ISBN: 978-960-87314-5-5 (set)ISBN: 978-960-87314-6-2 (α΄ τόµος)

επιστηµονική επιµέλεια:

Δήµητρα Παπανικόλα-ΜπακιρτζήΝτίνα Κουσουλάκου

Συντελεστές έκδοσης πρακτικών

Συντονισµός επιστηµονικής επιµέλειαςΣΤΕΛΛΑ ΔΡΟΥΓΟΥ

Συντονισµός έκδοσηςΒΑΣΙΛΙΚΗ ΜΙΣΑΗΛΙΔΟΥ-ΔΕΣΠΟΤΙΔΟΥ

Επιστηµονική επιµέλειαΔΗΜΗΤΡΑ ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΑ-ΜΠΑΚΙΡΤΖΗΝΤΙΝΑ ΚΟΥΣΟΥΛΑΚΟΥ

Συνεργάτης επεξεργασίας κειµένων-οµογενοποίησης υποσηµειώσεωνΞΕΝΟΦΩΝ ΜΟΝΙΑΡΟΣ

Έλεγχος ιστορικών πληροφοριώνΞΕΝΟΦΩΝ ΜΟΝΙΑΡΟΣ

Μετάφραση περιλήψεων στα αγγλικάDAVID HARDY

Μετάφραση περιλήψεων στα ελληνικάΔΗΜΗΤΡΑ ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΑ-ΜΠΑΚΙΡΤΖΗΞΕΝΟΦΩΝ ΜΟΝΙΑΡΟΣ

Η έκδοση των Πρακτικών πραγµατοποιήθηκε µε χρηµατοδότηση του Υπουργείου Πολιτισµού και Τουρισµούκαι οικονοµική αρωγή του Αριστοτελείου Πανεπιστηµίου Θεσσαλονίκης και του Ταµείου ΑρχαιολογικώνΠόρων και Απαλλοτριώσεων

5

Επιστηµονική - Οργανωτική Επιτροπή

Επίτιµος Πρόεδρος JOHN W. HAYESInstitute of Archaeology, Oxford

Επίτιµος Αντιπρόεδρος MICHEL BONIFAYCentre Camille Jullian (Aix-Marseille Université-CNRS), France

Πρόεδρος ΣΤΕΛΛΑ ΔΡΟΥΓΟΥΑριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης

Αντιπρόεδρος ΔΗΜΗΤΡΑ ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΑ-ΜΠΑΚΙΡΤΖΗΑρχαιολογικό Ινστιτούτο Μακεδονικώνκαι Θρακικών Σπουδών

Γεν. Γραµµατέας ΝΑΤΑΛΙΑ ΠΟΥΛΟΥ-ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥΑριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης

Μέλη ΛΙΛΛΙΑΝ ΑΧΕΙΛΑΡΑΙΣΤ΄ Εφορεία Προϊστορικώνκαι Κλασικών Αρχαιοτήτων, Θεσσαλονίκη

ΝΤΙΝΑ ΚΟΥΣΟΥΛΑΚΟΥΑρχαιολογικό Ινστιτούτο Μακεδονικώνκαι Θρακικών Σπουδών

Συνεργασθέντες φορείς

Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης:ΠρυτανείαΕπιτροπή ΕρευνώνΦιλοσοφική Σχολή - Τµήµα Ιστορίας και Αρχαιολογίας-Τοµέας ΑρχαιολογίαςΚέντρο Βυζαντινών Ερευνών

Υπουργείο Πολιτισµού και Τουρισµού:Αρχαιολογικό Μουσείο ΘεσσαλονίκηςΜουσείο Βυζαντινού ΠολιτισµούΙΣΤ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων9η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων

7

α΄ τόµος

Πρόλογοι

Η Επιστηµονική Συνάντηση για την κεραµικήτης Ύστερης Αρχαιότητας στον ελλαδικό χώρο (3ος-7ος µ.Χ.) .................................... 11

Στέλλα Δρούγου

Αντί προλόγου ................................................................................................................... 13Βασιλική Μισαηλίδου-Δεσποτίδου

Εισαγωγικό σηµείωµα ...................................................................................................... 15Δήµητρα Παπανικόλα-Μπακιρτζή – Ντίνα Κουσουλάκου

Γενικά και ειδικά θέµατα

Techniques, Special Functions and Shapes - Some Observationson the Production of Pottery in the Aegean Area and Beyond, c. AD 200-700 ............. 21

John W. Hayes

Avancées dans l’étude des céramiques africainesde l’Antiquité tardive (IIIe-VIIe s.) .................................................................................. 37

Michel Bonifay

Περί Κατασκευής Πίθων .................................................................................................. 65Μιµίκα Γιαννοπούλου

Ρωµαϊκά και πρωτοβυζαντινά εργαστήρια κεραµικής στον ελλαδικό χώρο ................. 81Πλάτων Πετρίδης

Υστερορωµαϊκό εργαστήριο παραγωγής πήλινων προϊόντων στην Τανάγρα.Προκαταρκτική παρουσίαση στοιχείων ........................................................................... 97

Εύη Τσώτα – Νικόλαος Ζαχαριάς – Hans Mommsen

Pontic Wine in the Athenian Market ................................................................................ 108Andrei Opaiţ

Το φορτίο του Ναυαγίου 7 στον Παγασητικό κόλπο.Πρώτη ερµηνευτική προσέγγιση ..................................................................................... 131

Στέλλα Δεµέστιχα

Περιεχόµενα

Κ Ε Ρ Α Μ Ι Κ Η Τ Η Σ Υ Σ Τ Ε Ρ Η Σ Α Ρ Χ Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ Α Π Ο Τ Ο Ν Ε Λ Λ Α Δ Ι Κ Ο Χ Ω Ρ Ο ( 3 ο ς - 7 ο ς α ι . µ . Χ . )8

Εντόπιοι υστερορωµαϊκοί / πρωτοβυζαντινοί αµφορείςαπό την Αλάσαρνα της Κω ............................................................................................... 143

Χαρίκλεια Διαµαντή

Οι Κρητικοί αµφορείς από τις ανασκαφέςστο νεκροταφείο του οικισµού της Περίσσας Θήρας.Παρατηρήσεις για τις µεταβολές στις εισαγωγές τουςαπό τους ρωµαϊκούς έως τους πρωτοβυζαντινούς χρόνουςκαι προβληµατισµοί σχετικά µε τη χρήση και τον προορισµό αυτών των αγγείων ................... 153

Ευαγγελία Ντάφη

Τα αγγεία του σπηλαιοβαράθρου Ανδρίτσας ΑργολίδαςΠροκαταρκτική παρουσίαση ενός κλειστού συνόλουτου τέλους της Ύστερης Αρχαιότητας και κάποιες απόπειρες ερµηνείας ..................... 169

Λίνα Κορµαζοπούλου – Δηµήτρης Χατζηλαζάρου

Λύχνοι του 3ου αιώνα µ.Χ. από την Αρχαία Αγορά της Θεσσαλονίκης ....................... 185Πολυξένη Αδάµ-Βελένη

Τα λυχνάρια του επισκοπικού συγκροτήµατος των Λουλουδιών .................................. 208Eυτέρπη Mαρκή – Ευαγγελία Αγγέλκου – Μαρία Χειµωνοπούλου

Λυχνάρια από το νεκροταφείο της Ύστερης Αρχαιότηταςκαι των πρωτοβυζαντινών χρόνων στην Περίσσα Θήρας ............................................. 217

Ευγενία Γερούση

Οµάδα λυχναριών της Ύστερης Αρχαιότητας από τη Ρόδο ........................................... 232Αγγελική Κατσιώτη

Ταφικό σύνολο παλαιοχριστιανικών λυχναριών από τη ροδιακή νεκρόπολη .............. 249Καλλιόπη Μπαϊράµη

Ύστερη Αρχαιότητα:Το λυκόφως των κατασκευασµένων µε µήτρα λυχναριών ............................................ 270

Ιωάννης Μότσιανος

Ένα σύνολο µαγειρικών σκευών από το ναυάγιο «ΣΥΡΝΑ II» ..................................... 282Παρασκευή Μίχα – Δηµήτρης Κουρκουµέλης

Κεραµική µε γραπτό διάκοσµο από την Αρχαία Αγορά της Θεσσαλονίκης .................. 295Φλώρα Καραγιάννη

Γυάλινα και κεραµικά αγγεία 3ου-7ου αι. µ.Χ. από τη Θεσσαλονίκη.Δύο όψεις του ίδιου νοµίσµατος; .................................................................................... 309

Αναστάσιος Χ. Αντωνάρας

Πήλινες σφραγίδες άρτου της Ύστερης Άρχαιότητας .................................................... 320Σταµάτης A. Φριτζίλας

Ενσφράγιστοι κέραµοι και πλίνθοι από τη Νικόπολη της Ηπείρου ............................... 333 Φραγκίσκα Κεφαλλωνίτου – Κωνσταντίνα Γερολύµου

9

β΄ τόµος

Ανασκαφικά ευρήµατα από τη Θράκη έως τη Δωδεκάνησο

Μαρώνεια: Χρηστική κεραµική του 3ου-7ου αι. µ.Χ.από την ανασκαφή στο χώρο της Ρωµαϊκής Αγοράς.Μια πρώτη προσέγγιση .................................................................................................... 367

Νικολίτσα Κοκκοτάκη – Αθανασία Τσόκα

Κεραµική της Ύστερης Αρχαιότητας από τα Άβδηρα ................................................... 386Κωνσταντίνα Καλλιντζή - Μαρία Χρυσάφη

Terra Sigillata et céramiques communes de la fin del’antiquité à Thasos, le cas de DOM5 .............................................................................. 402

Francine Blondé – Arthur Muller – Dominique Mulliez

Η κεραµική της Ύστερης Αρχαιότητας στην Αρέθουσα ................................................ 421Arja Karivieri – Renée Forsell – Carità Tulkki

Κλειστά σύνολα κεραµικής από τα νεκροταφείατης Ύστερης Αρχαιότητας στη Νέα Καλλικράτεια Χαλκιδικής .................................... 429

Ιωάννης Γραικός

Ταφικά σύνολα κεραµικήςτων όψιµων αυτοκρατορικών χρόνων από την αρχαία Λητή ........................................ 444

Κατερίνα Τζαναβάρη

Κεραµική της Ύστερης Αρχαιότηταςαπό το ανατολικό νεκροταφείο Θεσσαλονίκης .............................................................. 466

Άννα Παντή

Κεραµική υστερορωµαϊκών χρόνωναπό τάφους µυστών του Διονύσου στη Μενηΐδα Βοττιαίας .......................................... 486

Παύλος Χρυσοστόµου

Κεραµική Ύστερης Αρχαιότηταςαπό την Έδεσσα και την περιοχή της Αλµωπίας ............................................................ 505

Αναστασία Χρυσοστόµου

Ταφική κεραµική παλαιοχριστιανικού κοιµητηρίου στην Ξιφιανή Αλµωπίας ............. 520Μελίνα Π. Παϊσίδου

Χρονολογηµένα ταφικά σύνολα από την Πύδνα, 1ος-3ος αι. µ.Χ. ............................... 535Χρυσάνθη Καλλίνη

Παλαιοχριστιανική κεραµική από τους αρχαιολογικούς χώρουςτης Αζώρου και της Μηλέας της επαρχίας Ελασσώνος του νοµού Λαρίσης ................ 548

Σπύρος Κουγιουµτζόγλου

Κεραµική από την παλαιοχριστιανική πόλη των Φθιωτίδων Θηβών ............................ 563Ασπασία Ντίνα

Κ Ε Ρ Α Μ Ι Κ Η Τ Η Σ Υ Σ Τ Ε Ρ Η Σ Α Ρ Χ Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ Α Π Ο Τ Ο Ν Ε Λ Λ Α Δ Ι Κ Ο Χ Ω Ρ Ο ( 3 ο ς - 7 ο ς α ι . µ . Χ . )10

Ταφικά σύνολα υστερορωµαϊκών χρόνωναπό νεκροταφείο στο Δήλιον Βοιωτίας. Πρώτες παρατηρήσεις ................................... 580

Κατερίνα Χαµηλάκη

Υστερορωµαϊκή και παλαιοχριστιανική κεραµικήαπό το Φρέαρ 114 της «Οικίας Α΄» του οικoπέδου Μακρυγιάννη στην Αθήνα ........... 610

Αγγελική Κουβέλη

Κεραµική από το Φρέαρ 20 της υστερορωµαϊκής / παλαιοχριστιανικής«Οικίας Α΄» στο οικόπεδο Μακρυγιάννη στην Αθήνα ................................................... 633

Ειρήνη Ιω. Μανώλη

Κεραµική από αθηναϊκούς τάφους του τέλους της Αρχαιότηταςκαι οι µαρτυρίες της για τον 7ο αι. στην Αττική ............................................................ 649

Έλλη Τζαβέλλα

Επιτραπέζια κεραµική και αµφορείς στον Πειραιάκατά την ύστερη ρωµαϊκή περίοδο: γενικές τάσεις στην προµήθειακαι κατανάλωση από τον 3ο µέχρι τον 6ο αι. µ.Χ. ......................................................... 671

Δηµήτρης Γρηγορόπουλος

Παλαιοχριστιανικό νεκροταφείο στη θέση «Δρίβλια»,Πόρτο-Ράφτη: µια πρώτη προσέγγιση της κεραµικής ................................................... 689

Ελένη Γκίνη-Τσοφοπούλου – Αναστασία Γ. Γιαγκάκη

Κεραµική από παλαιοχριστιανικό νεκροταφείοπεριοχής Κρανείου - Αρχαίας Κορίνθου ......................................................................... 712

Κωνσταντίνα Σκαρµούτσου

Ύστερη ρωµαϊκή κεραµικήαπό την περιοχή της κώµης της Πιτάνης στη Σπάρτη ................................................... 743

Aθανάσιος Θέµος – Ελένη Ζαββού – Clare Pickersgill – Μαρία Τσούλη

Ρωµαϊκή κεραµική από τις λακωνικές πόλεις Γύθειο, Ασωπό και Βοιές ..................... 763Eλένη Ζαββού – Αφροδίτη Μαλτέζου

Keos in Late Roman Context ........................................................................................... 782Georgios A. Zachos

Κεραµική παλαιοχριστιανικών χρόνων από την Κω:Στρώµα καταστροφής σε οικόπεδο της πόλης της Κω ................................................... 795

Σοφία Ντιντιούµη

Επίµετρο

Κεραµική της Ύστερης Αρχαιότητας (3ος-7ος αι. µ.Χ.)Σκέψεις για την ονοµατολογία και ορολογία της στα ελληνικά .................................... 829

Δήµητρα Παπανικόλα-Μπακιρτζή

17

AA Archäologischer AnzeigerΑΑΑ Ἀρχαιολογικά Ἀνάλεκτα ἐξ ἈθηνῶνΑBSA The Annual of the British School at AthensΑΔ Ἀρχαιολογικὸν ΔελτίονΑΕ Ἀρχαιολογική ἘφηµερίςΑΕΜΘ Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και τη ΘράκηAJA American Journal of ArchaeologyAJPh American Journal of PhilologyAM Mitteilungen des Deutschen Archäologischen Instituts, Athenische AbteilungAMNG Die Antiken Münzen Nord-Griechenlands, BerlinASAtene Annuario della Scuola archeologica di Atene e delle Missioni italiane in OrienteAuChr Antike und ChristentumΑvP Altertümer von PergamonBABesch Bulletin antieke beschavingBAR British Archaeological ReportsBASOR Bulletin of the American Schools of Oriental ResearchBCH Bulletin de correspondance helléniqueBICS Bulletin of the Institute of Classical Studies of the University of LondonBSA British School at AthensBZ Byzantinische ZeitschriftCA Cahier ArchéologiqueCFHB Corpus fontium historiae byzantinaeCIL Corpus inscriptionorum latinarum, 18 τόµ. (Berlin, 1862-1989)CNRS Centre national de la recherche scientifiqueCorsiRav Corsi di cultura sull’ arte ravennate e bizantinaDOP Dumbarton Oaks PapersΔΧΑΕ Δελτίον τῆς Χριστιανικῆς Ἀρχαιολογικῆς ἙταιρείαςEAA Enciclopedia dell’arte antica, classica e orientale (Rome 1958-1984)ΕΕΒΣ Ἐπετηρίς Ἑταιρείας Βυζαντινῶν ΣπουδῶνEFA Ecole française d’AthènesΕΙΕ Εθνικό Ίδρυµα ΕρευνώνΕλλ.Κερ. Επιστηµονική συνάντηση για την ελληνιστική κεραµικήHCC Roman Imperial Coins in the Hunter Coin CabinetΘΗΕ Θρησκευτική και Ηθική ΕγκυκλοπαίδειαΙΒΕ Ίδρυµα Βυζαντινών ΕρευνώνΙFAO Institute français d’Archéologie orientaleIG Inscriptiones graecae (Berlin, 1873– )IJNA International Journal of Nautical Archaeology and Underwater ExplorationIstMitt Istanbuler Mitteilungen, Deutsches Archäologisches Institut, Abteilung IstanbulJHS Journal of Hellenic StudiesJRA Journal of Roman ArchaeologyJRPS Journal of Roman Pottery StudiesJRS Journal of Roman Studies

Συντοµογραφίες

Κ Ε Ρ Α Μ Ι Κ Η Τ Η Σ Υ Σ Τ Ε Ρ Η Σ Α Ρ Χ Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ Α Π Ο Τ Ο Ν Ε Λ Λ Α Δ Ι Κ Ο Χ Ω Ρ Ο ( 3 ο ς - 7 ο ς α ι . µ . Χ . )18

Lib.ann. Studium biblicum franciscanorum: Liber annuusLibAnt Libya antiquaMAA Macedoniae Acta ArchaeologicaMDIA Monographs of the Danish Institute at AthensMIET Μορφωτικό Ίδρυµα Εθνικής ΤραπέζηςMusHelv Museum HelveticumΠΑΕ Πρακτικὰ τῆς ἐν Ἀθήναις Ἀρχαιολογικῆς ἙταιρείαςPBSR Papers of the British School at RomeRAC Reallexikon für Antike und ChristendumRCRFActa Rei Cretariae Romanae Fautorum ActaRDAC Report of the Department of Antiquities, CyprusRGZM Römisch-Germanisches ZentralmuseumRIC The Roman Imperial Coinage (London 1923– )RN Revue numismatiqueSNG Sylloge nummorum graecorumTAPA Transactions of the American Philological AssociationΧΑΕ Χριστιανική Αρχαιολογική Εταιρεία

Συντοµογραφίες έκδοσης

Hayes, LRPJ. W. Hayes, Late Roman Pottery, London 1972.

Bonifay, Ceramique d’AfriqueMichel Bonifay, Etudes sur la céramique romaine tardive d’Afrique, BAR Int. Series1301, Archaeopress Oxford 2004.

Karivieri, Athenian LampsA. Karivieri, The Athenian Lamp Industry in Late Antiquity, Helsinki 1996.

Broneer, LampsO. Broneer, Corinth τ. IV, II: Terracotta Lamps, Cambridge, Mass. 1930.

Robinson, AgoraH. S. Robinson, The Athenian Agora τ. 5, Pottery of the Roman Period. Chronology,Princeton, New Jersey 1959.

Munsell Munsell Soil Color Charts.

333

FRANGISKA KEFALLONITOU – KONSTANTINA GEROLYMOU

Stamped tiles and bricks from Nikopolis in Epiros

Early Christian Nikopolis, an important administrative and religious centre of Epirus Vetus, is asite at which systematic excavation and study has been ongoing since the 1990s. The materialpublished here comes from Basilica A of Doumetios, the road to the west of it, the cemetery Basil-ica D outside the fortification walls, while the larger part of it comes from the Early Christianfortifications, more specifically the south, west, and part of the north and east sections, whichhave been uncovered to date. It represents a first, general attempt to classify the stamps that havebeen found on tiles and baked bricks from Nikopolis, and does not probe into more specialisedmatters involving clay analysis or the dating of each fragment on the basis of the excavationrecord.The material was first assigned to two general categories: a) stamped tiles and bricks of Romandate reused in Early Christian monuments. This category includes a group of stamp types the dateof which is still problematic, though they display several points of similarity in their fabric anddimensions with the corresponding material from the Roman period. A total of nine differentstamp types were recorded, six of which are found on bricks. The stamps usually bore the nameeither of the owner of the brick-factory, who, in accordance with Roman practice, was often alsothe owner of large landed estates in the region, or of the “director” of the workshop responsiblefor organising production. In the case of the stamp with the letter N, it is suggested that this is prob-ably the initial letter of the name of the city, which would indicate either that the bricks were man-ufactured in a public brick-factory or that the city placed the order for the manufacture of thesebuilding products. b) The second category includes tiles and bricks of Early Christian date. On thetiles, the most common type of stamp is of a cross inscribed in a circular border, with different vari-ations in which it is combined with dots and linear motifs that are occasionally highly complex.On the bricks is to be found a wide variety of stamp types, such as the cross (free, or in a circu-lar or lozenge-shaped border), and various free relief letters, symbols or monograms.All the known techniques for stamping were used in the stamped building products of Nikopolis,such as the use of a stamp to impress both tiles and bricks, the engraving of the stamp (cross, freeletter, monogram) on the bottom of the mould into which the clay was to be poured (a techniqueused in stamping bricks), and simple engraving or finger-marks in the case of tiles. Some typesof stamp are found on both tiles and bricks, indicating that these building materials were bothmade in the same factory. In contrast with what was previously known, circular impressions madewith the use of a stamp are not found only on Early Christian tiles, but also on bricks; at the sametime, a large number of relief marks, made using the engraving technique, are found which wereunknown until recently. The similarities between them and other examples of stamped tiles andbricks from adjacent areas reveal the existence of a workshop in the general area of the Ambrakiangulf, probably in Nikopolis itself.

Ενσφράγιστοι κέραµοι και πλίνθοιαπό τη Νικόπολη της Ηπείρου

Φραγκίσκα Κεφαλλωνίτου

Κωνσταντίνα Γερολύµου26η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων

Κ Ε Ρ Α Μ Ι Κ Η Τ Η Σ Υ Σ Τ Ε Ρ Η Σ Α Ρ Χ Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ Α Π Ο Τ Ο Ν Ε Λ Λ Α Δ Ι Κ Ο Χ Ω Ρ Ο ( 3 ο ς - 7 ο ς α ι . µ . Χ . )334

Το υλικό που παρουσιάζεται προέρχεται κυρίως από την τελευταία περίοδο των ανα-σκαφών και των εργασιών αποκατάστασης που διενεργήθηκαν στα παλαιοχριστιανικά µνη-µεία της Νικόπολης1. Η πλειονότητά του προέρχεται από τα τείχη, τα οποία ανασκάφηκανεξωτερικά στη νότια, δυτική, σε τµήµατα της βόρειας και της ανατολικής πλευράς τους, απο-καλύπτοντας τη µορφή της οχύρωσης, τις οικοδοµικές φάσεις αυτής και θέτοντας νέα ερω-τήµατα για τη χρονολόγησή της2. Ένα σηµαντικό επίσης τµήµα του υλικού προέρχεται απότις ανασκαφές που διενεργήθηκαν τα τελευταία έτη στον περιβάλλοντα χώρο της ΒασιλικήςA (Δουµετίου)3, σε τµήµα του δρόµου που διέρχεται στα δυτικά αυτής, και τέλος από τηνεκτός των τειχών, κοιµητηριακή Βασιλική Δ4.

Η παρούσα µελέτη αποτελεί µια πρώτη, γενική προσπάθεια τυπολογικής κατάταξηςτων σφραγισµάτων που έχουν βρεθεί σε κεράµους και πλίνθους της Νικόπολης, η οποία στηφάση αυτή δεν υπεισέρχεται σε ειδικότερα ζητήµατα ανάλυσης πηλού και χρονολόγησηςκάθε θραύσµατος µε βάση το ανασκαφικό πλαίσιο. Συνολικά καταγράφηκαν 682 ευρήµατα,εκ των οποίων τα 113 προέρχονται από τη Βασιλική A, 33 από τη Βασιλική Δ και 536 από τοπαλαιοχριστιανικό τείχος. Το υλικό κατατάχθηκε αρχικώς σε δυο γενικές κατηγορίες: Α) εν-σφράγιστοι κέραµοι και πλίνθοι της ρωµαϊκής εποχής χρησιµοποιηµένοι εκ νέου στα παλαι-οχριστιανικά µνηµεία. Στην οµάδα αυτή εντάχθηκαν και ορισµένοι τύποι αβέβαιης

1. Οι εργασίες πραγµατοποιήθηκαν σε δυο περιόδους: από την 8η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτωντα έτη 1991-1992, 1998-2000 υπό την εποπτεία της Φρ. Κεφαλλωνίτου και από την Επιστηµονική ΕπιτροπήΝικόπολης του Τ.Δ.Π.Ε.Α.Ε., το διάστηµα 2002-2005 υπό τη γενική εποπτεία του προέδρου κ. Κ. Ζάχου καιτην επίβλεψη της Φρ. Κεφαλλωνίτου. Η εκπόνηση των σχεδίων (εικ. 1) ανήκει στον αρχιτέκτονα της Επι-στηµονικής Επιτροπής Νικόπολης του Τ.Δ.Π.Ε.Α.Ε., κ. Κων. Παπαβασιλείου.

2. Για τα τείχη: AΔ 16 (1960) 206, πίν. 172, ΑΔ 27 (1972), Β΄ 2 Χρονικά 406, πίν. 396, AΔ 29 (1973/4),Β΄ 2 Χρονικά, 612, πίν. 434, AΔ 30 (1975), Β΄ 2 Χρονικά, 223, πίν. 136, AΔ 33 (1978), Β΄ 1 Χρονικά, 199,πίν. 79, AE 1979, 14. Η. Hellenkemper, «Die byzantinische Stadtmauer von Nikopolis in Epeiros. Ein kaiser-licher Bauauftrag des 5.oder 6. Jahrhunderts?», στο Πρακτικά Α΄ Διεθνούς Συµποσίου για τη Νικόπολη, (Πρέ-βεζα 23-29 Σεπτεµβρίου1984), Πρέβεζα 1987, 243-51. Τ. Gregory, «The early Byzantine fortifications ofNicopolis in comparative perspective», στο Πρακτικά Α΄, ό.π., 253-61. Θ. Θεοφύλακτος, «Παρατηρήσεις γιατη Νικόπολη της Ηπείρου», Πρακτικά 10ου Διεθνούς Συνεδρίου Χριστιανικής Αρχαιολογίας, τ. 2, Θεσσαλο-νίκη 1984, 563-74. Φρ. Κεφαλλωνίτου, «Νεώτερα στοιχεία και παρατηρήσεις για την παλαιοχριστιανική οχύ-ρωση της Νικόπολης», στο Μεσαιωνική Ήπειρος, Πρακτικά Συµποσίου, Πανεπιστήµιο Ιωαννίνων -Φιλοσοφική Σχολή, Ιωάννινα 2001, 3-13, εικ. 1-19. Της ιδίας, «Η ανασκαφή των παλαιοχριστιανικών τειχώντης Νικόπολης», στο Πρακτικά Β΄ Διεθνούς Συµποσίου για τη Νικόπολη, (Πρέβεζα 11-15 Σεπτεµβρίου 2002),Πρέβεζα 2007, τ. 1, 299-305.

3. Για τη Βασιλική Α: Α. Φιλαδελφέας, «Ανασκαφαί Νικοπόλεως», AE 1916, 33-45, 65-72, ΑΕ 1917,48-71, ΑΕ 1918, 34-41, και ΠΑΕ 1915, 59-95, ΠΑΕ 1916, 49-59, ΠΑΕ 1918, 16-18. Α. Ορλάνδος, Το Έργοντης εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας (1962), 182-83, (1966), 171-77. ΑΔ 20 (1965), Β΄ 2 Χρονικά, 375-77, ΑΔ 33 (1978), Β΄ 1 Χρονικά 199, ΑΔ 35 (1980) Β΄ 1 Χρονικά, 334, ΑΔ 36 (1981) Β΄ 2 Χρονικά, 287. E.Kitzinger, «Studies on Late Antique and Early Byzantine Floor Mosaics», DOP 6 (1951), 83-122. Σ. Δάκαρη,«Τα ψηφιδωτά της χριστιανικής Βασιλικής Α. Νικοπόλεως. Ανάλυση και κριτική της µελέτης του Ε.Kitzinger», Ηπειρωτική Εστία 2 (1953), 795-802. G. Hellenkemper-Salies, «Zu Stil und Ιkonographie in denfrühbyzantinischen Mosaiken von Nikopolis», Πρακτικά Α΄, ό.π. (σηµ. 2), 295-310.

4. Για τη Βασιλική Δ: Α. Ορλάνδος, «Ανασκαφή Νικοπόλεως», ΠΑΕ 1956, 149-53, ΠΑΕ 1959, 90-97ΠΑΕ 1961, 99-101. Του ιδίου, Το Έργον της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας, 1956, 60-63, 1959, 67-72,1961, 107-113. ΑΔ 16 (1960), Χρονικά, 208, ΑΔ 17 (1961/2), Β΄ Χρονικά, 199-200, ΑΔ 37 (1982), Β΄ 2 Χρο-νικά, 269-271. Δ. Κωνστάντιος – Ε. Χαλκιά, «Παλαιοχριστιανικά γλυπτά Νικοπόλεως», στο Πρακτικά Α΄,317-325. Ε. Chalkia, «Un sarcofago constantinopolitano a Nicopoli», Rivista di Archeologia Cristiana LXXX(2004), 211-32. Το καταγεγραµµένο υλικό προέρχεται από τις ανασκαφές, οι οποίες διενεργήθηκαν στη Βα-σιλική Δ κατά τα έτη 1999-2002 υπό την εποπτεία της κ. Ε. Χαλκιά.

ΦΡΑΓΚΙΣΚΑ ΚΕΦΑΛΛΩΝΙΤΟΥ – ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ ΓΕΡΟΛΥΜΟΥ 335

χρονολόγησης, λόγω των οµοιοτήτων που παρουσιάζουν ως προς το πάχος των πλίνθων καιτο είδος του πηλού µε τα αντίστοιχα ρωµαϊκά παραδείγµατα. Β) Κέραµοι και πλίνθοι τωνπαλαιοχριστιανικών χρόνων, ορισµένοι εκ των οποίων αποτελούν επίσης επαναχρησιµοποι-ηµένο οικοδοµικό υλικό, όπως για παράδειγµα οι ενσωµατωµένοι στην εσωτερική, χυτή τοι-χοποιία του παλαιοχριστιανικού τείχους κέραµοι.

Στο καταγεγραµµένο υλικό συµπεριλαµβάνονται κέραµοι κατά κανόνα λακωνικούτύπου, εκτός των ελάχιστων, ρωµαϊκών παραδειγµάτων, που είναι κορινθιακού (εικ. 1.3-4).Συνήθως σώζονται αποσπασµατικά και οι αρχικές τους διαστάσεις δεν είναι µετρήσιµες. Οικέραµοι των ρωµαϊκών χρόνων είναι από ανοιχτόχρωµο πηλό (Munsell 7,5ΥR 8/4 και 5YR8/3) µε πιο συµπαγή µορφή, χωρίς οργανικά κατάλοιπα, καλό ψήσιµο και επιµεληµένο σφρά-γισµα. Οι παλαιοχριστιανικοί κέραµοι είναι από πορτοκαλέρυθρο ή ροδόχρωµο πηλό (Mu-nsell 5YR 6/6 και 5YR 7/4) µε λίγα ασβεστολιθικά εγκλείσµατα. Αντιθέτως, τα παραδείγµατατων ακέραιων πλίνθων είναι πολλά (π.χ. εικ. 1.12, 13, 15,17). Οι ρωµαϊκής εποχής πλίνθοιείναι κατά κανόνα από πηλό ανοιχτού ερυθρού χρώµατος (Munsell 2,5YR 6/6-7/6), µε λίγαασβεστολιθικά εγκλείσµατα ή θραυστό κεραµικό. Οι παλαιοχριστιανικές πλίνθοι, έχουν συ-νήθως πορτοκαλέρυθρο ή ελαφρώς ροδίζοντα πηλό, µε λίγα οργανικά κατάλοιπα και ασβε-στολιθικά εγκλείσµατα (Munsell 5ΥR 6/6-7 και 7,5YR 7/4-7/6).

Τυπολογία σφραγισµάτων

Α1. Ενσφράγιστοι κέραµοι και πλίνθοι ρωµαϊκών χρόνων σε δεύτερη χρήση:

Ι. (εικ. 1.1, 2.1)σφράγισµα: τα γράµµατα TVR σε ορθογώνιο πλαίσιοδιαστ. σφραγίσµατος: 8 x 3 εκ. ή 7 x 4 εκ.διαστ. πλίνθου: (τραπεζιόσχηµη) µε πλευρές: 26 x 28 x 27,5x27,5 εκ. και (περ. τετράγωνη ή ορθογώνια) µε πλευρές: 26 x27,5 εκ. και 42 x 26 εκ., πάχ. 7,5 - 8 εκ.αριθµός καταγεγραµµένων παραδειγµάτων: 53 πλίνθοιπροέλευση: δρόµος Βασιλικής Α (1), Τείχη: Β. πλευρά (23), Δ.πλευρά (22), Α. πλευρά (7)

ΙΙ. (εικ. 2.3)σφράγισµα: τα γράµµατα ΤΝ σε τετράπλευρο πλαίσιοδιαστ. σφραγίσµατος: 4,5 x 3,5 εκ.διαστ. πλίνθου: 26 x 27 εκ., πάχ. 8 εκ.αριθµός καταγεγραµµένων παραδειγµάτων: 12 πλίνθοιπροέλευση: Τείχη: Β. πλευρά (6), Δ. πλευρά (6)

ΙΙΙ. (εικ. 1.2, 2.2)σφράγισµα: τα γράµµατα Τ ΝΤ µε τελεία µεταξύ τους, σε τε-τράπλευρο πλαίσιοδιαστ. σφραγίσµατος: 4,5 x 3,5 εκ.διαστ. πλίνθου (µέγ. σωζ. µήκ. πλευράς): 26 εκ., πάχ. 7,5 εκ.αριθµός καταγεγραµµένων παραδειγµάτων: 2 πλίνθοιπροέλευση: Τείχη: Β. πλευρά

Κ Ε Ρ Α Μ Ι Κ Η Τ Η Σ Υ Σ Τ Ε Ρ Η Σ Α Ρ Χ Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ Α Π Ο Τ Ο Ν Ε Λ Λ Α Δ Ι Κ Ο Χ Ω Ρ Ο ( 3 ο ς - 7 ο ς α ι . µ . Χ . )336

IV. (εικ. 1.3, 2.7)σφράγισµα: λατινικό µονόγραµµα σε τετράπλευρο πλαίσιοδιαστ. σφραγίσµατος: 3,1 x 3,5 εκ.διαστ. κεράµου (µέγ. σωζ.): 15,3 x 8 εκ., πάχ. 2,5 εκ.αριθµός καταγεγραµµένων παραδειγµάτων: 1 κέραµοςπροέλευση: Τείχη: Ν. πλευρά

V. (εικ. 1.4, 2.8)σφράγισµα: το όνοµα «ΤΙΜΟ[…]» σε ορθογώνιο πλαίσιοδιαστ. σφραγίσµατος: 6 x 2,8 εκ.διαστ. κεράµου (µέγ. σωζ.): 14 x 13,5 εκ., πάχ. 3 εκ.αριθµός καταγεγραµµένων παραδειγµάτων: 1 κέραµοςπροέλευση: Τείχη: Β. πλευρά

Α2. Ενσφράγιστες κέραµοι και πλίνθοι αβέβαιης χρονολόγησης

I. (εικ. 1.5, 2.4)σφράγισµα: πρόστυπο γράµµα Νδιαστ. σφραγίσµατος: 2,5 x 2 εκ. και 3,5 x 3/3,5 εκ.διαστ. πλίνθου (µέγ. σωζ.): 14 x 12,5 εκ., πάχ. 8 εκ.αριθµός καταγεγραµµένων παραδειγµάτων: 5 πλίνθοιπροέλευση: Βασιλική Α (1), Τείχη: Β. πλευρά (1), Δ. πλευρά (3)

II. (εικ. 1.6, 2.5)σφράγισµα: το γράµµα Ν σε κυκλικό πλαίσιοδιάµ. σφραγίσµατος: 3,5 - 5 εκ.διαστ. πλίνθου (µέγ. σωζ.): 22 x 21 εκ., πάχ. 8 εκ.αριθµός καταγεγραµµένων παραδειγµάτων: 3 πλίνθοιπροέλευση: Βασιλική Α (1), Τείχη: Ν. πλευρά (2)

III. (εικ. 2.6)σφράγισµα: τα γράµµατα ISδιαστ. σφραγίσµατος: 2,5 x 3,5 µ. (πλ./ύψ. γραµµάτων)διαστ. πλίνθου (µέγ. σωζ.): 25 x 18,5 εκ., πάχ. 7,5κ.αριθµός καταγεγραµµένων παραδειγµάτων: 2 πλίνθοιπροέλευση: Τείχη: Δ. πλευρά

IV. (εικ. 1.7, 2.9)σφράγισµα: το όνοµα «ΕΥ[…]» σε ορθογώνιο πλαίσιοδιαστ. σφραγίσµατος (µέγ. σωζ.): 6,8 x 4 εκ.διαστ. κεράµου (µέγ. σωζ.): 12,5 x 6,5 εκ., πάχ. 1,7 - 2 εκ.αριθµός καταγεγραµµένων παραδειγµάτων: 1 κέραµοςπροέλευση: Τείχη: Α. πλευρά

Οι πλίνθοι του τύπου Α1/Ι έως Α1/ΙΙΙ είναι γνωστό ότι προέρχονται από τη ρωµαϊκήφάση της πόλης και ότι χρησιµοποιήθηκαν για την κατασκευή του τείχους της5. Όµοιες εν-

5. Κ. Ζάχος, «Η οχύρωση και η πολεοδοµική οργάνωση της Ρωµαϊκής Νικόπολης: Νεότερα στοιχείακαι παρατηρήσεις», Πρακτικά Β΄, ό.π. (σηµ. 2), τ. 1, 279-80. Κεφαλλωνίτου, ό.π. (σηµ. 2 [2007]), 302.

ΦΡΑΓΚΙΣΚΑ ΚΕΦΑΛΛΩΝΙΤΟΥ – ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ ΓΕΡΟΛΥΜΟΥ 337

σφράγιστες πλίνθοι έχουν βρεθεί κατά τις ανασκαφές του ρωµαϊκού τείχους, κυρίως στην πε-ριοχή της βόρειας πύλης, όπου έχουν µέχρι στιγµής πραγµατοποιηθεί και οι πιο εκτεταµένεςέρευνες, καθώς το µεγαλύτερο τµήµα του ρωµαϊκού τείχους παραµένει άσκαφο. Σποραδικάπαραδείγµατα έχουµε και από άλλα ρωµαϊκά µνηµεία, όπου βρέθηκαν σε δεύτερη χρήση (π.χ.Έπαυλη Μάνιου Αντωνίνου, Μαυσωλεία Β. Νεκρόπολης, Θέατρο). Η ερµηνεία ενός σφρα-γίσµατος δεν είναι εύκολη. Στον ελλαδικό χώρο δεν κατέστη δυνατόν να εντοπιστούν µέσωτου δηµοσιευµένου υλικού άλλα παραδείγµατα ενσφράγιστων ρωµαϊκών πλίνθων, ενώ σταγνωστά παράλληλα εκτός ελλαδικού χώρου δεν φαίνεται επίσης ν’ απαντούν όµοιου τύπουσφραγίσµατα. Τα σφραγίσµατα των πλίνθων έφεραν συνήθως το όνοµα είτε του ιδιοκτήτη τουκεραµουργείου (dominus), ο οποίος κατά τη ρωµαϊκή συνήθεια ήταν συχνά και ο κάτοχοςµεγάλων γαιών της περιοχής (latifundia), είτε του υπεύθυνου «διευθυντή» του εργαστηρίουπου οργάνωνε την παραγωγή (officinator), ενώ ενίοτε αναγραφόταν η ονοµασία της περιο-χής όπου γινόταν η πηλοληψία ή βρισκόταν το κεραµουργείο (figlinae)6. Πιθανότατα λοιπόννα έχουµε και στην περίπτωση του τύπου Α1/Ι (TVR) τα αρχικά ενός ονόµατος. Ενδεχοµέ-νως όµως ν’ αναφέρεται το πλήρες όνοµα του προσώπου, µε τα αρχικά που προκύπτουν απότα tria nomina δηλαδή praenomen - nomen gentilicium - cognomen, όπως είναι γνωστό απόανάλογες συντοµογραφίες σε σφραγίσµατα πλίνθων από περιοχές εκτός ελλαδικού χώρου7.Τα ελάχιστα στοιχεία που διαθέτουµε για τη ρωµαϊκή προσωπογραφία της Νικόπολης δε βοη-θούν προς την κατεύθυνση µιας πιθανής ταύτισης του προσώπου8. Εποµένως, τα σφραγί-σµατα των τύπων Α1/ΙΙ και Α1/ΙΙΙ, τα οποία σηµειωτέον απαντώνται σε πλίνθους όµοιουπάχους και πηλού, φέρουν πιθανώς τα αρχικά ονόµατος, το οποίο ανήκε είτε στον κατα-σκευαστή, είτε στον ιδιοκτήτη του κεραµουργείου ή ακόµα της περιοχής στην οποία λει-τουργούσε το εργαστήριο. Tην ίδια υπόθεση θα µπορούσαµε να κάνουµε και για τοσφράγισµα του τύπου Α2/IΙΙ, µε τα λατινικά γράµµατα IS, η χρονολόγηση του οποίου παρα-µένει προβληµατική.

Οι πλίνθοι που φέρουν σφράγισµα µε το γράµµα Ν, είτε ελεύθερο, είτε εντός κυκλικούπλαισίου (τύποι Α2/I και Α2/II), δεν έχουν µέχρις στιγµής βρεθεί σε κάποιο από τα ανασκα-φέντα ρωµαϊκά µνηµεία της Νικόπολης. Αξιοσηµείωτη είναι και η σπανιότητα της εµφάνισήςτους στα παλαιοχριστιανικά µνηµεία που προαναφέρθηκαν, αλλά και η αποσπασµατικότητάτους, αφού σε όλες τις περιπτώσεις πρόκειται για επαναχρησιµοποιηµένα θραύσµατα, καθώςκαι το γεγονός ότι έχουν το ίδιο µεγάλο πάχος και παρουσιάζουν αρκετές οµοιότητες στονπηλό µε τις ρωµαϊκές πλίνθους. Η χρονολόγησή τους µε βάση τα υπάρχοντα µέχρι στιγµήςστοιχεία καθίσταται αβέβαιη. Σχετικά µε την ερµηνεία του συγκεκριµένου σφραγίσµατος,εάν δεν πρόκειται και στην περίπτωση αυτή για το όνοµα κάποιου προσώπου, που σχετίζε-ται µε την όλη διαδικασία παραγωγής των πλίνθων, είναι πολύ πιθανόν το γράµµα Ν να προ-έρχεται από το αρχικό γράµµα του ονόµατος της πόλης. Στην περίπτωση αυτή είτε πρόκειταιγια την κατασκευή των πλίνθων σε δηµόσιο κεραµουργείο, είτε η πόλη αποτελεί τον παραγ-γελιοδόχο για την κατασκευή των οικοδοµικών αυτών προϊόντων. Η ύπαρξη κρατικών εργα-στηρίων, κεραµουργείων που βρίσκονται σε περιοχή κρατικής ιδιοκτησίας, ή που εκτελούνκρατικές παραγγελίες, και σφραγίζουν τα προϊόντα τους µε την υπογραφή του παραγγελιο-

6. J. C. Anderson jr., Roman Architecture and Society, London 1997, 157-58 οι domini ανήκαν στην αρι-στοκρατική τάξη, ενώ οι officinatores, προέρχονταν από τη µικροµεσαία τάξη και ήταν είτε ελεύθεροι είτεσκλάβοι.

7. T. P. Wiseman, «Tile-stamps and the Roman Nomenclature» στο Α. McWhirr (επιµ.), Roman Brickand Tile, BAR Int. Series 68 (1976), 224-25.

8. Θ. Σαρικάκης, «Προσωπογραφία της Ακτίας Νικοπόλεως», ΑΕ 1970, 66-85.

Κ Ε Ρ Α Μ Ι Κ Η Τ Η Σ Υ Σ Τ Ε Ρ Η Σ Α Ρ Χ Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ Α Π Ο Τ Ο Ν Ε Λ Λ Α Δ Ι Κ Ο Χ Ω Ρ Ο ( 3 ο ς - 7 ο ς α ι . µ . Χ . )338

δόχου δεν ήταν άγνωστες πρακτικές9. Στο σφράγισµα του τύπου Α1/V, το όνοµα συµπληρώ-νεται εύκολα ως «ΤΙΜΟ[ΘΕΟΥ]», όπως είναι γνωστό από άλλα παραδείγµατα που βρέθηκανστις ανασκαφές ρωµαϊκών µνηµείων της Νικόπολης10, ενώ το σφράγισµα µε το λατινικό µο-νόγραµµα που υπάρχει σε ένα µοναδικό καταγεγραµµένο θραύσµα (Α1/IV), µε βάση ανά-λογα µονογράµµατα σε σφραγίδες αγγείων, φαίνεται ότι αντιστοιχεί στο αρχικό τµήµαονόµατος από Phil(-)11. Η παρουσία λατινικών και ελληνικών ονοµάτων στα σφραγίσµατα,αποτελεί ενδεχοµένως µια ακόµη µαρτυρία για τη συνύπαρξη ελληνικού και λατινικού πλη-θυσµού στην πόλη και την παράλληλη λειτουργία κεραµουργείων από διαφορετικής εθνότη-τας κατοίκους. Βεβαίως, τόσο οι µετακινήσεις κεραµέων – πλινθουργών, όσο και η διαθαλάσσης διακίνηση κεραµικών οικοδοµικών προϊόντων, δεν πρέπει να αποκλείονται, καθώςδεν ήταν άγνωστες για την εποχή πρακτικές12.

Β. Ενσφράγιστοι κέραµοι και πλίνθοι παλαιοχριστιανικών χρόνων

Ι Με σταυρό

Ια. Κυκλικό ή ελλειψοειδές σφράγισµα µε σταυρό.

Ια/1. (εικ. 1.8-9, 2.10-11)σφράγισµα: κυκλικό ή ελαφρώς ελλειψοειδές, µε απλό, ισο-σκελή σταυρό, οι κεραίες του οποίου φθάνουν µέχρι την περί-µετρο του κύκλου (απλός ή µε εσωτερικό δακτύλιο)διάµ. σφραγίσµατος: 4 - 5,5 εκ. (σπανιότερα 3,5 µ., ή 6-7 εκ.)διαστ. κεράµου (µέγ. σωζ.): 21 x 20 εκ., πάχ. 2-3 εκ.διαστ. πλίνθου: 30 x 30 εκ., πάχ. 4 - 4,5 εκ.αριθµός καταγεγραµµένων παραδειγµάτων: 86 κέραµοι καιπλίνθοιπροέλευση: Βασιλική Α (10), δρόµος Βασιλικής Α (4), Βασι-λική Δ (23), Τείχη: Ν. πλευρά (21) Δ. πλευρά (18), Α. πλευρά(6), ΝΔ τµήµα πόλης (περισυλλογή) (4)

9. CIL xv.1540 (Urbis Romae), CIL xiii, pars VI, 12603 (REI P(ublicae)). Μ. Steinby, «L’industria la-terizia di Roma nel tardo impero», στο A. Giardino (επιµ), Società romana e impero tardoantico, τ. 2, Roma:politica, economia, paesaggio urbano, Rome 1986, 114-15. Μ. Horster, Bauinschriften römischer Kaiser:Un-tersuchungen zu Inschriftenpraxis und Bautätigkeit in Städten des westlichen Imperium Romanum in der Zeitdes Prinzipats, Stuttgart 2001, 115-20 για σφραγίδες πλίνθων ως ένδειξη αυτοκρατορικής οικοδοµικής δρα-στηριότητας.

10. Για παράδειγµα στο Μνηµείο Αυγούστου (αδηµοσίευτο).11. A. Oxé – H. Comfort – Ph. Kenrick, Corpus Vasorum Arretinorum, Bonn 22000, 327-28. Στα λίγα

γνωστά µέχρι τώρα ονόµατα από την περιοχή της Νικόπολης απαντώνται τα Phil(adelphus), Phil(argurus) ήPhil(ippus), βλ. Σαρικάκης, ό.π. (σηµ. 8), 83.

12. J. J. Wilkes, «Importation and Manufacture of Stamped Bricks in the Roman Province of Dalma-tia», στο ΜcWhirr, ό.π. (σηµ. 7), 65-72. T. Helen, Organization of Roman Brick Production in the First andSecond Centuries A.D.: An Interpretation of Roman Brick Stamps, Helsinki 1975, 18-19. Και για το θέµα τηςδιακίνησης στα παλαιοχριστιανικά και βυζαντινά χρόνια, βλ. Κ. Θεοχαρίδου, «Συµβολή στη µελέτη της πα-ραγωγής οικοδοµικών κεραµικών προϊόντων στα βυζαντινά και µεταβυζαντινά χρόνια», ΔΧΑΕ, περ. Δ΄, τ. ΙΓ(1985-86), 110-11.

ΦΡΑΓΚΙΣΚΑ ΚΕΦΑΛΛΩΝΙΤΟΥ – ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ ΓΕΡΟΛΥΜΟΥ 339

Ια /2. (εικ. 2.13)σφράγισµα: κυκλικό µε απλό, ισοσκελή σταυρό, οι κεραίες τουοποίου τέµνουν τον εσωτερικό δακτύλιο του σφραγίσµατοςδιάµ. σφραγίσµατος: 4 -5 εκ.διαστ. κεράµου (µέγ. σωζ.): 21,5 x 17,5 εκ., πάχ. 2 - 3 εκ.διαστ. πλίνθου (µέγ. σωζ.): 10,5 x 10 εκ., πάχ. 4 εκ.αριθµός καταγεγραµµένων παραδειγµάτων: 14 κέραµοι καιπλίνθοιπροέλευση: Βασιλική Α (7), Βασιλική Δ (1), Τείχη: Ν. πλευρά(2), Δ. πλευρά (2), Α. πλευρά (2)

Ια /3. (εικ. 3.1)σφράγισµα: ελλειψοειδές µε σταυρό, οι κεραίες του οποίου είναιάνισου πάχους ή µε ελαφρώς πεπλατυσµένα άκρα. Συχνή είναικαι η παραλλαγή µε λοξές γραµµές στα µεταξύ των κεραιώνδιαστήµαταδιάστ. σφραγίσµατος: 7 x 6 εκ.διαστ. κεράµου (µέγ. σωζ.): 22 x 16,5 εκ., πάχ. 2 - 3 εκ.αριθµός καταγεγραµµένων παραδειγµάτων: 28 κέραµοιπροέλευση: Βασιλική Α (4), δρόµος Βασιλικής Α (2), ΒασιλικήΔ (3), Τείχη: Ν. πλευρά (10), Δ. πλευρά (8), Α. πλευρά (1)

Ια /4. (εικ. 1.10, 2.12)σφράγισµα: µεγάλο ελλειψοειδές, στο οποίο ο σταυρός αποδί-δεται πρόστυπος και τα µεταξύ των κεραιών διαστήµατα έκτυπαδιάστ. σφραγίσµατος: 9 x 6 εκ.διαστ. κεράµου (µέγ. σωζ.): 23 x 20,5 εκ., πάχ. 2,5 - 3,5 εκ.αριθµός καταγεγραµµένων παραδειγµάτων: 4 κέραµοιπροέλευση: Βασιλική Α (1), Βασιλική Δ (2), Τείχη: Α. πλευρά (1)

Ια./5. (εικ. 2.14-15)σφράγισµα: κυκλικό µε ισοσκελή σταυρό, οι κεραίες του οποίουδεν εφάπτονται στην περίµετρο του κύκλου (απλός ή µε εσωτε-ρικό δακτύλιο). Ο σταυρός εµφανίζεται σε παραλλαγές: µε τρι-γωνικές ή διχαλωτές τις απολήξεις των κεραιών, πεπλατυ-σµένος, µε λοξές γραµµές ή στίξεις στα µεταξύ των κεραιώνδιαστήµαταδιάµ. σφραγίσµατος: 4 - 6 εκ.διαστ. κεράµου (µέγ. σωζ.): 18,5 x 15 εκ., πάχ. 2 - 3 εκ.αριθµός καταγεγραµµένων παραδειγµάτων: 25 κέραµοιπροέλευση: Βασιλική Δ (1), Τείχη: Δ. πλευρά (20), Ν. πλευρά(3), Α. πλευρά (1)

Ια /6. (εικ. 3.2)σφράγισµα: δύο οµόκεντροι κύκλοι, εντός του µικρότερου πε-ρικλείεται µικρός, ισοσκελής σταυρός, ενώ στο µεταξύ των κύ-κλων διάστηµα διαγράφονται ακτινωτά λοξές και κάθετες σεαυτές γραµµέςδιάµ. σφραγίσµατος: 4,5 εκ.διαστ. κεράµου (µέγ. σωζ.): 22 x 14 εκ., πάχ. 2 - 3,5 εκ.αριθµός καταγεγραµµένων παραδειγµάτων: 12 κέραµοιπροέλευση: δρόµος Βασιλικής Α (1), Τείχη: Α. πλευρά (11)

Κ Ε Ρ Α Μ Ι Κ Η Τ Η Σ Υ Σ Τ Ε Ρ Η Σ Α Ρ Χ Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ Α Π Ο Τ Ο Ν Ε Λ Λ Α Δ Ι Κ Ο Χ Ω Ρ Ο ( 3 ο ς - 7 ο ς α ι . µ . Χ . )340

13. Ακέραιος, λακωνικού τύπου στρωτήρας µε όµοιο σφράγισµα βρέθηκε χωρίς ένδειξη στην αποθήκητου Παλαιού Μουσείου Νικόπολης και πιθανότατα προέρχεται από το ίδιο µνηµείο. Αποτελεί και το µονα-δικό κέραµο για τον οποίο γνωρίζουµε τις αρχικές διαστάσεις (Νέο Μουσείο Νικόπολης, ΑΕ 2978).

14. Στον τύπο αυτό έχει µέχρι στιγµής βρεθεί µόνο µια πλίνθος, η οποία είναι και η µοναδική που βρέ-θηκε in situ κατά τις στερεωτικές εργασίες στον πύργο 15 της Δ. πλευράς των παλαιοχριστιανικών τειχών.

Ια./7. (εικ. 3.3)σφράγισµα: κυκλικό µε χριστόγραµµαδιάµ. σφραγίσµατος: 6 - 6,5 εκ.διαστ. κεράµου (µέγ. σωζ.): 18 x 17,5 εκ., πάχ. 2,5 εκ.αριθµός καταγεγραµµένων παραδειγµάτων: 10 κέραµοιπροέλευση: Βασιλική Α (6), Τείχη: Ν. πλευρά (1), Δ. πλευρά (3)

Ια /8. (εικ. 3.4-7)σφράγισµα: κυκλικό µε λεπτό, ισοσκελή σταυρό που φθάνειµέχρι την περίµετρο του κύκλου (απλός ή µε εσωτερικό δακτύ-λιο) και φέρει στα µεταξύ των κεραιών διαστήµατα διάφορα µο-τίβα (σύµβολα/γράµµατα (;), τρίγωνα ακτινωτά διατεταγµέναστις εσωτερικές γωνίες των κεραιών, µια ή περισσότερες στί-ξεις, συνδυασµό στίξεων και κάθετων ή λοξών γραµµών στιςκεραίες του σταυρού)διάµ. σφραγίσµατος: 5 - 5,5/6 & 7,5 - 8 εκ.διαστ. κεράµου (µέγ. σωζ.): 26,5 x 20 εκ., πάχ. 2 - 3 εκ.αριθµός καταγεγραµµένων παραδειγµάτων: 30 κέραµοιπροέλευση: Βασιλική Α (16), δρόµος Βασιλικής Α (3), Βασι-λική Δ (1) Τείχη: Ν. πλευρά (6), Δ. πλευρά (3), Α. πλευρά (1)

Ια /9. (εικ. 1.11)σφράγισµα: µεγάλο, κυκλικό µε κεντρικό σταυρικό µοτίβο, µι-κρότερους συµπλεκόµενους σταυρούς στα µεταξύ των κεραιώνδιαστήµατα και διπλή κυµατοειδή γραµµή στην περίµετροδιάµ. σφραγίσµατος: 7 εκ.διαστ. κεράµου: 78 x 38 εκ., πάχ. 2,5 - 3 εκ.αριθµός καταγεγραµµένων παραδειγµάτων: 2 κέραµοιπροέλευση: Βασιλική Α13

Ιβ. Ελεύθερος σταυρός. (εικ. 1.12-13,15, 3.13-15, 4.1)σφράγισµα: έκτυπος (σπάνια πρόστυπος) σταυρός σε παραλλα-γές: ισοσκελής µε ίσιες ή διχαλωτές απολήξεις κεραιών, µε τρι-γωνικά, διευρυνόµενα άκρα, λατινικού τύπου ή τύπου Μάλτας14.Στην ίδια κατηγορία συµπεριλαµβάνεται κι ένας µεγάλος αριθ-µός πλίνθων, οι οποίες φέρουν λεπτό, λατινικού τύπου σταυρόπου πατά επάνω σε µια έξεργη γραµµή, αποτέλεσµα της κατα-σκευής στο καλούπιδιαστ. σφραγίσµατος: 4,5/7 x 3,5/6 εκ. (ύψ./πλ.)διαστ. πλίνθου: 30 x 30 εκ. / 32 x 32 εκ. / 34 x 34 εκ.πάχ. 4 - 4,5 εκ. (σπανιότερα 5 εκ.)διαστ. κεράµου (µέγ. σωζ.): 14 x 11,5 εκ., πάχ. 2 - 2,5 εκ.αριθµός καταγεγραµµένων παραδειγµάτων: 117 πλίνθοι, 1 κέ-ραµος µε πρόστυπο σφράγισµαπροέλευση: Βασιλική Α (1), Τείχη: Α. πλευρά (97), Ν. πλευρά(11), Δ. πλευρά (9)

ΦΡΑΓΚΙΣΚΑ ΚΕΦΑΛΛΩΝΙΤΟΥ – ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ ΓΕΡΟΛΥΜΟΥ 341

Ιγ. Σταυρός σε ροµβοειδές πλαίσιο (εικ. 1.14, 4.2)διαστ. σφραγίσµατος: 4/4,5 x 4 εκ.διαστ. πλίνθου: 30 x 30 εκ., πάχ. 4,5 - 4,8 εκ.αριθµός καταγεγραµµένων παραδειγµάτων: 23 πλίνθοιπροέλευση: Τείχη: Α. πλευρά (20), Ν. πλευρά, (3)

ΙΙ. Με φυτικό µοτίβο

ΙΙ/1. (εικ.3.8)σφράγισµα: κυκλικό µε εξάφυλλο «ρόδακα»διάµ. σφραγίσµατος: 4 - 5 εκ.διαστ. κεράµου (µέγ. σωζ.): 19 x 15 εκ., πάχ. 2,5 εκ.αριθµός καταγεγραµµένων παραδειγµάτων: 21 κέραµοιπροέλευση: Βασιλική Α (19), δρόµος Βασιλικής Α (1),Τείχη: Δ. πλευρά (1)

ΙΙ/2.σφράγισµα: κυκλικό µε τετράφυλλο σε σταυροειδή διάταξηδιάµ. σφραγίσµατος: 4 εκ.διαστ. κεράµου (µέγ. σωζ.): 13 x 10,5 εκ., πάχ. 2 - 2,5 εκ.αριθµός καταγεγραµµένων παραδειγµάτων: 1 κέραµοςπροέλευση: δρόµος Βασιλικής Α

ΙΙΙ. Με γραµµικό µοτίβο:

ΙΙΙ/1. (εικ. 3.9)σφράγισµα: κυκλικό µε εσχάρα ή ασύµµετρες κυκλικές βαθύν-σεις σε κανονική διάταξηδιάµ. σφραγίσµατος: 6 - 6,5 εκ.διαστ. κεράµου (µέγ. σωζ.): 19 x 16,5 εκ., πάχ. 2 - 3 εκ.αριθµός καταγεγραµµένων παραδειγµάτων: 10 κέραµοιπροέλευση: Βασιλική Α (6), δρόµος Βασιλικής Α (1), Τείχη: Α.πλευρά (3)

ΙΙΙ/2. (εικ. 3.11-12)σφράγισµα: κυκλικό µε πολύπλοκα µοτίβα:α) ακτινωτά διατεταγµένες γραµµές και στίξεις στα µεσοδια-στήµατα β) πολύπλοκος συνδυασµός γραµµών και στίξεων.διάµ. σφραγίσµατος: 6 - 8 εκ.διαστ. κεράµου (µέγ. σωζ.): 22 x 17,5 εκ., πάχ. 1,7 - 3 εκ.αριθµός καταγεγραµµένων παραδειγµάτων: 5 κέραµοιπροέλευση: Βασιλική Α

ΙΙΙ/3. (εικ. 3.10)σφράγισµα: δυο µικροί κύκλοι έκαστος των οποίων φέρει περι-µετρικά µικρές συνεχόµενες βαθύνσειςδιάµ. σφραγίσµατος: 2 εκ.διαστ. κεράµου (µέγ. σωζ.): 13 x 11,5 εκ., πάχ. 2,2 - 3,5 εκ.αριθµός καταγεγραµµένων παραδειγµάτων: 5 κέραµοιπροέλευση: Βασιλική Α (1), δρόµος Βασιλικής Α (1), Τείχη: Δ.πλευρά (2), Α. πλευρά (1)

Κ Ε Ρ Α Μ Ι Κ Η Τ Η Σ Υ Σ Τ Ε Ρ Η Σ Α Ρ Χ Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ Α Π Ο Τ Ο Ν Ε Λ Λ Α Δ Ι Κ Ο Χ Ω Ρ Ο ( 3 ο ς - 7 ο ς α ι . µ . Χ . )342

IV. Με ελεύθερα γράµµατα ή µονογράµµατα

ΙV/1. (εικ. 1.16, 4.3)σφράγισµα: γράµµα Θ ελεύθερα σχεδιασµένο στην εσωτερικήπλευρά της κεράµουδιαστ. σφραγίσµατος: 6,5 x 6 εκδιαστ. κεράµου (µέγ. σωζ.): 23,5 x \16,5 εκ., πάχ. 2 - 2,5 εκ.αριθµός καταγεγραµµένων παραδειγµάτων: 4 κέραµοιπροέλευση: Βασιλική Α (2), Βασιλική Δ (1), Τείχη: Α. πλευρά(1)

IV/2. (εικ. 1.17, 4.4)σφράγισµα: έκτυπο γράµµα Єδιαστ. σφραγίσµατος: 2,5 x 2,2 εκ. (και 7,5 x 4 εκ. µε γωνιώδεςπερίγραµµα σε ένα µόνο θραύσµα από τη Δ. πλευρά του τεί-χους)διαστ. πλίνθου: 31 x 31 εκ., πάχ. 5 εκ.αριθµός καταγεγραµµένων παραδειγµάτων: 6 πλίνθοιπροέλευση: Τείχη: Α. πλευρά (5), Δ. πλευρά (1)

ΙV/3. (εικ. 1.18, 4.5)σφράγισµα: έκτυπο γράµµα Μδιαστ. σφραγίσµατος: 5 x 4 εκδιαστ. πλίνθου (µέγ. σωζ.): 24 x 19 εκ., πάχ. 4 εκ.αριθµός καταγεγραµµένων παραδειγµάτων: 2 πλίνθοιπροέλευση: Τείχη: Α. πλευρά

ΙV/4. (εικ. 1.19, 4.6)σφράγισµα: έκτυπο µονόγραµµαδιαστ. σφραγίσµατος: 7 x 7 εκ.διαστ. πλίνθου: 30 x 30 εκ., πάχ. 4,5 εκ.αριθµός καταγεγραµµένων παραδειγµάτων: 32 πλίνθοιπροέλευση: Τείχη: Α. πλευρά (30), Ν. πλευρά, (2)

ΙV/5. (εικ. 1.20)σφράγισµα: έκτυπο µονόγραµµαδιαστ. σφραγίσµατος: 5,5 x 3,5 εκ.διαστ. πλίνθου: 29 x 29 εκ., πάχ. 4 εκ.αριθµός καταγεγραµµένων παραδειγµάτων: 8 πλίνθοιπροέλευση: Τείχη: Α. πλευρά

ΙV/6 (εικ. 1.21)σφράγισµα: έκτυπο µονόγραµµαδιαστ. σφραγίσµατος: 5,7 x 4,9 εκ.διαστ. πλίνθου: 29/30 x 29/30 εκ., πάχ. 3,5 εκ.αριθµός καταγεγραµµένων παραδειγµάτων: 4 πλίνθοιπροέλευση: Τείχη: Α. πλευρά

ΙV/7. (εικ. 1.23, 4.8-9)σφράγισµα: έκτυπο µονόγραµµαδιαστ. σφραγίσµατος: 9,5 x 7,5 εκ.διαστ. πλίνθου: 35 x 35 εκ., πάχ. 5 - 6 εκ.αριθµός καταγεγραµµένων παραδειγµάτων: 3 πλίνθοιπροέλευση: Τείχη: Ν. πλευρά (1), Δ. πλευρά (1), Α. πλευρά (1)

ΦΡΑΓΚΙΣΚΑ ΚΕΦΑΛΛΩΝΙΤΟΥ – ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ ΓΕΡΟΛΥΜΟΥ 343

ΙV/8.σφράγισµα: έκτυπο µονόγραµµα (;)διαστ. σφραγίσµατος: 6 x 3,5 εκ.διαστ. πλίνθου (µέγ. σωζ.): 14,5 x 7,5 εκ., πάχ. 4,6 εκ.αριθµός καταγεγραµµένων παραδειγµάτων: 2 πλίνθοιπροέλευση: Τείχη: Α. πλευρά

ΙV/9. (εικ. 1.22, 4.7)σφράγισµα: έκτυπο, σταυρόσχηµο µονόγραµµα (;)διαστ. σφραγίσµατος: 7 x 4 εκ. (ύψος - πλάτος)διαστ. πλίνθου: 30/31 x 30/31 εκ., πάχ. 3,5 - 4 εκ.αριθµός καταγεγραµµένων παραδειγµάτων: 9 πλίνθοιπροέλευση: Τείχη: Α. πλευρά

ΙV/10.σφράγισµα: έκτυπα γραµµικά σύµβολα (;)διαστ. σφραγίσµατος: 5,5 x 2,8 και 10 x 3,5 εκ.διαστ. πλίνθου (µέγ. σωζ): 17 x 11 / 18 x 18,3 εκ., πάχ. 3,5 - 4εκ.αριθµός καταγεγραµµένων παραδειγµάτων: 4 πλίνθοιπροέλευση: Τείχη: Α. πλευρά

Τεχνικές κατασκευής - Σχέδια σφραγισµάτων

Στα ενσφράγιστα οικοδοµικά προϊόντα της Νικόπολης, εφαρµόζονται όλες οι γνωστέςτεχνικές κατασκευής σφραγίσµατος: α) η χρήση σφραγίδας για το εµπίεστο σφράγισµα κε-ράµων και πλίνθων εξίσου15, β) το σκάλισµα του σφραγίσµατος (σταυρός, ελεύθερο γράµµα,µονόγραµµα) στον πάτο του καλουπιού όπου θα χυθεί ο πηλός, τεχνική η οποία εφαρµόζεταιγια το σφράγισµα των πλίνθων και γ) η ελεύθερη χάραξη και οι δαχτυλιές, για το σφράγισµατων κεράµων. Τα ελεύθερου τύπου, έκτυπα σφραγίσµατα των πλίνθων, δηλαδή σταυροί, γράµ-µατα, ή µονογράµµατα χωρίς πλαίσιο, για τη δηµιουργία των οποίων ακολουθείται το σκάλι-σµα στο καλούπι, είναι συνήθως τοποθετηµένα στο κέντρο της πλίνθου. Αντιθέτως, τασφραγίσµατα που κατασκευάζονται µε τη χρήση σφραγίδας είναι έκκεντρα, τοποθετηµέναστη µια γωνία του κεράµου ή της πλίνθου, µε το µοτίβο συνήθως λοξά σε σχέση µε τις πλευ-ρές του αντικειµένου. Τα σφραγίσµατα τόσο των ρωµαϊκών όσο και των παλαιοχριστιανικώνχρόνων έχουν συχνά ατέλειες, καθώς δεν είναι πάντα όµοια, ενίοτε το πλαίσιο δεν διαγράφε-ται, ή το σφράγισµα εµφανίζεται ανεστραµµένο, λόγω της µη αντίστροφης χάραξης του µο-τίβου στη µήτρα. Στους παλαιοχριστιανικους κεράµους εµφανίζεται και η περίπτωσηπαράλληλης ύπαρξης κυκλικού σφραγίσµατος και σφραγίσµατος µε δαχτυλιές, οι οποίες γί-νονταν µε τέτοιο τρόπο ώστε να διακόπτουν το κυκλικό σφράγισµα (πίν. 3.5). Στις περιπτώ-σεις αυτές σφράγισµα και δαχτυλιές φαίνεται ότι γίνονταν την ίδια χρονική στιγµή από τον

15. Θεοχαρίδου, ό.π. (σηµ. 12), 108: η τεχνική όσον αφορά στις πλίνθους απαντά κυρίως στην Κων-σταντινούπολη, ενώ στον ελλαδικό χώρο χρησιµοποιείται το σκάλισµα στο καλούπι. Όσον αφορά στους κε-ράµους, αυτός ο τρόπος είναι ο πλέον διαδεδοµένος στη Νικόπολη, σε αντίθεση µε άλλες περιοχές, όπουσυνήθως το σφράγισµα γίνεται µε δαχτυλιές. Εξαίρεση αποτελούν οι κέραµοι που αναφέρει ο Ορλάνδος απότον Αγ. Δηµήτριο Θεσσαλονίκης, Α. Ορλάνδος, Η ξυλόστεγος παλαιοχριστιανική βασιλική της µεσογειακήςλεκάνης, τ. 1, Αθήναι 1952, 242, εικ. 195.

Κ Ε Ρ Α Μ Ι Κ Η Τ Η Σ Υ Σ Τ Ε Ρ Η Σ Α Ρ Χ Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ Α Π Ο Τ Ο Ν Ε Λ Λ Α Δ Ι Κ Ο Χ Ω Ρ Ο ( 3 ο ς - 7 ο ς α ι . µ . Χ . )344

κατασκευαστή πριν από το τελικό στέγνωµα των κεράµων. Ατέλειες παρατηρούνται και στηνόπτηση τόσο των κεράµων, όσο και των πλίνθων, η οποία δεν είναι οµοιόµορφη και πλήρης.Από τη µακροσκοπική παρατήρηση των πλίνθων των παλαιοχριστιανικών χρόνων διαπιστώ-θηκε η χρήση δυο διαφορετικών πηλών που χρησιµοποιήθηκαν για την παραγωγή τους, στοι-χείο που µαρτυρεί την ύπαρξη διαφορετικών σηµείων πηλοληψίας.

Στους κεράµους και τις πλίνθους των παλαιοχριστιανικών χρόνων παρατηρείται µια ιδι-αίτερα µεγάλη ποικιλία σφραγιστικών θεµάτων, µε πιο διαδεδοµένο τον τύπο του κυκλικούσφραγίσµατος µε σταυρό στις ποικίλες παραλλαγές του. Στην κατηγορία αυτή, ανήκουν όλοισχεδόν οι κέραµοι που προέρχονται από τη Βασιλική Δ, η οποία έχει χρονολογηθεί στο γ΄ τέ-ταρτο του 6ου αι., µεγάλο µέρος των κεράµων από τη Βασιλική Α, η χρονολόγηση της οποίαςτοποθετείται στα µέσα του 6ου αι.16, καθώς και σηµαντικός αριθµός ευρηµάτων (πλίνθων καικεράµων) από τα παλαιοχριστιανικά τείχη, η χρονολόγηση των οποίων παραµένει προβλη-µατική17.

Κέραµοι µε κυκλικά σφραγίσµατα όµοια µε τον τύπο ΒΙα/5 της Νικόπολης, βρέθηκανστη Βασιλική Κεφάλου Αµβρακικού18, σε ανασκαφή παλαιοχριστιανικού ναού από τον χώρορωµαϊκής έπαυλης στην Κεφαλλονιά19, καθώς και στη Φοινίκη της Αλβανίας20. Ορισµένοι απότους σφραγιστικούς τύπους (παραλλαγές τύπου ΒΙα/8, και εσχάρα τύπου ΒΙΙΙ/1) εµφανίζον-ται επίσης στη Βασιλική Κεφάλου21, καθώς και µεταξύ εκείνων που παραδίδει ο Ορλάνδοςγια τον Αγ. Δηµήτριο Θεσσαλονίκης22, ενώ δεν φαίνεται ν’ απαντούν σε άλλα µνηµεία, απ’όσο µπορέσαµε τουλάχιστον να διαπιστώσουµε µέσω του δηµοσιευµένου υλικού. Οµοίως, γιατα σφραγίσµατα µε τα φυτικά (τύποι ΒΙΙ/1-2), ή κάποια γραµµικά θέµατα (τύποι ΒΙΙΙ/ 2-3),καθώς και για το σφράγισµα του έκτυπου σταυρού σε ροµβοειδές πλαίσιο (τύπος ΒΙγ) δεν κα-τέστη δυνατόν να εντοπιστούν παράλληλα.

Οι υπόλοιποι σφραγιστικοί τύποι της Νικόπολης, συγκριτικά µε τα γνωστά παραδείγ-µατα άλλων περιοχών, τα οποία χρονολογούνται γενικά στον 5ο και 6ο αι., παρουσιάζουνοµοιότητες ως προς το είδος του σφραγίσµατος, (δηλαδή αν πρόκειται για ελεύθερο, έκτυποσταυρό, ή για έκτυπα γράµµατα ή µονογράµµατα), αλλά όχι πάντοτε και ως προς τη µορφήτους. Ο ελεύθερος, έκτυπος σταυρός (τύπος ΒΙβ) αποτελεί ίσως το πιο σύνηθες και διαδεδο-µένο µοτίβο σφραγίσµατος, το οποίο είναι γνωστό από πολλά παραδείγµατα διαφόρων πε-

16. Κωνστάντιος – Χαλκιά, ό.π. (σηµ. 4), 325. Για µια νέα πρωιµότερη χρονολόγηση της Βασιλικής,βλ. Ι. Βαραλής, «Τα χαρακτηριστικά της εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής της Νικόπολης: παραλληλίες καιδιαφοροποιήσεις», Πρακτικά Β΄, ό.π. (σηµ. 2), 596.

17. Προκόπιος, Περί Κτισµάτων, IV 1,6: αναφέρεται σε επισκευή των τειχών επί βασιλείας Ιουστινια-νού Α΄ (527-565 µ.Χ.). Ε. Χρυσός, «Συµβολή στην Ιστορία της Ηπείρου κατά την πρωτοβυζαντινή περίοδο(4ος-6ος αι.)», Ηπειρωτικά Χρονικά 23 (1981), 53: πιθανότερη θεωρείται η κατασκευή του τείχους στην πε-ρίοδο µετά την κατάληψη της πόλης από τους Βανδάλους το 474 µ.Χ., άποψη µε την οποία συµφωνούν καιοι περισσότεροι µελετητές. Βλ. Hellenkemper, ό.π. (σηµ. 2), 248, για την παρουσία ενός υστεροθεοδοσιανούεπιθήµατος εντοιχισµένου στον πύργο 21 του δυτικού σκέλους του τείχους που ενισχύει την άποψη αυτή. Γιατα καινούργια δεδοµένα βλ. Κεφαλλωνίτου, ό.π. (σηµ. 2 [2007]).

18. Χ. Μπάρλα, «Ανασκαφή Κεφάλου Αµβρακικού», ΠΑΕ 1966, 100, εικ. 5 και ΠΑΕ 1967, 31, πίν.23α-β (η βασιλική έχει χρονολογηθεί στα µέσα του 6ου αι.).

19. Β. Γ. Καλλιπολίτη, «Ἀνασκαφὴ ρωµαϊκῆς ἐπαύλεως ἐν Κεφαλληνίᾳ», ΑΔ 17 (1961-62), τοµ. Α΄ Με-λέται, Αθήνα 1963, 4, πίν. 1γ.

20. L. M. Ungolini, Albania Antica, τ. 2, L’Acropoli di Fenice, Milano – Roma 1932, 158, πίν. 92.21. Μπάρλα, ό.π. (σηµ. 18).22. Ορλάνδος, ό.π. (σηµ. 15).

ΦΡΑΓΚΙΣΚΑ ΚΕΦΑΛΛΩΝΙΤΟΥ – ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ ΓΕΡΟΛΥΜΟΥ 345

ριοχών. Αναφέρουµε ενδεικτικά τη Θεσσαλονίκη23, τη Χαλκιδική24, ή τις παλαιοχριστιανικέςπόλεις της Αλβανίας25. Οι τύποι του σταυρού που βρέθηκαν στη Νικόπολη οµοιάζουν περισ-σότερο ή λιγότερο µε εκείνους των περιοχών αυτών. Αντιθέτως, τα ανεξάρτητα, έκτυπα γράµ-µατα στο κέντρο της πλίνθου (τύποι ΒΙV/2-3) δεν φαίνεται ν’ αποτελούν πολύ συνηθισµένοτύπο. Αντίστοιχα παραδείγµατα είναι γνωστά από τη Θεσσαλονίκη26, ενώ το µοναδικό πα-ράλληλο µε κάποιο από τα σφραγίσµατα της Νικόπολης, που µπορέσαµε να εντοπίσουµε,και συγκεκριµένα από τον τύπο ΒIV/3 µε το γράµµα Μ στο κέντρο της πλίνθου, προέρχεταιαπό τη Βασιλική Β, στη νήσο Κέφαλο του Αµβρακικού27.

Τέλος, τα σφραγίσµατα µε τη µορφή µονογράµµατος είναι γνωστά σε πλίνθους από διά-φορες περιοχές, εντός και εκτός ελλαδικού χώρου, όπως τη Θεσσαλονίκη28, το Δίον29, τιςΛουλουδιές Πιερίας30, την Κωνσταντινούπολη31 ή την Αλβανία32. Συνηθέστερα απαντά είτεο σταυρόσχηµος τύπος, είτε το µονόγραµµα που διαγράφεται εντός πλαισίου (κυκλικού, τε-τράπλευρου, ή σταυροειδούς). Λιγότερο συχνά το µονόγραµµα έχει την ελεύθερη µορφή πουβρίσκουµε στη Νικόπολη. Το «κιβωτιόσχηµο» µονόγραµµα (τύπος ΒΙV/7) της Νικόπολης,βρίσκει ανάλογά του σε σφραγίσµατα από τη Νέα Αγχίαλο33, το Δυρράχιο34 ή τη Σερδική35.Ως προς τη µορφή του µονογράµµατος των τύπων ΒΙV/4 και ΒΙV/5, µε τα γράµµατα σε κά-ποια απόσταση και όχι όλα ενωµένα µεταξύ τους, δεν µπορέσαµε µέχρι στιγµής να εντοπί-σουµε ακριβή παράλληλα.

Η ερµηνεία των γραµµάτων - µονογραµµάτων είναι όπως ήδη ειπώθηκε αβέβαιη. Εν-δεχοµένως συνδέονται µε διαφορετικούς κατασκευαστές ή εργαστήρια, ενώ άλλοτε φαίνεταιεξίσου πιθανό να συνδέονται µε το πρόσωπο υπό την εξουσία του οποίου, ή µε ευθύνη τουοποίου είχε πραγµατοποιηθεί η κατασκευή. Η ταύτιση των ονοµάτων τους είναι πολύ δύ-

23. M. Vickers, «Fifth-century brickstamps from Thessaloniki», BSA 68 (1973), 290, πίν. 3. Κ. Θ. Ρά-πτης, «Παρατηρήσεις επί ορισµένων δοµικών στοιχείων της Αχειροποιήτου», ΑΕΜΘ 13 (1999), 223-24, σχ.3.

24. Ι. Ταβλάκης – Δ. Μπιτζικόπουλος – Β. Μαλαδάκης, «Ανασκαφή παλαιοχριστιανικών βασιλικώνστην Αγ. Βαρβάρα Χαλκιδικής», ΑΕΜΘ 17 (2003), 395, εικ. 5α.

25. A. Hoti – D. Komata, «Monograms, symbols and epigraphs of the Early Byzantine period in Alba-nia», στο L. Bejko – R. Hodges (επιµ.), New Directions in Albanian Archaeology, International Centre for Al-banian Archaeology, Monograph Series 1 (2006), 258, 260.

26. Ράπτης, ό.π. (σηµ. 23), 224-25, σχ. 4. πλίνθοι από την Αχειροποίητο µε τα γράµµατα Τ, Ψ και Ν.27. Χ. Μπάρλα, «Ανασκαφαί Κεφάλου Αµβρακικού», ΠΑΕ 1970, πίν. 140β.28. Γ. Σωτηρίου, Η βασιλική του Αγ. Δηµητρίου Θεσσαλονίκης, τ. 1-2, Αθήναι 1952, 235-36, πίν. 94. Του

ιδίου, ΑΔ 4 (1918) πίν. 8-9 και Vickers, ό.π. (σηµ. 23), 285-94, πίν. 1-3.29. Α. Μέντζος, «Σφραγίσµατα σε πλίνθους από το Δίον και τη Θεσσαλονίκη», Ιστορικογεωγραφικά 2

(1988), 196-97, πίν. 19-20.30. A. G. Poulter, «The Βrick Μonograms», στο «Field Survey at Louloudies: A new late Roman For-

tification in Pieria», BSA 93 (1998), 494-500.31. G. Brett – N. J. Macauley – R. B. K. Stevenson, The Great palace of the Byzantine Emperors, Lon-

don 1947, εικ. 14, αρ. 62. A. Mango, «Byzantine brick stamps», AJA 54 (1950), 20, εικ. 3. S. J. Hill, «TheBrickstamps», στο M. R. Harrison (επιµ.), Excavations at Saraҫhane in Istanbul, τ. 1, Princeton 1986, 215,πίν. C και όλοι οι σχετικοί τύποι συγκεντρωµένοι στο πιο πρόσφατο έργο J. Bardill, Brickstamps of Con-stantinople, Oxford 2004, τ. 1, 362-71, τ. 2, πίν. 1341-1395ια.

32. Hoti – Komata, ό.π. (σηµ. 25), 257-58.33. Π. Λαζαρίδης, «Ανασκαφαί Νέας Αγχιάλου», ΠΑΕ 1965, 22, εικ. 5.34. Hoti – Komata, ό.π. (σηµ. 25), 260.35. C. Bobcev, «Deux sceaux à monogrammes sur des briques des murs d’enceinte de Serdica», Arxe-

oloгия XII (1970), 66, εικ. 2-3.

Κ Ε Ρ Α Μ Ι Κ Η Τ Η Σ Υ Σ Τ Ε Ρ Η Σ Α Ρ Χ Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ Α Π Ο Τ Ο Ν Ε Λ Λ Α Δ Ι Κ Ο Χ Ω Ρ Ο ( 3 ο ς - 7 ο ς α ι . µ . Χ . )346

σκολη έως αδύνατη, ελλείψει και άλλων στοιχείων, για παράδειγµα ενός Corpus προσωπο-γραφίας της παλαιοχριστιανικής Νικόπολης. Μόνον για δυο από τα µονογράµµατα (τύποιΒΙV/4 και ΒΙV/7) που βρέθηκαν στη Νικόπολη, έχει ήδη προταθεί µια πιθανή ερµηνεία-ανά-γνωσή τους36. Το µονόγραµµα, του τύπου ΒIV/7 παρουσιάζει, σε σχέση µε τα υπόλοιπα σφρα-γίσµατα της Νικόπολης, µια πιο επιµεληµένη µορφή και η εµφάνισή του είναι σπάνια.Λιγότερο πιθανή θεωρείται η περίπτωση να αναφέρεται το όνοµα του κατασκευαστή τωνπροϊόντων. Το πιθανότερο είναι ότι µε το σφράγισµα αυτό σηµατοδοτείται ένα ολόκληροτµήµα του τείχους που κατασκευάστηκε µε τη φροντίδα ή την εντολή του προσώπου, τοόνοµα του οποίου αναγράφεται στο σφράγισµα.

Συµπεράσµατα

Από τους σφραγιστικούς τύπους που εντοπίστηκαν ορισµένοι απαντούν σε όλα τα πα-λαιοχριστιανικά µνηµεία, τα οποία συµπεριλαµβάνονται στην καταγραφή, ενώ άλλοι βρέθη-καν µόνο σε ορισµένα από αυτά. Για παράδειγµα, οι τύποι ΒΙα/9, ΒΙΙ/2 και ΒΙΙΙ/2 µε τα πιοπολύπλοκα κυκλικά σφραγίσµατα ή το τετράφυλλο, βρέθηκαν µόνον στους κεράµους τηςΒασιλικής Α, ενώ οι τύποι µε τους έκτυπους σταυρούς (ΒΙβ) και τα µονογράµµατα (ΒIV/2-BIV/9) συναντώνται µόνον στις πλίνθους των τειχών. Ο σταυρός αποτελεί το κυρίαρχο θέµαστα σφραγίσµατα των παλαιοχριστιανικών χρόνων και απαντά σε όλα τα αναφερόµενα µνη-µεία, δηλώνοντας την επικράτηση της νέας θρησκείας. Σχεδιάζεται είτε εντός κυκλικού πλαι-σίου, είτε ελεύθερος και εµφανίζεται σε πληθώρα παραλλαγών. Ανεξάρτητα από την καθαράθρησκευτική σηµασία του, η παρουσία του σταυρού στο δοµικό υλικό των τειχών, του προσ-δίδει παράλληλα τη διάσταση του συµβόλου, που θα προστατέψει τα τείχη και την πόλη απότο κακό και το ξένο.

Η µεγάλη ποικιλία των σφραγιστικών τύπων, µπορεί να σχετίζεται είτε µε την ύπαρξηδιαφορετικών εργαστηρίων, είτε µε την κατασκευή διαφορετικών σφραγίδων από τα ίδια ερ-γαστήρια, ανά παρτίδες παραγωγής και κατ’ επέκταση στη µακροχρόνια λειτουργία ορισµέ-νων κεραµουργείων. Οι µικροδιαφορές που παρουσιάζει ο ίδιος τύπος σφραγίσµατος (π.χ.κυκλικό σφράγισµα µε σταυρό κεράµων ή ελεύθερος σταυρός πλίνθων), είναι ενδεχοµένωςαποτέλεσµα της κατασκευής πολλαπλών ανάλογων σφραγίδων ή καλουπιών. Η ιδιαιτέρωςεπιµεληµένη και περίτεχνη µορφή ορισµένων, κυκλικού τύπου σφραγισµάτων, αποτελείδείγµα της προσωπικής προτίµησης των κατασκευαστών. Υπάρχουν τύποι σφραγίσµατος πουεµφανίζονται τόσο σε κεράµους, όσο και σε πλίνθους (τύποι ΒΙα/1-2) γεγονός που δηλώνεικοινή παραγωγή των οικοδοµικών προϊόντων στο ίδιο εργαστήριο κεραµοποιΐας. Αντίθετααπ’ ότι γνωρίζαµε µέχρι τώρα, στη Νικόπολη τα κυκλικά σφραγίσµατα, κατασκευασµένα µετη χρήση σφραγίδας, δεν εµφανίζονται µόνο στους παλαιοχριστιανικούς κεράµους, αλλά καιστις πλίνθους, ενώ παράλληλα απαντούν και πολλών ειδών έκτυπα σφραγίσµατα, κατα-σκευασµένα µε την τεχνική της χάραξης στο καλούπι, των οποίων η ύπαρξη ήταν µέχρι πρό-

36. Κεφαλλωνίτου, ό.π. (σηµ. 2 [2007]), 302 όπου το πρώτο µονόγραµµα του τύπου ΒIV/4 ερµηνεύ-τηκε ως «ΛΕΩΝ», και διατυπώθηκε η πιθανότητα να αποδίδεται το όνοµα του αυτοκράτορα Λέοντος Α΄. Ηεποχή της βασιλείας του Λέοντος Α΄ (457-474 µ.Χ.) συµπίπτει µε την περίοδο των προβληµάτων στη Δύση,και την απειλή των Βανδάλων. Σε µια τέτοια εποχή, η ανάγκη για την οχύρωση της σηµαντικής αυτής πόληςστο δυτικό τµήµα της αυτοκρατορίας µοιάζει αρκετά πιθανή. Το δεύτερο µονόγραµµα, του τύπου ΒIV/7, ερ-µηνεύτηκε ως «Πατρίκιος», που µπορεί να ταυτίζεται είτε µε το όνοµα συγκεκριµένου προσώπου, είτε νααναφέρεται στον τίτλο, τον οποίο έφερε ο ανάδοχος του έργου.

ΦΡΑΓΚΙΣΚΑ ΚΕΦΑΛΛΩΝΙΤΟΥ – ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ ΓΕΡΟΛΥΜΟΥ 347

τινος άγνωστη. Οι οµοιότητες που παρουσιάζουν µε άλλα παραδείγµατα ενσφράγιστων κε-ράµων και πλίνθων από κοντινές περιοχές, φανερώνουν την ύπαρξη ενός εργαστηρίου στηνευρύτερη περιοχή του Αµβρακικού, πολύ πιθανόν στην ίδια τη Νικόπολη, η οποία ως πρω-τεύουσα της Παλαιάς Ηπείρου (Epirus Vetus), αποτελούσε το εκκλησιαστικό και πολιτιστικόκέντρο της περιοχής. Η έλλειψη ανάλογου δηµοσιευµένου υλικού από τον ευρύτερο ελλαδικόχώρο, δυσχεραίνει την εξαγωγή περισσότερων συµπερασµάτων. Ειδικότερα για τα τείχη, ηύπαρξη πολλών σφραγιστικών τύπων, παρόλο που δεν µπορούµε να πούµε µε βεβαιότητα αναναφέρονται σε κατασκευαστές, παραγγελιοδόχους, ή τον αυτοκράτορα, αποτελεί εντούτοιςµια ακόµη ένδειξη για την ύπαρξη διαφορετικών κατασκευαστικών ή επισκευαστικών φά-σεων.

Η συγκεκριµένη µελέτη αποτελεί µια πρώτη προσπάθεια τυπολογικής ταξινόµησης τωνενσφράγιστων κεράµων και πλίνθων από τη Νικόπολη. Η συνέχιση των ανασκαφών και ηανεύρεση ενσφράγιστων οικοδοµικών προϊόντων είτε in situ, είτε σε στρωµατογραφηµένασύνολα και άλλων µνηµείων της Νικόπολης, και βεβαίως ο εντοπισµός των ίδιων των εργα-στηρίων και του σηµείου λήψης του πηλού αποτελούν ζητούµενα, τα οποία σε µια µελλον-τική έρευνα θα δώσουν σηµαντικές πληροφορίες για τη διατύπωση ολοκληρωµένων καιασφαλέστερων συµπερασµάτων.

Κ Ε Ρ Α Μ Ι Κ Η Τ Η Σ Υ Σ Τ Ε Ρ Η Σ Α Ρ Χ Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ Α Π Ο Τ Ο Ν Ε Λ Λ Α Δ Ι Κ Ο Χ Ω Ρ Ο ( 3 ο ς - 7 ο ς α ι . µ . Χ . )348

Εικ. 1

1

8

12

16

20 21 22 23

17 18 19

13 14 15

9 10 11

2 3 4 5 6 7

ΦΡΑΓΚΙΣΚΑ ΚΕΦΑΛΛΩΝΙΤΟΥ – ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ ΓΕΡΟΛΥΜΟΥ 349

Εικ. 2

1 2 3

4 5 6

7 8 9

10 11 12

13 14 15

Κ Ε Ρ Α Μ Ι Κ Η Τ Η Σ Υ Σ Τ Ε Ρ Η Σ Α Ρ Χ Α Ι Ο Τ Η Τ Α Σ Α Π Ο Τ Ο Ν Ε Λ Λ Α Δ Ι Κ Ο Χ Ω Ρ Ο ( 3 ο ς - 7 ο ς α ι . µ . Χ . )350

Εικ. 3

1 2 3

4 5 6

7 8 9

10 11 12

13 14 15

ΦΡΑΓΚΙΣΚΑ ΚΕΦΑΛΛΩΝΙΤΟΥ – ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ ΓΕΡΟΛΥΜΟΥ 351

Εικ. 4

12 3

4 5 6

7

8

9

Γραφιστικός σχεδιασµός:Akron Aoton Χριστίνα Παυλίδου | Λένα Δηµητριάδου

Εκτύπωση, µοντάζ, βιβλιοδεσία:Τ. Πεταλωτής & Σία Ο.Ε.

ISBN: 978-960-87314-5-5 (set)ISBN: 978-960-87314-6-2 (α΄ τόµος)