ἐκλογὴμητροπολίτου Λακεδαιμονίας εἶναι οἱ ἀποφάσεις: ASV, Compilazione delle Leggi, b. 228,f. ΙΙ, φ. 316-316v. Ἐπίσης b. 371, φ. 227-229v. Elezion di Vescovi Greci in Morea et al-trove, Παρόμοια εἶναι ἡ ἀπόφαση, στὴν ἴδια σειρά, b. 371, φ. 232-233. 1696. 19 Maggio,Prelati e Clero Greco in Morea (19.5.1696) τοῦ δόγη Silvestro Valier (19.5.1696) πρὸς τὸΓενικὸ Προβλεπτὴ Ὅπλων Πελοποννήσου Agostino Sagredo καὶ ἡ ἀπόφαση, στὴν ἴδια σει-ρά, b. 228, f. ΙΙ, φ. 318-319 τῆς βενετικῆς Γερουσίας. Πρβλ. G. Cozzi, «La Repubblica diVenezia in Morea: un diritto per il nuovo Regno (1687-1715)», L’età dei Lumi. Studi sto -rici sul Settecento in onore di Franco Venturi, II, Napoli 1985, 750 (στὸ ἑξῆς: Cozzi).

40. Βέη, Βαβατενής, 70. Γριτσοπούλου, Λακεδαιμονίας, 553-555. 41. Βέη, Βαβατενής, 70-71.42. Βέη, Βαβατενής, 71.43. Ὁ Γρηγόριος Δ΄ Νοταρᾶς διαδέχθηκε τὸ 1685 τὸν ἱερομάρτυρα Ζαχαρία A΄, ὁ ὁποῖος

εἶχε μαρτυρήσει τὸ 1684. Παραιτήθηκε τὸ 1715, ἂν καὶ ὑπάρχουν πληροφορίες γιὰ ἐνωρί-τερη καθαίρεσή του καὶ ἐνδέχεται νὰ τὸν διαδέχθηκε ὁ ἀπὸ Πολυφέγγους Κοσμᾶς. Βλ.Μεθοδίου Γ. Φούγια, Ἱστορία τῆς ἀποστολικῆς Ἐκκλησίας Κορίνθου, ἀπ’ ἀρχῆς μέχρι σή-μερον, Ἀθήνα 19972, 252-257. Τ. Ἀθ. Γριτσοπούλου, «Ἐκκλησιαστικὴ ἱστορία Κορινθίας»,Πελοποννησιακὰ 9 (1972) 263-269. Τὸ ἴδιο ἔργο καὶ αὐτοτελῶς Ἐκκλησιαστικὴ ἱστορίακαὶ χριστιανικὰ μνημεῖα Κορινθίας, Ἀθῆναι 1973, 263-269 (στὸ ἑξῆς: Γριτσοπούλου, Κο-ρινθίας). Ἐπίσης Μιχάλαγα, Πατριαρχικά, 650-651. Μιχάλαγα, Μακρῆς, 601-602, 606.Τῆς ἴδιας, «Ὁ Ναυπλίου καὶ Ἄρ γους Ἀμβρόσιος καὶ οἱ ἐκκλησιαστικές του περιπέτειες.(Συμβολὴ στὴν προσωπικότητα τοῦ ἱεράρχη ἀπὸ ἀδημοσίευτα ἔγγραφα τῆς β΄ βενετικῆςκυριαρχίας στὴν Πελοπόννησο)», Πελοποννησιακὰ 29 (2008) 164.

44. Ὁ Ἀρσένιος Δημητρόπουλος (α΄ 1683-1684, β΄ 1687-1711) ποίμανε τὴ μητρόπολη

ἀπήντησε: ὅπως καὶ ὑμεῖς, ἐγώ. Τὴν ἔκπληξή τους διαδέχθηκε ἡ ἀγανάκτη-ση ὅταν ἄκουσαν τὴν ὁμολογία πίστεώς του: ἠξεύρω ὅτι ὁ ἀρχιερεὺς δηλοῖ τὸνΘεὸν καὶ πατέρα, ὁ δ’ ἱερεὺς τὸν υἱὸν καὶ Λόγον, ὁ δὲ διάκονος τὸ πανάγιονΠνεῦμα45. Οἱ ἀρχιερεῖς τὸν κατέκριναν, ἡ ἐκλογή του ἀπορρίφθηκε46 καὶ ἡ ὑ -πόθεση γνωστοποιήθηκε στὸ Οἰκουμενικὸ Πατριαρχεῖο. Ἀπὸ τὴν ἀλληλο-


Παλαιῶν Πατρῶν, ἐνῶ παρεμβλήθηκε ὁ Γερμανὸς Β΄ (β΄ 1684-1687). Πρβλ. τὴν ἀπὸ21.8.1687 ἐπικυρωτήρια πράξη καὶ παραδοχὴ τοῦ πρώην Πατρῶν Ἀρσενίου Δημητροπού-λου στὴν ἴδια ἕδρα ἀπὸ τὸν Ἀρχιναύαρχο Morosini, σὲ Σπ. Λάμπρου, «Σημειώσεις περὶ τῆςἐν Πελοποννήσῳ βενετοκρατίας», ΝΕ 20 (1926) 203 (ὅπου ὅμως ὁ Λάμπρος τὸν ἀναφέ-ρει ὡς Δημητρακόπουλο). Ἐπίσης, ὁ Γενικὸς Προβλεπτὴς Antonio Loredan, μὲ τὴν ἀπὸ28.2.1712 ἐπιστολή του, ἀνήγγειλε στὸ Δόγη τὸ θάνατο τοῦ Ἀρσενίου, τοῦ ὁποίου καὶ ἔπλε-ξε τὸ ἐγκώμιο. Πρβλ. Κ. Ν. Τριανταφύλλου, Ἱστορικὸν Λεξικὸν τῶν Πατρῶν, Πάτραι1959, 170 (στὸ ἑξῆς: Τριανταφύλλου). Θωμοπούλου, 176-177, 197-199, 206-207, 232Μάλλιαρη, Πάτρα, 150, 270, σημ. 116.

45. Παρατίθεται ἡ ὁμολογία πίστεως τοῦ Βαβατενῆ ὡς ἐνδεικτικὴ γιὰ τὴν ἑνότητατῶν στοιχείων, τὰ ὁποία συνθέτουν τὴν προσωπικότητά του.

Περὶ τῆς τοῦ Νικοδήμου Βαβατενοῦς ὁμολογίας περὶ τῆς ἁγίας Τριάδος.Προτραπέντες ἡμεῖς οἱ κατὰ Πελοπόννησον ἀρχιερεῖς,| ὅ τε πανιερώτατος μητρο-

πολίτης Κορίνθου, ὁ πανιερώ|τατος μητροπολίτης Παλαιῶν Πατρῶν καὶ ἡ ταπεινότης|ἡμῶν –ὑπὸ τοῦ ἐξοχωτάτου καπητὰν γενεράλε, κελεύσει| τοῦ ἐκλαμπροτάτου σενά-του–, ὅπως ἐν τῇ ἁγιωτάτῃ μητροπόλει Λακεδαιμονίας συναχθέντες κἀκεῖ ἐκλογὴν|ποιήσαντες τὸν ψηφισθέντα καὶ ἐκλεχθέντα ὑφ’ ἡμῶν| ἀρχιερέα ταύτης τῆς μητροπό-λεως καταστήσωμεν. Ὅθεν| παρεγενόμεθα, πολλοὶ δὲ ἦσαν τῶν θελόντων ψηφισθῆναι,|σὺν τούτοις ἤγουν καὶ ὁ ἐν ἱερεῦσι Νικόδημος| ὁ Βαβατενής. Ὅθεν ἐρωτώμενος, πῶςκαὶ τίνι| τρόπῳ παρήχθη, ἀπεκρίνατο, ὅπως καὶ ὑμεῖς· ἔφην| ἐγώ· ἡμεῖς κελεύσει ἐξου-σίας παρεγενόμεθα· αὐτὸς| ἀπελογήσατο, οἷδα κᾀγώ. Τούτων οὕτως εἰρημένων| ἤρξα-το παῤῥησιάζεσθαι τὴν ὁμολογίαν τῆς πί|στεως, φάσκων οὕτως: ἠξεύρω, ὅτι ὁ ἀρχιε-ρεὺς| δηλοῖ τὸν Θεὸν καὶ πατέρα, ὁ δ’ ἱερεὺς τὸν υἱὸν καὶ Λόγον,| ὁ δὲ διάκονος τὸ πα-νάγιον Πνεῦμα. Ταῦτα ἡμεῖς ἀκούσαντες καὶ νομίσαντες ἀλλόκοτα φρονεῖν καὶ ἀλλό-τρια| τῆς εὐσεβοῦς ἡμῶν πίστεως, τῆς μὲν ἐκλογῆς| ἀπεῤῥίφθη, ἀλλὰ καὶ κατακέκρι-ται παρ’ ἡμῶν.Τὸ κείμενο τῆς ὁμολογίας ἦταν καταγραμμένο στὸν ὑπ’ ἀριθμ. 291, φ. 118v κώδικα

τῆς μονῆς τοῦ Μεγάλου Σπηλαίου καὶ χάθηκε στὴν πυρπόληση τῆς μονῆς κατὰ τὴ διάρ-κεια τοῦ Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Δημοσιεύτηκε σὲ Βέη, Βαβατενής, 70-71. Ἀναδημο-σιεύθηκε καὶ σχολιάσθηκε σὲ Γριτσοπούλου, Λακεδαιμονίας, 554-555. Ἐπίσης Γριτσο-πούλου, Κορινθίας, 265-266. Σ. Γ. Δημητρακόπουλου, Ὁ Ἅγιος Ἀθανάσιος Χριστιανου-πόλεως. Ἱστορικὴ Βιογραφία, Ἀθήνα 2002, 71-72 (στὸ ἑξῆς: Δημητρακόπουλου).

46. Πρβλ. Τ. Ἀθ. Γριτσοπούλου, «Ἡ Ἐκκλησία τῆς Πελοποννήσου μετὰ τὴν Ἅλωσιν»,Πελοποννησιακὰ 17 (1989) 34. Τὸ ἴδιο κείμενο σὲ Τ. Ἀθ. Γριτσοπούλου, Ἡ Ἐκκλησία τῆςΠελοποννήσου μετὰ τὴν Ἅλωσιν, Ἀθῆναι 1992, 66 (στὸ ἑξῆς: Γριτσοπούλου, Ἐκκλησία).

γραφία ἐκκλησιαστικοῦ ἀξιωματούχου47 μὲ ἱεράρχες τῆς Πελοποννήσου μα-θαίνουμε ὅτι ὁ ἀνώνυμος συντάκτης τοῦ σημειώματος τοῦ κώδικα τοῦ Με-γάλου Σπηλαίου εἶναι ὁ Χριστιανουπόλεως ἅγιος Ἀθανάσιος ὁ Κορφηνός48.

Ὁ Νικόδημος Βαβατενὴς ὅμως δὲν ἔμεινε ἀνενεργὸς καὶ σὲ πρώτη εὐκαι-ρία διεκδίκησε τὸ θρόνο τῆς ἐπισκοπῆς Ἕλους49. Στὴν ἀπὸ 15 Μαΐου 1700ἀναφορὰ πρὸς τὸ Δόγη τοῦ Consultore (νομικοῦ συμβούλου) Giovanni MariaBentolli, σημειώνονται οἱ δραστηριότητες καὶ οἱ συστατικὲς ἐπιστολὲς ποὺσυμπεριλαμβάνονται στὶς αἰτήσεις τῶν ὑποψηφίων, τοῦ Βαβατενῆ δηλαδὴκαὶ τοῦ ἐπίσης βενετόφιλου πρωτοπαπᾶ Ναυπάκτου Ἀνδρέα Ἀρδαβάνη50.

Ὁ Νικόδημος Βαβατενὴς τὸ Σάββατο 1 Σεπτεμβρίου 170051, ἐξελέγη στὴΜονεμβασία, ἐπίσκοπος Ἕλους. Ἕλος πόλις ποτὲ τανὺν κρημνισμένη… τε-τιμημένη μὲ θρόνον Ἐπισκόπου ὑπὸ τὸν Μονεμβασίας Μητροπολίτην, σύμ-φωνα μὲ τὸν ἀπὸ Ναυπάκτου καὶ Ἄρτης Ἀθηνῶν Μελέτιο Μήτρου52. Τὸ Ἕ -λος διοικητικὰ ἦταν territorio (διαμέρισμα) τὸ ὁποῖο ἀνῆκε στὴν Provincia(ἐπαρχία) τῆς Λακωνίας, μὲ πρωτεύουσα τὴ Μονεμβασία53. Ἡ ἐπισκοπὴ Ἕ -λους54, ὅπως καὶ οἱ Ρέοντος καὶ Πραστοῦ, Μαΐνης, Πλάτσης καὶ Ἀνδρούσης


47. Μιχάλαγα, Μακρῆς, 603-605, 607.48. Στὴ μητρόπολη Χριστιανουπόλεως, ἤδη ἀπὸ τὸ 1681 περίπου, ἐμφανίζεται ὁ Ἀθα-

νάσιος Β΄ Κορφηνός, ὁ ὁποῖος ἀργότερα ἀνακηρύχθηκε ἅγιος. Μετὰ τὴν κοίμησή του, τὸ1708 τὸν διαδέχθηκε ὁ συγγενής του πρωτοσύγκελλος Γρηγόριος Κομητᾶς. Γριτσοπού-λου, Ἐκκλησία, 531. Γ. Ἀθ. Χώρα, «Ὁ Ἅγιος Ἀθανάσιος Χριστιανουπόλεως (1681-1708)στὸ Ναύπλιο καὶ οἱ Βενετοὶ ἀξιωματοῦχοι», Ναυπλιακὰ Ἀνάλεκτα 3 (1998) 333-347. Δη-μητρακόπουλου, passim.

49. Βέη, Βαβατενής, 73-75. Σὲ ἔγγραφο-προκήρυξη (3.11.1699) ἀναφέρεται ἡ χηρείατῆς ἐπισκοπῆς Ἕλους μετὰ τὸ θάνατο τοῦ πρόσφυγα μητροπολίτη Θηβῶν, ὁ ὁποῖος τὴνκατεῖχε. Βλ. σχετ. ASV, Compilazione delle Leggi, b. 228, f. ΙΙ, φ. 76-77.

50. Ἀστ. Π. Ἀρχοντίδη, Ἡ βενετοκρατία στὴ Δυτικὴ Ἑλλάδα (1684-1699). Συμβολὴστὴν ἱστορία τῆς περιοχῆς τοῦ Ἀμβρακικοῦ κόλπου καὶ τῆς Αἰτωλοακαρνανίας, Θεσσα-λονίκη 1983, 84, σημ. 30.

51. Ν. Ἀ. Βέη, «Ἔκφρασις κώδικος τῆς Μητροπόλεως Μονεμβασίας καὶ Καλαμά-τας», ΔΙΕΕ 6 (1901) 189 (στὸ ἑξῆς: Βέη, Κώδικας). Βέη, Βαβατενής, 73. Γριτσοπούλου,Λακεδαιμονίας, 553.

52. Μελετίου (Ἀθηνῶν), Γεωγραφία παλαιὰ καὶ νέα. Συλλεχθεῖσα ἐκ διαφόρων Συγ-γραφέων Παλαιῶν καὶ Νέων, καὶ ἐκ διαφόρων Ἐπιγραφῶν, τῶν ἐν λίθοις, καὶ εἰς κοινὴνΔιάλεκτον ἐκτεθεῖσα χάριν τῶν πολλῶν του ἡμετέρου Γένους, Ἑνετίησι Ὴαψκη΄, 376 (στὸἑξῆς: Μελετίου, Γεωγραφία).

53. Πρβλ. Β. Παναγιωτόπουλου, Πληθυσμὸς καὶ οἰκισμοὶ τῆς Πελοποννήσου, 13ος-18ος αἰώνας, Ἀθήνα 1987, 163-164. Ντόκου, Κτηματολόγιο, xii.

54. Τ. Ἀθ. Γριτσοπούλου, «Ἡ Ἐκκλησία τῆς Πελοποννήσου μετὰ τὴν Ἅλωσιν», Πε-

ἦσαν ὑποκείμενες τῆς μητροπόλεως Μονεμβασίας55 καὶ ἂς σημειωθεῖ ἀκό-μη, ὅτι ἀπὸ τὸ 1632, μὲ σιγίλλιο τοῦ πατριάρχη Κύριλλου Λούκαρη (δ΄ 1630-1634)56, στὴ δικαιοδοσία τοῦ μητροπολίτου Μονεμβασίας εἶχε προστεθεῖ καὶἡ ἐπισκοπὴ Καλαμάτας57. Κατὰ τὴ διάρκεια τῆς δεύτερης βενετοκρατίας ὁμητροπολίτης Μονεμβασίας58 κατεῖχε τὴν 20ὴ θέση στὰ Τακτικά59, ἔφερε


λοποννησιακὰ 19 (1992) 104-111. Τὸ ἴδιο κείμενο σὲ Γριτσοπούλου, Ἐκκλησία, 440-447.Ἐπίσης Ζερλέντη, Ἐκκλησία, 30. Βασιλείου Γ. Ἀτέση, Ἐπισκοπικοὶ κατάλογοι τῆςἘκκλησίας τῆς Ἑλλάδος ἀπ’ ἀρχῆς μέχρι σήμερον, Ἐν Ἀθήναις 1975, 182 (στὸ ἑξῆς:Ἀτέση). G. Fedalto, Hierarchia Ecclesiastica Orientalis. Series Episcoporum EcclesiarumChristianοrum Orientalium, I Patriarchatus Constantinopolitanus, Padova 1988, 503 (στὸἑξῆς: Fedalto). Τ. Ἀθ. Γριτσοπούλου, Ἱστορία τοῦ Γερακίου, Ἀθῆναι 1982, 301-324.

55. Στὴν ἔκθεση τοῦ Σύνδικου Καταστιχωτῆ Marin Michiel σημειώνεται ὅτι: In Mal-vasia pure rissiede l’Arcivescovo Greco, a cui viene attribuito il titolo di Santissimo et d’E-sarca della Morea; tiene soggetti li Vescovi di Eleos, di Reondas, di Maina, di Plazza, quel-lo di Calamata ed il Vescovo di Andrussa [Σπ. Π. Λάμπρου, «Τὰ ἀρχεῖα τῆς Βενετίας καὶἡ περὶ Πελοποννήσου ἔκθεσις τοῦ Μαρίνου Μικιέλ», Ἱστορικὰ μελετήματα, Ἐν Ἀθήναις1884 (ἀναστ. ἔκδ. Ἀθήνα MCMLXXΙX), 210. Τσελίκα, Michiel, 152-153], μὲ ὑποκείμε-νους δηλ. ἐπισκόπους τοὺς Ρέοντος, Μαΐνης, Πιάτσας (Πλάτσας), Καλαμάτας καὶ Ἀν -δρούσης. Τὸ Τακτικὸ ἀπὸ τὴ μονὴ Χρυσοπηγῆς Δίβρης φαίνεται ὅτι ἀπηχεῖ παλαιότερηπαράδοση ἀφοῦ ἀποδίδει στὸν Μονεμβασίας τὶς ἐπισκοπές: Κυθηρίας, Μεθώνης, Κορώ-νης, Ἕλους, Μαΐνης, Ζανῶν ἤτοι Καλαμάτας, Ἀνδρούσης καὶ Ρέοντος. Βλ. Ἐρευνητὴ(ψευδώνυμο τοῦ Κ. Ψυχογιοῦ), «Τακτικόν του ΙΖ΄ αἰῶνος», Ἠλειακὰ 21 (1961) 644 (στὸἑξῆς: Ἐρευνητή). Τὸ ἄρθρο τοῦ Χρυσοστόμου Δημητρίου, «Ἡ Μητρόπολις Μονεμβασίαςκαὶ αἱ ὑπ’ αὐτὴν ὑπαγόμεναι ἐπισκοπαὶ μέχρι τοῦ 18ου αἰῶνος», Θεολογία 7 (1929) 139-151 εἶναι πιὰ παρωχημένο.

56. Βλ. ἐνδ. Μ. Ἰ. Γεδεών, Πατριαρχικοὶ πίνακες. Εἰδήσεις ἱστορικαὶ βιογραφικαὶ περὶτῶν Πατριαρχῶν Κωνσταντινουπόλεως ἀπὸ Ἀνδρέου τοῦ Πρωτοκλήτου μέχρις ἸωακεὶμΓ΄ τοῦ ἀπὸ Θεσσαλονίκης. 36-1884. Ἀθῆναι 19962, 435-437 (στὸ ἑξῆς: Γεδεών).

57. Ἡ πατριαρχικὴ ἐξαρχία Καλαμάτας ἤδη ἀπὸ τὸν 16ο αἰ. ἦταν ἐπισκοπὴ καὶ τὸ1632 ἀποτελοῦσε τμῆμα τῆς μητροπόλεως Μονεμβασίας. Βλ. σχετ. Μάχης Παΐζη-Ἀπο-στολοπούλου, Ὁ θεσμὸς τῆς πατριαρχικῆς ἐξαρχίας, 14ος - 19ος αἰώνας, Ἀθήνα 1995, 176-177. Βλ. σιγίλλιο (1632) τοῦ πατριάρχη Κυρίλλου Λουκάρεως ποὺ ὑποτάσσει τὴν Καλα-μάτα στὸν Μονεμβασίας Νεόφυτο σέ: Οἰκουμενικὸ Πατριαρχεῖο Κωνσταντινουπόλεως,Πατριαρχικὸς Κώδικας Α΄, φ. 236-237. Σύμφωνα μὲ τὴ μαρτυρία τοῦ ἰατροῦ καὶ περιη-γητὴ Alessandro Pini, ἡ πόλη ἀποτελοῦσε ἕδρα ἐπισκόπου. Ἀλ. Μ. Μάλλιαρη, AlessandroPini: Ἀνέκδοτη περιγραφὴ τῆς Πελοποννήσου (1703), Βενετία 1997, 15, 57 (Li Greci hab-bitanti v’instituiscono vescovo come citta antica). Ἰεζεκιὴλ Βελανιδιώτου, «Ἡ ΜητρόπολιςΜονεμβασίας καὶ Καλαμάτας», Ἱερὸς Σύνδεσμος 70 (1908) 13 (στὸ ἑξῆς: Βελανιδιώ-του). Ἀντίθετα Καλαμάτα πόλις τετιμημένη μὲ θρόνον Ἐπισκόπου ὑπὸ τὸν Λακεδαιμο-νίας Μητροπολίτην ἐμφανίζεται σὲ Μελετίου, Γεωγραφία, 374.

58. Στὴ μητρόπολη Μονεμβασίας κατὰ τὴν ἐποχὴ τῆς βενετικῆς κατάκτησης τῆς Πε-

τὸν τίτλο τοῦ ὑπερτίμου καὶ ἐξάρχου πάσης Πελοποννήσου, εἶχε τὸν τόπο τοῦ


λοποννήσου, ἐμφανίζεται ἀχρονολόγητα ὁ Γαβριήλ, ἐνῶ γνωστοὶ εἶναι μετὰ τὸ 1688 [τὸ1687 ὁ (ἀνωνύμως) metropolita greco di Napoli di Malvasia παραδίδεται ὅτι ἐξαιτίας τοῦφόβου τῶν Ὀθωμανῶν καὶ μετὰ ἀπὸ πολλὲς περιπέτειες βρισκόταν στὴ Βενετία. Βλ. Λάμ -πρου, Ἀθήνα, 268-269. Πρόκειται πιθανότατα γιὰ τὸ Γρηγόριο Β΄ τὸν Ἐφέσιο. Πρβλ. Ντό-κου, Φιλόθεος, 11, σημ. 1] ὁ ἔχων τὸν τόπον τοῦ Σίδης Γρηγόριος Β΄ ὁ Ἐφέσιος, τὸν ὁποῖοὁ Ζερλέντης θεωρεῖ τυφλὸν ὄργανον τῶν προνοητῶν καὶ τῆς φραγκικῆς ἐκκλησίας, καὶ ὁδιάδοχός του Καλλίνικος (1714). Ὅμως, ἂν καὶ ὁ Καλλίνικος τοποθετεῖται τὸ 1714, ὁΓρηγόριος ὑπέγραψε στὶς 20.8.1715 ὡς Ἐφέσιος, μητροπολίτης Μονεμβασίας, σὺν τῷἐαυτοῦ κλήρῳ, ὑπόμνημα [Χάριτος Ἀ. Καλλιγᾶ, «Μονεμβασία: Ἀπὸ τὴν εὐεξία τοῦ 1690στὴν καταστροφὴ τοῦ 1715», Περιηγητὲς καὶ ἀξιωματοῦχοι στὴν Πελοπόννησο. Περι-γραφὲς - Ἀναφορὲς - Στατιστικές, Χάρις Καλλιγᾶ (ἐπιμ.), Μονεμβασία 1994, 125-131,140-144] τῶν κατοίκων τῆς ἀπειλούμενης Μονεμβασίας πρὸς τὶς βενετικὲς ἀρχές, στοι-χεῖο τὸ ὁποῖο ἀποδεικνύει τὴν παρουσία του στὴν πόλη τὶς δύσκολες ὧρες τῆς πολιορκίας.Βλ. σχετ. Ζερλέντη, Ἐκκλησία, 29. Ἀτέση, 157, 177-178. Τ. Ἀθ. Γριτσοπούλου, «ἩἘκκλησία τῆς Πελοποννήσου μετὰ τὴν Ἅλωσιν», Πελοποννησιακὰ 19 (1992) 23-24. Τὸἴδιο κείμενο σὲ Γριτσοπούλου, Ἐκκλησία, 359-360. Ἀθηναγόρα (Ἐλευθερίου), «Ἡ Μη-τρόπολις Μονεμβασίας», Θεολογία 8 (1930) 232. Βασιλικῆς Μπόμπου - Σταμάτη, «Συμ-βολὴ στὴν ἱστορία τῆς Καλαμάτας γύρω στὰ 1700», Πρακτικὰ Α΄ Συνεδρίου Μεσσηνια -κῶν Σπουδῶν, Ἐν Ἀθήναις 1978, 269-270, ὅπου καὶ ἡ σχετικὴ γιὰ τὸν ἱεράρχη βιβλιο-γραφία. Ἐπίσης, Χάριτος Ἀ. Καλλιγᾶ, «Εὐαγῆ ἱδρύματα καὶ λατινικοὶ ναοὶ στὴ Μονεμ-βασία γύρω στὸ 1700», Ροδωνιά. Τιμὴ στὸν Μ. Ἰ. Μανούσακα, 1ος, Ρέθυμνο 1994, 186.

59. Γιὰ τὰ Τακτικὰ βλ. Γ. Ἰ. Κονιδάρη, «Παρατηρήσεις εἰς τὰ περὶ Ἐπισκοπῶν τῆςΛακωνικῆς κατὰ τοὺς ἕνδεκα πρώτους αἰώνας τῆς Καθολικῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίαςτῆς Ἑλλάδος», Λακωνικαὶ σπουδαὶ 5 (1980) 414-415, ὅπου παραθέτονται τὰ Τακτικὰτῶν σκοτεινῶν αἰώνων σὲ παράλληλη ἀντιστοιχία. Στὴν ἀρχὴ τῆς βενετικῆς κατοχῆς τῆςΠελοποννήσου, σύμφωνα μὲ τὸν κατάλογο τῶν ἀρχιερέων, προσδιορίζουμε τὸ Τακτικό, τὸὁποῖο δημοσιεύθηκε στὸ ἄρθρο τοῦ Ἀ. Παπαδοπούλου-Κεραμέως, «Τακτικὸν τῶν Ὀρθο-δόξων Ἐκκλησιῶν τῆς Ἀνατολῆς καὶ κατάλογος Ἀρχιερέων ἀκμασάντων ἐν αὐταῖς με-ταξὺ τοῦ ΙΖ΄ καὶ ΙΗ΄ αἰῶνος», ΔΙΕΕ 3 (1889) 468-478 (στὸ ἑξῆς: Παπαδοπούλου-Κερα-μέως, Τακτικόν), ὅπου ὅμως, τὴ 17η θέση καταλάμβανε ὁ Κορίνθου, τὴ 18η ὁ Μονεμβα-σίας, τὴν 20ὴ ὁ Παλαιῶν Πατρῶν, τὴν 39η ὁ Χριστιανουπόλεως, τὴν 41η ὁ Λακεδαιμο-νίας καὶ τὴν 60ὴ ὁ Ναυπλοίου καὶ Ἄργους. Παρόμοιο εἶναι καὶ τὸ ἄγνωστης προέλευσηςΤακτικὸ ἀπὸ τὴ μονὴ Χρυσοπηγῆς Δίβρης, μέρος τοῦ ὁποίου δημοσιεύθηκε σὲ Ἐρευνητῆ,642-643, ὅπου ἡ Κόρινθος καταλάμβανε τὴ 19η θέση τῶν μητροπόλεων, ἡ Μονεμβασίατὴν 20ή, οἱ Παλαιαὶ Πάτραι τὴν 22η, ἡ Χριστιανούπολις τὴν 42η, ἡ Λακεδαιμονίας τὴν23η καὶ ἡ Ἄργους καὶ Ναυπλίου τὴν 47η. Βλ. ἐπίσης Γ. Ἰ. Κονιδάρη, Ἐπίτομος Ἐκκλη-σιαστικὴ Ἱστορία τῆς Ἑλλάδος (49/50-1938), Ἐν Ἀθήναις 1938, 313-315. Τοῦ ἴδιου,Ἐκκλησιαστικὴ Ἱστορία τῆς Ἑλλάδος, ἀπὸ τῆς ἱδρύσεως τῶν Ἐκκλησιῶν αὐτῆς ὑπὸ τοῦἈποστόλου Παύλου μέχρι σήμερον (49/50-1966), Β΄. Ἀπὸ τῶν ἀρχῶν τοῦ Η΄ αἰῶνος μέ-χρι τῶν καθ’ ἡμᾶς χρόνων ἐν ἐπιτομῇ, Ἐν Ἀθήναις 19702, 173-176. Πρβλ. J. Darrouzès,

Ἱεροσολύμων καὶ ἐντὸς τῆς ἐπαρχίας του προσφωνοῦταν Παναγιώτατος60. Σύμφωνα μὲ τὴ βενετικὴ νομοθεσία, ἡ ἐκλογὴ τῶν ἐπισκόπων61 ἔπρεπε νὰ

διενεργεῖται ἀπὸ τὶς κατὰ τόπους Κοινότητες, σὲ διάστημα δύο μηνῶν ἀπὸτὴ χηρεία τῆς θέσης, μὲ ψηφοφορία μὲ σφαιρίδια (ballotazione). Οἱ ὑποψήφι-οι θὰ ἔπρεπε νὰ ἔχουν συμπληρώσει τὸ 30ὸ ἔτος τῆς ἡλικίας τους, νὰ εἶναιβενετοὶ ὑπήκοοι καὶ νὰ διαθέτουν τὰ προσόντα τῆς ἀρετῆς καὶ τῆς εὐσπλα-χνίας, ποιμαντορικὸ ζῆλο, ἁγνότητα ἠθῶν, κύρος καὶ καθετὶ ἄλλο ποὺ ὁρίζε-ται ἀπὸ τὶς κανονικὲς διατάξεις τῆς ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας. Δύο ἢ τρεῖς ἀρ χι ε-ρεῖς τῆς Πελοποννήσου, οἱ ὁποῖοι γιὰ τὸ σκοπὸ αὐτὸ θὰ εἶχαν ὁρισθεῖ ἀπὸ τὸβενετὸ ἀνώτατο ἀξιωματοῦχο, σὲ ὁρισμένο χρονικὸ διάστημα ἐξέταζαν καὶ ἐ -νέκριναν τὶς ὑποψηφιότητες. Οἱ ὑποψήφιοι ἔπρεπε πρὶν τὴν ψηφοφορία νὰ προσ -κομίσουν στοὺς Δημόσιους Ἀντιπροσώπους τῆς πόλης ἔνορκη πιστοποίησητῶν ἐξεταστῶν ἀρχιερέων (συμμαρτυρία) σχετικὰ μὲ τὶς ἱκανότητές τους. Οἱπιστοποιήσεις αὐτές, συνοδευόμενες μὲ τὴ σχετικὴ διαταγὴ τῶν Ἀντιπροσώ-πων, διαβάζονταν κατὰ τὴν ψηφοφορία στὰ κοινοτικὰ Συμβούλια. Ἡ ἀπαρ-τία τῶν Συμβουλίων ὁριζόταν στὰ ¾ τῶν μελῶν, ἀποκλειομένων τῶν ξένων,ἐνῶ ἐκλεγμένος θεωροῦταν ὅποιος συγκέντρωνε περισσότερες ἀπὸ τὶς μισὲςψήφους. Τῆς ψηφοφορίας προηγοῦταν ἡ ὁρκοδοσία, κατὰ τὴ διάρκεια τῆς ὁ -ποίας παραβρίσκονταν οἱ Ἀντιπρόσωποι, ἀλλὰ ἀποκλείονταν οἱ στενοὶ συγ-γενεῖς, ὣς τὸ βαθμὸ ποὺ καθόριζαν οἱ νόμοι, καθὼς καὶ τὰ μέλη τῆς οἰκογέ-νειας τῶν ὑποψηφίων. Χαρακτηριστικὰ μνημονεύεται, ὡς εὐνόητο, ὅτι οἱ ἐκ -λογὲς ἔπρεπε νὰ διενεργοῦνται χωρὶς πάθη καὶ προηγούμενες ἰδιοτελεῖς συμ-φωνίες. Τὸ ἀποτέλεσμα τῆς ψηφοφορίας ὑποβαλλόταν στὴ βενετικὴ Γερου-σία γιὰ ἐπικύρωση.


Notitiae Episcopatuum Ecclesiae Constantinopolitanae. Texte critique, introduction et notes,Paris 1981, 419-421. Βλ. σχετ. Θεοκλήτου Φιλιππαίου, «Τὰ ‘‘Τακτικὰ’’ καὶ ἡ ἘκκλησίαΠελοποννήσου», Πρακτικὰ Α΄ Συνεδρίου Ἀρκαδικῶν Σπουδῶν, Ἐν Ἀθήναις 1976, 189.Σημαντικὴ παραμένει ἐπίσης ἡ συμβολὴ τοῦ Ἀθηνῶν Μελετίου (Μήτρου), στὴ Γεωγρα-φία τοῦ ὁποίου ἀναφέρεται ἡ τάξη τῶν ἐπισκοπῶν. Βλ. κατάλογο σὲ Κ. Θ. Κυριακόπου-λου, Μελέτιος (Μῆτρος) Ἀθηνῶν, ὁ γεωγράφος (1661-1714), Β΄, Ἀθήνα 1990, 727-728.Διαφορετικὴ σειρὰ στὴν ἐκκλησιαστικὴ ἱεραρχία παρατηροῦμε μετὰ τὸ 1715. Τὴν τάξη τῶνμητροπόλεων καὶ ἐπισκοπῶν μετὰ τὴν Ὀθωμανικὴ κατάκτηση βλ. σὲ Π. Κονόρτα, Ὀθω-μανικὲς θεωρήσεις γιὰ τὸ Οἰκουμενικὸ Πατριαρχεῖο. Βεράτια γιὰ τοὺς προκαθημένους τῆςΜεγάλης Ἐκκλησίας (17ος - ἀρχὲς 20οῦ αἰώνα), Ἀθήνα 1998, 248-251.

60. Βελανιδιώτου, 13. 61. Ἡ σχετικὴ νομοθεσία καὶ ἡ διαδικασία περιγράφονται ἀναλυτικὰ σὲ Δέσποινας Στ.

Μιχάλαγα, Συμβολὴ στὴν ἐκκλησιαστικὴ ἱστορία τῆς Πελοποννήσου κατὰ τὴ β΄ βενετο-κρατία (1685-1715), Ἀθήνα 2008, 316-329, ὅπου καὶ ἡ σχετικὴ βιβλιογραφία (στὸ ἑξῆς:Μιχάλαγα, Συμβολή).

Τὴ διαδικασία τῆς ἐκλογῆς του σὲ ἐπίσκοπο μᾶς γνωστοποιεῖ αὐτόγραφαὁ Νικόδημος Βαβατενὴς στὸν Κώδικα τῆς ἐπισκοπῆς Ἕλους, ὁ ὁποῖος ἀργό-τερα συμπεριέλαβε καὶ τὰ τῆς μητροπόλεως Μονεμβασίας καὶ Καλαμάτας.Ἡ περίπτωση τοῦ Κώδικα αὐτοῦ εἶναι ἰδιαίτερη καὶ ἴσως μοναδική. Ὁ Βα-βατενής, ἀμέσως μετὰ τὴν ἐκλογή του, θέλησε νὰ διατηρήσει στὴ μνήμη62

τῶν μεταγενέστερων τὴν πορεία τῆς ἐπισκοπῆς του καὶ παράλληλα νὰ ἀκο-λουθήσει τὶς ἐντολὲς τῶν βενετῶν κυριάρχων σχετικὰ μὲ τὴ γραφειοκρατικὴὀργάνωσή της63. Τὸ προοίμιο καὶ ἀνάλυση τοῦ Κώδικα αὐτοῦ, δημοσίευσεπρῶτος ὁ Νικόλαος Βέης ἀπὸ ἰδιωτικὴ συλλογή, ἐνῶ σήμερα βρίσκεται κα-τατεθειμένος στὴν Ἐθνικὴ Βιβλιοθήκη τῆς Ἑλλάδος64. Ἡ ὕπαρξή του παρέ-χει στὴ σύγχρονη ἔρευνα ἕνα ἀψευδὲς τεκμήριο, τὸ ὁποῖο περιέχει μὲ λεπτο-μέρειες τὴ διαδικασία ἐκλογῆς τοῦ Βαβατενῆ –σημειωμένη μάλιστα ἀπὸ τὸἴδιο του τὸ χέρι, στοιχεῖο πραγματικὰ πρωτότυπο καὶ πολύτιμο, ἂν καὶ ὄχιἀμερόληπτο– ἀλλὰ καὶ ἄλλες πληροφορίες σχετικὰ μὲ τὴν ἐκκλησιαστικὴἱστορία τοῦ 18ου καὶ 19ου αἰώνα.

Περιγράφει ἀναλυτικὰ λοιπόν, ὅτι συνῆλθαν τρεῖς ἱεράρχες, ὁ Μονεμβα-σίας Γρηγόριος ὁ Ἐφέσιος, ὁ Ρέοντος καὶ Πραστοῦ Ἰάκωβος Σαλούφας64 καὶὁ Βρεσθένης Ἀγαθάγγελος66, στὸ ναὸ τοῦ Ἑλκομένου67 στὴ Μονεμβασία,


62. Ε.Β.Ε. 2392, φ. 1. Τὸ κείμενο σὲ Βέη, Κώδικας, 187-189. Βέη, Βαβατενής, 74.63. Εἶναι γνωστὴ ἡ διαταγὴ τήρησης ληξιαρχικῶν βιβλίων ἀλλὰ καὶ ἡ θέσπιση ἐκκλη-

σιαστικῶν ἀρχειοφυλάκων, ὅσο καὶ ἡ προσπάθεια περιορισμοῦ τῶν ἀτασθαλιῶν ἀπὸ τοὺςἱερωμένους κατὰ τὴ σύνταξη κυρίως διαθηκῶν. Μιχάλαγα, Συμβολή, 337-339.

64. Ε.Β.Ε. 2392, φ. 1-5v, ὅπου περιλαμβάνεται τὸ αὐτόγραφο τοῦ Βαβατενῆ μέρος τοῦκώδικα. Περιγραφὴ καὶ ἀποσπάσματα ἀπὸ ὁλόκληρο τὸν κώδικα βλ. σὲ Βέη, Κώδικας,186-208. Τὸ αὐτόγραφο τοῦ Βαβατενῆ μέρος τοῦ κώδικα ἐκδίδεται διπλωματικὰ στὸ Πα-ράρτημα προκειμένου νὰ συνοψισθοῦν σὲ ἕνα ἔργο οἱ πηγὲς γιὰ τὸ πρόσωπό του.

65. Γιὰ τὸν ἱεράρχη βλ. Δέσποινας Στ. Μιχάλαγα, «Ὁ ἀρχιεπισκοπικὸς τίτλος τοῦ Ρέ-οντος καὶ Πραστοῦ Ἰακώβου Σαλούφα», Πρακτικὰ 3ου Διεθνοῦς Συνεδρίου Ἀνατολικῶνκαὶ Ἀφρικανικῶν Σπουδῶν «Ἡ Πελοπόννησος κατὰ τὴν Τουρκοκρατία καὶ τὴ Βενετο-κρατία (1460-1821)», Γαστούνη, Σεπτέμβριος 2008, ὑπὸ ἔκδοση.

66. Ζερλέντη, Ἐκκλησία, 31. Ἀτέση, 181. Fedalto, 494. Γριτσοπούλου, Ἐκκλησία, 242.Στὸν κώδικα 32 τῶν Θεραπνῶν ἀνιχνεύεται ἡ πληροφορία: Ὴαψιγ΄ Ἰουνίου κα΄ ἐχειροτονήθηὁ παπὰ Ἰγνάτιος Νεοχωρήτης ὑπὸ χειρὸς κυρι Ἀγαθαγγέλου Ἑβρυσθένης. Βλ. Σπ. Π. Λά-μπρου, «Ἐνθυμήσεων ἤτοι χρονικῶν σημειωμάτων συλλογὴ πρώτη (Ἀρ. 1-562)», ΝΕ 7(1910), 208, ἄρ. 349. Μιχάλαγα, Πατριαρχικά, 663-665. Μιχάλαγα, Μακρῆς, 609-619.

67. Ἡ φορητὴ εἰκόνα τοῦ Ἑλκομένου προέρχεται ἀπὸ τὴν Κέρκυρα καὶ ἀποτελεῖ ἀφιέ-ρωμα στὸ ναὸ τοῦ ἰατροῦ Ἀνδρέα Λικινίου. Βλ. Βέη, Βαβατενής, 74. Γιὰ τὶς περιπέτειεςτῆς ἀρχικῆς εἰκόνας τοῦ ναοῦ βλ. Βασιλικῆς Φώσκολου, «Ἀναζητώντας τὴν εἰκόνα τοῦἙλκομένου τῆς Μονεμβασίας. Τὸ χαμένο παλλάδιο τῆς πόλης καὶ ἡ ἐπίδρασή του στὰ

ποιήσαντες ψήφους κανονικοὺς καὶ θέσαντες ἐν πρώτοις τὸν πανοσιώτατονπαπὰ κὺρ Θεόκλητον, δεύτερον τὸν πανοσιώτατον προηγούμενον παπὰ κὺρἸγνάτιον, καὶ τρίτον τὸν λογιώτατον παπὰ κὺρ Νικόδημον Βαβατενή 68. Στὴσυνέχεια ἀποσιωπώντας τὸν προαναφερθέντα ἀνταπαιτητή του Ἀνδρέα Ἀ -δραβάνη, τὴν ψηφοφορία καὶ τὸν ἀριθμὸ ψήφων καθενὸς ὑποψηφίου, προχω-ρεῖ στὴν ὁμολογία πίστεώς του69, ὅπου ἀναφέρεται στὸν Πατέρα, τὸν Υἱό,ἄλλα καὶ πάλι ἀποσιωπᾶ τὸ Ἅγιο Πνεῦμα καὶ συνεχίζει μὲ τὶς Συνόδους: Πρὸτούτοις στέργω, καὶ ἀποδέχομαι τὰς ἁγίας, καὶ οἰκουμενικὰς ἑπτὰ συνόδους,αἵτινες ἐπὶ φυλακῇ τῶν ὀρθῶν δογμάτων συνηθροίσθησαν. Καθομολογῶ τὰὑπ’ αὐτῶν διορισμένα στέργειν, καὶ φυλλάττειν. Ἔτι τε καὶ τοὺς κανόνας,καὶ τὰς ἁγίας διατάξεις ὁπόσαι τοῖς ἱεροῖς πατράσι κατὰ διαφόρους καιρούς,καὶ τόπους διετυπώθησαν. Καὶ πάντας, οὓς οἱ θεῖοι πατέρες ἀποδέχονται, συν -ανταποδέχομαι, καὶ οὓς ἀποστρέφονται, συναποστρέφομαι. Πρὸς ἔτι δέ, καὶτὴν ἐκκλησιαστικὴν εἰρήνην ὑπόσχομαι διαφυλλάττειν, καὶ κατ’ οὐδένα τρό-πον, ἐναντία φρονεῖν αὐτῇ διὰ βίου παντός. Σὺν τούτοις εἶναι φημὶ κατὰ πά-ντα ἑπόμενος, καὶ ὑποτασσόμενος τῷ παναγιωτάτῳ ἡμῶν αὐθέντῃ καὶ δε-σπότῃ μητροπολίτῃ τῆς ἁγιωτάτης μητροπόλεως Μονεμβασίας, ὑπερτίμῳ,καὶ ἐξάρχῳ πάσης Πελοποννήσου προεπαγγελόμενός τε ἐν φόβῳ Θεοῦ, καὶθεοφιλεῖ γνώμῃ τὴν ἐγχειροσθήσαν μοι ποίμνην ἰθύνειν καλῶς. Καὶ ὁπόση μοιπάρεστι δύναμις, συντηρεῖν ἐμαυτὸν πάσης ὑπολήψεως πονηρᾶς. Πρὸ δὲ τού-τοις ὁμολογῶ, καὶ ἃ κέκτηται προνόμοια ὁ τῆς Μονεμβασίας θρόνος φυλ-λάττειν αὐτὰ ἀπαράτρεπτα, ἐν πάσαις ταῖς ἐμοῦ ἐνορίαις70.

Εἶναι φανερὴ ἡ προσεκτικὴ διατύπωση ποὺ χρησιμοποιεῖ ὁ Βαβατενὴςστὴν ὁμολογία του. Ἀποφεύγει τυχὸν ἐπικίνδυνες ἀναφορὲς σὲ δογματικὰ θέ-ματα, τὰ ὁποῖα ἐνδεχομένως νὰ δυσαρεστοῦσαν τοὺς Βενετούς, ὅπως ἡ ἐκπό-ρευση τοῦ Ἁγίου Πνεύματος. Ἀφήνει ἐπίσης ἀνοικτὸ τὸ θέμα τῆς ἕνωσης τῶνἘκκλησιῶν71, μὲ τὴ διφορούμενη φράση ἀποδοχῆς ὅσων Ἱερῶν Κανόνων καὶδιατάξεων οἱ Πατέρες γενικὰ δέχονται, ἐνῶ χαρακτηριστικὴ εἶναι ἡ δήλωσηὑποταγῆς του στὸν οἰκεῖο μητροπολίτη, χωρὶς καμμία μνεία τῆς ΜητέραςἘκ κλησίας ἢ τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχη. Ξενίζει ἀκόμη ἡ ἀπόλυτη ἀπου-σία τοῦ ὅρου ὀρθόδοξος καὶ τῶν παραγώγων του.


ὑστεροβυζαντινὰ μνημεῖα τοῦ νότιου ἑλλαδικοῦ χώρου», Σύμμεικτα 14 (2001) 229-256. 68. Ε.Β.Ε. 2392, φ. 1v. Βέη, Κώδικας, 189. Βέη, Βαβατενής, 73.69. Ε.Β.Ε. 2392, φ. 1v. Βέη, Κώδικας, 189. Βέη, Βαβατενής, 75.70. Ε.Β.Ε. 2392, φ. 2.71. Γιὰ τὴ διενέργεια ἑνωτικῶν συζητήσεων κατὰ τὴ διάρκεια τῆς δεύτερης βενετο-

κρατίας βλ. Μιχάλαγα, Συμβολή, 217-220, 252-255.

Ὁ Νικόδημος Βαβατενής, στὸν Κώδικα, παραθέτει ἀντίγραφο τῆς πρά-ξης τοῦ Μονεμβασίας Γρηγορίου72, μὲ τὴν ὁποία δηλώνεται ἡ κανονικὴ ἐκ -λογὴ καὶ χειροτονία του –Εὑρέθη, καὶ ἐκλέχθη ὁ λογιώτατος ἐν ἱερομονάχοιςκὺρ Νικόδημος ἐκ χώρας Λεβαδείας, ἀνὴρ ἄξιος, καὶ λόγιος, καὶ ἁρμόδιοςεἰς προστασίαν λαοῦ 73–. Στὴ συνέχεια καταχωρίζει, τὴν ποιμαντορικὴ ἀπα-νταχοῦσα του74 πρὸς τὸ ποίμνιό του, τοὺς κατοίκους τοῦ Ἕλους.

Ὅπως προαναφέρθηκε, τὸ Οἰκουμενικὸ Πατριαρχεῖο ἦταν ἐνήμερο τῆς δρά-σης τοῦ Βαβατενῆ. Εἶναι φανερό, στὸ σχετικὸ ἀπόσπασμα ἐπιστολῆς τοῦ ἐκ -κλησιαστικοῦ παράγοντα Ζαχαρία Μακρῆ πρὸς τὸ Χριστιανουπόλεως ἅγιοἈθανάσιο: Εἴξευρε ἡ πανιερότι σου, πῶς, καὶ τώρα ὁ Παναγιότατος, τὸν προ-καθιριμένον ὑπὸ τοῦ ἀϊδίμου κὺρ Καληνίκου, Κακονικόδιμον Ἕλους, πάληνἐκάθιρε, ἐπιδίτης καθὼς δὲν σᾶς λανθάνη αὐτός, ἂν καὶ καθιριμένος εἶτον διὰτὴν βλασφιμείαν ὁποῦ ὀμπρός σας εἶπε, πάλην ἐλλυτούργα διὰ τὸ ὁποῖω κα-θιρώντας τον ἐδιαβάστη ἡ καθέρεσής του ἐδῶ Πόλλην, καὶ Γαλατά, καὶ εἰςὅλλην τὴν Ἄσπρην Θάλασσα, καὶ ὅμοιαν ἄλλην ἔπεψε εἰς πᾶσαν τόπον τῆςΡούμελης, καὶ εἰστὴν ἠδίαν του πατρίδα, καθὼς θέλετε βαιβεωθῆ ὑπὸ τῶνπραμματευτῶν Ἰοαννίτων, καὶ Ἀρτιότων75. Ἀντίστοιχο εἶναι τὸ ἀπόσπασμα,ἀπὸ ἐπιστολὴ τοῦ ἴδιου πρὸς τὸν Κορίνθου Γρηγόριο Νοταρᾶ: Θέλης ἠξεύρη ἡπανιεροτιτά σου διὰ τὸν Ἕλους ἐπίσκοπον πὼς τὸν ἐκάθιραν Πόλην καὶ Γα-λατῆ, καὶ ὅλην τὴν Ἄσπρην Θάλασσαν, καὶ ἄλλην καθέρεσην πάλην ὅλην τὴνΡούμελην, τὸ ὁποῖον θέλουν σᾶς τὸ γράψη οἱ ἀρχιερεῖς τῆς Ρούμελης νὰν τὸμάθετε καταλεπτὸς διὰ τὴν βλασφιμείαν ὁποῦ ἔκαμε τότε ἔμπροσθέν σας καὶτοῦ Παλαιῶν Πατρῶν 76. Οἱ ἐπιστολὲς χρονολογοῦνται τὸ 1703, ὅταν πα-τριάρχης ἦταν ὁ Γαβριὴλ Γ΄ (1702-1707)77 καὶ ἀναφέρονται σὲ πράξεις δικέςτου καὶ τοῦ Καλλίνικου Β΄ τοῦ Ἀκαρνάνος (γ΄ πατριαρχεία 1694-1702)78.


72. Ε.Β.Ε. 2392, φ. 2-3. Βέη, Κώδικας, 189. Βέη, Βαβατενής, 75.73. Ε.Β.Ε. 2392, φ. 2v.74. Ε.Β.Ε. 2392, φ. 3-3v. Βέη, Κώδικας, 189.75. Μιχάλαγα, Μακρῆς, 604.76. Μιχάλαγα, Μακρῆς, 602.77. Ὁ Γαβριὴλ Γ΄ ἀνῆλθε στὸν Οἰκουμενικὸ Θρόνο ἀπὸ τὴ μητρόπολη Χαλκηδόνος καὶ

ποίμανε μὲ ἀξιοσύνη, σύνεση καὶ εὐσέβεια τὴ Μεγάλη Ἐκκλησία, ἐλέγχοντας τὶς καινο-τομίες καὶ ἀναδεικνυόμενος σὲ ἀπολογητὴ καὶ στυλοβάτη τῆς Ὀρθοδοξίας. Γιὰ τὴν προ-σωπικότητα καὶ τὸ ἔργο του γενικὰ βλ. σὲ Ἀθ. Κομνηνοῦ-Ὑψηλάντου, Ἐκκλησιαστικῶνκαὶ πολιτικῶν τῶν εἰς δώδεκα, βιβλίον Η΄, Θ΄ καὶ Ι΄ ἤτοι: Τὰ μετὰ τὴν Ἅλωσιν (1453-1789)…, Ἐν Κωνσταντινουπόλει 1870 (ἀναστ. ἔκδ. Ἀθῆναι MCMLXXII), 241-245, 267(στὸ ἑξῆς: Ὑψηλάντου). Γεδεών, 492-495. Ἐπίσης Τ. Ἀθ. Γριτσοπούλου, «Γαβριὴλ Γ΄»,ΘΗΕ 4 (1964) 110-111, ὅπου καὶ σχετικὴ βιβλιογραφία.

78. Γιὰ τὴν προσωπικότητα καὶ τὸ ἔργο του βλ. Χρυσοστόμου Π. Καραπιπέρη, Καλ-

Χαρακτηριστικὴ παραμένει καὶ στὶς δύο ἡ μνεία τῆς βλασφημίας, τῆς κα-κοδοξίας τοῦ Βαβατενῆ, δηλαδὴ ἡ κληρικαλιστικὴ θέση του σχετικὰ μὲ τὴδιαβάθμιση τῆς ἀξίας τῶν ἱερατικῶν βαθμῶν, ἡ ὁποία παραπέμπει στὸ Πα-πικὸ πρωτεῖο καὶ ὑποκρύπτει ἐνδεχόμενη τριαδολογικὴ αἵρεση.

Ἡ δράση τοῦ Νικοδήμου Βαβατενῆ ὡς ἐπισκόπου Ἕλους δὲν εἶναι ἰδιαί-τερα γνωστή. Ἐκτὸς τῶν παροχῶν στὸ πρόσωπό του ἀπὸ τοὺς Βενετούς79,φαίνεται ὅτι μὲ τὴν κάλυψή τους, παρὰ τὶς καθαιρέσεις του ἀπὸ τὸ Οἰκουμε-νικὸ Πατριαρχεῖο, παρέμεινε στὸ θρόνο του ἕως τὴν ὀθωμανικὴ ἀνακατάλη-ψη τῆς Πελοποννήσου, ἐνῶ τὸν Αὔγουστο 1718, σημειώνεται στὸν προανα-φερθέντα Κώδικα, νέα ἐκλογὴ ἐπισκόπου ἄτε τοῦ ἐν αὐτῇ ὅπως δίπως προϊ-σταμένου νικοδήμου, τῷ ζῆν ἐκμετρείσαντος80.

Στὴν Ἀμοργό, στὸ ἔδαφος τοῦ ναοῦ τῆς Μεταμορφώσεως τοῦ Φωτοδότη,μετοχίου τῆς μονῆς Χοζοβιωτίσσης, θεωρεῖται ὅτι βρίσκεται ὁ τάφος τοῦ Βα-βατενῆ81. Ἡ ἐπιτύμβια πλάκα φέρει δικέφαλο ἀετὸ καὶ ἐπιγραφή: 1730 αὐ -γούστου 1. Τύμβος ἐνθάδε κῆτε ὁ πρώην Ἕλους Νικόδημος. Τὸ στοιχεῖο αὐτὸπροβλημάτισε ἤδη ἀρκετὰ τὸ Νικόλαο Βέη82, ἂν καὶ μετὰ ἀπὸ νεώτερα εὑρή-ματα, ὁ γρίφος τοῦ Βαβατενῆ φαίνεται ὅτι περιπλέκεται περισσότερο83.

Ὁ ἐπίσκοπος Ἕλους Νικόδημος καὶ διὰ τοῦ ἁγίου καὶ ἀγγελικοῦ σχήμα-τος Νικηφόρος, τὸ 1715-1716 περίπου, πάκτωσε τὸ μετόχι τῆς μονῆς τοῦἉγίου Ἰωάννου τοῦ Θεολόγου τῆς Πάτμου στὴν Ἀμοργό84. Ὁ ἴδιος, τὸ 1719,


λίνικος Β΄ ὁ Ἀκαρνάν, Ἀθῆναι 1958. Γενικὰ σὲ Γεδεών, 484-491. Ὑψηλάντου, 198-239.Ἐπίσης Τ. Ἀθ. Γριτσοπούλου, «Καλλίνικος Β΄», ΘΗΕ 7 (1965) 246-247, ὅπου καὶ σχε-τικὴ βιβλιογραφία.

79. Σχετικὰ μὲ τὶς παραχωρήσεις ἐδαφῶν γιὰ χάρη του βλ. Κ. Δ. Μέρτζιου, «Εἰδή-σεις περὶ τῆς Στερεᾶς Ἑλλάδος ἐκ τῶν ἀρχείων τῆς Βενετίας (1690-1736)», ΕΕΣΜ 2(1969-70) 353. Πρβλ. Ντόκου, Φιλόθεος, 103, σημ. 3.

80. Ε.Β.Ε. 2392, φ. 7v. Βέη, Κώδικας, 187-189. Βέη, Βαβατενής, 77.81. Στὸ δάπεδο τοῦ Ἱ. Ν. Μεταμορφώσεως τοῦ Φωτοδότη, παλαιοῦ μετοχίου τῆς μο -

νῆς Χοζοβιωτίσσης, ὑπάρχει ἐπιτύμβια πλάκα φέρουσα ἀνάγλυφο δικέφαλο ἀετὸ καὶ ἐπι-γραφή: 1700 αὐγούστου 1. Τύμβος ἐνθάδε κῆτε ὁ πρώην Ἕλους Νικόδημος. Ἀντ. Μηλια-ράκη, «Ἀμοργός», ΔΙΕΕ 1 (1883) 594, ἐπίσης 588, ὅπου ἀναφέρεται ὁ πρώην Ἕλους Νι-κόδημος ὡς Ἀμοργινὸς μὲ βάση καὶ ἄλλα εὐρήματα στὸ νησί. Βέη, Βαβατενής, 77-78.

82. Βέη, Βαβατενής, 77-78. 83. Ἂς σημειωθεῖ ἐπίσης, ὅτι μὲ τὸ ὄνομα Νικόδημος δὲν ὑφίσταται ἄλλος ἐπίσκοπος

Ἕλους. Ἀτέση, 182.84. Βλ. σχετ. Στ. Παπαδοπούλου - Χρυσοστόμου Φλωρεντῆ, Νεοελληνικὸ Ἀρχεῖο Ι.

Μονῆς Ἰωάννου Θεολόγου Πάτμου. Κείμενα γιὰ τὴν τεχνικὴ καὶ τὴν τέχνη, Ἀθήνα 1990,67 (στὸ ἑξῆς: Παπαδοπούλου - Φλωρεντῆ). Στ. Α. Μουζάκη, Ὁ μοναχισμὸς στὸ ΝΑ Αἰ -γαῖο κατὰ τὸ 16ο-18ο αἰώνα. Οἱ σχέσεις τῶν μοναστηριῶν Ἀμοργοῦ-Πάτμου, Ἀθήνα

περιγράφει ὅτι ἐξαιτίας τῆς κακῆς κατάστασής του: … διὰ τοῦτο καὶ ἀνά-κτισα τὴν ἐκκλησίαν καὶ τὰ σπήτια μὲ τὴν δύναμην καὶ βοήθειαν τῆς ἁγίαςμονῆς τοῦ Θεολόγου, τόσον εἰς ἔξοδα ὁποῦ ἔδωσαν ὡσὰν καὶ εἰς ἄλλα πράγ-ματα, εἰκόνες δηλαδή, καμπάναν καὶ ἄλλα ὁποῦ ἔλαβα ἀπὸ τὴν ῥηθῆσαν Μο- νήν, διὰ ἀνάκτισιν καὶ κυβέρνησιν τοῦ μετοχίου της…85. Ἀναφέρει ἐπίσης, ὅτιδιενέργησε ζητεῖες, γιὰ χάρη τοῦ μοναστηριοῦ, στὴν Κωνσταντινούπολη καὶσὲ ἄλλα μέρη86 καὶ συνέχισε νὰ φροντίζει τὸ μετόχι καὶ γιὰ τὸ λόγο αὐτό, ἡμονὴ τῆς Πάτμου τοῦ τὸ παραχώρησε ἰσοβίως –νὰ ἔχω ἐφόρον τῆς ζωῆςμου 87–, μὲ τὴ ρητὴ ὑποχρέωση νὰ τὸ ἀνακαινίσει88. Νέος πακτωτὴς ἀναφέ-ρεται τὸ 173489, ἔτος πρὶν ἀπὸ τὸ ὁποῖο προσδιορίζεται ὁ θάνατος τοῦ Νικο-δήμου, ἐνῶ τὴν 16η Μαΐου 1731, ἀντιγράφηκε στὴν Ἀμοργὸ ἡ διαθήκη του90.Πρόκειται γιὰ ἐπιστολή-διαθήκη, ἡ ὁποία εἶχε συνταχθεῖ τὴν 18η Αὐγούστου1719 στὴν Πάτμο καὶ κατέλειπε μετὰ θάνατον: …ὅσαις ἀνάκτησαις καὶ ἀνἔκαμα εἰς τὸ μετόχιον τοῦ Θεολόγου τῆς Πάτμου τόσον εἰς τὴν ἐκκλησίανκαὶ μύλον καὶ ἀλετρίβη καὶ ἀφήνω καὶ σκρίτα διὰ τὸ αὐτὸ μετόχι γρόσια πε-ντακόσια ἤγουν 500 οἱ ὁποῖοι χρεοφειλέται δίδοντες τὰ ἄσπρα τῶν ὁμολογιῶννὰ πέρνουν ταῖς ὁμολογίαις τους εἰς τὰ χέρια τους, καὶ τὰ ἄσπρα νὰ μένουνεἰς τὸ μετόχιον…91. Τὴ λεπτομερῆ διαθήκη του κλείνει ὑπογράφοντας παρου-σία μαρτύρων, ὡς ταπεινὸς ἐπισκοπως Νικό[δημος] μετα τὴν ἀπωβιωσι μουστεργο τὰ ἄνοθεν 92 καὶ ἐπίσης ὡς ταπεινὸς ἐπίσκοπος πρώην Ἕλους καὶ μὲτὸ νὰ μεγαλοσχημήσω μὲ ὠνόμασαν Νικηφόρον 93.

Ὁ Νικόλαος-Νικόδημος-Νικηφόρος Βαβατενὴς ἦταν ὀργανωτικὸς νοῦςκαὶ αὐτὸ διαφαίνεται ἀπὸ τὴν πρώτη πράξη του ὡς ἐπισκόπου μετὰ τὴν ἐκλο-γή του, δηλαδὴ τὴν ἀρχιερατικὴ ἐπιστολὴ πρὸς τὸ ποίμνιό του. Στὸν προανα-φερθέντα αὐτόγραφό του Κώδικα καταχωρίζεται ἀντίγραφο τῆς ἐπιστολῆς,ὅπου μετὰ τὶς προσφωνήσεις καὶ τὶς εὐχὲς γνωστοποιεῖ τὴν κανονικὴ ἐκλο-γή του –γνωστὸν ἔστω πᾶσιν ὑμῖν, ὅτι … νομίμως, καὶ κανονικῶς ἐκλέχθην,ἐψηφήσθην, ἐχειροτονήθην, καὶ ἀνεβηβάσθην εἰς στὸν θρόνον τῆς ἁγιωτάτης


1997, 45, 86 (στὸ ἑξῆς: Μουζάκη). 85. Παπαδοπούλου - Φλωρεντῆ, 53-54. Μουζάκη, 45.86. Παπαδοπούλου - Φλωρεντῆ, 67.87. Παπαδοπούλου - Φλωρεντῆ, 53. Μουζάκη, 86.88. Παπαδοπούλου - Φλωρεντῆ, 53-54. Μουζάκη, 46.89. Μουζάκη, 46.90. Παπαδοπούλου - Φλωρεντῆ, 67-68. Μουζάκη, 46, σημ. 119.91. Παπαδοπούλου - Φλωρεντῆ, 67. Ἐπίσης Μουζάκη, 57-58.92. Παπαδοπούλου - Φλωρεντῆ, 54. Μουζάκη, 86, σημ. 278.93. Παπαδοπούλου - Φλωρεντῆ, 68.

ἐπισκοπῆς Ἕλους– καὶ ζητεῖ τὴ σχετικὴ ἀναγνώριση. Στὴ συνέχεια ἐντέλ-λεται τέσσερα σημεῖα ἀπαραίτητα τῆς ποιμαντικῆς λειτουργίας τῆς ἐπισκο -πῆς του, βασισμένα ὄχι τόσο στὴν ὀρθόδοξη παράδοση, ὅσο στὶς βενετικὲςἐντολές. Τὰ σημεῖα αὐτὰ εἶναι τὰ ἑξῆς:

1. Ἡ ἀπαγόρευση ἄσκησης ὁποιασδήποτε ζητείας94.2. Ἡ φροντίδα τῶν ἐφημερίων προκειμένου:

α) νὰ μὴν ἀποβιώσει κανεὶς χωρὶς προηγουμένως νὰ ἀξιωθεῖ Ἐξομολό-γησης καὶ Θείας Μετάληψης95 ἢ κάποιο νήπιο Βάπτισης καὶβ) οἱ τακτικὲς ἱερουργίες96.

3. Ἡ ἀπαγόρευση τέλεσης γάμων97, ἀφορισμῶν98, ἀλλὰ καὶ ἀνάληψης ἐ -φημερίας, χωρὶς προηγούμενη ἔγκρισή του.


94. Ὁ Γενικὸς Προβλεπτὴς τῶν Ὅπλων Francesco Grimani ἐπαίρεται στὴν τελικὴἜκθεσή του (6.9.1701), ἐπειδὴ δὲν ἐπέτρεψε νὰ τελεσφορήσει καμμία Bolla Patriarcale(Πατριαρχικὴ ἐπιστολή), ἡ ὁποία σχετικὰ μὲ χρηματικὰ ποσά, ἀφορισμοὺς ἢ γιὰ κάποιοἄλλο λόγο ἔφθασε στὸ Regno di Morea. Σπ. Λάμπρου, «Ἐκθέσεις τῶν Βενετῶν Προνοητῶντῆς Πελοποννήσου ἐκ τῶν ἐν Βενετίᾳ Ἀρχείων ἐκδιδόμεναι», ΔΙΕΕ 4 (1900) 464.

95. Τὸ 1693, μὲ ἀπόφαση τοῦ Συνδίκου Καταστιχωτῆ Marin Michiel, ἀπαγορεύθηκε ἡΘεία Μετάληψη χωρὶς προηγούμενη Ἐξομολόγηση, ἂν καὶ γιὰ τὸ θέμα λανθάνουν περισ-σότερες λεπτομέρειες. Τριανταφύλλου, 169.

96. Στὰ ἔγγραφα τῶν παραχωρήσεων ναῶν στοὺς ἱερωμένους ὁρίζονταν οἱ ὑποχρεώ-σεις τους, ποὺ εἶχαν διττὸ χαρακτήρα, ἐκκλησιαστικὸ καὶ κοσμικό. Καθῆκον λατρευτικὸἦταν οἱ τακτικὲς Λειτουργίες, ἐνῶ ὑποχρέωση πρὸς τὸ Κράτος ἦταν ἡ ἐτήσια προσφορὰστὶς Ἀρχὲς κεριοῦ, ὡς δεῖγμα τοῦ jus patronato. Σπ. Δὲ Βιάζη, «Ἱστορικαὶ σημειώσεις περὶτῶν Δυτικῶν ἐν Πελοποννήσῳ ἐπὶ Ἑνετοκρατίας καὶ Τουρκοκρατίας (1685-1800)», Παρ-νασσὸς 17 (1895), 613.

97. Προκειμένου οἱ Βενετοὶ νὰ ἀντιμετωπίσουν τὸ ὀξὺ ζήτημα τῶν διγαμιῶν καὶ τῶνδιαζυγίων καθιέρωσαν τὰ ληξιαρχικὰ βιβλία καὶ θέσπισαν εἰδικὲς διατάξεις. Οἱ διατάξειςαὐτὲς ἐπέβαλλαν τὴ μὴ παραχώρηση ἀδειῶν γάμου, ἂν προηγουμένως δὲν εἶχαν γίνει γιὰτρεῖς συνεχεῖς Κυριακὲς οἱ ἀναγγελίες (strida) τῶν ὀνομάτων ἐκείνων, οἱ ὁποῖοι ἐπρόκει-το νὰ ἔλθουν σὲ γάμου κοινωνία, ἀκόμη καὶ ἁπλὰ νὰ ἀρραβωνιασθοῦν. Βλ. σχετ. Cozzi,765-766.

98. Ἡ βενετικὴ πολιτικὴ ἦταν κατάφωρα ἀντίθετη μὲ τὴν πρακτικὴ τῶν ἐκκλησια-στικῶν ἐπιτιμίων ὄχι τόσο ἐξαιτίας τῆς ἀντίθεσής της πρὸς τὴν Ὀρθοδοξία, ὅπως συχνὰὑποστηρίζεται, ἀλλὰ περισσότερο γιὰ νὰ ἀποτρέψει τὴν ἐπιρροὴ τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλη-σίας στοὺς Ἕλληνες ὑπηκόους της, οἱ ὁποῖοι ἔπρεπε νὰ ὑπόκεινται ἀποκλειστικὰ στοὺςκανόνες δικαίου τῆς πολιτικῆς ἐξουσίας τῆς Γαληνοτάτης. Πρβλ. Π. Δ. Μιχαηλάρη, Ἀφο-ρισμός. Ἡ προσαρμογὴ μιᾶς ποινῆς στὶς ἀναγκαιότητες τῆς Τουρκοκρατίας, Ἀθήνα 1997,412 κ. ἐξ., ὅπου ἡ σχετικὴ προβληματική. Γιὰ τὸ θέμα βλ. ἐπίσης Ἀριάδνης Γερούκη,«Ἐκκλησιαστικοὶ Ἀφορισμοί: Ἡ ἀμφίσημη λειτουργία ἐνὸς παραδοσιακοῦ θεσμοῦ ἀπο-κλεισμοῦ μὲ βάση τὰ ΑΜΠ Κέρκυρας (17ος-18ος αἰ.)», ΣΤ΄ Διεθνὲς Πανιόνιο Συνέδριο3ος, Ἀθήνα 2002, 269-277.

4. Ἡ συλλογὴ τῶν ἐκκλησιαστικῶν δικαιωμάτων99 καὶ ἡ φύλαξη τοῦ πο-σοῦ ἕως τὴν παραλαβὴ ἀπὸ τὸν ἴδιο.

Τὰ παραπάνω σημεῖα-ἐντολὲς τοῦ Βαβατενῆ, πρὸς τοὺς ἱερωμένους κυ-ρίως, ἀπηχοῦν τὴ φιλοβενετική του διάθεση, ἀλλὰ καὶ ἀναδεικνύουν τὰ ἡγε-τικά του προσόντα.

Φανερὴ εἶναι ἐπίσης, ἡ προσπάθειά του νὰ τακτοποιήσει «τὰ τοῦ οἴκουτου», ἀπὸ τὴν ἐπιστολή του πρὸς τὸν οἰκεῖο μητροπολίτη, μὲ τὴν ὁποία διεκ -τραγωδώντας τὴν κατάσταση τῶν ναῶν τῆς περιοχῆς του, ζητᾶ ἐπίσημοἔγγραφο σχετικὰ μὲ τὰ ὅρια τῆς ἐπισκοπῆς του100. Χαρακτηριστικὴ εἶναι ἡαἴτηση ἐπισήμου ἐγγράφου, μεταφρασμένου στὴν ἰταλική, καθὼς καὶ ἡ πρό-θεσή του νὰ ἀναλάβει ὅλα τὰ τυχὸν ἔξοδα –μίαν κόπιαν λεγαλιτζάδαν, ἀπ’ὅλα τὰ χρυσόβουλα, καὶ ἂν τὰ ἐμεταγλώττησαν ἰταλικῶς, καὶ ἀπ’ αὐτὰ ἄλ -λην λεγαλιτζάδαν… Καὶ ὅτι ἔξοδα, διὰ ταῖς κόπιαις, καὶ λεγαλιταῖς τρέξουν,θέλω τὰς δώσει, ὅθεν ὁρίσετε, τὸν εὐλαβῆ ἀρχιδιάκονον 101–. Δηλώνει ἐπίσηςτὴν πρόθεσή του νὰ παρουσιάσει τὸ σχετικὸ ἔγγραφο σὲ βενετὸ ἀξιωματοῦχο–Διατὶ ἔχω γνώμην ὕστερον ἀπὸ τὸν γύρον νὰ ὑπάγω Θεοῦ θέλοντος εἰς τὸνὑπέρτατον αὐθέντην 102–. Στὴν ἀπάντηση τοῦ Μονεμβασίας Γρηγορίου103, ποὺἔχει καταχωρισθεῖ στὴ συνέχεια, ἐκφράζεται ἡ ἀδυναμία104 διάκρισης τῶν


99. Σχετικὲς πληροφορίες βλ. Κ. Ντόκου, «Ἡ ἐν Πελοποννήσῳ ἐκκλησιαστικὴ περι-ουσία κατὰ τὴν περίοδον τῆς Β΄ Ἑνετοκρατίας. Ἀνέκδοτα ἔγγραφα ἐκ τῶν Ἀρχείων Ἑνε-τίας», B-NJ 21 (1976), 143-144. Πρβλ. Ἰ. Ἐ. Ἀναστασίου, «Αἱ ἐνορίαι τῆς ἙλληνικῆςἘκκλησίας κατὰ τὴν διάρκειαν τοῦ ΙΗ΄ αἰῶνος», ΕΕΘΣΠΘ 22 (1977) 13 (στὸ ἑξῆς: Ἀνα-στασίου). Ἀνάλογα σὲ Δ. Κ. Παπαϊωάννου, Ἡ πολιτικὴ τῶν ἐπισκόπων στὴν Τουρκο-κρατία. Ἱστορικοκανονικὴ προσέγγιση, Ἀθήνα 1991, 49-51, σημ. 17, 18. Ἀλλὰ καὶ κατὰτὴ Β΄ Ὀθωμανοκρατία, οἱ μητροπολίτες καὶ οἱ ἐπίσκοποι λάμβαναν διάφορες εἰσφορὲς σὲχρῆμα καὶ εἶδος ἀπὸ κάθε οἰκογένεια. Μ. Β. Σακελλαρίου, Ἡ Πελοπόννησος κατὰ τὴνδευτέραν τουρκοκρατίαν (1715-1821), Athen 1939 (ἀνατύπωση Ἀθήνα 1978), 72.

100. Ε.Β.Ε. 2392, φ. 4. Βέη, Κώδικας, 189-190. Βέη, Βαβατενής, 75.101. Ε.Β.Ε. 2392, φ. 4. Βέη, Κώδικας, 190.102. Ε.Β.Ε. 2392, φ. 4. Βέη, Κώδικας, 190.103. Ε.Β.Ε. 2392, φ. 4. Βέη, Κώδικας, 190-191. Βέη, Βαβατενής, 76.104. Τὸ ζήτημα τῶν διοικητικῶν ὁρίων τῶν ἐπισκοπῶν ἀποτελοῦσε πολύπλοκο πρό-

βλημα ἀφοῦ ἡ ἔκτασή τους ἦταν ἀνισομερής, συχνὰ διαιροῦνταν περιοχές, ὁλόκληρες πό-λεις ἢ καὶ χωριὰ ἀποσπώνταν ἀπὸ κάποια ἐπισκοπὴ ἢ μητρόπολη προκειμένου νὰ παρα-χωρηθοῦν πρὸς ζωοάρκειαν σχολάζοντος ἀρχιερέα, μετὰ τὸ θάνατο τοῦ ὁποίου συνενώνο-νταν καὶ πάλι ἢ παραχωροῦνταν σὲ ἄλλον. Μόνη ἁρμόδια γιὰ τὸν καθορισμὸ καὶ τὴν ἀνα-γνώριση τῶν ὁρίων τῶν μητροπόλεων, ἀρχιεπισκοπῶν καὶ ἐπισκοπῶν τοῦ ΟἰκουμενικοῦΘρόνου ἦταν ἡ πατριαρχικὴ σύνοδος, ἡ ὁποία ἐξέδιδε σχετικὸ συνοδικὸ τόμο. Πρβλ. Ἀνα-στασίου, 10. Π. Ἰ. Ἀκανθοπούλου, Ἡ ἱστορία τῶν ἐνοριῶν τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχεί-

γεω γραφικῶν ὁρίων τῶν διαφόρων ἐπισκοπῶν μέσα στὴ μητρόπολη. Ἀνάλογο εἶναι ἀκόμη τὸ στοιχεῖο, τὸ ὁποῖο δὲν εἶχε ἕως σήμερα ἀξιοποι-

ηθεῖ105, δηλαδὴ τὸ αὐτόγραφο κείμενο τοῦ Νικοδήμου Βαβατενῆ, στὸν Κώ-δικα τῆς ἐπισκοπῆς του, σχετικὰ μὲ τὴν ὀργάνωση καὶ διοίκησή της, καθὼςκαὶ τὴ διαχείριση τῆς καθημερινότητας της106. Σημειώνει ὅτι: Εὑρίσκονταςπάσας τὰς ἐκκλησίας τῆς ἐκ Θεοῦ λαχούσης μοι ἐπαρχίας Ἕλους, ὄχι μό-νον ἀκαλλώπισταις, καὶ κακοκυβερνημέναις· ἀλλὰ καὶ ὁλοτελῶς γεγυμνο-μέναις, ἀπὸ ἱερὰ σκεύη, καὶ ἄμφια. Ἔτι δέ, καὶ ἀπὸ σεπτὰς εἰκόνας, καὶ τὰδιατεταγμένα βιβλία. Εἰς βραχιλογίαν: ἀσύσταταις, ἀφρόντισταις, καὶ μάλι-στα μερικαῖς μὲ καλαμίαν σκεπασμέναις107. Καὶ καταλήγει: Διὰ τοῦτο ἐγὼἐπαρακινήθηκα, ὡς ἐκεῖνος, ὁποῦ περὶ τούτου ἔχω νὰ ἀποδόσω λόγον τοῦ αὐ -θεντὸς Θεοῦ. Καὶ μὲ τὴν ἀρχιερατικὴν ἐξουσίαν, ὁποῦ προνοίᾳ θείᾳ μοῦ ἐδώ-θη, θεσπίζοντας ἐδιόρισα, διὰ κυβέρνησιν τῶν ἁγίων τοῦ Θεοῦ ἐκκλησιῶν τὰἀκόλουθα δέκα κεφάλαια, διὰ νὰ φυλλάττονται ἀπὸ τοῦ νῦν καὶ ἔμπροσθενἀπαραλάκτως (ἐν βάρει ἀλύτου ἀφορισμοῦ) εἰς ὅλα τους τὰ μέρη πεπληρομ-μένα108.

Ἀναμφισβήτητα ἡ ὀργάνωση τῆς ἐνοριακῆς ζωῆς ἔχει ὡς βασικὴ προϋ-πόθεση τὴν ὕπαρξη κατάλληλων στελεχῶν109. Ὁ λόγιος Βαβατενὴς λοιπόν,μὲ σκοπὸ νὰ ἀποκαταστήσει τὴν αἴγλη τῆς ἐπισκοπῆς του συνέταξε 10 σχε-τικὰ ἄρθρα, τὰ ὁποῖα, ὡς γραπτὸ κείμενο, ἀποτελοῦν πρωτοτυπία τῆς ἐπο -χῆς. Τὰ ἄρθρα αὐτὰ μποροῦν νὰ συνοψισθοῦν ὡς ἑξῆς:

1. Ἡ ὕπαρξη, ὁ ἀριθμὸς καὶ ὁ τρόπος ἐκλογῆς ἐκκλησιαστικῶν ἐπιτρό-πων τῶν ναῶν110.


ου κατὰ τὴν τουρκοκρατία, Θεσσαλονίκη 1984, 19, 22, 23-24, 28, 42 (στὸ ἑξῆς: Ἀκανθο-πούλου, Ἐνορίες). Τὸ ὅλο θέμα ξένιζε ἐπίσης τοὺς Βενετούς, οἱ ὁποῖοι θεωροῦσαν ὅτι θὰ θε-ράπευαν τὸ πρόβλημα μὲ τὴ σύνταξη τοῦ Κτηματολογίου. Ἡ ἀπάντηση τοῦ ΜονεμβασίαςΓρηγορίου στὸ αἴτημα τοῦ Νικοδήμου φανερώνει τὴν ἀμηχανία του σχετικὰ μὲ τὴ διασά-φηση τῶν ὁρίων τῆς ἐπισκοπῆς Ἕλους, ὅπως καὶ τῶν ἄλλων ὑποκειμένων ἐπισκοπῶν στὴμητρόπολη. Ἀνάλογο ζήτημα βλ. σὲ Κ. Ν. Τριανταφύλλου, «Τὸ βόρειον ὅριον τῆς ἐδαφικῆςδικαιοδοσίας τῆς ἐκκλησίας τῆς Ἠλείας», Εἰς μνήμην ἐπισκόπου Ἀθανασίου Βασιλοπού-λου, μητροπολίτου Ἠλείας-Ὠλένης (1968-1981), χ. τ. χ., 145-157.

105. Βλ. σχετ. Μιχάλαγα, Συμβολή, 333-335.106. Ε.Β.Ε. 2392, φ. 4-5v. Βέη, Κώδικας, 191. Βέη, Βαβατενής, 75.107. Ε.Β.Ε. 2392, φ. 4-4v.108. Ε.Β.Ε. 2392, φ. 4v.109. Στὴ σημερινὴ ἐποχὴ τὴν εὐθύνη γιὰ τὴν ἐπιλογὴ ἔχει ὁ ἐφημέριος, ὁ ὁποῖος ὑπο-

δεικνύει στὸ Μητροπολιτικὸ Συμβούλιο τοὺς ἐκκλησιαστικοὺς ἐπιτρόπους. Γ. Δ. Μεταλ-ληνοῦ, ΕΝΟΡΙΑ: Ὁ Χριστὸς ἐν τῷ μέσῳ ἡμῶν, χ. τ. 1990, 126 κ.ἑξ.

110. Στὴν ἐξεταζόμενη περίπτωση ἀποκλείεται ἡ προέλευση τῶν ἐπιτρόπων ἀπὸ τὶς

2. Ἡ ὕπαρξη γραμματέα σὲ κάθε ναό.3. Ἡ θητεία111 καὶ τὰ προνόμια τῶν ἐπιτρόπων καὶ τοῦ γραμματέα.4. Ἡ συλλογὴ τῶν ἐλεημοσυνῶν μὲ τὴν περιφορὰ δίσκου σὲ κάθε ναό112.5. Ἡ ἀσφάλεια τοῦ χρηματοκιβωτίου κάθε ναοῦ, δηλαδὴ ἡ ὕπαρξη δύο

κλειδιῶν καὶ ὁ ὁρισμὸς τοῦ τρόπου καὶ τοῦ χρόνου ἀποσφράγισης αὐ -τοῦ.

6. Ἡ ἐνημέρωση τοῦ ἱερέα τοῦ ναοῦ σχετικὰ μὲ τὰ ἔξοδα113.7. Ἡ τήρηση καταστίχου ἐξόδων τοῦ ναοῦ ἀπὸ τὸ γραμματέα114.


συντεχνίες, ἀφοῦ ἄλλωστε στὶς βενετοκρατούμενες περιοχὲς διαχωρίζονται μὲ σαφήνεια οἱἐνοριακοὶ ἀπὸ τοὺς συντεχνιακοὺς ναούς. Πρβλ. Ἀναστασίου, 15. Τὸ διορισμὸ ἐπιτρόπωνἀπὸ τοὺς δικαστὲς τῆς Κοινότητας ζητοῦσαν μὲ τὴν αἴτησή τους σχετικὰ μὲ τὴ σύστασηἀστικῆς κοινότητας οἱ κάτοικοι τῆς Βοστίτσας. Πρβλ. Κ. Δ. Μέρτζιου (εἰσαγ. Γ. Δ. Πα-ναγόπουλου), «Τὰ προνόμια τῆς συσταθείσης τὸ 1696 κοινότητος τῆς Βοστίτσας», ΔΙΕΕ22 (1979) 458, 467. Ὁ ἀριθμὸς τῶν ἐκκλησιαστικῶν ἐπιτρόπων ποίκιλλε ὄχι μόνον ἀπὸτόπο σὲ τόπο, ἀλλὰ καὶ ἀπὸ ναὸ σὲ ναό. Πρβλ. Ἀκανθοπούλου, Ἐνορίες, 65-66, ὅπου καὶσχετικὰ μὲ τὴ διαδικασία ἀνάδειξής τους.

111. Συνήθως ἡ θητεία τῶν ἐκκλησιαστικῶν ἐπιτρόπων ἦταν ἐτήσια. Βλ. σχετ. Ἀκαν-θοπούλου, Ἐνορίες, 66.

112. Στὴν κατηγορία αὐτὴ χρειάζεται νὰ προστεθοῦν καὶ τὰ διάφορα κουτιὰ συλλογῆςσυνδρομῶν, εἴτε γιὰ τὸν Πανάγιο Τάφο, εἴτε γιὰ τὴ Μονὴ Σινᾶ, τὰ ὁποῖα διαχειρίζοντανμόνιμες ἐπιτροπές. Πρβλ. Ἀναστασίου, 18. Γιὰ τὰ ἔσοδα ἀπὸ τὴν περιφορὰ δίσκων καὶ τὴδιαχείρισή τους βλ. Ἀκανθοπούλου, Ἐνορίες, 59-60. Γιὰ τὸ κουτὶ ἐλεημοσύνης ὑπὲρ τῶνπτωχῶν βλ. Μ. Καλινδέρη, Αἱ συντεχνίαι καὶ ἡ Ἐκκλησία ἐπὶ Τουρκοκρατίας, Ἐν Ἀθή-ναις 1973, 109-114 (στὸ ἑξῆς: Καλινδέρη).

113. Στὸ συμβούλιο τῶν ἐκκλησιαστικῶν ἐπιτρόπων ἦταν δυνατὸ νὰ μετέχουν καὶ ἱε-ρεῖς. Βλ. σχετ. Ἀκανθοπούλου, Ἐνορίες, 66.

114. Εἶναι χαρακτηριστικὸ ὅτι δὲν ὑπάρχει ἀνάλογη σύγχρονη μαρτυρία γιὰ τὴν τή-ρηση λογιστικῶν βιβλίων τῶν ἐνοριακῶν ναῶν. Ἀπὸ τὸ 1708, στὴν Κωνσταντινούποληἄρχισαν νὰ ἀποστέλλονται πατριαρχικοὶ ἔξαρχοι γιὰ τὴν ἀναθεώρηση καὶ κύρωση τῶν ἐνο-ριακῶν λογαριασμῶν. Ἀπὸ τὸ 1725 στὴν ἔγκριση ἐκλογῆς τῶν νέων ἐπιτρόπων προστέ-θηκαν τὰ καθήκοντά τους, ὅτι δηλαδὴ αὐτοὶ ἔπρεπε νὰ φροντίζουν γιὰ τὴν καλὴ κατά-σταση καὶ βελτίωση τοῦ ναοῦ, νὰ καταγράφουν σὲ κατάστιχο τὰ ἔσοδα καὶ τὰ ἔξοδά τουκαὶ νὰ δίνουν ἀκριβὴ λογαριασμὸ ὅταν χρειαζόταν. Οἱ λογαριασμοὶ θὰ περιλάμβαναν ἐκτὸςἀπὸ τὰ ἔσοδα καὶ τὰ ἔξοδα, τὸ χρέος τοῦ ναοῦ, τοὺς τόκους τῶν χρημάτων, τὴν κατα-γραφὴ τῶν ἀμφίων καὶ τὸ βάρος τῶν χρυσῶν καὶ ἀργυρῶν σκευῶν, ἐπίσης θὰ σημείωνανἂν ὑπῆρχαν ἢ εἶχαν καταστραφεῖ τὰ παλαιότερα σχετικὰ βιβλία. Οἱ πατριαρχικοὶ ἔξαρχοιἔλεγχαν τοὺς λογαριασμοὺς καὶ ἐνέκριναν τοὺς νέους ἐπιτρόπους παρουσία τῆς συνέλευ-σης τῶν πιστῶν τῆς ἐνορίας. Βλ. σχετ. Ἀναστασίου, 16. Γιὰ τοὺς Ἐπιτρόπους τοῦ Κοι-νοῦ, δηλ. τοῦ Πατριαρχικοῦ Ταμείου βλ. Ἀκανθοπούλου, Ἐνορίες, 18, 130, σήμ. 44, ἐπί-σης 69, γιὰ τὰ λογιστικὰ κατάστιχα. Γιὰ τοὺς ἐπιτρόπους τοῦ κοινοῦ βλ. ἐπίσης Καλιν-

8. Ἡ ἀλλαγὴ ἐπιτρόπων καὶ ἡ ἀπόδοση λογαριασμοῦ ἀπὸ αὐτούς115.9. Ἡ καταγραφὴ τῶν περιουσιακῶν στοιχείων τοῦ ναοῦ ἀπὸ τὸ γραμμα-

τέα καὶ ἡ τυχὸν ἀποζημίωση γιὰ τὰ ἀπολεσθέντα.10. Τὸ δικαίωμα τοῦ ἐπισκόπου νὰ ἐπιλέγει καὶ νὰ διορίζει γραμματέα

στοὺς ναούς.Μὲ δεδομένο ὅτι ἡ ἐνοριακὴ συνείδηση ἄρχισε νὰ διαμορφώνεται μεταξὺ

τοῦ 15ου καὶ 17ου αἰ., καθὼς καὶ ὅτι μόνον ἀπὸ τὰ μέσα τοῦ 17ου αἰώνα ἐμ -φανίζονται γραπτὲς μαρτυρίες γιὰ τὴν ὕπαρξη ἐκκλησιαστικῶν ἐπιτρόπων116

καὶ προφανῶς μόνον ἀπὸ τότε ὑφίσταται καὶ παρουσία γραμματέων, ὁ Βα-βατενὴς πρωτοπορεῖ. Βέβαια ἡ διαμόρφωση τῆς ἐνοριακῆς ζωῆς θὰ πρέπεινὰ συσχετισθεῖ μὲ τὴν ὕπαρξη τῶν Κοινοτήτων, ὡς μικρῶν ἀντιγράφων τουςστὴ διοίκηση τῶν ἐνοριῶν καὶ ἀκόμη ἴσως ἀπηχεῖ τὴν καλο-οργανωμένη ἐνο-ριακὴ πρακτικὴ τῶν chiese parochiale τῆς Δύσης. Σημασία ἔχει ὅτι ὁ Βαβα-τενὴς θέλησε νὰ προάγει τὴν ἐνοριακὴ ζωὴ τῆς ἐπισκοπῆς του σὲ ἐποχὴ κατὰτὴν ὁποία, σύμφωνα μὲ τὸν Πρόδρομο Ἀκανθόπουλο οὔτε στὴν Κωνσταντι-νούπολη δὲν ὑπῆρχε ἀνάλογη πρακτική.

Ἡ διοικητικὴ ὅμως ἱκανότητα τοῦ Νικοδήμου Βαβατενῆ γίνεται ἐπίσηςφανερὴ ἀπὸ τὴ μέριμνά του γιὰ τὸ μετόχι τῆς μονῆς τοῦ Ἁγίου Ἰωάννου τοῦΘεολόγου τῆς Πάτμου στὴν Ἀμοργό. Σύμφωνα μὲ τὴ δική του ἔκφραση,πραγματικὰ ἀνέστησε τὸ μετόχι117, διενεργώντας ζητεῖες γιὰ χάρη του καὶφροντίζοντας ἀνιδιοτελῶς τὰ συμφέροντά του. Μιὰ σειρὰ δικαιοπρακτικῶνἐγ γράφων ἀπὸ τὸ Ἀρχεῖο τῆς Μονῆς τῆς Πάτμου, τὰ ὁποῖα ἀφοροῦν στὸ με-τόχι της στὴν Ἀμοργό118, παρουσιάζουν τὸν πανιερότατον ἀφέντι δεσπότι κύ-ριον κὺρ Νικόδημον 119 νὰ συμβάλλεται, παρουσία μαρτύρων, μὲ διαφόρους,κυρίως νὰ ἀγοράζει κτίσματα καὶ χωράφια, ἀλλὰ καὶ νὰ δανείζει χρήματαγιὰ χάρη τοῦ μετοχίου.


δέρη, 56-59. Μουζάκη, 107-113.115. Σὲ ὁρισμένες περιπτώσεις οἱ κοινοτικοὶ ἄρχοντες ἦταν ὑπεύθυνοι γιὰ τὴ λογοδο-

σία τῶν ἐκκλησιαστικῶν ἐπιτρόπων, ὅπως ἐπίσης γιὰ τὸν ἔλεγχο τῶν λογαριασμῶν τους,τὴν ἔγκριση ἀποφάσεων πώλησης κτηματικῆς περιουσίας, τὴν ἀνακαίνιση ἢ ἐπισκευὴ τοῦἐπιτροπευομένου ναοῦ, ἴσως καὶ τὸ διορισμὸ τῶν ἐφημερίων τῶν ἐνοριακῶν ναῶν. Ἀκαν-θοπούλου, Ἐνορίες, 43, γενικὰ γιὰ τὰ καθήκοντα τῶν ἐπιτρόπων 66-70. Σχετικὰ μὲ τὴσυμπαράσταση τῶν συντεχνιῶν στὴ συντήρηση, ἀνακαίνιση, ἀνέγερση κ.λ.π. ναῶν καὶμονῶν βλ. Καλινδέρη, 77-106.

116. Ἀκανθοπούλου, Ἐνορίες, 65.117. Παπαδοπούλου - Φλωρεντῆ, 53-54, 67-68. Μουζάκη, 86.118. Βλ. Μουζάκη, 86-93, 157-159.119. Μουζάκη, 87.

Ἐν κατακλείδι ὁ Νικόδημος Βαβατενὴς εἶχε παιδεία, λογιοσύνη, ἑτοιμό-τητα καὶ ὀργανωτικότητα. Φύση τυχοδιωκτική, θαυμαστὴς τῆς Βενετίας,ἴσως δὲν ἦταν ἀπόλυτα στερεὸς στὴν Ὀρθοδοξία, χωρὶς νὰ εἶναι δυνατὸ νὰἀποκλεισθεῖ ἡ ὑπόθεση ὅτι τὴ σκέψη του βάρυνε ὁ σύγχρονός του, ἀποστά-της Φιλαδελφείας, Μελέτιος Τυπάλδος. Ἀποτελεῖ μᾶλλον, μία ἀκόμη περί-πτωση ἕλληνα λογίου ποὺ ἔθελξε ἡ Δύση. Ἡ ὀθωμανικὴ ἀνακατάληψη τῆςΠελοποννήσου ὅμως, τοῦ στέρησε τὸν ἐπισκοπικὸ θρόνο καὶ ὁ πατριαρχικὸςἀφορισμὸς τὸν συγκλόνισε, μὲ ἀποτέλεσμα νὰ ἀποσυρθεῖ καὶ νὰ ἐπιλέξει τὸμοναχικὸ βίο γιὰ τὸ ὑπόλοιπο τῆς ζωῆς του, προσηλωμένος ἀπόλυτα στὰ συμ-φέροντα τῆς μονῆς τοῦ Ἁγίου Ἰωάννου τῆς Πάτμου.

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ120

1700

Προίμιον Κώδικος|Ἐπειδὴ κατὰ τὴν θείαν βουλήν, τὰ πράγματα, ὅλα, τούτου τοῦ ὑπο-

σεληνίου| Κόσμου, φύσει γενοῦνται, καὶ φθείρονται. Καὶ ὁ χρόνος, ὡς ἰ -διοπαιδοτρῶγος Κρόνος,| ἀμαυρεῖ τὰ καλά, καὶ κατατρώγει τὰ ὅσα γεν-νᾶ. Διὰ τοῦτο ἐπιτηδεύθη ὁ| ἀθρώπινος νοῦς, διὰ νὰ μὴν λείψη εἰς τοὺςμεταγενεστέρους, τῶν πάλαι γεγενη|μένων ἀξιομνημονεύτων πραγμά-των ἡ ἐνθύμησις. Καὶ διὰ τῆς γραφικῆς Ἱστορίας,| ἀναλόγου ἀντιφαρ-μάκου τῆς λήθης, τὸ πάθος ἰάσατο. Καὶ ἀπέδειξεν ἡμῖν λόγους, καὶ πρά| -ξεις, πάντων τῶν παλαιῶν ἀνθρώπων, καὶ τὰ κατὰ καιροὺς συμβάντα.Ἀλ λὰ φεῦ| τῆς δυστυχίας τοῦ ἡμετέρου γένους, καὶ τῆς μεγάλης κατα-στροφῆς. Διατὶ ὁμοῦ μὲ| τὴν βασιλείαν, ἔχασε τὴν ἐλευθερίαν, τὴν ἀνδρεί-αν, τὴν εὐγένειαν, καὶ τὴν| γνῶσιν δίδουσαν φιλοσοφίαν, καὶ ἐτάχθη ἀ -σπλάχνως ἀπὸ τὸν βάρβαρον Θρά|κα (ὡς τὸν πάλαι καιρὸν ἀπὸ τὸν φα-


120. Ε.Β.Ε. 2392, φ. 1v-5v. Τὸ κείμενο μεταγράφεται ὁλοκληρωμένο, ἀπὸ τὸ πρωτό-τυπο, προκειμένου νὰ μὴ διασπασθεῖ ἡ ἀλληλουχία του, μὲ διατήρηση τῶν τυχὸν ὀρθογρα-φικῶν σφαλμάτων, σιωπηρὴ ἀνάλυση βραχυγραφιῶν καὶ ἀποκατάσταση στίξης καὶ κε-φαλαίων γραμμάτων, ἐπειδὴ εἶναι αὐτόγραφο τοῦ Νικοδήμου Βαβατενῆ (ὑπογράφεται ἀπὸαὐτὸν κάθε σελίδα) καὶ φανερώνει τὸ πνεῦμα του, ἀλλὰ ἐπίσης ἐπειδὴ εἶναι ἐνδεικτικὸ τῆςδιαδικασίας ἐκλογῆς ἀρχιερέα, χαρακτηριστικὸ τῆς προσπάθειας τοῦ λογίου ἱεράρχη νὰὀργανώσει τὴν ἐνοριακὴ ζωὴ τῆς ἐπισκοπῆς του καὶ ἀπαραίτητο γιὰ τὴν κατανόηση τῆςκατάστασης τῆς Ἐκκλησίας τὴν ἐποχὴ ἐκείνη, ἰδιαίτερα ὅταν παραβάλλεται μὲ σύγχρο-νά του σχετικὰ ἔγγραφα.

5

10

ραὼ ὁ ἑβραῖοι) εἰς τὴν πληθουργίαν.| Διὰ τοῦτο ἔλειψαν οἱ χρονολόγοι,καὶ ἐκκλησιαστικοὶ Ἱστοριογράφοι, κατεφθάρησαν| οἱ κώδικες τῶν ἐκ -κλησιῶν, καὶ μάλιστα ἐδῶ εἰς τὴν Πελοπόννησον, ὁποῦ| ὡς ἐδοκίμασα,σχεδὸν εἰς ὅλας τὰς ἐπαρχίας εἰς καμίαν δὲν ηὗρα παρὰ| τινὰ λείψαναἀ τακτογεγραμμένα, τὰ ὁποῖα οἱ νῦν ἀρχιερεῖς, διὰ κώ|δικας λέγουσι, καὶκρατοῦσι. Ἔστω ὅμως δόξα τῷ ἐλεήμονι, καὶ παντεπόπ|τῃ Θεῷ, ὁποῦ διὰμέσον τῆς τῶν Ἑνετῶν ἀριστοκρατείας ἐλευθέρωσεν| ὁλόκληρον ταύτηντὴν περίφημον Πελοπόννησον, ἀπὸ τὸν σκληρὸν ζυγὸν| τῆς τῶν Τουρκῶντυραννίδος, καὶ ἄρχησαν πάλιν νὰ βλαστάνουν ἡ ἀρεταίς, καὶ μά|λισταἡ εὐγένια εἰς τὰς πολιτείας, ἡ τάξις εἰς τὰς ἐκκλησίας, ἡ εὐλάβεια εἰςτὰ| μοναστήρια, καὶ ἡ ἀξίαις εἰς τοὺς ἀξίους νὰ δίδονται, εἰς ἕνα λόγοννὰ ἐπαι|νοῦνται τὰ καλά, καὶ νὰ ψέγονται τὰ κακά. Ἐγὼ λοιπὸν ὁ εὐτε-λέστερος τῆς| εὐτελεστέρας πασῶν τῶν πελοποννησιακῶν ἐπαρχιῶν ἐ -παρχίας ἀρχιερεὺς| Νικόδημος Βαβατενὴς ἐκ Λεβαδείας, ποιῶ ταύτηντὴν καλὴν ἀρχήν, καὶ ἀφιερό|νω εἰς τὴν λαχοῦσάν μοι θεῶθεν ἐπισκοπὴνἝλους τοῦτον τὸν παρόντα Κώ|δικα, ἐντελλόμενος ἐνβάρει ἀλύτου ἀφο-ρισμοῦ μὴ γράψαι τινὰ ἄνευ| θελήσεως τῶν κατάκαιρους λαχόντων ἐπι-σκόπων γνησίων τῆς ἐπαρχίας| καὶ αὐτοὶ πάλιν μὴ γράφειν ἁπλῶς, ἀλλὰὑποθέσεις ἐκκλησιαστικάς, διὰ| νὰ ἀποβένη τὸ ἔργον πρὸς δόξαν Θεοῦ,ἔπαινον τῆς ἐκκλησίας, καὶ δήλωσιν| τῶν μεταγενεστέρων. Καὶ οἱ τυ-χόντες ταῦτα ἀναγινώσκειν ἔρροσθε, τὸν| Κύριον ἱκετεύοντες, διὰ τὴνἄφεσιν τῶν πολλῶν μου πλημελημάτων. |

+ ὁ ταπεινὸς ἐπίσκοπος Ἕλους Νικόδημος, τοὐ πίκλην Βαβατενῆς._ ||1v

Τὰ περὶ τῆς ψηφήσεως γεγονότα ἐς Μονεμβασίαν,ἀφ’ ἑσπέρας Σαββάτου Σεμπτεμβρίου 1, 1700.|

Καὶ ἀντιγράφθεισαν ἀπὸ τὰ πρωτότυπα, τὰ ὄντα ἐς τὸν Κώδικατῆς μητροπόλεως| Μονεμβασίας.|

Ἐπειδὴ ὁδηγηθεὶς ἐκ Θεοῦ ὁ παναγιώτατος ἡμῶν αὐθέντης, καὶ δε-σπότης| μητροπολίτης τῆς ἁγιωτάτης μητροπόλεως Μονεμβασίας ὑπέρ-τιμος καὶ ἔξαρχος| πάσης Πελοποννήσου κύριος κύριος Γρηγόριος ὁ τὸντῶν Ἱεροσολύμων| τόπον ἐπέχων. Καὶ ἡ περὶ αὐτοῦ ἱερὰ τῶν ἀρχιερέωνὁμήγυρις ἠθέλησε| προβηβᾶσαι καμὲ τὸν ἐλάχιστον αὐτοῦ δοῦλον, εἰς τὸτῆς ἀρχιερωσύ|νης θεῖον ὄντος ἀξίωμα, ἰδοὺ πείθομαι τῷ αὐτοῦ θείῳ προ-στάγματι,| καὶ δέχομαι τὸ ἐπίταγμα. Καὶ πρῶτον εὐχαριστῶ αὐτῷ μοιτῷ πα|ναγιωτάτῳ αὐθέντῃ καὶ δεσπότῃ μητροπολίτῃ τῆς ἁγιωτάτης μη-


15

20

25

30

35

40

45

τροπόλεως| Μονεμβασίας τῷ τὴν τοιαύτην πρόνοιαν περὶ ἐμὲ πεποιηκό-τι. Ἔπειτα| δὲ τοῖς θεοφιλεστάτοις ἐπισκόποις ὧν ταῖς ἁγίαις εὐχαῖς ἀξι -ώσει με Κύριος| ὁ Θεὸς ποιμᾶναι ὀρθῶς τὸ ἐμπιστευθέν μοι λογικὸν τοῦΧριστοῦ ποίμνι|ον, καὶ παραστῆσαι αὐτῷ ἄσπιλον, καὶ ἀμόλυντον ἐν τῇ φο-βερᾷ ἡμέρᾳ τῆς κρί|σεως, ᾧ ἡ δόξα, καὶ τὸ κράτος εἰς τοὺς αἰώνας ἀμήν.|

Τὴν ἄνωθεν εὐχαριστίαν εἶπων μετὰ τὸ τρίτον μήνυμα.|

Συντρέχουν οἱ ψῆφοι.|

Συνελθόντες οἱ θεοφιλέστατοι ἐπίσκοποι ὅ τε ῾Ρέοντος κύριος Ἰάκω-βος,| καὶ Εὑρεσθένης κύριος Ἀγαθάγγελος εἰς τὸν Ναὸν τοῦ Ἑλκομέ-νου Ἰησοῦ Χριστοῦ| μητρόπολιν Μονεμβασίας, καὶ ποιήσαντες ψήφουςκανονικοὺς περὶ τῆς ἁγιωτάτης| ἐπισκοπῆς Ἕλους, καὶ θέσαντες ἐν πρώ-τοις τὸν πανοσιώτατον παπὰ κὺρ Θεόκλητον,| δεύτερον τὸν πανοσιώτα-τον προηγούμενον παπὰ κὺρ Ἰγνάτιον, καὶ τρίτον τὸν| λογιώτατον παπὰκὺρ Νικόδημον Βαβατενή. Ὅθεν, καὶ κατέστρωσαν ἐν| τῷ παρόντι Κώ-δικι τῆς ἁγιωτάτης μητροπόλεως Μονεμβασίας ἐς ἀσφάλειαν.|

† ῾Ρέοντος Ἰάκωβος|† Εὑρεσθένης, καὶ Χρυσάφου Ἀγαθάγγελος|† Νικόδημος ἐλέῳ Θεοῦ ὑποψήφιος τῆς ἁγιωτάτης ἐπισκοπῆς Ἕλους.

Ἰδίᾳ χειρί| προέγραψα.|

Συντρέχει ἡ ὁμολογία τοῦ ὑποψηφίου.|

Πιστεύω εἰς ἕνα Θεόν, πατέρα παντοκράτορα, ποιητὴν οὐρανοῦ, καὶγῆς,| ὁρατῶν τε πάντων, καὶ ἀοράτων. Καὶ εἰς ἕνα κύριον Ἰησοῦν Χρι-στόν| τὸν υἱὸν τοῦ Θεοῦ τὸν μονογενῆ, τὸν ἐκ τοῦ πατρὸς γεννηθέντα πρό|πάντων τῶν αἰώνων: καὶ τὰ ἑξῆς ἄρθρα τοῦ συμβόλου.|| 2

ἕπεται τὰ τῆς ὁμολογίας:|

Πρὸ τούτοις στέργω, καὶ ἀποδέχομαι τὰς ἁγίας, καὶ οἰκουμενικὰς ἑ -πτά| συνόδους, αἵτινες ἐπὶ φυλακῇ τῶν ὀρθῶν δογμάτων συνηθροί|σθη-σαν. Καθομολογῶ τὰ ὑπ’ αὐτῶν διορισμένα στέργειν, καὶ φυλ|λάττειν.Ἔτι τε καὶ τοὺς κανόνας, καὶ τὰς ἁγίας διατάξεις ὁπόσαι| τοῖς ἱεροῖς πα- τρᾶσι κατὰ διαφόρους καιρούς, καὶ τόπους δι|ετυπώθησαν. Καὶ πάντας,οὓς οἱ θεῖοι πατέρες ἀποδέχονται,| συνανταποδέχομαι, καὶ οὓς ἀποστρέ-


50

55

60

65

70

75

φονται, συναποστρέφομαι.| Πρὸς ἔτι δέ, καὶ τὴν ἐκκλησιαστικὴν εἰρήνηνὑπόσχομαι δια|φυλλάττειν, καὶ κατ’ οὐδένα τρόπον, ἐναντία φρονεῖν αὐτῇ|διὰ βίου παντός. Σὺν τούτοις εἶναι φημὶ κατὰ πάντα ἑ|πόμενος, καὶ ὑπο-τασσόμενος τῷ παναγιωτάτῳ ἡμῶν αὐθέντῃ| καὶ δεσπότῃ μητροπολίτῃτῆς ἁγιωτάτης μητροπόλεως Μονεμβασίας,| ὑπερτίμῳ, καὶ ἐξάρχῳ πά-σης Πελοποννήσου. Προεπαγγελόμενός τε| ἐν φόβῳ Θεοῦ, καὶ θεοφιλεῖγνώμῃ τὴν ἐγχειροσθῆσαν μοι ποίμνην| ἰθύνειν καλῶς. Καὶ ὁπόση μοιπάρεστι δύναμις, συντηρεῖν| ἐμαυτὸν πάσης ὑπολήψεως πονηρᾶς. Πρὸ δὲτοῦτοις ὁμολο|γῶ, καὶ ἃ κέκτηται προνόμοια ὁ τῆς Μονεμβασίας θρόνος|φυλλάττειν αὐτὰ ἀπαράτρετα, ἐν πάσαις ταῖς ἐμοῦ ἐνορί|αις. _ Ταπεινὸςὑποψήφιος τῆς ἁγιωτάτης ἐπισκοπῆς| Ἕλους Νικόδημος, ἰδίᾳ χειρὶ ὑπέ-γραψα.|

Τὸ ἀντίτυπον τῆς πράξεως|

Γρηγόριος ἐλέῳ Θεοῦ Ἀρχιεπίσκοπος Μονεμβασίας, ὑπέρτιμος καὶἔξαρχος| πάσης Πελοποννήσου.|

Ἡ ἄπειρος, καὶ ἀναλοίωτος φύσις ἡ ἐν τρισὶ προσώποις εἷς Θεὸς γνω-ριζομένη| ἡνίκα ἐπὶ τοῦ ὅρους τῷ θεσπεσίῳ Μωσῇ διελέγετο, ἐγὼ εἰμὶεἶπεν| ὁ Ὤν τουτέστιν ὁ αὐθύπαρκτος, καὶ παρ’ οὐδενὸς ἔχων τὸ εἶναι.Οὗτος οὖν ὁ| ἀεὶ ὢν Θεός, καὶ φύσει πέφυκεν ἀγαθός. Ἀγαθὸς γάρ, ὅτιμετὰ τὸ ὑπο|στήσασθαι τὰς νοεράς, καὶ ἀΰλους οὐσίας, αἳ καὶ δεύτεραφῶτα τῆς Αὐτοῦ με|γαλειότητος πεφήκασι. Πλάτει μὲν τὸν ἄνθρωπονχάριτι δὲ παντοίᾳ κα|τακοσμεῖ. Ὃν καὶ ἐν παραδείσῳ θέμενος νόμον αὐ -τῷ δέδωκε τοῦ μὴ| ἄψασθαι τοῦ ξύλου τῆς γνώσεως, τουτέστι μὴ περὶτῆς θείας οὐσίας ἀκαίρως|| 2v διερευνᾶν, καὶ ὅτι ποτὲ ἐστὶ αὕτη ἐπιζητεῖν.Ἀλλ’ ἐπεὶ φθόνῳ τοῦ πονηροῦ| διαβόλου τοῦ παραδείσου ὁ ἄνθρωπος ἐξε-βλήθη. Αὐτὸς πάλιν ὁ φύσει| ἀγαθὸς Θεὸς σημείοις πρότερον πολλοῖς τοῦ -τον παιδαγωγήσας, νόμον| αὐτῷ δέδωκε. Προφήτας ἐξαπέστειλε. Τέλοςπάντων ὢ τοῦ θαύματος,| καὶ ἄνθρωπος δι’ αὐτὸν γίνεται ὁ διαφερόντοςφιλάνθρωπος καὶ πᾶσαν| τὴν ὑπὲρ ἡμῶν πληρῶσας οἰκονομίαν, προτοῦἀνελθεῖν εἰς τὸν ἴδιον| πατέρα, κατέλειπεν ἡμῖν τὴν θεῖαν μυσταγωγίαν.Τὸ μὲν εἰς ἀνά|μνησιν τῆς Αὐτοῦ πρὸς ἡμᾶς μεγαλοπρεποῦς συγκατα-βάσεως. Τὸ δὲ| ἵνα διὰ τῆς καθ’ ἡμᾶς ταύτης θεοπροβλήτου ἀρχιερωσύ-νης. Τὸ θεῖ|ον, καὶ ὑπὲρ φύσιν ὄντος τῶν θείων, καὶ φρικτῶν μυστηρίωνχρῆμα| πρὸς ἡμῶν σωτηρίαν ἐπιτελεῖσθαι παρέδωκε· ἧς δίχα ἀδύνα|τονἐπιτελεῖσθαι μυστήρια ἐκκλησιαστικά. Ἀνάγγη πάντως προΐστασθαι|τοὺς ἀρχιερεῖς τῶν χριστιανῶν, εὐλογεῖν τε καὶ ἁγιάζειν αὐτούς, καὶ κα-


80

85

90

95

100

105

110

115

θαίρειν, καὶ φω|τίζειν τούτους ὡς εἴρημεν. Οἷον γὰρ ἐστὶν ἡλίος ἐν τοῖςὑπὸ τὴν σελήνην| γεννητοῖς, καὶ φθαρτοῖς, τοῦτο καὶ ἀρχιερωσύνη ἐν τοῖςεὐσεβέσι καθέστηκεν.| Ἀλλ’ ἐπειδή, καὶ ἡ ἁγιωτάτη ἐπισκοπὴ Ἕλους,ἄνευ ποιμένος γνη|σίου, καὶ προστάτου πνευματικοῦ ἐναπομείνασα, τὸκοινὸν χρέος ὁ ταύ|της προστάτης ἀπέδωκε. Ψήφων γενομένων κανονι -κῶν, ὑπὸ τῶν| θεοφιλεστάτων ἐπισκόπων, τοῦ τε Ἰακώβου ῾Ρέοντος, καὶἈγαθαγγέλου| Εὑρεσθένης τῶν ἐν Ἁγίῳ Πνεύματι ἀγαπητῶν ἀδελφῶν,καὶ συλειτουργῶν| τῆς ἡμῶν μετριότητος. Εὑρέθη, καὶ ἐκλέχθη ὁ λογι -ώτατος ἐν ἱερομονά|χοις κὺρ Νικόδημος ἐκ χώρας Λεβαδείας, ἀνὴρ ἄ -ξιος, καὶ λόγιος, καὶ| ἁρμόδιος εἰς προστασίαν λαοῦ. Τοῦτον ἡ ἐμὴ με-τριότης γνήσιον, καὶ καθο|λικὸν ἐπίσκοπον, κεχειροτόνηκε, τῇ ἐπικλή-σει, καὶ χάριτι τοῦ Παναγίου| καὶ ζωαρχικοῦ, καὶ τελεταρχικοῦ Πνεύ-ματος, τῆς δηλωθήσης ἐπισκοπῆς| Ἕλους. Ὀφείλει τοιγαροῦν ὁ δηλω-θεὶς οὗτος θεοφιλέστατος ἐπίσκοπος κὺρ| Νικόδημος ὁ ἐν Ἁγίῳ Πνεύ-ματι ἀγαπη τὸς ἀδελφός, καὶ συλειτουργὸς τῆς ἡμῶν| μετριότητος, ἀπελ-θεῖν εἰς τὴν λαχοῦσαν αὐτῷ θεῶθεν ἐπαρχίαν, καὶ ἐπι|λαβέσθαι αὐτῆς,μετὰ πάντων τῶν προσότῶν αὐτῇ κτημάτων τε καί| πραγμάτων. Καὶ δι-δάσκειν τὸν ἐ κεῖσε τοῦ Κυρίου χριστόνυμον λαόν, πάν|τα τὰ ψυχοφελῆ,καὶ σωτήρια δόγματα, ὅση δύναμις, ἀναγνώστας σφρα|| 3γίζειν, ὑποδια-κόνους, καὶ διακόνους χειροτονεῖν, καὶ εἰς τὸ τοῦ πρεσβυτέρου ἀ|ξίωμαπροβιβάζειν, πνευματικοὺς πατέρας ἐγκαθηστᾶν, θείους, καὶ ἱεροὺς| να-οὺς καθιεροῦν, καὶ τὰ ἄλλα πάντα τὰ ἀρχιερατικὰ ἐκτελεῖν ἀκωλύ|τωςὡς καθολικὸς ἐπίσκοπος, καὶ ὢν καὶ καλούμενος. Ὀφειλόντων καί| τῶνἐκεῖσε εὑρισκομένων πάντων ἐντιμοτάτων κληρικῶν, εὐλαβεστά|των ἱε-ρέων, χρησιμοτάτων ἀρχόντων, καὶ παντὸς τοῦ χριστονύμου λαοῦ, πεί|-θεσθαι, καὶ ὑποτάσεσθαι αὐτῶ, ἀφ’ οἷς ἂν ἔχη λέγειν αὐτοῖς ψυχο|φελέ-σι λόγοις, καὶ σωτηριώδεσιν. Ἡ γὰρ πρὸς αὐτὸν τιμή, καὶ εὐλάβεια πρὸς|τὴν ἡμῶν, διαβίσεται μετριότητα, καὶ δι’ αὐτῆς εἰς Θεόν· οὗ τὸν τύπον|ἐπέχει ὁ ἀρ χιερεὺς ἐπὶ τῆς γῆς. Παρέχειν τε πρὸς αὐτὸν εὐγνωμόνως|καὶ εὐπειθῶς, πάντα τὰ ἀνήκοντα αὐτῷ εἰσοδίματα, καὶ δικαιόματα.| Ὅ -θεν, καὶ εἰς τὴν περιτούτου δήλωσιν, καὶ διηνεκῆ τὴν ἀσφάλειαν,| ἐγένε-το, καὶ ἡ παροῦσα πρᾶξις, καὶ ἐπεδώθη τῷ διαλειφθέντι| θεοφιλεστάτῳἐπισκόπῳ Ἕλους τῷ ἐν Ἁγίῳ Πνεύματι ἀγα|πητῷ ἀδελφῷ, καὶ συλει-τουργῷ τῆς ἡμῶν μετριότητος κυρίῳ Νι|κοδήμῳ. Κατὰ τὸ σωτήριον ἔτοςαψ΄ καταμήνα Σε|πτευριον 8.|

Ἐν μηνὶ Σεμπτεμβρίῳ Ἰνδικτιῶνος ὀγδόης._ |


120

125

130

135

140

145

150

Ἀκολουθεῖ τὸ τῆς εἰδήσεως γράμμα:|

Νικόδημος Βαβατενὴς ἐλέῳ Θεοῦ ἐπίσκοπος Ἕλους|Εὐλαβέστατοι ἱερεῖς, πανοσιώτατοι ἱερομόναχοι, χρησιμότατοι κλη-

ρι|κοί, καὶ τίμιοι καπετάνοι, προεστότες, καὶ γέροντες. Καὶ ἁπαξάπαντεςοἱ λει|ποὶ εὐλογημένοι χριστιανοί, τέκνα ἐν Κυρίῳ ἀγαπητὰ οἱ εὑρισκό-μενοι| εἰς τὰ χωρία, καὶ μοναστήρια τῆς ἐκ Θεοῦ λαχούσης μοι ἐπισκο -πῆς Ἕλους.| Χάρις, καὶ ἔλεος ἀπὸ Θεοῦ παντοκράτορος, παρὰ δὲ τῆςἐμῆς ταπεινώ|τητος εὐχή, καὶ ἐγκάρδιος εὐλογία, καὶ συγχώρησις. Γνω-στὸν ἔστω πᾶσιν| ὑμῖν, ὅτι ἐπειδή, διὰ τῆς θείας, καὶ τελεταρχικῆς χά-ριτος, συντρεχούσης| τῆς αὐθεντικῆς ἐξουσίας, καὶ ἐκκλησιαστικῆς ἀβι -άστου θελήσεως νομί|μως, καὶ κανονικῶς ἐκλέχθην, ἐψηφήσθην, ἐχειρο-τονήθην, καὶ ἀνε|βηβάσθην εἰς τὸν θρόνον τῆς ἁγιωτάτης ἐπισκοπῆς Ἕ -λους. Καὶ διὰ||3v τῆς θύρας εἰσῆλθον εἰς τὴν αὐλὴν τῶν προβάτων. Ὅτιὁ ἀναβαίνων ἀλ|λαχῶθεν ἐκεῖνος κλέπτης ἐστί, καὶ ληστής. Διὰ τοῦτοπρέπει νὰ ἀκούετε| τῆς φωνῆς μου, καὶ ἠξεύροντες νὰ μὲ γνωρίζετε, διὰνόμιμόν σας ἐπίσκο|πον, καλὸν ποιμένα, (ὅτι ὁ καλὸς ποιμὴν τὴν ψυχὴναὐτοῦ τίθησιν ὑπὲρ| τῶν προβάτων) καὶ εὔσπλαχνον γλυκύν σας πνευ-ματικὸν πατέρα.|

Ὅθεν ἐν πρώτοις μὲ πατρικὴν ἀγάπην σᾶς παραγγέλω, νὰ μὴν| δε-χθεῖτε ἄνευ ἐμῆς θελήσεως, καὶ ἰδιοχείρου μου γράμματος εἰς τὰ εὐλο-γη|μένα σας χωρία, οὔτε ἀρχιερέα, οὔτε ἱερομόναχον, οὔτε ἱερέα, οὔτεκαλό|γηρον, ἀλλ’ οὔτε λαϊκὸν νὰ κάμνουν ζητίαν, ἢ νὰ ἐπιτελέσουν κα-μί|αν ἐκκλησιαστικὴν ὑπηρεσίαν, ὡς προστάτουν τὰ τῆς αὐθεντίας θε|-σπίσματα, καὶ οἱ θεῖοι, καὶ ἱεροὶ νόμοι, τῆς ἀνατολικῆς μας Ἁ γίας Ἐκ -κλη|σίας διακελεύουσι.|

Δεύτερον νὰ ἐπιμελοῦνται, καὶ νὰ προσέχουν οἱ ἐφημέριοι, νὰ μὴνἀ|φήσουν, καὶ πεθάνει τινὰς τῶν χριστιανῶν ἀνεξομολόγητος, καὶ ἀκοι-νώνιτος,| ἢ κανένα παιδίον ἀβάπτιστον. Ἀκόμι δὲ νὰ λειτουργοῦσι τὸ ὀλι-γότε|ρον πᾶσαν Κυριακήν, καὶ τὰς Δεσποτικάς, καὶ Θεομητορικὰς ἑορ-τάς, καὶ τὰς| τῶν μεγάλων ἁγίων μνήμας.|

Τρίτον ἀπὸ τοῦ νῦν, καὶ εἰς τὸ ἑξῆς χωρὶς ἐξουσίαν, καὶ θέλημαἔγγραφον| τῆς ἐμῆς ταπεινώτητος νὰ μὴν γίνεται, οὔτε γάμος, οὔτε ἀφο-ρισμὸς| οὔτε νὰ λαμβάνῃ τινὰς ἐφημερίαν· ἄνευ ἐμῆς γνώμης, καὶ γράμ-ματος.|

Τέταρτον τὰ ὅσα ἐκκλησιαστικὰ δικαιόματα, καὶ σύμφερα ἔγιναν| καὶεἶναι, ταῦτα πάντα νὰ φυλλάττονται εἰς τοὺς ἱερεῖς τῶν χωρίων| ἕως τὸνπρὸς αὐτόθι ἐρχομόν μου, ὁποῦ εἶναι ὀγλήγορος· διὰ νὰ| μοῦ δώσῃ λογα-


155

160

165

170

175

180

185

ριασμόν. Καὶ μὴν παρέβετε νὰ ἔχετε τὴν εὐχὴν| τὰ γεγραμμένα, ἀλλὰμετὰ χαρᾶς ὡς δεδήλωκα ποιήσατε| διὰ νὰ ἔχετε τὴν τοῦ Θεοῦ εὐλογίαν,τὸν ἔπαινον τοῦ κόσμου,| καὶ τῆς ταπεινώτητός μου εὐχὴν τὴν ἐγκάρ-διον.| Ἐκ Μηζυθρὸς κατ’ ἔτος αψ΄ κατὰ τὴν ιδ ην μηνὸς Σεμπτεμβρίου.|

+ ὁ ταπεινὸς ἐπίσκοπος Ἕλους Νικόδημος ὁ Βαβατενής|| 4

Ἀντίγραφον τῆς ἐπιστολῆς, ὁποῦ πρῶτον ἐξ ἐμοῦ,τοῦ Παναγιωτάτου πέμπεται.|

Κατὰ τὸ χρεώς μου ἔρχομαι νὰ σας προσκυνοχαιρετήσω, καὶ νὰ σαςφανερόσω| πῶς, εἰς τὸν πρῶτον γύρον, ὁποῦ εἰς τὴν ἐπαρχίαν κάμνω, εὑ -ρίσκω τόσον ἀσι|γυρίστους τὰς ἐκκλησίας, ὅσον, ὁποῦ φαίνεται, νὰ ἦτονἀπροστάτευταις πολλοὺς| χρόνους. Καὶ ὁ Θεὸς ὁ ἅγιος, δι’ εὐχῶν σας ἁ -γίων, νὰ μὲ ἀξιώσῃ νὰ κάμω νὰ γενοῦν| τὰ δυνατά, καὶ εἰς τέτοιους τό-πους πρέποντα. Ἔχω μεγάλην χρεῖαν, διὰ νὰ| μάθω τὰ σύνορα τῆς ἐπι-σκοπῆς, ἀπὸ μίαν κόπιαν λεγαλιτζάδαν, ἀπ’| ὅλα τὰ χρυσόβουλα, καὶ ἂντὰ ἐμεταγλώττησαν ἰταλικῶς, καὶ ἀπ’ αὐτὰ ἄλλην λε|γαλιτζάδαν. Διατὶἔχω γνώμην ὕστερον ἀπὸ τὸν γύρον νὰ ὑπάγω Θεοῦ θέ|λοντος εἰς τὸν ὑ -πέρτατον αὐθέντην. Καὶ ὅτι ἔξοδα, διὰ ταῖς κόπιαις, καὶ λεγαλι|ταῖς τρέ-ξουν, θέλω τὰς δώσει, ὅθεν ὁρίσετε, τὸν εὐλαβῆ ἀρχιδιάκονον, καὶ| ἐμοὶ πε-ριπόθητον ἐκ ψυχῆς, καὶ καρδίας, καὶ φιλῶ, καὶ ἀσπάζομαι, μετ’| εὐλα-βείας δὲ χωρὶς τέλος σας ὑπογράφομαι. Ὁ κατὰ Πνεῦμα εὐλαβὴς| υἱός,καὶ δοῦλος. Ὁ Ἕλους Νικόδημος.|

ἀπὸ Λεήμονα, Νοεμβρίου 9, 1700|

Τὸ ἴσον τῆς ἐπιστολῆς τοῦ παναγιωτάτου._|

Θεοφιλέστατε, καὶ λογιώτατε ἅγιε ἐπίσκοπε Ἕλους κύριε κύριε| Νι-κόδημε ἐν Χριστῷ ἀδελφὲ χαίροις, καὶ ὑγιαίνοις ἐν Κυρίῳ._|

Τὴν προχθὲς ἔλαβα τὴν τιμίαν σας, μὲ τὴν ὁποίαν χαίρω νὰ ἀγρι|κῷτὴν ἐπιμελητικήν σας φροντίδα, διὰ τὰς ἐκκλησίας, καὶ διὰ κά|θε ἄλλοντῆς ἐπαρχίας. Ὅθεν ὁ αὐτῆς λαός, καὶ χαίρει, καὶ χαρίσεται.| Διὰ τὴνκόπιαν, ὁποῦ μας γυρεύετε, ἐν πρώτοις δὲν εἶναι ἐξηγημένον| τὸ χρυσό-βουλον εἰς τὸ φράγγικον. Δεύτερον, ὁποῦ δὲν γράφει ξεχωριστὰ| ἑκάστηςἐπισκοπῆς τὸ σύνορον. Ἀλλὰ ὅλην τὴν περιοχὴν τῆς μητροπό|λεως, κα -θὼς ἂν σᾶς βολέσῃ θέλετε κοπιάσῃ, καὶ εὐβλέποντάς το| ἂν σας ἀρέσῃθέλετε λάβη, καὶ τὴν κόπιαν. Ὅμως θέλετε τὸ| εἰδῆ καθὼς σας γράφω,πῶς δὲν ἔχει τὸ σύνορον ἑκάστης ἐπισκο|πῆς ἐξόχως. Καὶ σὺν τούτοις


190

195

200

205

210

215

220

σας δεόμεθα παρὰ Θεοῦ πᾶν ἀγαθόν.| Ὁ ἀρχιδιάκων δουλικῶς τὴν πρω-σκυ νᾶ.|

Ἐκ Μονεμβασίας, 1700, νοεμβρίου 22.|Τῆς θεοφιλίας σας ἐν Χριστῷ ἀδελφῷ| Νικοδήμῳ ἐλέῳ Θεοῦ καὶ τὰ

ἑξῆς| Μονεμβασίας Γρηγόριος.

Εὑρίσκοντας πάσας τὰς ἐκκλησίας τῆς ἐκ Θεοῦ λαχούσης μοι ἐπαρ-χίας| Ἕλους, ὄχι μόνον ἀκαλλώπισταις, καὶ κακοκυβερνημέναις· ἀλλὰκαὶ ὁλοτελῶς| γεγυμνομέναις, ἀπὸ ἱερὰ σκεύη, καὶ ἄμφια. Ἔτι δέ, καὶἀπὸ σεπτὰς εἰκόνας,| καὶ τὰ διατεταγμένα βιβλία. Εἰς βραχιλογίαν: ἀ -σύσταταις, ἀφρόντισταις,|| 4 καὶ μάλιστα μερικαῖς μὲ καλαμίαν σκεπα-σμέναις. (Πράγμα ὁποῦ στενεύει| κάθε καλὸν χριστιανόν, νὰ θαυμάσῃ,καὶ νὰ κατηγορήσῃ τὴν ἀμέλειαν τῶν τοιούτων| χριστιανῶν. Ἐξαιρέτωςδὲ τῶν ἱερέων, ὁποῦ εἰς δεκατριῶν χρόνων διορίαν, ἀφοῦ ἡ| γαληνωτάτητῶν Ἑνετῶν ἀριστοκρατεία, τὴν Πελοπόννησον ἀπὸ τοὺς Ἀγαρη|νοὺς ἠ -λευθέρωσε, δὲν ἠξιώθησαν νὰ καλληεργήσουν τοὺς θείους ναούς, πρὸς|δόξαν Θεοῦ, ὠφέλειαν τῶν χριστιανικῶν ψυχῶν, καὶ καύχημα τοῦ τόπου,ὡς| ἀρέσῃ, καὶ τῶν ἐξοχωτάτων αὐθεντῶν ἡμῶν, καὶ τοπάρχων.) Διὰ τοῦ -το ἐ|γὼ ἐπαρακινήθηκα, ὡς ἐκεῖνος, ὁποῦ περὶ τούτου ἔχω νὰ ἀποδόσωλό|γον τοῦ αὐθεντὸς Θεοῦ. Καὶ μὲ τὴν ἀρχιερατικὴν ἐξουσίαν, ὁποῦ προ-νοίᾳ| θείᾳ μου ἐδώθη, θεσπίζοντας ἐδιόρισα, διὰ κυβέρνησιν τῶν ἁγίωντοῦ Θεοῦ| ἐκκλησιῶν τὰ ἀκόλουθα δέκα κεφάλαια, διὰ νὰ φυλλάττονταιἀπὸ| τοῦ νῦν καὶ ἔμπροσθεν ἀπαραλάκτως (ἐν βάρει ἀλύτου ἀφορισμοῦ)εἰς ὅλα| τους τὰ μέρη πεπληρομμένα.|

Κεφάλαιον Πρῶτον: Ὅτι εἰς κάθε χωρίον τῆς ἐπαρχίας μου Ἕλους,νὰ ὀνομάζονται ἀπὸ τοὺς| προεστούς, ἂν τὸ χωρίον εἶναι μεγάλον δέκα ἢδώδεκα, διὰ ἐπίτρο|ποι τῆς ἐκκλησίας τοῦ αὐτοῦ χωρίου, καὶ ἂν εἶναι μι-κρὸν ἕξ, ἢ ἑπτά, ἢ ὀκτώ,| καὶ ἡ ὀνομασία νὰ γίνεται ἀπὸ τοὺς ἱερεῖς τοῦχωρίου. Καὶ νὰ παραδίδονται| ἐγράφως τὰ ὀνόματα τῶν ὀνομασθέντωντοῦ ἀρχιερέως, καὶ ὁ ἀρχιερεὺς| ἂν τοὺς γνωρίσῃ διὰ ἀρκετοὺς ἔχει κα -λῶς, ἀλλέως νὰ ὀνομάζονται ἄλ|λοι. Καὶ τότε ὁ ἐπίσκοπος, νὰ γράφῃ τὰαὐτᾳ ὀνόματα χώρια, εἰς τόσα| δελτάρια, ἢ μπολετία, καὶ νὰ βάλῃ, καὶἄλλα τόσα χαρτία ἄγραφα,| εἰς δύο μόνον ἀπ’ αὐτὰ νὰ γράφεται τοῦτοςὁ λόγος (ἐπίτροπος) τὰ αὐτὰ δὲ| νὰ βάλλωνται ὑπὸ τῆς Ἁγίας Τραπέ-ζης, καὶ μετὰ τὴν τελείωσιν τῆς θείας| μυσταγωγίας, νὰ κράζωνται δύοπαιδία, ἕως δέκα χρόνων, εἰς τῶν ὁποί|ων τὰς σκούφιας νὰ βάλλωνταιτὰ προειρημένα χαρτία, χώρια τὰ γεγραμ|μένα, καὶ χώρια εἰς τοῦ ἄλλουτὴν σκούφιαν τὰ ἄγραφα, μὲ τὰ δύο, ὁποῦ| ἔχουν γεγραμμένον τὸν λόγον


225

230

235

240

245

250

255

ἐπίτροπος, καὶ τοιουτοτρόπως νὰ εὐγένῃ τυχηρῶς| τὸ παιδίον, ἕνα πρὸςἕνα τὰ χαρτία, ὁποῦ ἔχουν γεγραμμένα τὸ ὀνόμα|τα τῶν ὀνομασθέντων,καὶ τὸ ἄλλον πάλιν νὰ εὐγένῃ τὰ ἄγραφα, καὶ εἰς| ἐκείνων τὰ ὀνόματα,ὁποῦ εὑρεθῆ τὸ χαρτὶ ἐκεῖνο, ὁποῦ νὰ γράφῃ ἐπίτροπος| ἐκεῖνοι νὰ μένουνἐπίτροποι τῆς ἐκκλησίας.|

Κεφάλαιον Β ον: Ὅτι νὰ ἐκλέγεται ἀπὸ τὸν κατὰ καιροὺς ἀρχιερέα εἰςγραμματεὺς| τῆς ἐκκλησίας εἰς κάθε χωρίον, καὶ νὰ εἶναι εἰς τὴν τρίτηντάξιν| τῶν ἐπιτρόπων.|| 4v

Κεφάλαιον Γ ον: Ὅτι οἱ αὐτοὶ δύο ἐπίτροποι νὰ στέκουν χρόνον ἕναπρὸς κυβέρνησιν,| καὶ αὔξησιν τῶν ἐκκλησιαστικῶν πραγμάτων, καὶ νὰἔχῃ χρέως ὁ ἐφημέ|ριος νὰ ἐξωφωνήζῃ, καὶ τῶν τριῶν τὰ ὀνόματα ἐπι-τρόπων λέγω, καὶ γραμ|ματέως εἰς ὅλας τὰς ἑορτὰς παῤῥησία, καὶ νὰπροτιμοῦνται εἰς τὴν ἐκκλη|σίαν τόσον εἰς τὸν ἀσπασμὸν τοῦ Ἱεροῦ Εὐ -αγγελίου, τῶν σεπτῶν εἰκόνων,| καὶ τῆς δόσεως τοῦ ἀντιδώρου, ἀπὸ τοὺςλοιποὺς τοῦ χωρίου, καὶ νὰ στέκουν πάντα| εἰς τὸν καλλήτερον τόπον τῆςἐκκλησίας, καὶ τινὰς ἄλλος νὰ μὴν ἠμπορῇ| νὰ σταθῇ εἰς τὸν τόπον τους.Εἰς ἕνα λόγον. Διατὶ δουλεύουσι τὴν ἐκκλησίαν| ὕστερον ἀπὸ τοὺς ἱερεῖς,ἱεροδιακόνους, καὶ μοναχούς, νὰ προτιμοῦνται εἰς τὰς| εἰσόδους, καὶ ἐξό-δους, καὶ τὰ στασίματα τῆς αὐτῆς ἐκκλησίας.|

Κεφάλαιον Δον: Ὅτι νὰ συνάζουν ἐλεημοσύνην ἀπ’ ὅλας τὰς νομάς,καὶ εἰσοδήματα τῶν| χριστιανῶν, διὰ τὴν ἐκκλησίαν. Καὶ μάλιστα εἰς ὅ -λας τὰς Κυριακάς, καὶ| ἑορτὰς τοῦ χρόνου, νὰ εὐγένῃ ἢ ὁ ἐπίτροπος, ἢὁ γραμματικός, μὲ| μίαν κασελοποῦλαν, ὕστερον ἀπὸ τὸ Ἄξιον Ἐστὶν εἰςτὴν λειτουργίαν,| νὰ συνάζῃ ἐλεημοσύνην, διὰ τὴν ἐκκλησίαν, τὸ αὐτὸ νὰκάμνουν| καὶ εἰς τὰς πανηγύρεις, καὶ σύναξαις, τῶν ἀνθρώπων, καὶ προ-σέτι ἂν| εἶναι τινὰς ἄῤῥωστος νὰ τοῦ ἐνθυμίζεται, τόσον ἀπὸ τοὺς ἱερεῖς,ὅσον| καὶ ἀπὸ τοὺς ἐπιτρόπους, νὰ ἀφήνῃ τίποτες εἰς τὴν ἐκκλησίαν.|

Κεφάλαιον Ε ον: Ὅτι τὸ κασελάκι, ὁποῦ συνάζουν ταῖς γαζέταις, νὰἔχῃ δύο κλειδονί|αις, διὰ νὰ κρατῇ, ὁ καθεὶς τῶν ἐπιτρόπων ἕνα κλειδίον,καὶ νὰ τὸ| ἀνοίγουν, ἀπὸ δύο εἰς δύο μῆνας, ἔμπροσθεν τοῦ ἐφημερίου, καὶγραμ|ματικοῦ, διὰ νὰ γράφεται ὁ ἀριθμὸς τῶν σολδίων, ὁποῦ εἰς αὐ|τὸ νὰεὑρεθοῦσι, τὰ ὁποῖα νὰ τὰ κρατῇ ὁ εἷς τῶν ἐπιτρόπων.|

Κεφάλαιον Στ ον: Ὅτι εἰς ὅτι θέλουν νὰ ἀγοράσουν, ἢ νὰ οἰκοδομίσουν,διὰ τὴν ἐκκλη|σίαν, νὰ ἐροτοῦνται πάντα, καὶ οἱ ἐφημέριοι τοῦ χωρίου.|

Κεφάλαιον Ζον: Ὅτι ὁ γραμματικὸς νὰ κρατῇ παστρικὸν λογαρια-σμόν, εἰς τὸ τῆς ἐκκλη|σίας κατάστιχον, καὶ νὰ γράφῃ τὸ ὅτι πράγμα δί -δῃ κάθε χριστιανὸς| τῆς ἐκκλησίας. Διὰ νὰ φαίνεται πάντοτε τοῦ κα-θενὸς ἡ ἐλεη|μοσύνη, καὶ νὰ μνημονεύεται. Καὶ ἀκόμι νὰ γράφῃ, ὅτι εὑρί-


260

265

270

275

280

285

290

295

σκον|ται εἰς τὴν κασελοπούλαν, ἀπὸ φορὰν εἰς φοράν, καὶ ἀκόμι τὰ ὅ|σαἐξοδιάζονται, διὰ καλλωπισμὸν καὶ αὔξησιν τῆς ἐκκλησίας|| 5

Κεφάλαιον Ηον: Ὅτι εἰς τὸν χρόνον ἀπάνω νὰ ἀλλάσσωνται μὲ τὴνπροειρημένην τάξιν| τῆς ἐκλογῆς οἱ ἐπίτροποι, καὶ νὰ δίδουν ἐξοφλητικὸνλογαριασμόν, σὺν τῷ| γραμματικῷ τῶν νέων ἐπιτρόπων. Εἰς τὰ ὅσα ἐσύ-ναξαν, καὶ ἐξόδιασαν| εἰς τὸν χρόνον τῆς ἐπιτροπῆς αὐτῶν, καὶ ποτὲ οἱνέοι ἐπίτροποι, νά| μὴν δέχωνται χρέος τῶν παλαιῶν.|

Κεφάλαιον Θόν: Ὅτι νὰ γράφωνται ὅλα τὰ πράγματα τῆς ἐκκλησίας,ἀπὸ τὸν γραμματικὸν| εἰς τὸ κατάστιχον, καὶ ποῖος τὰ κρατεῖ, διὰ νὰ μὴνχαθῇ τίποτες. Καὶ ἂν χα|θῆ, νὰ τὸ πληρώνουν, οἱ ἐπίτροποι, ἢ ὁ γραμ-ματικός, ὁποῦ δὲν τὸ ἔγραψε,| ἢ ὁ ἐφημέριος, ἂν τοῦ τὸ ἐπαράδοσαν.|

Κεφάλαιον Ιον: Ὅτι ἡ ἐκλογή, καὶ ἀλλαξιὰ τοῦ γραμματικοῦ, νὰ εἶναιεἰς τὸ αὐτεξούσιον| τοῦ ἀρχιερέως. Ἐπειδή, καὶ θέλει νὰ τοῦ δίδῃ λογα-ριασμόν, διὰ τὰ τῆς| ἐκκλησίας, ὁπόταν τὸν ζητήση.|

Τὰ παρόντα ἐνταῦθα κατεστρώθησαν. Πρὸς βεβαίωσιν, καὶ ἐνθύ|μη-σιν τῶν μεταγενεστέρων. Ἐσχεδιάσθησαν δὲ εἰς Γεράκι. Κατ’ ἔτος| αψα΄μήνα Μάρτιον Ἰνδικτιόνα θ ην.|

+ ὁ ἐπίσκοπος Ἕλους Νικόδημος.


300

305

310

315

Νικόδημος Βαβατενής' Ο κακόδοξος λόγιος επίσκοπος...

Documents

Transcript of Νικόδημος Βαβατενής' Ο κακόδοξος λόγιος επίσκοπος...