Ενα ενδιαφέρον εικονιστικό αγγείο από τη Ζάκρο

ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ laquoΟ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΣraquo

ΧΑΝΙΑ 2011

mdash Α Ν ΑΤ Υ Π Ο mdash

ΠΕΠΡΑΓΜΕΝΑ

Ιrsquo ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΚΡΗΤΟΛΟΓΙΚΟΥ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ

(ΧΑΝΙΑ 1-8 ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 2006)

Τομοσ Α3

ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΟΙ ΧΡΟΝΟΙ

ΚΕΡΑΜΙΚΗ ndash ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ndash ΤΕΧΝΗ ndash

ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΑ ndash ΛΑΤΡΕΙΑ ndash ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΚΟ

ndash ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ

Y

copy 2011 ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ laquoΟ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΣraquo ΕΤΟΣ ΙΔΡΥΣΕΩΣ 1899

Χάληδων 83 731 31 Χανιά Κρήτης Τηλ amp fax 28210-53879wwwchrysostomos-chaniagr E-mail chrysostomosotenetgr

ISBN (vol) 978ndash960ndash9558ndash05ndash1ISBN (set) 978ndash960ndash8648ndash02ndash9

Επιμέλεια τόμου Μαρία Ανδρεαδάκη-Βλαζάκη Γενική Διευθύντρια Αρχαιοτήτων και Πολιτιστικής ΚληρονομιάςΥπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού (mvlazakiotenetgr)amp Ελέν η ΠαπαδοπούλουΑρχαιολόγος ΚΕ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων (epapadopoulyahoogr)

Διορθώσεις σελιδοποίηση και τυπογραφική φροντίδα Κωστής Ψυχογ υιός (pezanosotenetgr)

Εκτύπωση amp βιβλιοδεσία laquoΤυποκρ έταraquo ndash Γ Καζανάκης Δχοι ΑΒΕΒιΠε Ηρακλείου Κρήτης (infokazanakisgr)

Η έκδοση πραγματοποιείται με την υποστήριξη του Υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού (wwwculturegr)

Την ευθύνη της έκδοσης έχει το ΔΣ του laquoΧρυσοστόμουraquo Αντώνης Πετρουλάκης (πρόεδρος) Κώστας Μαυρακάκης (αντιπρόεδρος) Βαγγέλης Μπούρμπος (γραμματέας) Χαράλαμπος Σκριβιλιωτάκης (ταμίας) Γιάννης Κουκλάκης Αικατερίνη Μανιά Κωνσταντίνος Πρώιμος (μέλη)

ΕΦΗ ΚΑΡΑΝΤΖΑΛΗ

Ένα ενδιαφέρον εικονιστικό αγγείο από τη Ζάκρο

Η ανασκαφική έρευνα στην περιοχή του Αγίου Αντωνίου (Aνάληψη) στην Κάτω Ζάκρο κατά τα έτη 1961-63 έφερε στο φως μια συνοικία μεγάλων σπιτιών τα οποία συνυπήρξαν χρονικά με το ανάκτορο ενώ ορισμένα απrsquo αυτά συνέχισαν να χρησιμοποιούνται και στα μετανα-κτορικά χρόνια Η Ζάκρος η οποία μέχρι και την ΥΜ ΙΑ ακολου-θούσε αυτόνομη πορεία στην πολιτιστική περιφέρεια της ανατολι-κής Κρήτης δέχεται την κνωσιακή επίδραση στην ΥΜ ΙΒ και τους απόηχους του ανακτορικού ρυθμού της ΥΜ ΙΙ-ΙΙΙΑ1 (Πλάτων 2004 389-390 Popham 2004 255 n12)

Το ΥΜ ΙΙΙ σύνολο της Οικίας Α

Η διώροφη οικία Α η οποία βρίσκεται στην Α κλιτύ της συνοι-κίας του Αγίου Αντωνίου λειτουργούσε πιθανότατα ως οικία δύο διαμερισμάτων (Πίν11) τα οποία χωρίζονταν με κεντρική κλίμακα (Πλάτων 1962 142 143)1 Η κύρια χρήση του σπιτιού χρονολογεί-

Αρχαιολόγος ΙΔacute Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων Κάστρο Λαμίας 351 00 Λαμία E-mail efikargmailcom

Ευχαριστώ θερμά τον Δρ Λευτέρη Πλάτωνα για την παραχώρηση των δικαιω-μάτων δημοσίευσης του εν λόγω εικονιστικού αγγείου και του σχετικού συνό-λου της οικίας Α της Ζάκρου καθώς και για τα χρήσιμα σχόλια και τις υποδεί-ξεις του πάνω στο αρχικό κείμενο

1 Στην ΥΜ ΙΙΙΑ πιθανότατα περίοδο κατασκευάστηκε κλίμακα καθόδου και στενό άνοιγμα (δωμάτια Η ndash Δ)

mdash 619 mdash10ο ΔιεθνΚρητΣυν (Χανιά 2006) Α3 (Χανιά 2011) 619ndash645

ται από τον ανασκαφέα στη νεοανακτορική περίοδο (Πλάτων 1962 142-143)2 ενώ τα δωμάτια Α Γ Λ και Μ χρησιμοποιήθηκαν και κατά την ΥΜ ΙΙΙ Η κύρια είσοδος της οικίας είχε ανοιχθεί στα νότια και οδηγούσε στο μεγάλο δωμάτιο Λ με κεντρικό ξύλινο στήριγμα το οποίο ήταν βιοτεχνικός χώρος για τις ανάγκες του σπιτιού (Πλάτων 1962 144) όπως φανερώνει το πλήθος των λίθινων εργαλείων και η εγκατάσταση του ληνού

Η μετανακτορική κατοίκηση της οικίας Α όπως διαπιστώθηκε από την πρώτη μελέτη της κεραμεικής είναι εμφανώς περιορισμένη τόσο χρονικά όσο και τοπικά Η σχετική με την περίοδο αυτή του κτηρίου κεραμεική αντιπροσωπεύει τις ΥΜ ΙΙΙΑ1 και 2 φάσεις και χαρακτηρίζεται από ένα περιορισμένο σχηματολόγιο του οποίου τα προϊόντα αποτελούν δημιουργίες τοπικών εργαστηρίων της Ζάκρου ή πιθανότατα και άλλων γειτονικών εργαστηρίων της ανατολικής Κρήτης

Από τον ευρύτερο ΥΜ ΙΙΙ ορίζοντα της οικίας Α προέρχε-ται χαρακτηριστική κεραμεική η οποία παρουσιάζει στοιχεία που μπορούν να προσδιορίσουν την ιδιότητα του γενικού συνόλου και να χρονολογήσουν τη μετανακτορική χρήση της οικίας στην ΥΜ ΙΙΙΑ1-2 περίοδο Στο σύνολο της ΥΜ ΙΙΙΑ κεραμεικής από την επίχωση του δωματίου Α της οικίας κυρίαρχο ποσοτικά σχήμα αποτελούν οι γνωστοί βαθιοί άωτοι σκύφοι με πρόχυση και κομβι-όσχημες αποφύσεις (Πίν212) Εκτός από τα μονόχρωμα παρα-

2 Η παρουσία των άωτων κυπέλλων του τύπου των ogival cup πιστοποιεί τη χρήση της οικίας και στην ΥΜ ΙΒ περίοδο

mdash 620 mdash


Πίν 11 Η οικία Α της Κάτω Ζάκρου ndash περιοχή Αγίου Αντωνίου (Ανάληψη) Πίν 12 Λεπτομέρεια του συγκροτήματος των Δωματίων Μ της οικίας ΑΠίν 13 Ελεφαντοστέινο πλακίδιο από τον τάφο 27 των Μυκηνών Πίν 14 Λεπτομέρεια της διακόσmicroησης του αλαβάστρου της Φαιστού Πίν 15 Η πυξίδα από το Αλατσοmicroούρι της Παχυάmicromicroου Πίν 16 Η πυξίδα από το Καλάmicroι Χανίων Πίν 17 Απεικόνιση σφίγγας σε σφράγισμα της Ζάκρου Πίν 18 Απεικόνιση θεϊκής microορφής σε σφραγίδα των Μυκηνών

mdash 621 mdash

ΕΝΑ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝ ΕΙΚΟΝΙΣΤΙΚΟ ΑΓΓΕΙΟ ΑΠΟ ΤΗ ΖΑΚΡΟ


δείγματα η ομάδα των άωτων σκύφων παρουσιάζει παραδείγματα διακοσμημένα με καστανέρυθρες ή μαύρες ταινίες και συμπαγείς κύκλους της γνωστής τεχνικής ldquoblot and tricklerdquo (Πίν2126) της ΥΜ ΙΙΙΑ1 περιόδου (Smith 2004 311-313 MacGillivray ndash Sackett et al 1992 139-140 Bosanquet ndash Dawkins 1923 85 fig68 111 Banou ndash Rethemiotakis 1997 29 fig67 fig74-6) Ένα τμήμα αλαβάστρου (Πίν23) φέρει υπόλευκο-κιτρινωπό επίχρισμα και καστανέρυθρη διακόσμηση παράλληλων καμπύλων γραμμιδίων (Popham 1984 pl17118 Smith 2005 193-194 fig7)3 όπως επίσης και ένα μικρό τμήμα από το στόμιο ψευδόστομου αμφορέα μικρών διαστάσεων με παρόμοια διακόσμηση (Πίν24) Το πάνω τμήμα μιας πρόχου που βρέθηκε στο ίδιο δωμάτιο διακοσμείται με σειρά ομόκεντρων ημικυ-κλίων (Πίν26) Στο τοπικό εργαστήριο της Ζάκρου ανήκουν τα παραπάνω αγγεία καθώς επίσης και μεγάλα αποθηκευτικά (αμφο-ρείς πιθαμφορείς κά) με χαρακτηριστική ldquoblot and tricklerdquo διακό-σμηση (Bosanquet ndash Dawkins 1923 112 fig97 MacGillivray ndash Sack-ett et al 1992 143 fig21)4 Στο κάτω τμήμα ενός αμφοροειδούς κρατήρα (Betancourt 1985 118) η εικονιστική διακόσμηση είναι ενταγμένη σε μετόπες σε μία από τις οποίες διακρίνονται τα άκρα πτηνού (Πίν25)

Το εικονιστικό αγγείο της παρούσας μελέτης ήλθε στο φως σε αποσπασματική κατάσταση στον ΥΜ ΙΙΙ ορίζοντα χρήσης στο ΝΔ κλειστό συγκρότημα των Δωματίων Μ5 (Πίν12) Το αγγείο πιθανό-τατα βρισκόταν στον επάνω όροφο Η πρόσβαση στα υπόγεια των χώρων αυτών θα πρέπει να γινόταν με εσωτερική ξύλινη κλίμακα η οποία πιθανότατα βρισκόταν στο στενό χώρο του ΜI (Πλάτων 1962146)

3 FS 84 FM6419 foliate band LMIIIA2 4 Μια ακέραιη τριποδική χύτρα με δυο οριζόντιες κυλινδρικές λαβές πολύ

χαμηλό λαιμό και διακόσμηση laquoκαταλoιβάδωνraquo δεν ανήκει στον χαρακτηρι-στικό ΥΜ ΙΙΙ τύπο χύτρας Αποτελεί πιθανότατα ντόπια παραλλαγή (Μουσείο Σητείας 3043)

5 Πρόκειται για ιδιόμορφο συγκρότημα κυρίως μετά τη διαμόρφωση κατά την ΥΜ ΙΙΙ περίοδο στα δυτικά του ενός τυφλού τριγωνικού χώρου δίπλα στον ανερχόμενο βράχο Πλάτων 1963 162 1988 240-241

mdash 622 mdash

mdash 623 mdash


Πίν 2 ΥΜ ΙΙΙ κεραmicroεικό σύνολο του δωματίου Α της Οικίας Α στην Κάτω Ζάκρο

Το ΥΜ ΙΙΙ κεραμικό σύνολο των δωματίων Μ (στο ΜΙ κυρίως αλλά και στα ΜΙΙ-ΙΙΙ) απrsquo όπου προέρχεται το εικονιστικό αγγείο είναι ποσοτικά περιορισμένο Κυριαρχούν οι μονόχρωμοι βαθιοί άωτοι σκύφοι με πρόχυση τα γνωστά ldquopulled-rim bowlsrdquo ορισμέ-νοι από τους οποίους φέρουν και κομβιόσχημες μικρές αποφύ-σεις στο άνω τμήμα του σώματος (Πίν31345) Αρκετά είναι και τα παραδείγματα του άωτου ημισφαιρικού μονόχρωμου κυαθίου γνωστού ως ldquorounded handleless cuprdquo (Πίν32) Και τα δύο παρα-πάνω σχήματα είναι κοινά στην κεραμεική της ανατολικής Κρήτης με παράλληλα τόσο σε ταφικά (Μυρσίνη και Μόχλο) όσο και σε οικιστικά σύνολα (Παλαίκαστρο Γουρνιά Πετράς) (Smith 2004 311-313 MacGillivray ndash Sackett et al 1992 139-140 MacGillivray 1997 200 fig4b 278 Banou ndash Rethemiotakis 1997 29 fig64-6 fig72 fig174-5 Μπάνου 2004 195 fig149Β5 Β7 Banou 2005 160-161)6 Aπό τα υπόλοιπα σχήματα του συγκροτήματος Μ αναφέ-ρουμε τμήμα ΥΜ ΙΙΙ καλάθου (Πίν36) της κεραμεικής ομάδας (με υπόλευκο έως κιτρινωπό επίχρισμα και ερυθροκάστανη διακόσμηση (MacGillivray ndash Sackett et al 1992 140 fig204 Μπάνου 2004 191 fig143A4) του εργαστηρίου της Ζάκρου και τμήματα ΥΜ ΙΙΙ πίθων Το παραπάνω σύνολο των δωματίων Μ χρονολογείται σύμφωνα με την κεραμεική που παρουσιάσαμε στην ΥΜ ΙΙΙΑ1-2 περίοδο και αποτελεί τον χρονολογικό ορίζοντα μέσα στον οποίο εντάσσεται το εικονιστικό αγγείο της παρούσας μελέτης

Το εικονιστικό αγγείο του Δωματίου ΜΙ Το εικονιστικό αγγείο (ΜΣ3037ΜΗ16286) από το δωμάτιο ΜΙ της οικίας Α παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον αφού έρχεται να προστε-θεί στα λιγοστά αγγεία εικονιστικού ρυθμού που έχουν βρεθεί σε

6 Στο Παλαίκαστρο οι άωτοι βαθιοί σκύφοι με πρόχυση (pulled-rim bowls) βρέθηκαν μαζί με ΥΜ ΙΙΙΑ κύλικες Bosanquet ndash Dawkins 1923 85 fig682 Το σχήμα προέρχεται από το ΥΜ ΙΒ κύπελλο (ogival cup) Smith 2005 190-191 194 fig7

mdash 624 mdash


mdash 625 mdash


Πίν 3 ΥΜ ΙΙΙ κεραmicroεικό σύνολο του συγκροτήματος Μ της Οικίας Α στην Κάτω Ζάκρο

ΥΜ ΙΙΙ σύνολα (Πίν412 Πίν516) Είναι μοναδικό ως προς το σχήμα του διότι αναπαράγει σε μεγάλες διαστάσεις (ύψος 029μ διάμχείλους 039-040μ διάμβάσης 010μ-011μ) το γνωστό σχήμα του βαθιού άωτου σκύφου με πρόχυση (pulled-rim bowl) και τρεις κομβιόσχημες μικρές αποφύσεις συμμετρικά τοποθετημένες στο άνω τμήμα του σώματος Το αγγείο κατασκευάστηκε από ντόπιο κοκκι-νωπό πηλό με εγκλείσματα φέρει το χαρακτηριστικό υπόλευκο-κιτρινωπό επίχρισμα και τη διακόσμηση με ερυθρή βαφή τεχνικά χαρακτηριστικά τα οποία έχουν ευρέως αναγνωριστεί στην ΥΜ ΙΙΙ κεραμεική της Ζάκρου Το πάνω τμήμα του αγγείου έχει χωριστεί σε τρεις μεγάλες μετόπες οι οποίες φέρουν από ένα εικονιστικό θέμα Οι μετόπες διαχωρίζονται μεταξύ τους με κάθετα διάχωρα από δύο πλατιές και τρεις λεπτότερες εσωτερικά ταινίες Η ζώνη των μετο-πών οριοθετείται στο άνω τμήμα του αγγείου από παράλληλες οριζό-ντιες ταινίες δύο γύρω από το χείλος δύο πλατιές που πλαισιώνουν μία λεπτή ταινία μία πλατιά και τέσσερεις λεπτές ταινίες στο κάτω τμήμα του σώματος και ολόβαφο το τμήμα κοντά στη στενή βάση

Περιγραφή των παραστάσεων

Στην πιο καλά διατηρημένη μετόπη διακρίνεται στο κέντρο φαντα-στική πτερωτή μορφή με ανοικτά φτερά εκατέρωθεν της οποίας έχουν τοποθετηθεί δύο υδρόβια πτηνά ενώ παραπληρωματικά κοσμήματα εικονίζονται ανάμεσα στις μορφές (Πίν42 Πίν526) Το δεξί τμήμα της παράστασης έχει αποκατασταθεί σχεδιαστικά εφόσον η επιφάνεια βρέθηκε απολεπισμένη σε πολλά σημεία λόγω του εύθρυπτου του επιχρίσματος (Πίν43)

Το ενδιαφέρον επικεντρώνεται στην πτερωτή μορφή που εικο-νίζεται κατrsquo ενώπιον με πλατύ στιβαρό εξωτερικό περίγραμμα και με εσωτερική διαγράμμιση για την απόδοση του καρδιόσχη-μου θώρακα (Πίν423 Πίν556) Ιδιαίτερη έμφαση έχει δοθεί στις ανοικτές φτερούγες όπου το πτέρωμα αποδίδεται με πυκνό δικτυ-ωτό κόσμημα που θυμίζει ρακετόσχημα κοσμήματα της ΥΜ ΙΙΙΑ2

mdash 626 mdash


mdash 627 mdash


Πίν 4 Σχέδιο του εικονιστικού αγγείου της Οικίας Α της Κάτω Ζάκρου και της εικονογράφησής του (ανάπτυγmicroα και σχεδιαστική αποκατάσταση)

(Χαριτωνίδης 196162 51-52 πίν20β FM636) Η απόδοση πτηνών σε κατrsquo ενώπιον στάση με τα φτερά ανοικτά (Πίν156) συνήθως σε σχήμα laquoβεντάλιαςraquo αποτελεί συνήθη εικονογραφική απόδοση σε ΥΜ ΙΙΙ αγγεία (Betancourt 1985 120 167 Τζεδάκης 1970 111-112) Ως προς την κατrsquo ενώπιον απόδοση του σώματος προσομοιάζουν οι γρύπες σε ΥΜ Ι σφράγισμα από την Αγία Τριάδα (Platon ndash Muumlller ndash Pini 1999 Nr101) ενώ σχεδόν καρδιόσχημο είναι το μετωπικό σώμα της σφίγγας (Πίν17) σε σφράγισμα της Ζάκρου (Hogarth 1902 83 No74 79) Εικονογραφικές παραλλαγές φτερωτών και πτηνόμορφων φανταστικών όντων χαρακτηρίζουν τα θέματα και άλλων ΥΜ Ι σφραγισμάτων από τη Ζάκρο Η παράσταση της γυναι-κείας μορφής με κεφάλι πτηνού και ανοικτά φτερά από το παρα-πάνω σύνολο (Hogarth 1902 79 Νο20) και εκείνη ενός πτηνόμορ-φου όντος γερακιού ή αετού στη μεσοκυκλαδική πρόχου (Πίν71) από το Ακρωτήρι (Ντούμας 2005 314 εικ478 Μπουλώτης 2005 58 εικ42) εικονογραφούν πρώιμες παραλλαγές παρόμοιων θρησκευτι-κών και συμβολικών θεμάτων

Ωστόσο ο μεγαλόπρεπος φυσιοκρατικός γρύπας με ανοικτές και υψωμένες φτερούγες από τον θαλαμοειδή τάφο 27 των Μυκηνών (Πίν13) προβάλλει ως το πιο κοντινό παράλληλο της στάσης του όντος στο αγγείο της Ζάκρου (Poursat 1977 plXXVI no2852461)7 Στην ταύτιση του είδους που εικονίζεται με γρύπα έρχεται να βοηθή-σει αποτελεσματικά η απόδοση του κεφαλιού σε προφίλ προς τα δεξιά με ανοικτό το χαρακτηριστικό καμπύλο ράμφος και υπερφυ-σικά μεγάλο οφθαλμό (Πίν55)8 Το επιβλητικό τριγωνικό διά γρα-μμο κάλυμμα ή στέμμα που καταλήγει σε μακρύμισχο άνθος κρινο-πάπυρου (FM11 waz-type papyrus σπειροειδής πάπυρος) δεν αφήνει αμφιβολία για την ταύτιση της μορφής Γρύπες σφίγγες θεϊκές και ιερατικές μορφές φέρουν συχνά επίστεψη κεφαλής ή στέμμα με κρινοπάπυρους (Evans 1928 778 fig506 1930 417 281

7 Γρύπας με ανοικτά φτερά εικονίζεται σε αδημοσίευτο σφραγιδόλιθο από το ΥΕ ΙΙΙΑ1-2 σύνολο του θολωτού τάφου στο Καζανάκι του Βόλου

8 Στο καδόσχημο αγγείο του Παλαικάστρου εικονίζεται πιθανότατα αίγαγρος Bosanquet ndash Dawkins 1923 101 fig84

mdash 628 mdash


Sakellariou 1964 330 Nr293 146 Nr3182)9 Ωστόσο το χαρακτη-ριστικό διάγραμμο στέμμα του γρύπα της Ζάκρου προσομοιάζει με το τριγωνικό κάλυμμα της θεϊκής μορφής που στέκεται ανάμεσα σε δύο λιοντάρια σε μια σφραγίδα από τις Μυκήνες (Πίν18) (Evans 1935 402 fig334)10 Στην παράσταση της Ζάκρου δίνεται ιδιαί-τερη έμφαση στον χαρακτήρα του καλύμματος με την επίστεψη του κρινοπάπυρου η θρησκευτική χρήση του οποίου είναι ήδη τεκμηρι-ωμένη ενώ πολλά είναι τα παραδείγματα από τη Ζάκρο που επιβε-βαιώνουν το συμβολισμό του μοτίβου (Warren 1985Α 199 Πλάτων 1974 πίν90 Evans 1928 644-645 775-777)

Ο γρύπας θεωρείται εμβληματικό θρησκευτικό σύμβολο (Long 1974 29) ακόλουθος και ιερό ζώο της θεάς11 αλλά και σύμβολο ηγεμονικής δύναμης (τοιχογραφία της αίθουσας του θρόνου της Κνωσού) Χρησιμοποιήθηκε παράλληλα με τη σφίγγα ευρύτερα στον αιγαιακό χώρο σε θρησκευτικές παραστάσεις με αποτρο παϊκό ή προστατευτικό περιεχόμενο (Frankfort 1936-37 116-118 121 Evans 1921 549 710-714 1935 921 fig895 Σπυρόπουλος 1974 πίν10β 11 Vermeule 1965 135)

Ο γρύπας στο αγγείο της Ζάκρου φαίνεται να υπερίπταται σrsquo ένα χώρο όπου τα δύο υδρόβια πουλιά εκατέρωθεν σε εραλδικό σχημα-τισμό αποδίδονται με ανοικτές τις φτερούγες το δεξιό μάλιστα κρατώντας τροφή στο ράμφος του (Πίν423 Πίν524) Η απεικό-νιση πτηνών με ανοικτά φτερά αγαπητή στη μινωική Κρήτη χαρα-κτηρίζεται από ποικιλόμορφες αποδόσεις στα εικονιστικά θέματα της ΥΜ ΙΙ και κυρίως της ΥΜ ΙΙΙΑ περιόδου (Πίν14 Πίν75) Το υδρόβιο πουλί εικονίζεται συχνά σε τελετουργικές παραστά-σεις αγγείων και λαρνάκων (Long 1974 29 Nilsson 1968 330-340 Morris 1995 192 note 23) συχνά σε συνδυασμό με ψάρια (Aλεξίου

9 O λεγόμενος laquoβασιλιάςraquo ή laquoπρίγκιπαςndashιερέαςraquo χαρακτηρίζεται ως υψηλόβαθμο αριστοκρατικό πρόσωπο επειδή ακριβώς φέρει το εντυπωσιακό στέμμα με το ιερό σύμβολο του κρινοπάπυρου Shaw 2004 707177

10 Ευχαριστώ τον αρχαιολόγο Μ Ζωιτόπουλο για την υπόδειξη της παραπομπής11 Οι γυναικείες μορφές στην τοιχογραφία της Ξεστής 3 στο Ακρωτήρι χαρακτη-

ρίζονται ως ιέρειες εφόσον συνυπάρχουν με γρύπα Haumlgg 1985 214 216 Evans 1935 169 fig131

mdash 629 mdash


1967 68-69 πίν 20-22 Aringkestrom 1987 121 fig85 Savignoni 1904 tavXXXVII1 - XXXVIII1 Bosanquet 1901-02 plXXX)

Στο αγγείο της Ζάκρου τα σώματα των πτηνών και οι ανοικτές φτερούγες περιγράφονται από μία πλατιά καμπύλη κλειστή γραμμή η οποία με έντονη κάμψη σχηματίζει τον μακρύ λαιμό και κατα-λήγει στο επίμηκες κεφάλι όπου τονίζεται ιδιαίτερα ο οφθαλμός και το τριγωνικό ράμφος12 Η χρήση του διπλού καμπυλόγραμμου περιγράμματος και η απόδοση του πτερωτού με ποικίλη διαγράμ-μιση ανήκουν στα χαρακτηριστικά της ΥΜΥΕ ΙΙΙΑ εικονογράφη-σης13 Ωστόσο η απόδοση των ανοικτών φτερών σε μορφή ρακέτας και με ενιαίο με το σώμα περίγραμμα στη θέση της απόδοσής τους σε σχήμα βεντάλιας (Aλεξίου 1967 68-69 πίν 20-22 Benzi 1992 tav32a Levi 1961-62 fig32ef 38 39 Popham 1994 94-95 pl10e) αποτελεί ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της τεχνικής του ζωγράφου της Ζάκρου

Το σκηνικό της παράστασης αποτελούν γνωστά στοιχεία του φυσικού κόσμου14 (Πίν42 Πίν524 Πίν61) Το ακτινωτό κόσμημα στrsquo αριστερά πρέπει πιθανότατα να ερμηνευτεί ως ηλιακό σύμβολο (Goodison 1989 75-76 91)15 ενώ η διπλή τρέχουσα σπείρα που σχεδιάστηκε κάτω και εκατέρωθεν της μορφής του γρύπα πρέπει να εικονογραφεί το υδάτινο στοιχείο (Morgan 1987 187-189) Το άνθος του παπύρου με γραμμική απλή απόδοση (FM 1151) έχει σχεδια-

12 Για τη διαγράμμιση στο σώμα των πτηνών Vermeule ndash Κarageorghis 1982 ΙV40 (middle pictorial ΥΕ ΙΙΙΑ2) Για την απόδοση του λαιμού και του κεφα-λιού Aringkerstrom 1987 121 fig86 πτηνό σε ΥΜ ΙΙΙΑ2 κυάθιο από την Κνωσό

13 Για την απόδοση του σώματος με διπλό περίγραμμα σειρές γραμμιδίων και άλλων γραμμικών κοσμημάτων Vermeule ndash Karageorghis 1982 IV6 IV7 ΙV40 VIII14 IX Για την απόδοση του λαιμού και του κεφαλιού Aringkerstrom 1987 121 fig86 Ως μακρινό παράλληλο Demakopoulou ndash Crouwel 1984 42-43 pl77 ΥΕ ΙΙΙΑ2 (ΜΘ ΒΕ 2066)

14 Όλα τα θέματα έχουν παράλληλα στα αγγεία του ανακτορικού ρυθμού Niemeier 1985 Abb14(3)56 papyrus 16 Papyrus-waz 22-23 sacral ivy

15 Το ακτινωτό κόσμημα συνδέεται με θαλάσσιους οργανισμούς όταν φέρει εσωτερικά στιγμή (πχ στη λάρνακα από τα Βασιλικά Ανώγεια) Για το ηλιακό σύμβολο σε συνδυασμό με τη μορφή του γρύπα Bosanquet 1901-1902 286-316 Banou 2005 162 Για τον ηλιακό δίσκο ως σύμβολο Αravantinos 2005 256-257

mdash 630 mdash


mdash 631 mdash


Πίν 5 Το εικονιστικό αγγείο της Οικίας Α της Κάτω Ζάκρου (γενικές φωτογραφίες και λεπτοmicroέρειες των παραστάσεων)

στεί ως διάγραμμη laquoβεντάλιαraquo με καμπυλόγραμμο μίσχο απrsquo όπου εκφύεται και δεύτερο γραμμικό-γεωμετρικό παπυροειδές (Μερού-σης 2000 343-349 Niemeier 1985 Abb14(3)56 Frizell 1984 39 fig15 Evans 1964 321 fig262a) το οποίο εικονογραφεί μάλλον κλειστό ή αναδιπλωμένο άνθος Τέλος το σχηματοποιημένο βραχώ-δες κόσμημα ή ημιρόδακας αποτελεί πιθανότατα τμήμα του περι-βάλλοντος χώρου (Savignoni 1904 tav XXXVII 2-2a Aringkerstrom 1987 73 fig37) Ο γρύπας στρέφεται προς το άνθος του παπύρου το οποίο αποτελεί ιερό φυτό σύμβολο της θεότητας Η συνύπαρξη του γρύπα ή της σφίγγας με τον πάπυρο είναι γνωστή τόσο από τη μινωική (Betts 1979 61-74 fig15a-b)16 όσο και τη μυκηναϊκή εικο-νογραφία (Vermeule ndash Κarageorghis 1982 23 III26 V27 Poursat 1977 plXXXIII 3123215)

Ο ζωγράφος στην παρούσα μετόπη έχει περιγράψει συνοπτικά την αφηγηματική σκηνή χρησιμοποιώντας μόνο τις απαραίτητες μορφές που διαδραματίζουν ρόλο σrsquo αυτή σε σωστές αναλογίες και με συγκρατημένη κίνηση Τα παραπληρωματικά κοσμήματα πιθα-νώς προσδιορίζουν συμβολικά το χώρο ή το τοπίο μέσα στο οποίο διαδραματίζεται η παράσταση

Στη δεύτερη μετόπη υπάρχει μία μόνο μορφή αυτή του ταύρου σε κίνηση προς τα αριστερά (Πίν42 Πίν53) Το αριστερό και άνω τμήμα της επιφάνειας έχει απολεπιστεί Ο ταύρος εικονίζεται φυσι-οκρατικά με μακρύ σώμα που έχει αποδοθεί κατά το πλείστον ολόβαφο με εξηρημένο το κεντρικό τμήμα της κοιλιάς η οποία διαφοροποιείται με την καμπυλόγραμμη διαγράμμιση Ο στιβα-ρός λαιμός φέρει δικτυωτή διαγράμμιση στο εξηρημένο τμήμα του ενώ η ίδια τεχνική πρέπει να χρησιμοποιήθηκε και στην απόδοση του κεφαλιού με έμφαση στο χώρο γύρω από τον μεγάλο οφθαλμό

16 Σrsquo ένα σφράγισμα από την Αγία Τριάδα ένα ζευγάρι γρύπες είναι εραλδικά τοπο-θετημένοι σε κεντρικό πάπυρο (Sakellariou 1964 no 90 Evans 1935 fig130-131) Σε μια από τις μετόπες της ΥΜ ΙΙΙΑ2 λάρνακας του Παλαικάστρου η μορφή του γρύπα με εντελώς διαφορετικό σχεδιασμό στέκει μόνη στο χώρο o οποίος ορίζεται από ένα στρογγυλό ακτινωτό κόσμημα ένα παπυροειδές το βραχώδες σκηνικό και επιστέφεται από δύο κέρατα καθιέρωσης Bosanquet 1901-02 plXVIII XIX XXX

mdash 632 mdash


όπου έχει διασωθεί ακτινωτή γράμμωση Τα μακριά σιγμοειδή κέρατα στρέφονται προς τα πίσω και επάνω όπως ακριβώς επιβάλ-λεται από την παρεμφερή στάση του κεφαλιού και του ρύγχους του ζώου17 και η μακριά ουρά προς τα κάτω με δέσμη γραμμών Ο τονισμός μελών του σώματος των ζώων (κοιλιά λαιμός κεφάλι) με εξηρημένα τμήματα που φέρουν γραμμικά κοσμήματα αποτε-λεί συνήθη τεχνική κατά την ΥΕ ΙΙΙΑ2 Η απόδοση των άκρων του ταύρου συνάδει με την αντίστοιχη των πτηνών όπου το γωνιώδες σχήμα αποτελεί πιθανόν δείγμα της εξοικείωσης του καλλιτέχνη με παραστάσεις πουλιών

Στο πάνω τμήμα της παράστασης έχει ζωγραφιστεί μεγάλο καρδιόσχημο κόσμημα που φέρει στο εσωτερικό το θέμα της πολλα-πλής σπείρας με μικρές συνεχείς σπείρες τριγύρω Το σύνολο φαίνε-ται πιθανότατα να αποτελεί ιδιαίτερη εικονογραφική παραλλαγή μεγάλου φύλλου ιερού κισσού (FM12)18 Δεξιά δίπλα στο διαχώρι-σμα έχει σχεδιαστεί γραμμικό βραχώδες κόσμημα όπως αυτό της πρώτης μετόπης

Η απόδοση της μορφής του ταύρου στο αγγείο της Ζάκρου είναι εντελώς διαφορετική από την εικόνα που παρουσιάζουν οι ταύροι στους εικονιστικούς μυκηναϊκούς κρατήρες (Vermeule ndash Κarageorghis 1982 ΙΙΙ24 ΙΙΙ25 ΙV4 IV32 (IIIA) V40 V41-V52 (IIIB)) Με τη φυσιοκρατική και καλλιγραφική απόδοση του ταύρου της Ζάκρου προσομοιάζουν περισσότερο οι ταύροι που εικονίζο-νται σε ιπτάμενο καλπασμό (Πίν72) στη σαρκοφάγο από το Κλήμα της Μεσαράς (Ρεθεμιωτάκης 1995 167 εικ3 170)19 Ο ταύρος του

17 Έτσι δικαιολογείται η συγκεκριμένη απεικόνιση των κεράτων του ταύρου όπως εκείνη των αίγαγρων Vermeule ndash Κarageorghis 1982 IV5 ΙV32 VΙΙΙ12 Σrsquo ένα αμφοροειδή κρατήρα του Μουσείου του Λούβρου πιθανότατα από τη Ρόδο τα κέρατα της αγελάδας αποδίδονται προς τα πίσω όπως ακριβώς στο αγγείο της Ζάκρου Vermeule ndash Κarageorghis 1982 152 ΧΙΙ7

18 Πρόκειται ίσως για σύνθετη φυτική διακόσμηση Bosanquet ndash Dawkins 1923 plXXIIIC Συνδυασμός ταύρου παπύρου και κεράτων καθιέρωσης εικονογρα-φούν τη στενή πλευρά της λάρνακας Ι από τον τάφο 10 στους Αρμένους Ρεθύ-μνης Τζεδάκης 1971 πίν524γ

19 Ευχαριστώ την κ Α Κάντα για την υπόδειξη της παραπομπής και για τις χρήσι-μες συζητήσεις μας σχετικά με το θέμα Ως μακρινό παράλληλο μπορεί να

mdash 633 mdash


mdash 634 mdash


αγγείου της Ζάκρου καταλαμβάνει το μεγαλύτερο τμήμα του πεδίου της δεύτερης μετόπης Προβάλλεται έτσι σε μια ενιαία επιφάνεια ανακαλώντας τη φυσιοκρατική παράδοση της τοιχογραφίας από την οποία ίσως εμπνεύστηκε ο ζωγράφος προκειμένου να πετύ-χει το σκοπό του να τονίσει δηλαδή στο έπακρο το πρωταρχικό σύμβολο της μινωικής λατρείας τον ταύρο (Platon 2004 385-386) Το κόσμημα του ιερού κισσού πάνω από το ζώο πιθανότατα συμβο-λίζει το χώρο μέσα από τον οποίο οδηγείται ή υπάρχει ο ταύρος ως ιερό ή προς θυσία ζώο (Marinatos 1986 31 fig1920 Nilsson 1968 231-235)

Από την τρίτη μετόπη που καλύπτει το τμήμα κάτω από την προχοή ελάχιστα εικονογραφικά στοιχεία διακρίνονται όπως το μεγάλο κόσμημα ιερού κισσού με διπλή σπείρα εσωτερικά και το γνωστό από τις προηγούμενες μετόπες γραμμικό βραχώδες κόσμημα (Πίν42 Πίν51)

Δυο αντωπά ψάρια αποδομένα να κολυμπούν σε κίνηση προς τα κάτω έχουν μερικώς διατηρηθεί στο εσωτερικό του αγγείου (Πίν44 Πίν62) Το καλύτερα διατηρημένο χαρακτηρίζεται από διμερή ολόβαφη ουρά και ατρακτοειδές σχεδόν συμπαγές σώμα με εξηρημένο το κεντρικό τμήμα Για την εικονογράφηση των λεπιών στο τμήμα αυτό μπορούμε να υποθέσουμε τη χρήση παράλληλων γραμμών ή απλής γράμμωσης Το είδος δεν μπορεί να ταυτοποιη-θεί εφόσον τα ψάρια αποδίδονται με στοιχειώδη τρόπο (Gill 1985 71 fig11) Ωστόσο ο σχεδιασμός της ουράς σε συνδυασμό με το γραμμικό σχέδιο των πτερυγίων προσομοιάζει με την αντίστοιχη εικονογράφηση σrsquo ένα τμήμα από αμφοροειδή κρατήρα (Πίν74) της Κνωσού (ΥΜ ΙΙΙΑ1ΙΙΙΑ2-πρώιμη) και στο ρυτό της Βάρκιζας (Πίν73 Morris 1995 no24 Θεοχάρης 1960 266-269)20 Τα ψάρια δεν έχουν αποκλειστικά διακοσμητικό χαρακτήρα εφόσον συνδέ-ονται με θρησκευτικούς εικονογραφικούς κύκλους (Mountjoy

θεωρηθεί ο ταύρος που εικονίζεται στη μια πλευρά της σαρκοφάγου από το Αλατσομούρι της Παχυάμμου Kanta 1980 fig561 (3689)

20 Παραστάσεις παρόμοιων ψαριών έχουν ταυτιστεί με τόνους ή σκουμπριά (Μερούσης 2000 271-272 276)

mdash 635 mdash


Πίν 6 Το εικονιστικό αγγείο της Οικίας Α της Κάτω Ζάκρου (62 λεπτομέρεια του εσωτερικού)

mdash 636 mdash


1985 231ff Morris 1995 192-193) Στο εσωτερικό του αγγείου της Ζάκρου τα ψάρια δεν λειτουργούν μόνο ως εικονογραφική έμφαση αλλά σε συνδυασμό με τις εξωτερικές συμβολικές σκηνές ενισχύουν τη διακεκριμένη χρήση του αγγείου

Στον υπαίθριο χώρο ανάμεσα στις οικίες Α και Δ βρέθηκε κατά χώρα μία μακρόστενη ασάμινθος διακοσμημένη εξωτερικά με διπλά άνθη παπύρων σε οριζόντια διάταξη και εσωτερικά με τέσσερα μεγάλα ψάρια σχεδιασμένα με έντονη προς τα κάτω κίνηση Η συγκριτική εξέταση της απεικόνισης των ψαριών στην ασάμινθο και το αγγείο του δωματίου ΜΙ καταδεικνύει την παρουσία δυο διαφορετικών καλλιτεχνών Η απεικόνιση των ψαριών στην πρώτη ακολουθεί διάφορους σχεδιαστικούς τύπους και δείχνει περισσό-τερη επιμέλεια στην καλλιγραφική απόδοση λεπτομερειών21

Θεματολόγιο και χρήση του αγγείου

Το εικονιστικό αγγείο του δωματίου ΜΙ της οικίας Α της Ζάκρου είναι ξεχωριστό πρώτα απrsquo όλα για το σχήμα του Στην παρούσα περί-πτωση δεν επιλέχθηκε ένα αποκλειστικά εικονιστικό αγγείο όπως η κυλινδρική πυξίδα το αλάβαστρο ο αμφοροειδής κρατήρας αλλά

21 Για την εικονογράφηση των ψαριών της ασαμίνθου σημειώνουμε τη χρήση πλατιού περιγράμματος τα ολόβαφα πτερύγια και την απόδοση των λεπιών με δικτυωτό και με το κόσμημα της ιχθυάκανθας το οποίο έχει ζωγραφιστεί με περισσή δεξιοτεχνία ως διπλή φυλλοειδής ταινία Επιπλέον οι ουρές των ψαριών έχουν ιδιαιτέρως επιμεληθεί ως άνθη παπύρου Παρόμοια ψάρια εικονί-ζονται στη λάρνακα από το Άδελε Ρεθύμνης (Watrous 1991 pl85e)

Πίν 71 Σχέδιο της παράστασης που διακοσμεί microία μεσοκυκλαδική πρόχου από το Ακρωτήρι

Πίν 72 Σχέδιο της απεικόνισης των ταύρων σε ιπτάμενο καλπασμό στη σαρκοφάγο από το Κλήmicroα της Μεσαράς Πίν 73 Παράσταση ψαριών στο ρυτό της Βάρκιζας Πίν 74 Εικονογράφηση αmicroφοροειδούς κρατήρα από την Κνωσό Πίν 75 Λεπτομέρεια του πτηνού από το αλάβαστρο της Φαιστού


mdash 637 mdash


mdash 638 mdash

χρησιμοποιήθηκε ένα απλό οικιακό ανοικτό σχήμα πολύ συχνό στην ανατολική Κρήτη Στη συνέχεια για το αγγείο αυτό επιλέχθηκε η εικονογράφησή του με σκηνές εμπνευσμένες από τον εικονιστικό κύκλο των μινωικών λαρνάκων εντάσσοντάς το έτσι στην κατηγο-ρία των τελετουργικών σκευών22 Ο εν λόγω κύκλος έχει θεμελιω-θεί πάνω στη μεγάλη παράδοση του θαλάσσιου ρυθμού της ΥΜ ΙΒ και του ανακτορικού ρυθμού της ΥΜ ΙΙ ως πρώτου εικονιστικού ρυθμού Η τεχνοτροπία των λαρνάκων και των ανακτορικών αμφο-ρέων είναι σχεδόν ταυτόσημες23 Η χρήση ποικίλου φυτικού διακό-σμου μέσα στον οποίο κινούνται ή συνυπάρχουν πτηνά ζώα αγρί-μια ψάρια και ιερά σύμβολα αποτελεί τον κανόνα στον ιδιαίτερο αυτό εικονογραφικό κύκλο ο οποίος ολοκληρώθηκε μορφολογικά στην ΥΜ ΙΙΙΑ περίοδο Στην εικονογραφία των λαρνάκων τα λεγό-μενα laquoνειλωτικάraquo ή ειδυλλιακά τοπία έχουν ερμηνευτεί ως αναπαρα-στάσεις laquoτου άλλου κόσμουraquo ενώ ο ίδιος κύκλος σχετίζεται γενικά με θρησκευτικούς συμβολισμούς και επικλήσεις (Goodison 1989 90-91 Watrous 1991 297-298)

Επιλέγοντας τα θέματά του από αυτόν τον εικονογραφικό κύκλο ο τεχνίτης του αγγείου της Ζάκρου δεν αναπαράγει απλές ειδυλ-λιακές σκηνές αλλά εικόνες θρησκευτικού και συμβολικού περι-εχομένου Χρησιμοποιεί την ιδιαίτερη γλώσσα των εικονιστικών συμβόλων που εμπεριέχει μηνύματα που εύκολα laquoδιαβάζονταιraquo από τους χρήστες ή τους παρατηρητές του αγγείου διότι πρόκειται για γνωστές σκηνές που εικονίζουν θρησκευτικές πίστεις και τελετουρ-γικά δρώμενα (Haumlgg 1985 209-217 Vermeule 1965 141 Marinatos 1993 234-35 239) Στις παραστάσεις του περιλαμβάνονται ορισμένα από τα πιο συνηθισμένα μινωικά θέματα με θρησκευτική σημασία

22 Η εν δυνάμει τελετουργική χρήση ορισμένων τύπων αγγείων όπως το ρυτό ο κρατήρας η πρόχους είναι ήδη βεβαιωμένη παράσταση στη σφραγίδα της Νάξου Pini 1975 608

23 Η λάρνακα από τα Βασιλικά Ανώγεια της ΥΜ ΙΙΙΑ2 διακοσμείται με το λεγό-μενο laquoνειλωτικό τοπίοraquo Η σύνθεση των σκηνών προσομοιάζει με τις συνθέσεις των αγγείων του Ανακτορικού ρυθμού (Watrous 1991 296 pl83f pl88c Orsi 1889 tavI Evans 1964 297-339 fig262a) Το αλάβαστρο από τα Καλύβια της Φαιστού έχει μια μικρογραφία της σκηνής που παρουσιάζεται στη λάρνακα από τα Βασιλικά Ανώγεια (Savignoni 1904 567-577 pl3637)

mdash 639 mdash


όπως ο ταύρος ο γρύπας τα υδρόβια πουλιά και ο κρινοπάπυρος Όλα παραπέμπουν στον κύκλο της laquoμετέπειτα ζωήςraquo Το ξεχωριστό στο συγκεκριμένο αγγείο όμως είναι η γενική σύλληψη και εκτέ-λεση των εικόνων αφού οι μορφές ζωγραφίζονται με φυσιοκρατική καλλιγραφία που παραπέμπει άμεσα στις συνθέσεις των λαρνά-κων Ο γρύπας ως φανταστικό όν ενεργεί σχεδόν αυτόνομα εφόσον κατέχει τον κεντρικό ρόλο στην παράσταση για τη μεταφορά του θρησκευτικού μηνύματος Η παρουσία πουλιών σε τέτοιου είδους σκηνές αποτελεί παράδοση στον εικονογραφικό μινωικό και μυκη-ναϊκό κύκλο (Μερούσης 2000 325-327) Ο γρύπας και ο ταύρος όπως η σφίγγα και ο ταύρος αποτελούν τα κυριότερα θρησκευτικά σύμβολα που επιλέγονται για τη διακόσμηση αγγείων ιεροπραξιών (Vermeule ndash Karageorghis 1982 202 V27 244 XI91 114 X42)

Η μετανακτορική χρήση της Οικίας Α

Όπως προκύπτει από τη μέχρι τώρα μελέτη κατά τη Μετανακτορική περίοδο η oικία Α είχε περιορισμένη και ιδιαίτερη χρήση Αυτό στοι-χειοθετείται τόσο από το εν λόγω εικονιστικό αγγείο με τις συμβο-λικού περιεχομένου θρησκευτικές σκηνές όσο και από το μεγάλο ομοίωμα στρογγυλού οικίσκου πιθανότατα ιερού από το δωμά-τιο Λ (Haumlgg 1990b 96 100-101 fig14a-c)24 Η συνύπαρξη αυτών των στοιχείων υποβάλλει κάποιο είδος θρησκευτικώνndashτελετουργι-κών πράξεων που θα λάμβαναν χώρα στο εσωτερικό της Στο γεγο-νός αυτό συνηγορούν στοιχεία που σχετίζονται με την περιορισμένη χρήση των ανακτορικών κέντρων και οικιών στην ΥΜ ΙΙΙ περίοδο Σε μερικές περιπτώσεις η χρήση αυτή φαίνεται ότι είχε πολύ ειδικό θρησκευτικό χαρακτήρα πιθανότατα με έμφαση σε τελετουργίες επίκλησης νεκρών προγόνων (Αλεξίου 1968 107-114) Στο πλαίσιο αυτό η ανεύρεση στη γειτονική αυλή της εικονιστικής ασαμίνθου

24 Στα ομοιώματα αυτά των ιερών πιθανότατα φυλάσσονταν θρησκευτικά σύμβολα από φθαρτά υλικά (ή και άνθη) και ειδώλια που χρησίμευαν στις διάφορες τελετουργίες που γίνονταν σε ιδιαίτερους χώρους των σπιτιών

mdash 640 mdash


με θέματα όπως οι πάπυροι και τα ψάρια που επανειλημμένα έχουν συσχετισθεί με τη μετά θάνατο ζωή αποκτά ιδιαίτερη βαρύτητα Σε όλα αυτά μπορεί ακόμα να προστεθεί η ανεύρεση στα δωμάτια ΜΙ και ΙΙ δύο φυσικών τριτώνων οι οποίοι όχι σπάνια έχουν συσχετι-σθεί με τελετουργικά δρώμενα (Πλάτων 1962 146 Lloyd 1994 75ff 87-88 Gesel 1985 167) Το εικονιστικό αγγείο πιθανότατα χρησι-μοποιήθηκε σε κάποια τελετουργία που θα έλαβε χώρα σε ένα από τα δωμάτια του πρώτου ορόφου Οι υγρές προσφορές με το τελε-τουργικό της έγχυσης υγρών μέσα σε μεγάλο αγγείο αποτελούν κοινή τελετουργική πρακτική με μεγάλη εμβέλεια γεωγραφική και χρονική (Haumlgg 1990a 177-179 Marinatos 1993 20 30 33-5 95)

Τα ιδιαίτερης τεχνοτροπίας προϊόντα της μετανακτορικής εικονι-στικής κεραμικής της Κρήτης φαίνεται ότι προορίζονταν για διακε-κριμένη χρήση τελετουργική και ταφική σε αντίθεση με τα μυκη-ναϊκά αντίστοιχα που είναι τυποποιημένα προϊόντα εμπορίου Το παρόν αγγείο της Ζάκρου έρχεται να προστεθεί στα λίγα μέχρι τώρα γνωστά ΥΜ ΙΙΙΑ εικονιστικά αγγεία της Κρήτης (Betancourt 1985 120 167 Banou 2005 168-169) τα οποία αν και λιγότερα σε σχέση με αυτά της Μυκηναϊκής Ελλάδας υπερτερούν αυτών σε ποιότητα αποτελώντας μοναδικά δημιουργήματα που διεγείρουν τη φαντασία μας ως προς την εντελώς ειδική σημασία και λειτουργία τους

bull

mdash 641 mdash


ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ

Aringkestrom 1987 Aring Aringkestrom Berbati II The Pictorial Pottery (Skrifter Utgivna av Svenska Institutet I Athen 4o XXXVIII) Stockholm

Aλεξίου 1967 Στ Aλεξίου ΥΜ τάφοι λιμένος Κνωσού (Κατσαμπά) Αθήναι_____ 1968 Στ Aλεξίου laquoΠερί το πρόβλημα της υστέρας χρήσεως του

χώρου των Μινωικών ανακτόρωνraquo Πεπραγμένα Β΄ Διεθνούς Κρη-τολογικού Συνεδρίου (Χανιά 1966) Α Αθήνα 105-114

Banou 2005 E Banou laquoLMIII Mochlos versus LMIII Viannos Differences and Similaritiesraquo στο DrsquoAgata ndash Moody 2005 159-173

Banou ndash Rethemiotakis 1997 E Βanou ndash G Rethemiotakis laquoCentre and Periphery New evidence for the relations between Knossos and the area of Viannos in the LMII-IIIA periodsraquo στο Driessen ndash Farnoux 1997 23-57

Benzi 1992 M Benzi Rodi et la Civiltagrave Micenea RomaBetancourt 1985 Ph Betancourt The History of Minoan Pottery Prince-

tonBetts 1979 JH Betts laquoMore Aegean Papyrus some glyptic evidenceraquo

AAA II 61-74 Bosanquet 1901-02 RC Bosanquet laquoExcavations at Palaikastro Iraquo BSA

8 286-316 Bosanquet ndash Dawkins 1923 RC Bosanquet ndash RM Dawkins The Unpub-

lished Objects from the Palaikastro Excavations 1902-1906 (BSA Suppl 1) London

Cadogan ndash Hatzaki ndash Vasilakis 2004 G Cadogan ndash E Hatzaki ndash A Vasi-lakis (επιμ) Knossos Palace City State (Proceedings of the Confer-ence in Herakleion organized by the British School at Athens and the 23rd Ephoreia of Prehistoric and Classical Antiquities of Herakleion in November 2000 for the Centenary of Sir Arthur Evansrsquos Excava-tions at Knossos) (BSA Studies 12) London

DrsquoAgata ndash Moody 2005 AL DrsquoAgata ndash J Moody (επιμ) Ariadnersquos Threads Connections between Crete and the Greek Mainland in Late Minoan III (LM IIIA2 to LM IIIC) (Proceedings of the International Work-

mdash 642 mdash


shop held at Athens Scuola Archeologica Italiana 5-6 April 2003) (Tripodes 3) Atene

Darcque ndash Poursat 1985 P Darcque ndash J-Cl Poursat (επιμ) LrsquoIconographie minoenne actes de la Table ronde drsquoAthenes (21-22 avril 1983) (BCH Suppl XI) AthenesParis

Demakopoulou ndash Crouwel 1984 K Demakopoulou ndash JH Crouwel laquoSome Mycenaean pictorial pottery from Boeotian Thebesraquo BSA 79 37-46

Driessen ndash Farnoux 1997 J Driessen ndash A Farnoux (επιμ) La Crete myceacute-nienne (Actes de la Table Ronde Internationale organiseacutee par lrsquoEacutecole franccedilaise drsquoAthenes Mars 1991) (BCH Suppl XXX) AthenesParis

Evans 1921 AJ Evans The Palace of Minos at Knossos I London_____ 1928 AJ Evans The Palace of Minos at Knossos II2 London_____ 1930 AJ Evans The Palace of Minos at Knossos III London_____ 1935 AJ Evans The Palace of Minos at Knossos IV1 London_____ 1964 AJ Evans The Palace of Minos at Knossos IV2 London Frankfort 1936-37 H Frankfort laquoNotes on the Cretan Griffinraquo BSA 37

106-122Frizell 1984 Barbro Santillo Frizell laquoThe Tholos tomb at Berbatiraquo ΟpAth

XV(3) 25-43 Gesell 1985 GC Gesell Town Palace and House Cult in Minoan Crete

(SIMA 67) Goumlteborg Goodison 1989 L Goodison Death Women and the Sun Symbolism and

Regeneration in Early Greek Religion (Bulletin Supplement 53 Insti-tute of Classical Studies) London

Gill 1985 M Gill laquoSome observations on representations of marine ani-mals in Minoan art and their identificationsraquo στο Darcque ndash Pour-sat 1985 63-81

Haumlgg 1985 R Haumlgg laquoPictorial Programmes in Minoan Palaces and Vil-lasraquo στο Darcque ndash Poursat 1985 209-217

_____ 1990a R Haumlgg laquoThe role of libation in Mycenaean ceremony and cultraquo στο R Haumlgg ndash GC Nordquist (επιμ) Celebrations of Death and Divinity in the Bronze Age Argolid (Proceedings of the Sixth International Symposium at the Swedish Institute at Athens 11-13 June 1988) (Skrifter Utgivna av Svenska Institutet I Athen 4o XL) Stockholm 177-184

mdash 643 mdash


_____ 1990b R Haumlgg laquoThe Cretan hut-modelsraquo OpAth XVIII(6) 95-107 Hogarth 1902 DG Hogarth laquoThe Zakro Sealingsraquo JHS 22 76-93Kanta 1980 Α Kanta The LMIII period in Crete A survey of sites pottery

and their distibution (SIMA 58) GoumlteborgLevi 1961-62 D Levi laquoLa tomba a tholos di Kamilari presso a Festosraquo

ASAtene XXXIX-XL (NS XIX-XX) 7-148Long 1974 C Long The Ayia Triadha Sarcophagus A study of Late Mino-

an and Mycenaean Funerary Practices and Beliefs (SIMA 41) Goumlte-borg

Lloyd 1994 Jane F Lloyd laquoA clay triton shell in a private collection in New Yorkraquo OpAth XX(7) 75-88

MacGillivray 1997 JA MacGillivray laquoThe re-occupation of eastern Crete in the LMIIIIIIA1 periodsraquo στο Driessen ndash Farnoux 1997 275-280

MacGillivray ndash Sackett et al 1992 JA MacGillivray ndash LH Sackett ndash J Driessen ndash A Farnoux ndash D Smyth laquoExcavations at Palaikastro 1991raquo BSA 87 121-152 Plates 3-7

Mountjoy 1985 P Mountjoy laquoRitual associations for the LMIB marine style vasesraquo στο Darcque ndash Poursat 1985 231-242

Marinatos 1986 Ν Marinatos Minoan Sacrificial Ritual Cult Practice and Symbolism Stockholm

_____ 1993 N Marinatos Minoan Religion Ritual Image and Symbol University of South Carolina Press

Μερούσης 2000 ΝΙ Μερούσης Οι εικονογραφικοί κύκλοι των ΥΜΙΙΙ λαρνάκων Οι διαστάσεις της εικονογραφίας στα πλαίσια των ταφι-κών πρακτικών Διδακτορική διατριβή Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης

Morris 1995 Ch Morris laquoFishy tales from Knossos A Minoan Larnax and vase painterraquo στο Chr Morris (επιμ) ΚΛΑΔΟΣ Essays in Hon-our of JN Coldstream London 185-192

Morgan 1987 L Morgan laquoA Minoan Larnax from Knossosraquo BSA 82 171-200

Μπάνου 2004 E Μπάνου laquoΝέα στοιχεία για τις σχέσεις της Βιάννου με την Κνωσό κατά την ΥΜΙΙΙΑ εποχήraquo στο Cadogan ndash Hatzaki ndash Vasilakis 2004 187-205

Μπουλώτης 2005 Χρ Μπουλώτης laquoΠτυχές θρησκευτικής έκφρασης στο Ακρωτήριraquo ΑΛΣ 3 21-75

mdash 644 mdash


Niemeier 1985 W-D Niemeier Die Palaststilkeramik von Knossos Stil Chronologie und historischer Kontext (Archaumlologische Forschungen 13) Berlin

Nilsson 1968 MP Nilsson The Minoan-Mycenaean Religion and its Sur-vival in Greek Religion Lund

Ντούμας 2005 Χρ Ντούμας laquoΘήραndashΠροϊστορικοί Χρόνοιraquo στο Α Βλα-χόπουλος (επιμ) Αρχαιολογία ndash Νησιά του Αιγαίου Αθήνα 312-319

Orsi 1889 F Orsi laquoUrne funebri cretesi dipinte su vasi allo stile di Mice-neraquo Monumenti Antichi I 201-230

Pini 1975 I Pini Kleinere Griechische Sammlungen (CMS V 1-2) Berlin Popham 1984 MR Popham The Unexplored Mansion at Knossos (BSA

Suppl 17) London_____ 1994 MR Popham laquoLMII to the end of the Bronze Ageraquo στο

D Evely ndash H Hughes-Brock ndash N Momigliano (επιμ) Knossos A Labyrinth of History (Papers in honour of Sinclair Hood) Oxford Northampton 89-104

_____ 2004 MR Popham laquoAn east Cretan LMIA vase at Knossosraquo στο Cadogan ndash Hatzaki ndash Vasilakis 2004 253-256

Πλάτων 1962 N Πλάτων laquoΑνασκαφαί Ζάκρουraquo ΠΑΕ 142-168_____ 1974 N Πλάτων Ζάκρος Το νέον μινωικόν ανάκτορον (Αρχαίοι

τόποι και Μουσεία της Ελλάδος 5) Αθήναι Platon ndash Muumlller ndash Pini 1999 N Platon ndash W Muumlller ndash I Pini Die Siegelabdruumlcke

von Aj Triada und anderen Zentral- und Ostkretischen Fundorten Iraklion Archaumlologisches Museum (CMS II 6) Berlin

Platon 2004 L Platon laquoΤο ΥΜΙ ανάκτορο της Ζάκρου Μία laquoΚνωσόςraquo έξω από την Κνωσόraquo στο Cadogan ndash Hatzaki ndash Vasilakis 2004 385-386

Poursat 1977 J-Cl Poursat Catalogue des ivoires myceacuteniens du Museacutee National drsquo Athenes (BEFAR 230bis) Paris

Ρεθεμιωτάκης 1995 Γ Ρεθεμιωτάκης laquoΜινωική λάρνακα από το Κλήμα Μεσαράςraquo ΑρχΕφ 134 163-181

Sakellariou 1964 A Sakellariou Die Minoischen und Mykenischen Siegel des Nationalmuseums in Athen (CMS I) Berlin

Savignoni 1904 L Savignoni laquoScavi e scoperte nella necropoli di Phae-stosraquo Monumenti Antichi XIV 501-675

mdash 645 mdash


Shaw 2004 M Shaw laquoThe ldquoPriest-Kingrdquo fresco from Knossos man wom-an priest king or someone elseraquo στο AP Chapin (επιμ) ΧΑΡΙΣ Εssays in Honour of Sara A Immerwahr (Hesperia Suppl 33) Prince ton 65-84

Smith 2004 R Angus K Smith laquoLate Minoan III Mochlos and the Region-al Consumption of Potteryraquo στο L Preston Day ndash MS Mook ndash JD Muhly (επιμ) Crete Beyond the Palaces (Proceedings of the Crete 2000 Conference) Pennsylvania 309-315

_____ 2005 R Angus K Smith laquoMinoan Mycenaean at Mochlos The formation of Regional identity in LMIII Creteraquo στο DrsquoAgata ndash Moody 2005 185-199

Σπυρόπουλος 1974 Θ Σπυρόπουλος laquoΑνασκαφή Μυκηναϊκής Τανά-γραςraquo ΠΑΕ 9-33

Theocharis 1960 M Theocharis laquoA Knossian vase from Atticaraquo Antiq-uity 34 266-269

Τζεδάκης 1970 Ι Τζεδάκης laquoΜινωικός Κιθαρωδόςraquo ΑΑΑ ΙΙΙ 111-112_____ 1971 Ι Τζεδάκης laquoΑνασκαφή εις Αρμένους Ρεθύμνηςraquo ΑρχΔελτ

26 513-517Vermeule 1965 E Vermeule laquoPainted Mycenaean larnakesraquo JHS 85 123-

147Vermeule ndash Κarageorghis 1982 E Vermeule ndash V Κarageorghis Mycenae-

an Pictorial Vase Painting Cambridge MassLondonWarren 1985 P Warren laquoThe Fresco of the Garlands from Knossosraquo στο

Darcque ndash Poursat 1985 188-207Watrous 1991 LV Watrous laquoThe Origin and Iconography of the Late

Minoan Painted Larnaxraquo Hesperia 60 285-307Χαριτωνίδης 196162 Στ Χαριτωνίδης laquoΘαλαμοειδής τάφος Καρπάθουraquo

ΑΔ 17 32-76

bull

copy 2011 ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ laquoΟ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΣraquo ΕΤΟΣ ΙΔΡΥΣΕΩΣ 1899

Χάληδων 83 731 31 Χανιά Κρήτης Τηλ amp fax 28210-53879wwwchrysostomos-chaniagr E-mail chrysostomosotenetgr

ISBN (vol) 978ndash960ndash9558ndash05ndash1ISBN (set) 978ndash960ndash8648ndash02ndash9

Επιμέλεια τόμου Μαρία Ανδρεαδάκη-Βλαζάκη Γενική Διευθύντρια Αρχαιοτήτων και Πολιτιστικής ΚληρονομιάςΥπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού (mvlazakiotenetgr)amp Ελέν η ΠαπαδοπούλουΑρχαιολόγος ΚΕ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων (epapadopoulyahoogr)

Διορθώσεις σελιδοποίηση και τυπογραφική φροντίδα Κωστής Ψυχογ υιός (pezanosotenetgr)

Εκτύπωση amp βιβλιοδεσία laquoΤυποκρ έταraquo ndash Γ Καζανάκης Δχοι ΑΒΕΒιΠε Ηρακλείου Κρήτης (infokazanakisgr)

Η έκδοση πραγματοποιείται με την υποστήριξη του Υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού (wwwculturegr)

Την ευθύνη της έκδοσης έχει το ΔΣ του laquoΧρυσοστόμουraquo Αντώνης Πετρουλάκης (πρόεδρος) Κώστας Μαυρακάκης (αντιπρόεδρος) Βαγγέλης Μπούρμπος (γραμματέας) Χαράλαμπος Σκριβιλιωτάκης (ταμίας) Γιάννης Κουκλάκης Αικατερίνη Μανιά Κωνσταντίνος Πρώιμος (μέλη)














mdash 620 mdash



mdash 621 mdash








mdash 622 mdash

mdash 623 mdash






mdash 624 mdash


mdash 625 mdash







mdash 626 mdash


mdash 627 mdash







mdash 628 mdash








mdash 629 mdash









mdash 630 mdash


mdash 631 mdash







mdash 632 mdash








mdash 633 mdash


mdash 634 mdash







mdash 635 mdash



mdash 636 mdash










mdash 637 mdash


mdash 638 mdash





mdash 639 mdash






mdash 640 mdash




bull

mdash 641 mdash















mdash 642 mdash














mdash 643 mdash

















mdash 644 mdash


















mdash 645 mdash













ΑΔ 17 32-76

bull














mdash 620 mdash



mdash 621 mdash








mdash 622 mdash

mdash 623 mdash






mdash 624 mdash


mdash 625 mdash







mdash 626 mdash


mdash 627 mdash







mdash 628 mdash








mdash 629 mdash









mdash 630 mdash


mdash 631 mdash







mdash 632 mdash








mdash 633 mdash


mdash 634 mdash







mdash 635 mdash



mdash 636 mdash










mdash 637 mdash


mdash 638 mdash





mdash 639 mdash






mdash 640 mdash




bull

mdash 641 mdash















mdash 642 mdash














mdash 643 mdash

















mdash 644 mdash


















mdash 645 mdash













ΑΔ 17 32-76

bull

mdash 621 mdash








mdash 622 mdash

mdash 623 mdash






mdash 624 mdash


mdash 625 mdash







mdash 626 mdash


mdash 627 mdash







mdash 628 mdash








mdash 629 mdash









mdash 630 mdash


mdash 631 mdash







mdash 632 mdash








mdash 633 mdash


mdash 634 mdash







mdash 635 mdash



mdash 636 mdash










mdash 637 mdash


mdash 638 mdash





mdash 639 mdash






mdash 640 mdash




bull

mdash 641 mdash















mdash 642 mdash














mdash 643 mdash

















mdash 644 mdash


















mdash 645 mdash













ΑΔ 17 32-76

bull







mdash 622 mdash

mdash 623 mdash






mdash 624 mdash


mdash 625 mdash







mdash 626 mdash


mdash 627 mdash







mdash 628 mdash








mdash 629 mdash









mdash 630 mdash


mdash 631 mdash







mdash 632 mdash








mdash 633 mdash


mdash 634 mdash







mdash 635 mdash



mdash 636 mdash










mdash 637 mdash


mdash 638 mdash





mdash 639 mdash






mdash 640 mdash




bull

mdash 641 mdash















mdash 642 mdash














mdash 643 mdash

















mdash 644 mdash


















mdash 645 mdash













ΑΔ 17 32-76

bull

mdash 623 mdash






mdash 624 mdash


mdash 625 mdash







mdash 626 mdash


mdash 627 mdash







mdash 628 mdash








mdash 629 mdash









mdash 630 mdash


mdash 631 mdash







mdash 632 mdash








mdash 633 mdash


mdash 634 mdash







mdash 635 mdash



mdash 636 mdash










mdash 637 mdash


mdash 638 mdash





mdash 639 mdash






mdash 640 mdash




bull

mdash 641 mdash















mdash 642 mdash














mdash 643 mdash

















mdash 644 mdash


















mdash 645 mdash













ΑΔ 17 32-76

bull




mdash 624 mdash


mdash 625 mdash







mdash 626 mdash


mdash 627 mdash







mdash 628 mdash








mdash 629 mdash









mdash 630 mdash


mdash 631 mdash







mdash 632 mdash








mdash 633 mdash


mdash 634 mdash







mdash 635 mdash



mdash 636 mdash










mdash 637 mdash


mdash 638 mdash





mdash 639 mdash






mdash 640 mdash




bull

mdash 641 mdash















mdash 642 mdash














mdash 643 mdash

















mdash 644 mdash


















mdash 645 mdash













ΑΔ 17 32-76

bull

mdash 625 mdash







mdash 626 mdash


mdash 627 mdash







mdash 628 mdash








mdash 629 mdash









mdash 630 mdash


mdash 631 mdash







mdash 632 mdash








mdash 633 mdash


mdash 634 mdash







mdash 635 mdash



mdash 636 mdash










mdash 637 mdash


mdash 638 mdash





mdash 639 mdash






mdash 640 mdash




bull

mdash 641 mdash















mdash 642 mdash














mdash 643 mdash

















mdash 644 mdash


















mdash 645 mdash













ΑΔ 17 32-76

bull





mdash 626 mdash


mdash 627 mdash







mdash 628 mdash








mdash 629 mdash









mdash 630 mdash


mdash 631 mdash







mdash 632 mdash








mdash 633 mdash


mdash 634 mdash







mdash 635 mdash



mdash 636 mdash










mdash 637 mdash


mdash 638 mdash





mdash 639 mdash






mdash 640 mdash




bull

mdash 641 mdash















mdash 642 mdash














mdash 643 mdash

















mdash 644 mdash


















mdash 645 mdash













ΑΔ 17 32-76

bull

mdash 627 mdash







mdash 628 mdash








mdash 629 mdash









mdash 630 mdash


mdash 631 mdash







mdash 632 mdash








mdash 633 mdash


mdash 634 mdash







mdash 635 mdash



mdash 636 mdash










mdash 637 mdash


mdash 638 mdash





mdash 639 mdash






mdash 640 mdash




bull

mdash 641 mdash















mdash 642 mdash














mdash 643 mdash

















mdash 644 mdash


















mdash 645 mdash













ΑΔ 17 32-76

bull





mdash 628 mdash








mdash 629 mdash









mdash 630 mdash


mdash 631 mdash







mdash 632 mdash








mdash 633 mdash


mdash 634 mdash







mdash 635 mdash



mdash 636 mdash










mdash 637 mdash


mdash 638 mdash





mdash 639 mdash






mdash 640 mdash




bull

mdash 641 mdash















mdash 642 mdash














mdash 643 mdash

















mdash 644 mdash


















mdash 645 mdash













ΑΔ 17 32-76

bull







mdash 629 mdash









mdash 630 mdash


mdash 631 mdash







mdash 632 mdash








mdash 633 mdash


mdash 634 mdash







mdash 635 mdash



mdash 636 mdash










mdash 637 mdash


mdash 638 mdash





mdash 639 mdash






mdash 640 mdash




bull

mdash 641 mdash















mdash 642 mdash














mdash 643 mdash

















mdash 644 mdash


















mdash 645 mdash













ΑΔ 17 32-76

bull








mdash 630 mdash


mdash 631 mdash







mdash 632 mdash








mdash 633 mdash


mdash 634 mdash







mdash 635 mdash



mdash 636 mdash










mdash 637 mdash


mdash 638 mdash





mdash 639 mdash






mdash 640 mdash




bull

mdash 641 mdash















mdash 642 mdash














mdash 643 mdash

















mdash 644 mdash


















mdash 645 mdash













ΑΔ 17 32-76

bull

mdash 631 mdash







mdash 632 mdash








mdash 633 mdash


mdash 634 mdash







mdash 635 mdash



mdash 636 mdash










mdash 637 mdash


mdash 638 mdash





mdash 639 mdash






mdash 640 mdash




bull

mdash 641 mdash















mdash 642 mdash














mdash 643 mdash

















mdash 644 mdash


















mdash 645 mdash













ΑΔ 17 32-76

bull





mdash 632 mdash








mdash 633 mdash


mdash 634 mdash







mdash 635 mdash



mdash 636 mdash










mdash 637 mdash


mdash 638 mdash





mdash 639 mdash






mdash 640 mdash




bull

mdash 641 mdash















mdash 642 mdash














mdash 643 mdash

















mdash 644 mdash


















mdash 645 mdash













ΑΔ 17 32-76

bull







mdash 633 mdash


mdash 634 mdash







mdash 635 mdash



mdash 636 mdash










mdash 637 mdash


mdash 638 mdash





mdash 639 mdash






mdash 640 mdash




bull

mdash 641 mdash















mdash 642 mdash














mdash 643 mdash

















mdash 644 mdash


















mdash 645 mdash













ΑΔ 17 32-76

bull

mdash 634 mdash







mdash 635 mdash



mdash 636 mdash










mdash 637 mdash


mdash 638 mdash





mdash 639 mdash






mdash 640 mdash




bull

mdash 641 mdash















mdash 642 mdash














mdash 643 mdash

















mdash 644 mdash


















mdash 645 mdash













ΑΔ 17 32-76

bull

mdash 635 mdash



mdash 636 mdash










mdash 637 mdash


mdash 638 mdash





mdash 639 mdash






mdash 640 mdash




bull

mdash 641 mdash















mdash 642 mdash














mdash 643 mdash

















mdash 644 mdash


















mdash 645 mdash













ΑΔ 17 32-76

bull

mdash 636 mdash










mdash 637 mdash


mdash 638 mdash





mdash 639 mdash






mdash 640 mdash




bull

mdash 641 mdash















mdash 642 mdash














mdash 643 mdash

















mdash 644 mdash


















mdash 645 mdash













ΑΔ 17 32-76

bull


mdash 637 mdash


mdash 638 mdash





mdash 639 mdash






mdash 640 mdash




bull

mdash 641 mdash















mdash 642 mdash














mdash 643 mdash

















mdash 644 mdash


















mdash 645 mdash













ΑΔ 17 32-76

bull


mdash 638 mdash





mdash 639 mdash






mdash 640 mdash




bull

mdash 641 mdash















mdash 642 mdash














mdash 643 mdash

















mdash 644 mdash


















mdash 645 mdash













ΑΔ 17 32-76

bull

mdash 639 mdash






mdash 640 mdash




bull

mdash 641 mdash















mdash 642 mdash














mdash 643 mdash

















mdash 644 mdash


















mdash 645 mdash













ΑΔ 17 32-76

bull

mdash 640 mdash




bull

mdash 641 mdash















mdash 642 mdash














mdash 643 mdash

















mdash 644 mdash


















mdash 645 mdash













ΑΔ 17 32-76

bull

mdash 641 mdash















mdash 642 mdash














mdash 643 mdash

















mdash 644 mdash


















mdash 645 mdash













ΑΔ 17 32-76

bull

mdash 642 mdash














mdash 643 mdash

















mdash 644 mdash


















mdash 645 mdash













ΑΔ 17 32-76

bull

mdash 643 mdash

















mdash 644 mdash


















mdash 645 mdash













ΑΔ 17 32-76

bull

mdash 644 mdash


















mdash 645 mdash













ΑΔ 17 32-76

bull

mdash 645 mdash













ΑΔ 17 32-76

bull

Ενα ενδιαφέρον εικονιστικό αγγείο από τη Ζάκρο

Documents

Transcript of Ενα ενδιαφέρον εικονιστικό αγγείο από τη Ζάκρο