(2009) A. Vlachopoulos, "Ακρόλιθος μυκηναϊκός 'κούρος' από τη...

103

AKPOΛIΘOΣ MYKHNAΪKOΣ «KOYPOΣ» AΠO TH ΓPOTTA

THΣ NAOY1

Eρηµα της δετερης ανασκα%ικ'ς περι)δ*υ (1950) στ*ν µυκηναϊκ) *ικισµ) της Γρ)τ-τας, τ* µικρ) λ4θιν* κε%6λι ανδρικ'ς µ*ρ%'ς (εικ. 1-5, 7) πρ*κ6λεσε αµ9σως τ* ενδια-%9ρ*ν τ*υ Ν. Κ*ντ*λ9*ντ*ς, * *π*4*ς στα Πρακτικ τ*υ 9τ*υς εκε4ν*υ επισ'µανε: «Ε4ναι%ανερ)ν )τι πρ)κειται περ4 σηµαντικ* συνδ9σµ*υ της πλαστικ'ς της µυκηναϊκ'ς πρ*ςτην πρ?ιµ*ν ελληνικ'ν πλαστικ'ν»2. Ελ6Aιστα παρ*υσιασµ9ν* 9κτ*τε3, τ* 4δι* σηµαντικ)9ργ* µυκηναϊκ'ς µικρ*τεAν4ας συCητε4ται στ* παρ)ν 6ρθρ*. Dι σελ4δες π*υ ακ*λ*υθ*να%ιερ?ν*νται µε ευγνωµ*σνη και σεEασµ) στ*ν καθηγητ' Σπρ* ΙακωE4δη, θ6λλ*νταΝ9στ*ρα των µυκηναϊκ?ν σπ*υδ?ν και πρ*σην' σ*%) για τ*υς νε)τερ*υς ερευνητ9ς.

Gωρ4ς παρ6λληλα στ*ν τπ* και δ4Aως ασ%αλε4ς ενδε4Hεις για την αρAικ' τ*υ µ*ρ%'και τ*ν τρ)π* Aρ'σης τ*υ, τ* κε%αλ6κι αυτ) συνιστ6 9να ενδια%9ρ*ν unicum στ* Αιγα4*της Jστερης Επ*A'ς τ*υ Gαλκ*, και Cητ6 απ) τη σγAρ*νη – περι*ρισµ9νη )µως σεσυγκριτικ6 στ*ιAε4α – 9ρευνα να απ*καταστ'σει τ* αρAικ) «σA'µα» τ*υ και να πρ*σεγ-γ4σει τ*ν συµE*λισµ) τ*υ.

TD ΑΝΑΣΚΑΦΙΚD ΠΕΡΙΒΑΛΛDΝ

Η Γρ)ττα καταλαµE6νει τη E)ρεια παραλιακ' C?νη της π)λεως Ν6H*υ, στ* δυτικ)µισ) της *π*4ας 9Aει ανασκα%ε4 πυκν)ς πυρ'νας σπιτι?ν τ*υ εκτεταµ9ν*υ µυκηναϊκ*

1. Τ* σA9δι* τ*υ ειδωλ4*υ της Γρ)ττας %ιλ*τ9Aνη-σε * Cωγρ6%*ς Ανδρ9ας Κ*ντ*ν'ς και τις %ωτ*γρα-%4ες 9κανε * Gρ)νης Παπανικ*λ)π*υλ*ς. Τ* πρ*σω-πικ) τ*υ Μ*υσε4*υ Ν6H*υ στ6θηκε, )πως π6ντα, δ4-πλα µας µε ευγενικ' πρ*θυµ4α. Σε αυτ' τη σντ*µηαναC'τηση της «αρA'ς της µ*ρ%'ς» για τ* ακρ*λιθι-κ) ειδ?λι* της Γρ)ττας *ι καθ. E. Cline, καθ. G.Gesell, δρες Γ. και R. Σακελλαρ6κη µ*υ επισ'µανανενδια%9ρ*ντα σηµε4α για τα ειδ?λια τ*υ Αιγα4*υ καιτης Ανατ*λ'ς, και *ι καθ. Ε. Σηµαντ?νη-Μπ*υρνι6καθ. I. ΛεE9ντη και δρ. Β. ΒιEλι*δ9της, για εκε4να τωνιστ*ρικ?ν Aρ)νων. Η τατιση τ*υ λ4θ*υ της κε%αλ'ς*%ε4λεται στ*ν δραστ'ρι* και ενθ*υσι?δη ερευνητ'των αρAα4ων υλικ?ν δρα Γ. Μπασι6κ* (ΚΕΦΕΕ ∆η-µ)κριτ*ς), στ* πλα4σι* αυτ*ψ4ας τ*υ στ* νησ4. Πρ*ς

)λ*υς τ*υς παραπ6νω *%ε4λ*νται θερµ9ς ευAαρι-στ4ες.

2. Ν. Κ*ντ*λ9ων, Aνασκα%' εν Ν6Hω, ΠΑΕ 1950,279 εικ. 13-14.

3. Σντ*µες ανα%*ρ9ς στ* ειδ?λι*: Α. ΒλαA)π*υ-λ*ς, D ΥΕ ΙΙΙΓ *ικισµ)ς της Γρ)ττας. Στ* Κ9ντρ* 'την Περι%9ρεια τ*υ Μυκηναϊκ* Αιγα4*υ;, στ* Ν. Κυ-παρ4σση-Απ*στ*λ4κα - Μ. Παπακωνσταντ4ν*υ (επιµ.),Πρακτικ τυ Β ∆ιεθνς ∆ιεπιστηµνικ Συνε-δρυ «Η περι ρεια τυ Μυκηναϊκ Κ$σµυ», Λα-µα 1999 (Αθ'να 2003) 498 εικ. 19Y Α. ΒλαA)π*υλ*ς,Η Μυκηναϊκ' περ4*δ*ς στη Ν6H* µ9σα απ) επιλεγµ9-να εκθ9µατα τ*υ ΑρAαι*λ*γικ* Μ*υσε4*υ Ν6H*υ,στ* Μ. Σ9ργης - Στ. Ψαρρ6ς (επιµ.), Ν+ς. Αρµεν--ντας στ .ρ$ν (Αθ'να 2006) 44 εικ. 1-3.

11_B§AXO¶OY§O_TE§IKO_KA™E_2 18-01-10 10:46 ™ÂÏ›‰·103

*ικισµ* των ΥΕ ΙΙΙΑ και ΥΕ ΙΙΙΓ Aρ)νων4. Τ* λ4θιν* κε%6λι πρ*9ρAεται απ) τ*ν ευρ-τερ* A?ρ* της Dικ4ας Α, καλ*κτισµ9ν*υ σπιτι* της ΥΕ ΙΙΙΑ περι)δ*υ µε πρ*EεEληµ9νηθ9ση, καθ?ς 9Eλεπε σε µικρ' τριγωνικ' πλατε4α τ*υ *ικισµ*5. Τ* ειδ?λι* Eρ9θηκε «9Hωθιτ*υ τ*4A*υ E\», 9Hω δηλαδ' απ) τ*ν E)ρει* τ*4A* τ*υ ∆ωµατ4*υ Β, π*υ πρ*σαρτ'θηκεαπ) τα δυτικ6 στ* ∆ωµ6τι* Α (της ΥΕ ΙΙΙΑ1 και πρ?ιµης ΥΕ ΙΙΙΑ2) σε νε)τερη %6ση,ε4τε κατ6 την ?ριµη ΥΕ ΙΙΙΑ2 και ΥΕ ΙΙΙΒ1 περ4*δ*, ε4τε κατ6 την ΥΕ ΙΙΙΓ6. Η περι*A'αυτ' Eρ4σκεται π*λ κ*ντ6 στ* θαλ6σσι* κµα, ανασκ6%ηκε µε µεγ6λες δυσκ*λ4ες λ)γωτης εισρ*'ς των υδ6των και π*λλ*4 τ*4A*ι δεν κατ9στη δυνατ) να Aρ*ν*λ*γηθ*ν µεασ%6λεια7. Τ* µ*ναδικ) στ*ιAε4* π*υ ανα%9ρεται απ) τ*ν Ν. Κ*ντ*λ9*ντα ε4ναι )τι ηκε%αλ' Eρ9θηκε «µετ6 µυκηναϊκ?ν *στρ6κων και δεν α%4νει αµ%ιE*λ4αν περ4 της Aρ*-ν*λ*γ'σε?ς της εις την επ*A'ν αυτ'ν»8.

Ας δ*µε εν συντ*µ4α τα στ*ιAε4α π*υ ε4ναι γνωστ6 για την Dικ4α Α. Τ* µεγαλτερ**ρθ*γ?νι* ∆ωµ6τι* Α δι9θετε µ*ν*λιθικ) κατ?%λι και επιµεληµ9ν* δ6πεδ* απ) λευκ)κ*ν4αµα. Απ) την κεραµεικ' τ*υ Aρ*ν*λ*γε4ται στην ΥΕ ΙΙΙΑ1 / πρ?ιµη ΙΙΙΑ2 περ4*δ*9.Rνας δετερ*ς αν6λ*γ*ς A?ρ*ς (∆ωµ6τι* Α\) πρ*στ9θηκε σε επ)µενη *ικ*δ*µικ' %6ση,

4. Η παλαι)τερη εγκατ6σταση της Γρ)ττας Aρ*ν*-λ*γε4ται στην Jστερη Νε*λιθικ' και την Πρ?ιµηΕπ*A' τ*υ Gαλκ*. Βλ. συν*πτικ6: ^. Φιλανι?τ*υ,Η πρ*ϊστ*ρικ' Ν6H*ς. Απ) τη Νε?τερη Νε*λιθικ'?ς τ* τ9λ*ς της Μυκηναϊκ'ς επ*A'ς, στ* Σ9ργης -Ψαρρ6ς ).π. 30-36, )π*υ και EιEλι*γρα%4α. Για τ*νΥΕ ΙΙΙΑ *ρ4C*ντα τ*υ µυκηναϊκ* *ικισµ* (Π)λη Ι)της Γρ)ττας, Eλ Μ. Κ. Κ*σµ)π*υλ*, Η Γρ$ττα και τκρητµυκηναϊκ$ Αιγα (Αθ'να 2004), )π*υ και *ιEιEλι*γρα%ικ9ς ανα%*ρ9ς στις ανασκα%ικ9ς εκθ9-σεις. Για τ*ν YE IIIΓ *ικισµ) (Π)λη ΙΙ) Eλ. ΒλαA)-π*υλ* ).π. (σηµ. 3Y 2003)Y V. Lambrinoudakis - O. Phi-laniotou-Hatzianastasiou, ∆he Town of Naxos at theEnd of the Bronze Age: the Mycenaean FortificationWall, στ* V. Karageorghis - Chr. E. Morris (επιµ.),Defensive Settlements of the Aegean and the EasternMediterranean after c. 1200 B.C. (Nicosia 2001) 159-167Y ∞. Vlachopoulos, The LH IIIC ‘Grotta phase’ ofNaxos. Its Synchronisms in the Aegean and its non-synchronisms in the Cyclades, στ* S. Deger-Jalkotzy -M. Zavadil (επιµ.), LH IIIC Chronology and Synchro-nisms. Proceedings of the International Workshop held atthe Austrian Academy of Sciences at Vienna (Wien2003) 217-234.

5. Κ*ντ*λ9ων ).π. (σηµ. 2) 271 εικ. 1-3Y Β. Λαµπρι-ν*υδ6κης, Ανασκα%' Ν6H*υ, ΠΑΕ 1985, 144 παρ.π4ν. Ε\Y Κ*σµ)π*υλ*ς ).π. 26 εικ. 1-2, 44 εικ. 14. Η κε-ραµεικ' απ) την Dικ4α Α (αυτ)θι 29-30, 80, 86 εικ. 3)ε4ναι ΥΕ ΙΙΙΑ1-2 στην πλει*ν)τητ6 της, καλ'ς π*ι)-τητας, γραπτ' και εισηγµ9νη στη Ν6H*.

6. D Κ*ντ*λ9ων ).π. (σηµ. 2) 275 εικ. 7, ανα%9ρειγια τ*ν τ*4A* E\ )τι «πρ*σετ9θη Eραδτερ*ν αλλ’εντ)ς της αυτ'ς γενικ'ς περι)δ*υ» και 9τσι παριστ6-νεται στ* πρ?τ* τ*π*γρα%ικ) της µυκηναϊκ'ς Γρ)τ-τας (Ν. Κ*ντ*λ9ων, Aνασκα%' εν Ν6Hω, ΠΑΕ 1951,215 εικ. 1). Στ* 4δι* σA9δι* *ι υπ)λ*ιπ*ι τ*4A*ι τ*υ∆ωµατ4*υ Β απ*δ4δ*νται στην ΥΕ ΙΙΙΓ περ4*δ*. Στ*συνθετικ) τ*π*γρα%ικ) σA9δι* της Γρ)ττας [Ν. Κ*ν-τ*λ9ων, Ανασκα%' Ν6H*υ, ΠΑΕ 1965, 174-176 εικ. 2YΛαµπριν*υδ6κης ).π. (σηµ. 5) παρ. π4ν. Ε\Y ΒλαA)-π*υλ*ς ).π. (σηµ. 3Y 2003) εικ. 2] τ* ∆ωµ6τι* Β απ*δ4-δεται στην πρ?τη µυκηναϊκ' (ΥΕ ΙΙΙΑ) π)λη. Η µε-λ9τη της κεραµεικ'ς της ΥΕ ΙΙΙΑ π)λης [Κ*σµ)π*υ-λ*ς ).π. (σηµ. 4) 26, 29 εικ. 1-2] 9δειHε, )µως, )τι τ*∆ωµ6τι* Β ε4Aε θεµελιωθε4 ψηλ)τερα και απ) τ* ∆ω-µ6τι* Α\ (τ* *π*4* πρ*στ9θηκε στην ?ριµη ΥΕ ΙΙΙΑ2και ΥΕ ΙΙΙΒ1) και )τι αυτ) πρ9πει να Aρ*ν*λ*γηθε4στην ΥΕ ΙΙΙΓ περ4*δ*.

7. Dι δσκ*λες συνθ'κες της ανασκα%'ς στηΓρ)ττα, *%ειλ)µενες στην εισρ*' της θ6λασσας στ*νµυκηναϊκ) *ρ4C*ντα, ε4ναι πρ*%αν9ς )τι στ9ρησαντην 9ρευνα απ) στρωµατ*γρα%ικ6 και 6λλα στ*ιAε4α,π*υ θα καθιστ*σαν ευκριν9στερη τη δι6κριση τωνA?ρων και θα %?τιCαν τ*ν Aαρακτ'ρα των δραστη-ρι*τ'των π*υ ελ6µEαναν A?ρα σε κ6θε κτ4ρι*. Κ*ν-τ*λ9ων ).π. (σηµ. 2) 269, 277. Βλ. ΒλαA)π*υλ* ).π.(σηµ. 3Y 2003) 495 εικ. 3, 5.

8. Κ*ντ*λ9ων ).π. (σηµ. 2) 279.9. Κ*σµ)π*υλ*ς ).π. (σηµ. 4) 26, 29 εικ. 1-2.

104

AN∆PEA Γ. BΛAXOΠOYΛOY


AKPOΛIΘOΣ MYKHNAΪKOΣ «KOYPOΣ» AΠO TH ΓPOTTA THΣ NAOY

105

της ?ριµης ΥΕ ΙΙΙΑ2 περι)δ*υ, στ* εµπρ)ς µ9ρ*ς τ*υ κτιρ4*υ. Στ* ∆ωµ6τι* Α\ υπ'ρAεκτιστ' («συµπαγ'ς») *ρθ*γ?νια κατασκευ', πλ6τ. 1 µ., µ'κ. 2,20 µ. και σωC. ψ. 0,40-0,50µ., π*υ στηριC)ταν στ* µ9σ* τ*υ ανατ*λικ* τ*4A*υ τ*υ10. Η εH9δρα αυτ' «παρ*υσι6Cει*µ*ι)τητες µε µυκηναϊκ*ς *ικιακ*ς Eωµ*ς»11, *ι *π*4ες καθιστ*ν τ* ∆ωµ6τι* Α\ – καισυνακ)λ*υθα την Dικ4α Α – A?ρ* πιθαν'ς 6σκησης *ικιακ'ς λατρε4ας. «Eν απ*κεκρ*υ-µ9ν*ν µυκηναϊκ)ν ειδ?λι*ν» (πιθαν)τατα τ* ελλιπ9ς Φ-σAηµ* ειδ?λι* π*υ εντ*π4στηκεστα ευρ'µατα τ*υ 1950), τµ'µα %ωλε)σAηµ*υ αγγε4*υ απ) πρασιν)%αι* µ6ρµαρ*, µεγ6-λ*ι π4θ*ι και 9νας «τριπ*δικ)ς λ9Eης» (πρ*%αν?ς Aτρα), π*υ Eρ9θηκαν επ4σης στηνDικ4α Α, 4σως ισAυρ*π*ι*ν µ4α τ9τ*ια υπ)θεση12. Στ* ∆ωµ6τι* Α\, επιπλ9*ν, Eρ9θηκεπ'λινη σ%ραγ4δα µε εγA6ρακτη παρ6σταση γωνι?ν µ9σα στα τεταρτ*κκλια σταυρ*,εγγεγραµµ9ν*υ σε κκλ*13. Τ* κωνικ) σA'µα της σ%ραγ4δας, η πηνι)σAηµη απ)ληHη µετην *ριC)ντια δι6τρηση, και ιδ4ως τ* θ9µα της, Eρ4σκ*υν παρ6λληλα κυρ4ως στη Νε*λι-θικ'-Πρωτ*Aαλκ' και λιγ)τερ* στη σ%ραγιδ*γλυ%4α της Μ9σης Επ*A'ς τ*υ Gαλκ*14.Π'λινες σ%ραγ4δες απαντ*ν εHαιρετικ6 σπ6νια στην Επ*A' τ*υ Gαλκ* και τ* θ9µατης παρ6στασης, «σνηθες εις τ*υς υπ*µυκηναϊκ*ς και τ*υς πρωτ*γεωµετρικ*ς Aρ)-

10. Κ*ντ*λ9ων ).π. (σηµ. 6Y 1951) 215 εικ. 3Y Κ*ν-τ*λ9ων ).π. (σηµ. 6Y 1965) 175 εικ. 2.

11. Κ*σµ)π*υλ*ς ).π. (σηµ. 4) 27. Για τ*υς κτι-στ*ς *ικιακ*ς Eωµ*ς, Eλ. µ. Rutkowski, The CultPlaces of the Aegean (New Haven and London 1986)219 εικ. 308 (Ασ4νη κ.α.)Y A. Åkeström, CulticInstallations in Mycenaean Rooms and Tombs, στ* ∂.µ. French - K. A. Wardle (επιµ.), Papers in GreekPrehistory. Papers Presented at the Centenary Conferenceof the British School at Athens. Manchester 1986 (Bristol1988) 201-202 εικ. 1 (Μπερµπ6τι)Y H. Whittaker,Mycenaean Cult Buildings. A Study of their Architectureand Function in the Context of the Aegean and theEastern Mediterranean (Bergen 1997) 6-7, 17-18 table 4.Για τ*υς κτιστ*ς Eωµ*ς σε ΥΜ/ΥΕ ΙΙΙ ιερ6 και *ι-κ4ες, Eλ. Θ. Ηλι)π*υλ*, D ΥΜ ΙΙΙΓ ‘*µ%αλ)εις’ Eωµ)ςτης Κε%6λας Βασιλικ'ς, στ* Α. ΒλαA)π*υλ*ς - Κ.Μπ4ρταAα (επιµ.), Αργνατης. Τιµητικ$ς τ$µς γιατν καθ. .ρ. Ντµα (Αθ'να 2003) 397-402. Dι Eωµ*4αυτ*4 Eρ4σκ*νται στ* κ9ντρ* των ιερ?ν, και συAν6πλαισι?ν*νται απ) θραν4α κατ6 µ'κ*ς των τ*4Aων.Βλ. R. N. L. Barber, Oι Κυκλδες την Επ89 τυ.αλκ (Αθ'να 1994) 250 εικ. 167.

12. Κ*ντ*λ9ων ).π. (σηµ. 2) 279 εικ. 12 (τα δ*πρ?τα ευρ'µατα εκτ4θενται στ* ΑρAαι*λ*γικ) Μ*υ-σε4* Ν6H*υ). Η π*λυσηµ4α των µικρ?ν µυκηναϊκ?νειδωλ4ων, ωστ)σ*, και η αδυναµ4α της 9ρευνας ναπρ*σδ?σει ιερ) Aαρακτ'ρα στ*υς τ)π*υς ερεσ'ςτ*υς παραµ9νει σηµαντικ' παρ6µετρ*ς της ερµηνευ-τικ'ς τ*υς πρ*σ9γγισης, Eλ. Ι. ΤC?ν*υ-Herbst, H π*-λυσηµ4α των µυκηναϊκ?ν ειδωλ4ων, στ* ΒλαA)π*υ-

λ*ς - Μπ4ρταAα ).π. (σηµ. 11) 656, 660.13. CMS V, 2 αρ. 603. Η σ%ραγ4δα 9Aει ψ*ς και

δι6µετρ* 2,85 εκ.14. T* θ9µα και *ι παραλλαγ9ς τ*υ απαντ*ν κα-

τ6 κρι* λ)γ* σε κωνικ9ς λ4θινες σ%ραγ4δες της ΠΕΙΙ περι)δ*υ απ) τη Θ'Eα (CMS V, 2, αρ. 668), τ* Α4-γι* (CMS V Suppl. 1B, αρ. 164), τη Νεµ9α (αυτ)θι αρ.128) κ.α. Κωνικ9ς σ%ραγ4δες απ) πηλ) µε παραπλ'-σι* θ9µα σταυρ*, επ4σης ΠΕ ΙΙ, Eρ9θηκαν στα Θαρ-ρ*νια της ΕE*ιας (CMS V Suppl. 1B, αρ. 350-351).Βλ. επ4σης S. Hood, Η Τ 8νη στην Πρϊστρικ9 Ελλ-δα (ελλ. µετ6%ρ., Αθ'να 1987) 253 εικ. 211.ΑY ∆. Θε*-A6ρης, Νελιθικ$ς πλιτισµ$ς (Αθ'να 1981) 67 εικ. 29(Νε*λιθικ' επ*A')Y N. Angelopoulou, The lead sealand the clay sealings, στ* L. Marangou - C. Renfrew -C. Doumas - G. Gavalas (επιµ.), Μαρκιαν9 Αµργ.Markiani, Amorgos. An Early Bronze Age Fortified Set-tlement. Overview of the 1985-1991 Investigations, BSASuppl. 40 (Oxford 2006) 219-221 εικ. 8.25, π4ν. 52a, αρ.317 (Πρ?ιµη και Μ9ση Επ*A' τ*υ Gαλκ*)Y O.Krzyszkowska, Aegean Seals. An Introduction (London2005) αρ. 47 (Νε*λιθικ' επ*A'), αρ. 54-55 (ΠE II).eδη απ) την ΠΜ επ*A' *ι σ%ραγ4δες γ4ν*νται απ)*στ) και λ4θ* (δεν ανα%9ρ*νται παραδε4γµατα απ)πηλ)) και *ι κωνικ9ς σ%ραγ4δες της ΜΜ περι)δ*υκατασκευ6C*νται απ*κλειστικ6 απ) µαλακ*ς λ4-θ*υς, αυτ)θι 60-61, 63-66, 70-74 αρ. 129-130, 138, 143-145, 202. Βλ. επ4σης Γ. και Ε. Σακελλαρ6κη, Αρ8νες.Μα ν α µατι στη Μινωικ9 Κρ9τη (Αθ'να 1997) 672εικ. 743 (ΠΜ ΙΙ και ΙΙΙ σ%ραγ4δες).


ν*υς» κατ6 τ*ν Ν. Κ*ντ*λ9*ντα, αλλ6 µε ελ6Aιστα παρ6λληλα στις σ%ραγ4δες της Υστε-ρ*Aαλκ'ς ΙΙΙ περι)δ*υ, δεν E*ηθ6 στην ασ%αλ' της Aρ*ν*λ)γηση15. Ε%)σ*ν, )µως, ησ%ραγ4δα Eρ9θηκε στ*ν µυκηναϊκ) *ρ4C*ντα τ*υ *ικισµ* και τ* ευτελ9ς υλικ) δεν τηςπρ*σ9διδε καλλιτεAνικ' ' κειµηλιακ' αH4α, θα την δεAτ*µε ως εν Aρ'σει σ%ραγιστικ)αντικε4µεν*, π*υ – ως τ9τ*ι* – διευρνει περαιτ9ρω τ*ν κκλ* δραστηρι*τ'των π*υ ενδε-A*µ9νως ελ6µEαναν A?ρα στην Dικ4α Α.

Τ* λ4θιν* ειδ?λι*, συνεπ?ς, Eρ9θηκε στ* περιE6λλ*ν τ*υ περισσ)τερ* %ρ*ντισµ9ν*υσπιτι* τ*υ ΥΕ ΙΙΙΑ πυρ'να τ*υ *ικισµ* της Γρ)ττας, απ) )π*υ πρ*9ρA*νται ευρ'µαταδηλωτικ6 απ*θ'κευσης, παρασκευ'ς τρ*%'ς, ενδεA*µ9νως διακ4νησης ' ελ9γA*υ πρ*ϊ)ν-των και πιθαν)ν *ικιακ'ς λατρε4ας.

Η ΛΙΘΙΝΗ ΚΕΦΑΛΗ ΤΗΣ ΓΡDΤΤΑΣ: Η ΜDΡΦΗ ΚΑΙ DΙ ΜDΡΦΕΣ ΤΗΣ

Τ* λ4θιν* κε%αλ6κι (αρ. ευρ. Μ*υσε4*υ Ν6H*υ 340) απ*δ4δει ανδρικ' µ*ρ%'. Ε4ναι*λ)γλυ%*, κατασκευασµ9ν* – )πως 9δειHε η µακρ*σκ*πικ' τ*υ εH9ταση απ) τ*ν δρα Γ.Μπασι6κ* – απ) γκριC*πρ6σιν* *%ε4τη λ4θ* (η πλ'ρης γεωλ*γικ' *ν*µασ4α τ*υ *π*4*υε4ναι σAιστ*π*ιηµ9ν*ς εκ µεταµ*ρ%?σεως σερπεντινιωµ9ν*ς περιδ*τ4της16 (εικ. 6). ΜαC4µε τ* σµ%υτ* στ9ρν* 9Aει ψ. 6,3 εκ., µ9γιστ* πλ. 3 εκ. και µ9γιστ* π6A. 2,9 εκ. Τ* πρ)-σωπ* της µ*ρ%'ς 9Aει ψ. 3,3 εκ., Aωρ4ς τ* υπ*γ9νει*. ∆ιατηρε4ται ακ9ραι*, αλλ6 παρ*υ-σι6Cει %θ*ρ9ς και σπασ4µατα στ* δεHι) µισ): τ* περ4γραµµα τ*υ δεHι* µατι* 9Aει %θα-ρε4 και στην 4δια παρει6 υπ6ρAει λ*H' ρωγµ'. Τ* επ6νω µ9ρ*ς της κε%αλ'ς ε4ναι επ4-πεδ*, π*λ καλτερα λειασµ9ν* απ) τα υπ)λ*ιπα σηµε4α της, π*υ επ4σης ε4ναι στιλπν6.Η στιλπν)τητα αυτ' και η σAετικ6 «λιπαρ'» υ%' της επι%6νειας, κατ6 τ*ν Γ. Μπασι6κ*,θα µπ*ρ*σαν να *%ε4λ*νται σε θερµικ' επεHεργασ4α τ*υ ειδωλ4*υ, µετ6 τη λ6Hευση καιεHωτερικ' λε4ανση, σε θερµ*κρασ4α 600-800 *C, µε σκ*π) να ενισAυθε4 η επι%ανειακ'σκληρ)τητ6 τ*υ, πρακτικ' συν'θης στ* Αιγα4* απ) τ*υς πρ?ιµ*υς Aρ)ν*υς και εH'ς.

Στ* µ9τωπ* της κε%αλ'ς υπ6ρAει Eαθι6 εγA6ραHη, σAεδ)ν *ριC)ντια, π*υ *ρ4Cει σAη-µατικ6 απ*δ*σµ9νη κ)µη. Τα µεγ6λα αµυγδαλωτ6 µ6τια 9A*υν απ*δ*θε4 µε εγAαρ6Hεις,η µτη, τα Aε4λη και τα αυτι6 ε4ναι αν6γλυ%α. Η µτη απ*τελε4 κατακ)ρυ%η πρ*9κτασητ*υ µετ?π*υ και ε4ναι ελα%ρ6 γρυπ', τα αυτι6 ε4ναι µεγ6λα και αν*µ*ι)τρ*πα λαHευ-

15. Κ*ντ*λ9ων ).π. (σηµ. 6Y 1951) 217. Σ%ρ6γισµαµε τ* 4δι* ακριE?ς θ9µα Eρ9θηκε στ* Καστ9λλι Gα-ν4ων µαC4 µε ΥΜ ΙΙΙΒ2 κεραµεικ' (CMS V Suppl. 1A,αρ. 150).

16. Πρ)κειται για λ4θ* συγγεν' µε τ*ν σAιστ)λιθ*.H µακρ*σκ*πικ' *µ*ι)τητα τ*υ *%ε4τη µε τ*ν κ*ιν)νησιωτικ) σAιστ)λιθ* ε4Aαν κ6νει τ*ν ανασκα%9α[Κ*ντ*λ9ων ).π. (σηµ. 2) 279] να θεωρ'σει την κε%αλ'«εκ πρασ4ν*υ σA4στ*υ, επιτ*π4*υ πρ*%αν?ς». D δρ. Γ.Μπασι6κ*ς, κατ6 τη δι6ρκεια αυτ*ψ4ας π*υ διεν'ρ-γησε (13.5.2007) στ*ν ΠΚ *ικισµ) τ*υ Παν)ρµ*υ,

στην ανατ*λικ' ακτ' της Ν6H*υ, απ) κ*ιν* µε τηδρα Α. Αγγελ*π*λ*υ και τη δρα Α. ∆εEετC', εντ)πι-σε στ*ν παρακε4µεν* Aε4µαρρ* απ*λελυµ9νες κρ*κ6-λες σAιστ*%υ*ς σερπεντινιωµ9ν*υ περιδ*τ4τη (εικ. 6)απ*λτως )µ*ιες (απ) πλευρ6ς Aρ?µατ*ς και υ%'ς)πρ*ς τ* υλικ) κατασκευ'ς τ*υ εHεταC)µεν*υ ειδω-λ4*υ, δια των *π*4ων * λ4θ*ς απ*δεικνεται αυτ*%υ'ςστ* νησ4, και 9τσι πιθαν)τατα επιτ)πια η κατασκευ'της λ4θινης κε%αλ'ς στη N6H*. Η εντυπωσιακ' *µ*ι)-τητα των κρ*καλ?ν µε τη λ4θινη κε%αλ' της Γρ)ττας(εικ. 6) ενισAει την κατασκευ' τ*υ ειδωλ4*υ στ* νησ4.

106




107

µ9να. Τα Aε4λη ε4ναι σαρκ?δη, απ*δ4δ*νται µισ6ν*ιAτα µε *ριC)ντια εγA6ραHη. Κ6τω απ)τ* πηγ*νι και γρω απ) τη E6ση τ*υ λαιµ* υπ6ρAει αν6γλυ%* τριγωνικ) υπ*γ9νει*,ελα%ρ6 9κκεντρ* και πι* %*υσκωτ) στ* δεHι) τ*υ τµ'µα. D αυA9νας διακρ4νεται απ) τ*κε%6λι µε δ* λ*H9ς εγκ*π9ς, π4σω απ) τα αυτι6, και ε4ναι σAεδ)ν επ4πεδ*ς. Φτ6νει κατα-κ)ρυ%α 9ως τ* ψ*ς τ*υ πηγ*υνι*, απ*λ'γει σε καµπλ* τελε4ωµα και σAηµατ4Cει *ρθ*-γ?νια *δ)ντωση 9ως τ* µ9σ* τ*υ π6A*υς τ*υ λαιµ*. Απ) εκε4 και κ6τω * λ4θ*ς 9Aειαπ*λαHευτε4 λ*H6 και σAηµατ4Cει *Hληκτ* στ9λεA*ς µ'κ. 2 εκ. στ* σηµε4* )π*υ συναντ6την µπρ*στιν', επ4πεδη πρ*9κταση τ*υ λαιµ*. ∆ιαµ*ρ%?νεται, δηλαδ', στ* σηµε4* τ*υστ9ρν*υ επ4µηκες τριγωνικ) 9µE*λ*, τ* *π*4* πρ*%αν?ς γ*µ%ων)ταν ' πρ*σαρµ*C)τανσε %θαρτ) – µ6λλ*ν Hλιν* – πυρ'να.

«Πιθαν?τατα πρ)κειται περ4 κε%αλ'ς «ακρ*λ4θ*υ» αγαλµατ4*υ, ως µ*ι υπ9δειHεν * κ.Σ. Μαριν6τ*ς», σηµει?νει * Ν. Κ*ντ*λ9ων17, συµπ9ρασµα π*υ πρ*κπτει ελ*γα συνε-κτιµ?ντας τ* υλικ), τ* θ9µα, τη λ6Hευση και – κυρ4ως – τ*ν τρ)π* πρ)σ%υσης σε δια-%*ρετικ) υλικ), π*υ πρ*9Eλεψε για τ* λ4θιν* γλυπτ) * κατασκευαστ'ς τ*υ.

D κατακ)ρυ%*ς, 6καµπτ*ς αυA9νας και η *υσιαστικ' απ*υσ4α λαιµ* στη λ4θινη κε-%αλ' 9ρA*νται σε αντ4θεση µε τα %υσι*κρατικ6 απ*δ*σµ9να Aαρακτηριστικ6 τ*υ ανδρι-κ* π*ρτρ9τ*υ. Τ* επ4πεδ* τριγωνικ) στ9λεA*ς π*υ διαµ*ρ%?νεται στη θ9ση τ*υ λαιµ*στερε4ται πλαστικ)τητας, δηµι*υργ?ντας ερωτηµατικ6 κατ6 π)σ*ν τ* τµ'µα αυτ) 9µενε*ρατ), ως απ)δ*ση τ*υ στ9ρν*υ, ' στειλεων)ταν σε Hλιν* πυρ'να, ως σ%ην*ειδ9ς 9µE*λ*.

Ε6ν τ* επ4µηκες στ9λεA*ς πρ**ριC)ταν να µ9νει *ρατ) και η *δ)ντωση τ*υ αυA9νααπλ?ς πρ*σαρµ*C)ταν σε Hλ*, τ)τε 9νας πιθαν)ς πρ**ρισµ)ς της λ4θινης κε%αλ'ς 'τανδιακ*σµητικ' λαE' στην απ)ληHη ραEδι* ' σκ'πτρ*υ18. Με την υπ)θεση αυτ' θα συµ-%ων*σαν η εντελ?ς επ4πεδη και λειασµ9νη επι%6νεια της κ)µης (εικ. 5) και η απ*υσ4ααν6γλυ%ων )γκων στην απ)δ*ση των Aαρακτηριστικ?ν τ*υ πρ*σ?π*υ, π*υ θα 9καναντη λ4θινη λαE' ευκ*λ)τερη στ* κρ6τηµα. Ε6ν τ* ανδρικ) κε%αλ6κι διακ*σµ*σε απ)-ληHη σκ'πτρ*υ, τ* Hλιν* πρ*σαρτ?µεν* ραEδ4 θα ε4Aε τ*µ' ελλειψ*ειδ' (πλ6τ. 2,2 εκ.και π6A. 1,7 εκ.), π*υ αντιστ*ιAε4 στ* σA'µα τ*υ γ)µ%*υ και της *δ)ντωσης. Η απ)λυτηε%αρµ*γ' της λ4θινης κε%αλ'ς στ* Hλιν* ραEδ4 µπ*ρ*σε να εHασ%αλισθε4 µε δακτλι*,π*υ θα πρ*σαρµ*C)ταν στ* µ9σ* τ*υ εµE)λ*υ (εικ. 8).

Η υπ)θεση της κε%αλ'ς σκ'πτρ*υ, ωστ)σ*, δεν Eρ4σκει καν9να παρ6λληλ* στ* Αιγα4*και την Κπρ* της Jστερης Επ*A'ς τ*υ Gαλκ*, *τε ως πρ*ς τ* υλικ) κατασκευ'ς *τεως πρ*ς τ* θ9µα. Περισσ)τερ* γνωστ6 απ) σ%ραγ4δες και σ%ραγ4σµατα, και )Aι π6ντ*τεεκ*λ* να ταυτιστ*ν στις παραστ6σεις εκε4νες, τα ελ6Aιστα αντικε4µενα π*υ 9A*υν ερµη-νευτε4 ως σκ'πτρα στ* Αιγα4* ε4ναι κατασκευασµ9να απ) ελε%αντ)δ*ντ* και Aαλκ), καιπαριστ6ν*υν κυρ4ως θ9µατα εµEληµατικ6 (γρπας), %υτικ6 ' συµE*λικ6 (ρ)δι)19. Η αν-

17. Κ*ντ*λ9ων ).π. (σηµ. 2) 279.18. Λ4θινες κε%αλ9ς σκ'πτρων 9A*υν αναγνωρι-

σθε4 ελ6Aιστες κατ6 την Επ*A' τ*υ Gαλκ* στ* Αι-γα4*, µε γνωστ)τερ* τ*ν παλαι*ανακτ*ρικ) σ%υρ*-π9λεκυ των Μαλ4ων σε σA'µα π6νθηρα, απ) πρ6σιν*λ4θ*. Βλ. Hood ).π. (σηµ. 14) 212 εικ. 170Y Ν. ∆ηµ*-

π*λ*υ-Ρεθεµιωτ6κη, Τ Αρ8αιλγικ$ ΜυσεΗρακλευ (Αθ'να 2005) 116.

19. N. Kourou, Sceptres and maces in Cyprusbefore, during and immediately after the 11th century,στ* V. Karageorghis (επιµ.), Proceedings of the Inter-national Symposium Cyprus in the 11th century B.C.


θρ?πινη µ*ρ%' δεν εµ%αν4Cεται *τε στα Κυπρ*γεωµετρικ6 Ι σκ'πτρα (11*ς αι. π.X.)της Κπρ*υ, επ4σης A6λκινα και ελε%6ντινα, )π*υ πρ*τιµ?νται αν6λ*γα θ9µατα (E*υ-κρ6νια, ρ)δι). Τ* πι* γνωστ) – και αναµ%ισE'τητα τ* σηµαντικ)τερ* – ε4ναι τ* σκ'πτρ*τ*υ Κ*υρ4*υ απ) Aρυσ) και σµ6λτ*, µε παρ6σταση δ* γερακι?ν επ6νω σε σ%α4ρα, πιθα-ν)τατα µυκηναϊκ) 9ργ* της ΥΕ ΙΙΙΑ ' Β περι)δ*υ20.

Dι λιγ*στ9ς πιθαν)τητες να %ανταστ*µε τ* λ4θιν* ναHιακ) ειδ?λι* στην απ)ληHησκ'πτρ*υ γ4ν*νται ακ)µη λιγ)τερες ε6ν υπ*τεθε4 η Aρ'ση τ*υ ως τελετ*υργικ' σ%ρα,α%* καµ4α απ) τις (λ4θινες) µινωικ9ς και τις (A6λκινες) κυπριακ9ς σ%ρες δεν 9Aει σA'µαπ*υ να ευν*ε4 αντ4στ*ιAη Aρ'ση για τ* αγαλµ6τι* της Γρ)ττας21.

ΕHετ6C*υµε τ?ρα την πιθαν)τερη εκδ*A', τ* λ4θιν* ανδρικ) κε%αλ6κι να αν'κε σεακρ)λιθ* ε4δωλ* µε κ*ρµ) κατασκευασµ9ν* απ) 6λλ* υλικ), µ6λλ*ν Hλ*. Με E6ση τ*νπρ*Eληµατισµ) π*υ αναπτHαµε πι* π6νω για τ*ν τρ)π* λειτ*υργ4ας τ*υ τριγωνικ*εµE)λ*υ, εκτιµ6ται )τι αυτ) πιθαν)τατα ε%αρµ*C)ταν εHωτερικ6 στ*ν Hλιν*(;) κ*ρµ),απ*δ4δ*ντας τ* στ'θ*ς τ*υ 6νδρα, παρ6 γ*µ%ων)ταν στ* σ?µα τ*υ ειδωλ4*υ, Aωρ4ς ναε4ναι πλ9*ν *ρατ). ∆εν απ*κλε4εται, λ*ιπ)ν, τ* υπ)λ*ιπ* ειδ?λι* να απ9διδε ντυµ9νηµ*ρ%', στην *π*4α πρ*σαρµ*C)ταν τ* λ4θιν* π*ρτρ9τ* µε τ* γυµν) στ9ρν*, θυµ4C*νταςλ4γα κλασικ6 και πλε4στα ρωµαϊκ6 ακρ)λιθα αγ6λµατα, στα *π*4α τ* κε%6λι, συAν6κατασκευασµ9ν* απ) 6λλ* µ6ρµαρ*, γ*µ%ων)ταν στ*ν κ*ρµ)22. Αυτ), )µως, συνιστ6µ)ν* µ4α υπ)θεση, καθ?ς στην αιγαιακ' ειδωλ*πλαστικ' της Επ*A'ς τ*υ Gαλκ* – σεαντ4θεση µε την εικ*ν*γρα%4α – δεν ε4ναι γνωστ9ς ενδεδυµ9νες ανδρικ9ς µ*ρ%9ς.

Η απ*υσ4α απ) τ* κρητ*µυκηναϊκ) Αιγα4* λ4θινων µικρ*γρα%ικ?ν πρ*τ*µ?ν µε αν6-λ*γ* σστηµα γ)µ%ωσης τ*υ κε%αλι* στ* σ?µα περι*ρ4Cει την πρ*σ9γγισ' µας για την

(Nicosia 1994) 205, µε ανα%*ρ9ς σε απλ) κυλινδρικ)A6λκιν* σκ'πτρ* απ) τη Θ'Eα (Α. Κεραµ)π*υλλ*ς,ΘηEαϊκ6, Α∆ 3, 1917, 197 εικ. 42.6-7), σε ελε%6ντιν*κε%6λι γρπα, 4σως απ) σκ'πτρ*, εισηγµ9ν* απ) τηνΑνατ*λ' [Θ. Σπυρ)π*υλ*ς, Ελε%αντ4νη γλυπτ' λαE'εκ ΘηE?ν, ΑΑΑ 3, 1970, 268-274 εικ. 2-3Y Κ. ∆ηµακ*-π*λ*υ (επιµ.), < µυκηναϊκ$ς κ$σµς. Π ντε αι=νεςπρ=ιµυ ελληνικ πλιτισµ. 1600-110 π... (Αθ'-να 1988) 256 αρ. 272] και σε ελε%6ντιν* σκ'πτρ* σεσA'µα ρ*δι* απ) τ* Ναπλι*, εισηγµ9ν* απ) τηνΚπρ* (Ευ. ∆εϊλ6κη, Ναυπλ4α, Α∆ 29, 1973-74, 203π4ν. 145στY Kourou ).π. 207). ^λα Aρ*ν*λ*γ*νταιστ*υς ΥΕ ΙΙΙΑ-Β Aρ)ν*υς. Πρωιµ)τερ* ε4ναι 9να ΥΕΙΙ – π6λι αµ%4E*λ* ως πρ*ς τη Aρ'ση τ*υ – ελε%6ντι-ν* σκ'πτρ* απ) τις Μυκ'νες, µε παρ6σταση *κτ?-σAηµ*υ θ9µατ*ς και δ4σκ*υ (A. Wace, Mycenae, BSA48, 1953, 8 π4ν. 4bY Γ. Σακελλαρ6κης, Τ ελεαντ$-δντ και η κατεργασα τυ στα µυκηναϊκ 8ρ$νια,Αθ'να 1979, 69).

20. Kourou ).π. (σηµ. 19) 203-207 εικ. 1. Τ* σκ'-πτρ* απ) τ* Κ*ρι* Eρ9θηκε στ*ν Υστερ*κυπριακ)

ΙΙΙΒ τ6%* 40 της Καλ*ρ4Cικης. D. McFadden, ∞ LateCypriot πππ ∆omb from Kourion Kaloriziki No. 40, AJA58, 1954, 131-142 π4ν. 21-22, 24-27Y Kourou ).π. 204-205 εικ. 1:6. Βλ. επ4σης Hood ).π. (σηµ. 14) 250 εικ.208Y Β. Καραγι?ργης, D Κυπριακ)ς π*λιτισµ)ς τηςΜυκηναϊκ'ς περι)δ*υ, ΙΕΕ, τ. Α (Αθ'να 1970) 350.Απ) δια%*ρετικ) υλικ) (αιγυπτιακ) µπλε), ε4ναι µ)-ν* δ* σκ'πτρα σε σA'µα λωτ*, εισηγµ9να απ) τηνΑ4γυπτ* (Kourou ).π. 204 εικ. 1:2).

21. Για τις κυπριακ9ς τελετ*υργικ9ς ρ6Eδ*υς, )λεςµε σ%αιρικ) 9Hαρµα, Eλ. Kourou ).π. (σηµ. 19) 207-209 εικ. 2-3. Αντ4στ*ιAα, στη µινωικ' Κρ'τη καµ4α τε-λετ*υργικ' λ4θινη σ%ρα δεν 9Aει σA'µα %υσι*κρατι-κ). Βλ. Μ. Μ6ντη-Πλ6των*ς, Τελετ*υργικ9ς σ%ρεςκαι ρ)παλα στ*ν µινωικ) κ)σµ*, ΑΕ 1981, 74-83.

22. Για τα ακρ)λιθα, Eλ. Γ. ∆εσπ4νη, Ακρ$λιθα(Αθ'να 1975)Y E. Häger-Weigel, Akrolith-Statuen des5. und 4. Jhrs v. Chr. (Berlin 1997)Y Κ. Ρωµι*π*λ*υ,Συλλγ9 ρωµαϊκ=ν γλυπτ=ν. Εθνικ$ Αρ8αιλγικ$Μυσε (Αθ'να 1997) 33.

108




109

αρAικ' µ*ρ%' τ*υ ειδωλ4*υ της Γρ)ττας σε µ4α π*λ αδρ' – και γι’ αυτ) µη δεσµευτικ'– σAεδιαστικ' πρ)ταση ακρ*λιθικ* αγαλµατ4*υ (εικ. 9). Απ) τ* ψ*ς τ*υ πρ*σ?π*υυπ*λ*γ4Cεται )τι τ* συν*λικ) ψ*ς τ*υ ιδι)τυπ*υ ναHιακ* ειδωλ4*υ θα 9%τανε τα 30εκατ*στ6. Η µετωπικ)τητα, η αυστηρ' 9κ%ραση και τ* ελα%ρ σκψιµ* της κε%αλ'ς –α4σθηση π*υ δηµι*υργε4 η ακαµψ4α λαιµ* και αυA9να – παραπ9µπ*υν σε στ6ση ακ4νητηγια τ*ν Hλιν*(;) ανδρικ) κ*ρµ), πιθαν)ν στη στ6ση της πρ*σ*A'ς23.

Η π*ι)τητα της εργασ4ας στ* λ4θιν* κε%6λι δεν ε4ναι HεAωριστ'. Τ* γλυπτ) απ*δ4δειπιστ6 τ*ν ν9* 6νδρα, αλλ6 στερε4ται σAεδιαστικ'ς ακρ4Eειας και εκ%ραστικ'ς δναµηςσε Eασικ6 σηµε4α. O σAιστ*%υ'ς *%ε4της, σκληρ)τερ*ς απ) τ*ν γνωστ) κρητικ) ευκ*λ*-δ*λευτ* *%ε4τη, ρηγµατ?νεται εκ*λα και δυσκ*λεει την απ)δ*ση λεπτ?ν περιγραµ-µ6των και πλαστικ?ν λεπτ*µερει?ν, εHηγ?ντας πειστικ6 γιατ4 η λ6Hευση της κ)µης, τωνµατι?ν και τ*υ υπ*γενε4*υ δε4Aνει αδρ'. Η σκ*τειν)Aρωµη επι%6νεια τ*υ λ4θ*υ, επιπλ9*ν,δεν επ9τρεπε να διακρ4ν*νται καλ6 τα εγA6ρακτα Aαρακτηριστικ6 της κε%αλ'ς. Γνωρ4-C*ντας )τι τα λ4θινα ειδ?λια 'δη απ) τη Νε*λιθικ' και την Πρ?ιµη Επ*A' τ*υ Gαλκ*διακ*σµ*νταν µε Aρ?µατα, δεν µπ*ρε4 να απ*κλεισθε4 η επ4θεση αν*ικτ)Aρωµης Eα%'ς' γραπτ* κ*νι6µατ*ς στ* ναHιακ) ειδ?λι*24.

Σε 9να τ9τ*ι* ενδεA)µεν*, περισσ)τερ* ταιριαστ' στ* λ4θιν* π*ρτρ9τ* θα 'ταν η κ6-λυψ' τ*υ µε πρ*σωπ4δα λεπτ* Aρυσ* ελ6σµατ*ς, διακ*σµητικ' τ6ση π*υ απαντ6 σταµετ6λλινα αγαλµ6τια Aαναανικ?ν θε*τ'των τ*υ 14*υ-13*υ αι. π.X. απ) την Ανατ*λικ'Μεσ)γει*25. Στ* Αιγα4* δεν µαρτυρ*νται σγAρ*να παραδε4γµατα πρ*σαρτηµ9να σεειδ?λια, ωστ)σ* η ΥΕ ΙΙΙΒ µικρ*γρα%ικ' πρ*σωπ4δα απ) λεπτ) %λλ* Aρυσ* π*υ Eρ9-θηκε στ* ιερ) της Φυλακωπ'ς, πιθαν)τατα κ6λυπτε τ* πρ)σωπ* π'λιν*υ ειδ?λ*υ ' H)α-ν*υ, τ*υ *π*4*υ τ* κε%6λι, µ6λιστα, ε4Aε διαστ6σεις αν6λ*γες µε τ*υ ναHιακ* ακρ)λι-θ*υ26.

23. ∆εν µπ*ρε4 να απ*κλεισθε4, E9Eαια, η µ*ρ%'να παρισταν)ταν καθιστ', )πως συµEα4νει σε µικρ*-γρα%ικ) (ψ. 6 εκ.) *λ)σωµ* ανδρικ) ελε%6ντιν* ει-δ?λι* απ) τις Μυκ'νες. ∞. D. Moore - W. D. Taylour,Well Built Mycenae. The Helleno-British ExcavationsWithin the Citadel at Mycenae, 1959-1969, Fasc. 10, TheTemple Complex (Oxford 1999) εικ. 5 (αρ. 68-1512). Τ*ειδ?λι*, πρ*ϊ)ν της διακ*σµητικ'ς ελε%αντ*υργ4ας,παριστ6νει καθ'µεν* γυµν) 6νδρα µε εγA6ρακτ* π)-λ* στ* κε%6λι, π*υ κρατ6ει κ6π*ι* αντικε4µεν* σταλυγισµ9να A9ρια τ*υ.

24. Τα µεγ6λα π'λινα ε4δωλα απ) τ*ν να) της Αγ.Ειρ'νης στην Κ9α, για παρ6δειγµα, 'ταν αρAικ6 επι-Aρισµ9να µε κ*ν4αµα και Cωγρα%ισµ9να. Hood ).π.(σηµ. 14) 131 εικ. 89Α, 90Y Barber ).π. (σηµ. 11) 193-194 εικ. 136Y M. Caskey, The Temple at Ayia Irini: theStatues, Keos II, Part I (Mainz 1986).

25. O. Negbi, Canaanite Gods in Metal. An Archaeo-

logical Study of Ancient Syro-palaistinian Figurines (TelAviv 1976) 29, 162 π4ν. 18 (αρ. 1307), 50, 172 εικ. 59 π4ν.33 (αρ. 1453). Για τ* θ9µα, Eλ. Α. ΒλαA)π*υλ*, ΗΥστερελλαδικ9 ΙΙΙΓ περδς στη Ν+. Τα ταικσνλα και ι συσ8ετισµ τυς µε τ Αιγα Α (Αθ'-να 2006) 228.

26. C. Renfrew et al., The Archaeology of Cult: TheSanctuary at Phylakopi, BSA Suppl. 18 (London 1985)302 εικ. 8.2 π4ν. 59Y Rutkowski ).π. (σηµ. 11) 184, 185,εικ. 269Y Α. Παπαευθυµ4*υ-Παπανθ4µ*υ, Τελετυργι-κ$ς καλλωπισµ$ς στ πρϊστρικ$ Αιγα (Θεσσαλ*-ν4κη 1997) 100 εικ. 49Y ΒλαA)π*υλ*ς ).π. (σηµ. 25)228. Η επ4πεδη σAεδ)ν )ψη της πρ*σωπ4δας (πλ6τ. 3εκ.), *ι περ4τµητες περι*A9ς των µατι?ν και η κ6µψητ*υ ελ6σµατ*ς στα πλ6για, στην περι*A' των αυτι?ν,δε4Aνει )τι η πρ*σωπ4δα πιθαν)τατα ε4Aε κατασκευα-σθε4 για να πρ*σαρτ6ται σε κε%6λι ειδ?λ*υ.


ΑΚΡDΛΙΘΑ ΕΙ∆ΩΛΙΑ ΣΤΗ ΜΙΝΩΙΚΗ ΚΡΗΤΗ

Τα λιγ*στ6 παρ6λληλα της ακρ*λιθικ'ς κε%αλ'ς της Γρ)ττας στ* Αιγα4*, δηλαδ' *λ)-γλυ%α κε%αλ6κια ανδρικ?ν µ*ρ%?ν π*υ πρ*σαρτ?νταν σε σ?µα απ) 6λλ* υλικ), ε4ναι)λα κατασκευασµ9να απ) ελε%αντ)δ*ντ*, κ9ρας ιππ*π*τ6µ*υ ' 6λλ* *στ)27. Συνιστ*νµ4α αν*µ*ι*γεν' *µ6δα µικρ*τεAνηµ6των, δεδ*µ9νων των δια%*ρετικ?ν διαστ6σεων, τηςαναπαριστ?µενης εν9ργειας και τ*υ τρ)π*υ γ)µ%ωσης τ*υ κε%αλι* στ*ν κ*ρµ)28.

Τα περισσ)τερα ε4ναι µινωικ6 ελε%αντ*υργ'µατα των Νε*ανακτ*ρικ?ν Aρ)νων, πρ*ϊ-)ντα της ωριµ)τερης στιγµ'ς της κρητικ'ς µικρ*τεAν4ας της 2ης Aιλιετ4ας π.X. Αν'κ*υνσε *λ)γλυ%α «Aρυσελε%6ντινα» ' «ακρ*λιθικ6» αγαλµ6τια µικρ?ν διαστ6σεων, τ* κε-%6λι και τα 6κρα των *π*4ων 'ταν απ) *στ), και τα υπ)λ*ιπα µ9ρη (π.A. µαλλι6, µ6τια)απ) 6λλα υλικ6. Τ9τ*ια 9ργα ελε%αντ*υργ4ας Eρ9θηκαν στ* Σπ'λαι* Τραπ9Cα, στη Φαι-στ), στην Κνωσ), στα Μ6λια, στις ΑρA6νες και στ* Παλα4καστρ*, και δε4Aν*υν σηµαντι-κ' π*ικιλ4α των ειδωλ*πλαστικ?ν τπων π*υ απ*δ4δ*υν την ανδρικ' µ*ρ%'29. Σηµειω-τ9*ν )τι στην πλει*ν)τητ6 τ*υς αυτ6 Eρ9θηκαν σε ανακτ*ρικ*ς *ικισµ*ς και )τι καν9ναδεν πρ*9ρAεται απ) τ6%*.

Απ) τ* ανακτ*ρικ) συγκρ)τηµα των ΑρAαν?ν πρ*9ρAεται ΥΜ ΙΒ σν*λ* δ* µικρ*-γρα%ικ?ν ελε%6ντινων κε%αλ?ν και π*λλ6 6κρα µ9λη ανδρικ?ν και παιδικ?ν µ*ρ%?ν.Τα µ9λη αυτ6, πρ*σαρτηµ9να µε γ)µ%*υς σε Hλιν*υς κ*ρµ*ς, απ*τελ*σαν τµ'µαταµικρ?ν αγαλµ6των, σωστ)τερα «ειδ?λων», η θ9ση και η Aρ'ση των *π*4ων µ9σα στ* αν6-κτ*ρ* δεν κατ9στη δυνατ)ν να απ*σα%ηνισθε430. Πλησι9στερα στη λ4θινη κε%αλ' τηςΓρ)ττας Eρ4σκεται τ* *στ9ιν* κε%6λι ?ριµ*υ 6νδρα, π*υ αν'κε σε ε4δωλ* υπ*λ*γιC)µε-ν*υ ψ*υς 22 εκ.31 (εικ. 10). Η γ)µ%ωση της κε%αλ'ς στ*ν κ*ρµ) γιν)ταν µε τριγωνικ)

27. ∫. D. S. Lapatin, Chryselephantine Statuary inthe Ancient Mediterranean World (Oxford 2001) 26. Βλ.και σηµ. 29.

28. Σε δια%*ρετικ' κατηγ*ρ4α αν'κει ελε%6ντιν*ειδ?λι* απ)λυτα σAηµατ*π*ιηµ9νης µ*ρ%'ς, ψ. 6,2εκ., της Jστερης Επ*A'ς τ*υ Gαλκ* απ) την Τ4ρυν-θα, τ* επ4µηκες 9µE*λ* τ*υ *π*4*υ απ*τελε4 τ* κρι*σ?µα τ*υ ειδωλ4*υ. Ε4ναι συρ*παλαιστινιακ'ς ' µε-σ*π*ταµιακ'ς πρ*9λευσης και αν'κει στην κατηγ*-ρ4α των «foundation deposit figurines». K. Kilian,Ausgrabungen aus Tiryns 1982-83, AA 1988, 145 εικ.46Y ∂. Cline, Sailing the Wine-Dark Sea. The Inter-national Trade and the Late Bronze Age Aegean, BARInt. Series 591 (Oxford 1994) 132.

29. ∆ιακρ4ν*νται *ι τπ*ι τ*υ ταυρ*καθ6πτη καιτης ιστ6µενης ανδρικ'ς µ*ρ%'ς, µε ψ*ς 9ως 40 εκ. ΗAρ*ν*λ)γηση των 9ργων αυτ?ν ε4ναι συAν6 πρ*Eλη-µατικ', πρ*σδι*ριC)µενη µεταH ΜΜ Ι και ΥΜ ΙΒπερι)δ*υ. Βλ. Hood ).π. (σηµ. 14) 144-145 εικ. 105-107Y Σακελλαρ6κη ).π. (σηµ. 14) 707-719 εικ. 817-833YLapatin ).π. (σηµ. 27) 22-28 π4ν. 2-34Y S. Heamingway,

The Place of the Palaikastro Kouros in Minoan boneand ivory carving, στ* J. ∞. MacGillivray - J. M.Driessen - L. H. Sackett (επιµ.), The Palaikastro Kou-ros. A Minoan chryselephantine statuette, BSA Studies 6(London 2000) 115-119, 122 εικ. 9.2-3. Dι )ρ*ι «ακρ*-λιθικ6» και «Aρυσελε%6ντινα» Aρησιµ*π*ι*νται ενµ9ρει καταAρηστικ6 για τα ειδ?λια αυτ6, δεδ*µ9ν*υ)τι τα πρ?τα συν'θως δεν 9A*υν λ4θινα (αλλ6 ελε-%6ντινα) τα 6κρα µ9λη τ*υς, και τα δετερα ε4ναι µενελε%6ντινα αλλ6 * τρ)π*ς και η 9κταση Aρ'σης τ*υAρυσ* δεν µπ*ρε4 να πρ*σδι*ρισθε4.

30. Σακελλαρ6κη ).π. (σηµ. 14) ιδ4ως εικ. 818. Βλ.επ4σης Lapatin ).π. (σηµ. 27) 33-34 π4ν. 47. Αν καιπρ*9ρA*νταν απ) καταστρ*%' απ) %ωτι6, τα κε%6-λια και τα ακρα4α µ9λη των ΑρAαν?ν διαπιστ?θηκε)τι ε4Aαν Cωγρα%ισµ9να µε Aρ?µα δι6%*ρες λεπτ*µ9-ρει9ς τ*υς. Βλ. Σακελλαρ6κη ).π. 713-714.

31. Aυτ)θι 707-709, 718 εικ. 817, 818, 830Y ∆ηµ*-π*λ*υ-Ρεθεµιωτ6κη ).π. (σηµ. 18) 337 (6νω). Τ* κε-%αλ6κι 'ταν κατασκευασµ9ν* απ) κ)κκαλ* (κν'µηE**ειδ*ς).

110




111

9µE*λ* τραπεC*ειδ*ς τ*µ'ς, π*υ εισAωρ*σε εγκ6ρσια στ*ν Hλιν* πυρ'να, ωστ)σ* τ*µπρ*στιν) τ*υ τµ'µα απ9διδε τµ'µα τ*υ στ'θ*υς τ*υ 6νδρα και 9µενε *ρατ), )πωςδηλαδ' στ* ειδ?λι* της Γρ)ττας. Αν6λ*γ* 9µE*λ* γ*µ%?σεως απαντ6 σε *στ9ιν* κε%6λιν9*υ 6νδρα, µε 9νθετα µ6τια και µαλλι6, απ) τ* Παλα4καστρ*32.

Την πληρ9στερη εικ)να για την αρAικ' µ*ρ%' π*λλ?ν απ) τα ειδ?λια αυτ6 δ4νει τ*Aρυσελε%6ντιν* ε4δωλ* απ) τ* Παλα4καστρ* της Κρ'της, ψ. περ. 52 εκ., π*υ Aρ*ν*λ*-γε4ται µε terminus ante quem τ*ν ΥΜ ΙΒ *ρ4C*ντα καταστρ*%'ς της π)λης33. Παριστ6νεινεαρ) 6νδρα π*υ %*ρ*σε C?µα και υπ*δ'µατα, µε τα A9ρια λυγισµ9να στ*υς αγκ?νες,στη γνωστ' στ6ση θρησκευτικ'ς λατρε4ας ' τελετ*υργικ* Aαιρετισµ*34. Τ* αριστερ)τ*υ π)δι πρ*E6λλει αισθητ6, στ6ση π*υ απαντ6 σε παλαι)τερα π'λινα ειδ?λια τ*υ γει-τ*νικ* ιερ* κ*ρυ%'ς τ*υ Πετσ*%6, αλλ6 και σε σγAρ*να ελε%6ντινα ειδ?λια τωνΑρAαν?ν35. Ε4ναι 9ργ* εHαιρετικ'ς τ9Aνης και πρ**ριC)ταν να στ9κει περ4*πτ*, πρ*σαρ-τηµ9ν* σε επ4πεδη E6ση µε τα σµ%υτα 9µE*λα π*υ υπ'ρAαν κ6τω απ) τα π9λµατα. Απ*-τελε4ται απ) τ*υλ6Aιστ*ν *κτ? HεAωριστ6 δ*υλεµ9να κ*µµ6τια *στ* ιππ*π*τ6µ*υ (γιατ* µεγαλτερ* µ9ρ*ς τ*υ σ?µατ*ς) και 6λλων υλικ?ν (στεατ4της για τα µαλλι6, *ρε4ακρσταλλ*ς για τα 9νθετα µ6τια, Hλ* για τ*υς συνδ9σµ*υς και τ* C?µα). Με λεπτ)ταταAρυσ6 ελ6σµατα ε4Aαν απ*δ*θε4 τα υπ*δ'µατα και τ* C?µα, τ* *π*4* πιθαν)τατα 9%ερεδιακ)σµηση αιγυπτιακ* µπλε36. Τ* κε%6λι, τα A9ρια και τα π)δια τ*υ ειδ?λ*υ 'ταν σµ-%υτα µε τ*ν κ*ρµ)Y υπ) την στεν' 9νν*ια, συνεπ?ς, τ* ε4δωλ* δεν 'ταν «ακρ*λιθικ)»,αλλ6 «συναρµ*λ*γ*µεν*» απ) π*λλ6 µ9ρη.

Η πλαστικ' και Aρωµατικ' αρµ*ν4α τ*υ «κ*ρ*υ τ*υ Παλαικ6στρ*υ» δηµι*υργ*ν9να 6ριστ* δε4γµα της νε*ανακτ*ρικ'ς µικρ*τεAν4ας, τ* *π*4* επιEεEαι?νει τη γ)νιµηε%ευρετικ)τητα των Μινωιτ?ν τεAνιτ?ν στ*ν συνδυασµ) υλικ?ν, δια%*ρετικ?ν σε ιδι)-τητες και αH4α. Τ* κτ4ρι* 5, εντ)ς και εκτ)ς τ*υ *π*4*υ Eρ9θηκαν τα κ*µµ6τια τ*υ «κ*-ρ*υ» σε δ* *µ6δες, ταυτ4Cεται µε ιερ) της π)λης37. Dι ανασκα%ε4ς εκτιµ*ν )τι τ* αγαλ-µ6τι* ε4Aε θραυστε4 στα δ* και τα κ*µµ6τια τ*υ ε4Aαν απ*συναρµ*λ*γηθε4 και δια-

32. Heamingway ).π. (σηµ. 29) 119 εικ. 9.3:c.33. MacGillivray κ.6. ).π. (σηµ. 29)Y Lapatin ).π.

(σηµ. 27) 28-32 π4ν. 35-40, 9γAρ. π4ν. I-II. Πρ)σ%ατη%ωτ*γρα%4α στ* Μ. Ανδρεαδ6κη-ΒλαC6κη - Λ. Πλ6-των, Κρ'τη. Πρ*ϊστ*ρικ*4 Aρ)ν*ι, στ* Α. ΒλαA)π*υ-λ*ς (επιµ.), Αρ8αιλγα. Νησι τυ Αιγαυ (Αθ'να2005) 400 εικ. 618-619.

34. MacGillivray κ.6. ).π. (σηµ. 29) 119.35. Heamingway ).π. (σηµ. 29) 119 εικ. 5.1Y Σακελ-

λαρ6κη ).π. (σηµ. 14) 707-709, 718 εικ. 817, 818, 830(ΑρA6νες). Τ* πρ*τεταµ9ν* αριστερ) π)δι ενισAειµε επιAειρ'µατα τη Aρ'ση τ*υ )ρ*υ «κ*ρ*ς» για τ*ειδ?λι*, αν και η *ν*µατ*λ*γικ' αυτ' επιλ*γ' συνδ9-εται πρωτ4στως µε την ερµηνευτικ' πρ*σ9γγιση τωνµελετητ?ν τ*υ ειδωλ4*υ ως απεικ)νισης νεαρ* θε*.

Για τ* θ9µα Eλ. Lapatin ).π. (σηµ. 27) 31.36. M. Moak, The Palaikastro kouros, στ* Mac-

Gillivray κ.6. ).π. (σηµ. 29) 67, 75, π4ν. K (Cωγρα%ικ'απ*κατ6σταση τ*υ ειδωλ4*υ).

37. J. Driessen, A Late Minoan IA town shrine atPalaikastro, στ* MacGillivray κ.6. ).π. (σηµ. 29) 87-95εικ. 6.1, π4ν. N.b. Dι δ* *µ6δες µε τα κ*µµ6τια τ*υκ*ρ*υ Eρ9θηκαν στ* δωµ. 2 τ*υ κτιρ4*υ 5 (π)δια,υπ*δ'µατα) και στην )µ*ρη τ*υ κτιρ4*υ πλατε4α (κε-%αλ', κ*ρµ)ς, C?µα). MacGillivray κ.6. ).π. 21, 23 εικ.1.2, 1.3Y J. A. MacGillivray, στ* Α. Καρ9τσ*υ - Μ.Ανδρεαδ6κη-ΒλαC6κη - Ν. Παπαδ6κης (επιµ.), Κρ9-τη - Αγυπτς. Πλιτισµικ δεσµ τρι=ν 8ιλιετι=ν.Κατλγς Aκθεσης (Ηρ6κλει* 2000) 300 αρ. 294.


σπαρε4 πριν κα*ν στην πυρκαγι6 της ΥΜ ΙΒ καταστρ*%'ς, απ) µ4α εν9ργεια εσκεµµ9-ν*υ Eανδαλισµ* ' εικ*ν*µαAικ* µ9ν*υς38.

Η 6γνωστη αρAικ' )ψη π*λλ?ν απ) τα κρητικ6 «ε4δωλα» και η αδυναµ4α ασ%αλ*ςπρ*σδι*ρισµ* τ*υ αρAικ* τ*υς περιE6λλ*ντ*ς επιτε4ν*υν την 6γν*ι6 µας για τ*ν πρ*-*ρισµ) των αγαλµατ4ων αυτ?ν, πρ*σανατ*λ4C*υν τη σκ9ψη µας, )µως, στη Aρ'ση τ*υςσε τελετ*υργ4ες (περι%*ρ6, λατρε4α, απ)δ*ση πρ*σ%*ρ?ν κλπ.), τ* καταληκτ'ρι* µ9ρ*ςτων *π*4ων 4σως απ*τελ*σε η σκ)πιµη δι6λυσ' τ*υς, )πως δε4Aν*υν *ι συνθ'κες κατα-στρ*%'ς τ*υ ειδ?λ*υ τ*υ Παλαικ6στρ*υ.

Η απ*υσ4α της γυναικε4ας µ*ρ%'ς, π*υ επισ'µαναν *ι Γ. και R. Σακελλαρ6κη για ταελε%6ντινα ειδ?λια π*υ εHετ6σαµε εδ?39, ε4ναι ενδεA*µ9νως δηλωτικ' της διαµ)ρ%ωσηςεν)ς συγκεκριµ9ν*υ τπ*υ ανδρικ?ν ειδ?λων και ειδωλ4ων στη νε*ανακτ*ρικ' Κρ'τη.Σε αντ4θεση, λ*ιπ)ν, µε την πρυτανε*υσα στην εικ*ν*γρα%4α των σ%ραγ4δων και τηςCωγρα%ικ'ς γυναικε4α µ*ρ%' της Π)τνιας, στη µινωικ' (και αργ)τερα στη µυκηναϊκ')µικρ*τεAν4α των *λ)γλυ%ων αγαλµατ4ων, η µ*ρ%' τ*υ ν9*υ 6νδρα πιθαν)ν απ9δωσε µ4αρωµαλ9α ανδρικ' θε)τητα µε παγιωµ9να ειδωλ*πλαστικ6 Aαρακτηριστικ6 (διαστ6σεις,στ6ση, Aειρ*ν*µ4α, 9νδυση). Αυτ' τη νεαρ' ανδρικ' θε)τητα πρ*σπ6θησαν να πρ*σεγ-γ4σ*υν *ι µελετητ9ς τ*υ «κ*ρ*υ τ*υ Παλαικ6στρ*υ» J. A. MacGillivray και H. Sackett,*ι *π*4*ι «ε4δαν» στ* Aρυσελε%6ντιν* ειδ?λι* τ*ν ∆ικτα4* ∆4α ως αγγελι*%)ρ* της αρA'ςτ*υ θερισµ* και ως θε)τητα συνδε)µενη µε τ*ν αιγυπτιακ) ^σιρι40.

Σηµαντικ9ς *µ*ι)τητες µε τ*ν «κ*ρ*» τ*υ Παλαικ6στρ*υ, αλλ6 ερηµα τα%ικ) εκε4-ν*, εµ%αν4Cει 9να ελλιπ9ς ελε%6ντιν* ειδ?λι* ανδρικ'ς µ*ρ%'ς, ψ. 9 εκ., απ) τις Μυκ'-νες, π*λ κακ'ς διατ'ρησης. ΕπαναλαµE6νει τ*ν µετωπικ) τπ* τ*υ ν9*υ 6νδρα, π*υ%*ρ6ει C?µα και 9Aει τα A9ρια λυγισµ9να στ* στ'θ*ς, και ε4ναι πιθαν) µινωικ) 9ργ* τηςΥΜ ΙΒ-ΙΙ / ΥΕ ΙΙΑ-Β περι)δ*υ41.

Καθ?ς η γν?ση µας για τ*υς 6ρρενες θε*ς και 'ρωες της Κρ'της στην Επ*A' τ*υGαλκ* ε4ναι ελ6Aιστη, δεν ε4ναι σα%9ς π*ιες µ*ρ%9ς παρ4σταναν αυτ*4 *ι ακρ)λιθ*ι

38. Moak ).π. (σηµ. 36) 83, 169.39. Σακελλαρ6κη ).π. (σηµ. 14) 716.40. MacGillivray κ.6. ).π. (σηµ. 29) 129, 165-169. Η

Α. Λεµπ9ση, Τ ιερ$ τυ Ερµ9 και της Αρδτης στηΣµη Βινυ, ΙΙΙ. Τα 8λκινα ανθρωπ$µρα ειδ=-λια (Αθ'να 2002) 196-197, συCητ?ντας τη σA9ση τ*υµεγ9θ*υς των ειδωλ4ων και των υλικ?ν κατασκευ'ςτ*υς µε τ* ενδεA)µεν* απεικ)νισης θε)τητας εκτιµ6)τι τ9τ*ια σνδεση δεν υπ6ρAει.

41. Α. εν6κη-Σακελλαρ4*υ, <ι θαλαµωτ τιτων Μυκην=ν. Ανασκα9 .ρ. Τσντα (1887-1898)(Paris 1986) 98 π4ν. 23Y Heamingway ).π. (σηµ. 29) 118-119 π4ν. 29b. Μυκηναϊκ) 9ργ* τ*υ 13*υ-12*υ αι. π.G.εκτιµ6ται απ) τ*ν H. Kyrieleis )τι ε4ναι ελε%6ντιν* ει-δ?λι* ανδρικ'ς µ*ρ%'ς, απ) τ* Ηρα4* Σ6µ*υ, π*υEρ9θηκε σε στρ?µα τ*υ στερ*υ 7*υ αι. π.G. H.Kyrieleis, Eine mykenische Elfenbeinfigur aus dem

Heraion von Samos, στ* H.-U. Cain - H. Gabelmann -D. Saltzmann, Festschrift für Nikolaus Himmelmann(Mainz 1989) 11-21. Τ* ειδ?λι* παριστ6νει µετωπικ'µ*ρ%' ν9*υ π*υ %*ρ6ει C?µα, ψηλ) κωνικ) π)λ* στ*κε%6λι και 9Aει τα A9ρια λυγισµ9να στ* στ'θ*ς. Ε4ναισAεδ)ν επ4πεδ* στην π4σω )ψη. Τα 9ντ*να Aαρακτηρι-στικ6 (σαρκ?δη Aε4λη, σιµ' µτη, µεγ6λα αυτι6, *π9ςγια 9νθεση στη A6ντρα τ*υ µατι*), τ* δυσαν6λ*γαµεγ6λ* κε%6λι και τα µη απαντ?µενα αλλ* στ* Αι-γα4* της ΥΕG τεAν*τρ*πικ6 τ*υ γνωρ4σµατα δηµι-*υργ*ν 9να 9ργ* µε 9ντ*να ανατ*λικ6 στ*ιAε4α, η9νταHη τ*υ *π*4*υ στη µυκηναϊκ' τ9Aνη ε4ναι τ*υλ6-Aιστ*ν πρ*Eληµατικ'. ∆* Aρυσελε%6ντιν*ι «κ*ρ*ι»6γνωστης πρ*9λευσης στ* Seattle Art Museum και τ*Ashmolean Museum της DH%)ρδης, αντ4στ*ιAα, ε4ναιπλαστ6 9ργα. Βλ. Heamingway ).π. 120 π4ν. 30.

112




113

«κ*ρ*ι». ∆εν γνωρ4C*υµε επ4σης ε6ν τα ε4δωλα αυτ6 'ταν απ*κλειστικ6 λατρευτικ6 'ανταπ*κρ4ν*νταν και σε 6λλες απαιτ'σεις – τελετ*υργικ9ς, ιδε*λ*γικ9ς και αισθητικ9ς –της µινωικ'ς κ*ινων4ας, *τε για τη σA9ση τ*υς µε τα σγAρ*να A6λκινα ειδ?λια π*υα%ιερ?ν*νταν στα κρητικ6 ιερ6 κ*ρυ%'ς42.

ΕΙ∆ΩΛΑ ΚΑΙ ΕΙ∆ΩΛΙΑ ΑΠD ΤΗ ΜΥΚΗΝΑΪΚΗ ΕΛΛΑ∆Α

Περισσ)τερ* E*ηθητικ6 για την καταν)ηση τ*υ Aρηστικ* και συµE*λιστικ* *ρ4C*ν-τα των «ειδ?λων» αυτ?ν, ε4ναι τα στερα µυκηναϊκ6 (ΥΕ ΙΙΙ) ελε%6ντινα, π'λινα καιασEεστ*λιθικ6 9ργα ειδωλ*πλαστικ'ς, π*υ Eρ9θηκαν στα *ικιακ6 και δηµ)σια ιερ6 τηςΑργ*λ4δας (Μυκ'νες, Τ4ρυνθα, Μιδ9α, Ασ4νη). Ας σηµειωθε4 εH αρA'ς )µως )τι καµ4ααπ) τις υστερ*ελλαδικ9ς κε%αλ9ς δεν διαθ9τει επ4µηκες στ9λεA*ς γ)µ%ωσης σε 6λλ*υλικ). Η τεAνικ' αυτ' µ*ι6Cει να πεθα4νει µαC4 µε τη νε*ανακτ*ρικ' τ9Aνη (1700-1450π.G.) π*υ τη γ9ννησε43.

Σηµαντικ9ς τυπ*λ*γικ9ς και τεAν*τρ*πικ9ς *µ*ι)τητες µε τ* ακρ)λιθ* π*ρτρ9τ* τηςΓρ)ττας εµ%αν4Cει τ* *λ)γλυ%* ελε%6ντιν* κε%6λι, ψ. 6,8 εκ., απ) τ* Θρησκευτικ)Κ9ντρ* των Μυκην?ν, π*υ Aρ*ν*λ*γε4ται µε terminus ante quem την ΥΕ ΙΙΙΒ περ4*δ*44.

42. Για την παρHη Hλινων µινωικ?ν αγαλµ6τωνπρ?τ*ς 9κανε λ)γ* * A. Evans, The Palace of MinosIV (London 1935) 612. Πραγµατικ6 ακρ)λιθα αγ6λ-µατα µε Hλινα σ?µατα υπ'ρAαν στην Κρ'τη πιθα-ν)ν απ) τη ΜΜ περ4*δ*, )πως υπ9θεσε * Hood ).π.(σηµ. 14) 115 εικ. 75, για ανδρικ' ασEεστ*λιθικ' κε-%αλ' απ) την περι*A' της Κνωσ*, πιθαν)ν ΜΜ ΙΙ-ΙΙΙ, και 4σως για δετερη απ) τη Μρτ* (Hood et al.Travels in Crete, 1962, BSA 61, 1964, 94 π4ν. 12e). Βλ.E. Sapouna-Sakellarakis, Die bronzenen Menschen-figuren auf Kreta und in der Ägäis, PBF I.5 (Stuttgart1995) π4ν. 43.4-5Y B. Rutkowski, FrühgriechischeKultdarstellungen, AM Beih. 8 (Berlin 1981) 121. Μετην τεAνικ' τ*υ ακρ)λιθ*υ ε4Aε κατασκευαστε4 και τ*ΜΜ ΙΙΒ-ΙΙΙΑ H)αν* µε τα π'λινα π)δια απ) τα Ανε-µ)σπηλια [Σακελλαρ6κη ).π. (σηµ. 14) 530-539, 712,εικ. 530-537, )π*υ και εκτενε4ς ανα%*ρ9ς στα H)ανα],εν? τα π'λινα π)δια απ) την Αγ. Ειρ'νη της Κ9ας(ΥΚ Ι-ΙΙ) πιθαν)τατα αν'καν σε Hλιν* λατρευτικ)6γαλµα [Barber ).π. (σηµ. 11) 194]. Για την 9νν*ια τ*υ«αγ6λµατ*ς» και τ*υ «H)αν*υ», Eλ. S. Bettinetti, Lastatua di culto nella prattica rituale greca (Bari 2001) 27,48. Ενδεικτικ) ερηµα της π*ικιλ4ας των «ακρ*λιθι-κ?ν» ειδ?λων κ6θε ε4δ*υς π*υ υπ'ρAαν στη νε*ανα-κτ*ρικ' Κρ'τη ε4ναι η λ4θινη περ*κα της Κνωσ*,πιθαν)τατα απ) µεγ6λ* Hλιν* ε4δωλ* (σ%4γγας;). ∆η-µ*π*λ*υ-Ρεθεµιωτ6κη ).π. (σηµ. 18) 117. Για τα A6λ-κινα κρητικ6 ειδ?λια, µερικ6 απ) τα *π*4α κατασκευ-

6C*νταν σε σηµαντικ) ψ*ς, Eλ. Sapouna-Sakellarakis).π. 81 π4ν. 29. Για τα A6λκινα νε*ανακτ*ρικ6 και µε-τανακτ*ρικ6 ειδ?λια, Eλ. Λεµπ9ση ).π. (σηµ. 40).

43. RµE*λ* γ)µ%ωσης ταυτ4στηκε µ)ν* σε %υσι*-κρατικ) π'λιν* κε%6λι των Νε*ανακτ*ρικ?ν Aρ)-νων, ψ. 10,8 εκ. απ) τη Γ)ρτυνα, π*υ θα αν'κε σε ε4-δωλ* υπ*λ*γιC)µεν*υ ψ. 1 µ. D. Levi, La villa ruraleminoica di Gortina, Bollettino d’Arte 1959, 252, 259 εικ.32bY Σ. ΑλεH4*υ, Η θε6 µεθ’ υψωµ9νων Aειρ?ν,Κρητ.ρν ΙΒ\, 1958, π4ν. ΣΤ\ εικ. 2Y Γ. Ρεθεµιωτ6κης,Ανθρωπ$µρη πηλπλαστικ9 στην Κρ9τη. Απ$ τηΝεανακτρικ9 ως την Υπµινωικ9 περδ (Αθ'να1998) 41, 155 π4ν. 6γ (αρ. 151). Π'λινα κε%6λια, )πωςαυτ) της Γ)ρτυνας, πρ*ερA)µενα απ) ιερ6 κ*ρυ%'ςσυνιστ*ν 9νδειHη )τι στη µινωικ' ειδωλ*πλαστικ'υπ'ρHε µ4α κατηγ*ρ4α µεγαλ)σωµων π'λινων αγαλ-µ6των. Hood ).π. (σηµ. 14) 130 (Πετσ*%6ς).

44. W. Taylour, New Light at the MycenaeanReligion, Antiquity 44, 1970, 275 π4ν. 41Y ∆ηµακ*π*-λ*υ ).π. (σηµ. 19) 74-75 αρ. 2Y Lapatin ).π. (σηµ. 27)35-36 εικ. 56-59Y Σ. ΙακωE4δης, Μυκηναϊκ' Τ9Aνη, στ*Η αυγ9 της Ελληνικ9ς Τ 8νης (Αθ'να 1994) 247, 331-332 εικ. 23-24. Η διπλ' εγA6ραHη στη E6ση τ*υ λαι-µ* 4σως υπ*δηλ?νει )τι η µ*ρ%' παρισταν)ταν ντυ-µ9νη. Τ* κε%6λι των Μυκην?ν εµ%αν4Cει σηµαντικ9ς%υσι*γνωµικ9ς *µ*ι)τητες µε τ* λ4θιν* π*ρτρ9τ* τηςΓρ)ττας, ιδ4ως στην απ)δ*ση των µατι?ν, τ*υ στ)µα-τ*ς και της κ)µης.


Στ* 9ργ* αυτ) * καλλιτ9Aνης αHι*π*4ησε µε θαυµαστ) τρ)π* τις %λεE?σεις τ*υ ελε%αν-τ*στ* και απ9δωσε παραστατικ6 τη µ*ρ%' νεαρ* 6νδρα, µε ελα%ρι6 κλ4ση τ*υ κε%α-λι*, µεγ6λα µ6τια και π)λ* ' ταιν4α γρω απ) τα µαλλι6. Dι διαµπερε4ς *π9ς στη E6σητ*υ λαιµ* δηλ?ν*υν )τι η πρ*σ'λωση τ*υ κε%αλι* γιν)ταν µε 9νθεση στ*ν κ*ρµ) και*ριC)ντι*υς π4ρ*υς. D κ*ρµ)ς τ*υ πιθαν)τατα 'ταν απ) Hλ*, δυν6µει λ*ιπ)ν, αν'κει καιαυτ) σε «ακρ*λιθικ)» αγαλµ6τι*, τ* ψ*ς τ*υ *π*4*υ θα Hεπερν*σε τα 60 εκ. Τ* περι-E6λλ*ν ερεσ'ς τ*υ δηλ?νει )τι µ6λλ*ν πρ*9ρAεται απ) λατρευτικ) ε4δωλ*, )πως 6λλω-στε και τα π'λινα ειδ?λια απ) τ*ν 4δι* A?ρ*45.

D σAιστ*%υ'ς *%ε4της τ*υ ειδωλ4*υ της Γρ)ττας δεν απαντ6 αλλ* στην αιγαιακ'µικρ*γλυπτικ' σε αντ4θεση µε τη λιθ*τεAν4α αγγε4ων και σ%ραγ4δων, )π*υ * κρητικ)ς*%ε4της Aρησιµ*π*ι'θηκε ευρ9ως για *λ)γλυ%α 9ργα µικρ*τεAν4ας κατ6 την 3η καικυρ4ως κατ6 τη 2η Aιλιετ4α π.X. στη Mινωικ' Kρ'τη (Eλ. σηµ. 69). Η απ*υσ4α παραλλ'-λων απ) τ* 4δι* υλικ), ενισAυ)µενη απ) τις κατασκευαστικ9ς και µ*ρ%*λ*γικ9ς ιδιαιτε-ρ)τητες τ*υ ειδωλ4*υ, καθιστ6 τη Aρ*ν*λ*γικ' και τεAν*τρ*πικ' τ*υ 9νταHη ακ)µη πι*πρ*Eληµατικ'. Τ* ακρ*λιθικ) κε%αλ6κι της Ν6H*υ Aρ*ν*λ*γε4ται απ) τ*ν ανασκα%ικ)τ*υ *ρ4C*ντα πιθαν)τατα στην ΥΕ ΙΙΙΑ περ4*δ* (14*ς αι. π.X.), %α4νεται )µως )τι 9λκειτ*ν τπ* τ*υ απ) τη νε*ανακτ*ρικ' παρ6δ*ση των κρητικ?ν ακρ*λιθικ?ν ειδωλ4ων,παρ6 απ) τη σγAρ*νη µυκηναϊκ' ειδωλ*πλαστικ' σε λ4θ* και *στ). Αντ4θετα, αHι*ση-µε4ωτες *µ*ι)τητες µε τ* κε%αλ6κι της Ν6H*υ εµ%αν4C*υν δ* κε%αλ9ς απ) γραπτ)κ*ν4αµα της ΥΕ ΙΙΙΒ περι)δ*υ (13*ς αι. π.X.) απ) τις Μυκ'νες και σηµαντικ)ς αριθµ)ςπ'λινων ειδωλ4ων της ΥΕ ΙΙΙΓ περι)δ*υ (12*ς αι. π.X.), π*υ θα εHετ6σ*υµε εν συντ*µ4α.

Dι δ* κε%αλ9ς απ) ασEεστ*κ*ν4αµα ε4ναι 9ργα δια%*ρετικ'ς κλ4µακας, ωστ)σ* η *π'για Hλιν* γ)µ%* π*υ 9A*υν στη E6ση τ*υ σπασµ9ν*υ λαιµ* δε4Aνει )τι και τα δ* 9ργααν'καν σε Hλινα – πιθαν)τατα – αγ6λµατα π*υ 'ταν εκτεθειµ9να σε ιερ646.

Τ* 9να, η γνωστ' «σ%4γγα των Μυκην?ν», ψ. 0,168 µ., ε4ναι περ4*πτ* 9ργ* πλαστικ'ςµε Cωγρα%ικ' διακ)σµηση, π*υ θα ε4Aε σAεδ)ν %υσικ9ς διαστ6σεις47. Βρ9θηκε στηνπερι*A' τ*υ Θρησκευτικ* Κ9ντρ*υ, και θεωρε4ται )τι αν'κει σε 6γαλµα γυναικε4ας θε)-τητας ' σ%4γγας48.

45. Hood ).π. (σηµ. 14) 153 εικ. 115Y ∆ηµακ*π*-λ*υ ).π. Βλ. επ4σης σηµ. 56.

46. Τα κε%6λια των δ* ακρ*λιθικ?ν ειδ?λωντων Μυκην?ν 9γιναν απ) ασEεστ*κ*ν4αµα, %θην)υλικ) δανεισµ9ν* απ) τη σγAρ*νη τ*ιA*γρα%ικ' τ9-Aνη, π*υ απ9διδε µε πλαστικ' και Aρωµατικ' δναµηαυτ) π*υ δεν θα πετAαινε τ* Hλ*, υπ*καθιστ?νταςπ*λυτιµ)τερα υλικ6, )πως τ* ελε%αντ*στ). Βλ. Hood).π. (σηµ. 14) 124. Η ευθε4α αναγωγ' της πλαστικ'ς«σ%4γγας» στην τ*ιA*γρα%4α ε4ναι και εικ*ν*γρα%ι-κ', )πως απ*δεικνει η σγκρισ' της µε τ* κατ6 τ*µ'π*ρτρ9τ* της σγAρ*νης (ΥΕ ΙΙΙΒ) ™ÈÙÔfiÙÓÈ·˜,επ4σης απ) τ* Θρησκευτικ) Κ9ντρ* των Μυκην?ν.Βλ. ΙακωE4δη ).π. (σηµ. 44) 235, 329 εικ. 8Y L. Morgan,

The Cult Center at Mycenae and the duality of life anddeath, στ* L. Morgan (επιµ.), Aegean Wall Painting. ATribute to Mark Cameron (BSA Studies 13, 2005) 167-168, 169 π4ν. 24b εικ. 10.5.

47. G. Τσ*ντας, Κε%αλ' εκ Μυκην?ν, ΑΕ 1902,1-10 π4ν. 1-2Y ΙακωE4δης ).π. (σηµ. 44) 238-239, 330 εικ.12-13. Βλ. P. Rehak, The ‘Sphinx’ Head from the CultCenter at Mycenae, στ* A. Dakouri-Hild - S. Sherratt(επιµ.), Autochthon. Papers Presented to O.T.P.K.Dickinson on the Occasion of his Retirement (µ∞R Int.Series 1432, Oxford 2005) 271-275 εικ. 1, )π*υ και ηπαλαι)τερη EιEλι*γρα%4α.

48. Την ερµηνε4α της σ%4γγας αν9πτυHε πρ?τ*ς *ανασκα%9ας της κε%αλ'ς Xρ. Τσ*ντας ).π. Βλ. Hood

114




115

Τ* 6λλ*, λιγ)τερ* γνωστ) και µ)λις πρ)σ%ατα εκτεθειµ9ν* στ* Εθνικ) ΑρAαι*λ*γικ)Μ*υσε4* δ4πλα στη δι6σηµη «σ%4γγα», ε4ναι 9να κε%αλ6κι ανδρικ'ς(;) µ*ρ%'ς, ψ. 6 εκ.,π*υ Eρ9θηκε E)ρεια τ*υ ανακτ)ρ*υ και σµ%ωνα µε τ*ν ανασκα%9α A. Wace πιθαν)νπρ*9ρAεται απ) θησαυρ) µυκηναϊκ* ιερ*49 (εικ. 11α-E). Πλαστικ6 ε4ναι απ*δ*σµ9νη ηµτη τ*υ, τ* στ)µα και τ* πηγ*νι, τα µ6τια, τα αυτι6 και * πλ)καµ*ς των µαλλι?ν π*υπ9%τει στ*ν αυA9να. Με µαρη Eα%' 9A*υν Cωγρα%ισθε4 τα µαλλι6, τ* περ4γραµµα τωνµατι?ν και τα %ρδια, και µε ρ)δινη Eα%' η ταιν4α π*υ πι6νει τα µαλλι6 ψηλ6 στ*µ9τωπ*, τ* εσωτερικ) περ4γραµµα των αυτι?ν και τα Aε4λη. Μ4α κηλ4δα ρ)δινης Eα%'ςστ* αριστερ) µ6γ*υλ* 4σως ε4ναι απ) κ)σµηµα αντ4στ*ιA* µε τ*ν στικτ) ρ)δακα σταµ6γ*υλα και τ* πηγ*νι της µεγαλτερης κε%αλ'ς50. Με τη «σ%4γγα» µ*ιρ6C*νται ακ)µητην *λ)Eα%η υπ*δ'λωση των µαλλι?ν και τις Aαρακτηριστικ9ς %αE*ρ4τες, την ταιν4α στ*κε%6λι και τη Cωγρα%ικ' απ)δ*ση των µατι?ν και των %ρυδι?ν.

Πρ*ϊ)ν της 4διας πλαστικ'ς παρ6δ*σης και σγAρ*ν* µε τη µεγ6λη «σ%4γγα», τ* µικρ)κε%αλ6κι των Μυκην?ν πιθαν)τατα αν'κε σε ειδ?λι* ανδρικ'ς µ*ρ%'ς, ε6ν η αδρ)τητατων πλαστικ?ν Aαρακτηριστικ?ν, τ*υ 9ντ*ν*υ περιγρ6µµατ*ς των µατι?ν και η *λ)Eα%ηκ)µη π*υ καταλ'γει σε µακρ πλ)καµ* θα µπ*ρ*σαν να υπ*στηρ4H*υν κ6τι τ9τ*ι* σεµ4α ειδωλ*πλαστικ' τ9Aνη %υσι*κρατικ?ν επιδ)σεων, π*υ )µως συAν6 «*υδετερ*π*ιε4»τ* %λ* της ανθρ?πινης µ*ρ%'ς, )πως θα δ*µε.

Π*λλ6 απ) τα πλαστικ6 και Cωγρα%ικ6 στ*ιAε4α της µικρ'ς κε%αλ'ς των Μυκην?ν(µεγ6λη µτη και µ6τια, επ4πεδ* στ)µα, πλ)καµ*ι µαλλι?ν) απαντ*ν στ* π'λιν* κε%6λιψ. 0,12 µ., π*υ Eρ9θηκε σε *ικιακ) ιερ) της Ασ4νης (Dικ4α G), και Aρ*ν*λ*γε4ται στηµ9ση ΥΕ ΙΙΙΓ περ4*δ*51. D «6ρAων της Ασ4νης» ε4ναι 9να ιδια4τερα εκ%ραστικ) π*ρτρ9τ*µε 9ντ*να εHπρεσι*νιστικ6 στ*ιAε4α, τ* *π*4* κατασκευαστικ6 ε4ναι κ*4λ* εσωτερικ652.

).π. (σηµ. 14) 123-124 εικ. 83. Απ) τις απ)ψεις π*υ θεω-ρ*ν )τι η κε%αλ' πρ*9ρAεται απ) 6γαλµα θε6ς [Eλ.Γ. Μυλων6, Πλ8ρυσι Μυκ9ναι (Αθ'να 1983) 210εικ. 135] πι* πρ)σ%ατη ε4ναι αυτ' τ*υ Rehak ).π. 274.

49. Αρ. ευρ. ΕΑΜ 7712. A. Wace, ªycenae. AnArchaeological History and Guide (Princeton 1949) 83π4ν. 104bY Hood ).π. (σηµ. 14) 124Y E. French,Mycenae. Agamemnon’s Capital. The Site and its Setting(Charleston 2002) 97 εικ. 45. Τ* κε%αλ6κι 9Aει πλ6τ*ςπρ)σθιας )ψης 4,2 εκ. και πλ6τ*ς πλευρικ'ς )ψης 6,2εκ. Βρ9θηκε µε ΥΕ ΙΙΙΒ κεραµεικ', µαC4 µε τ* γνωστ)ελε%6ντιν* σµπλεγµα της θεϊκ'ς(;) τρι6δας [Μυλω-ν6ς ).π. (σηµ. 48) εικ. 90, 185Y ΙακωE4δης ).π. (σηµ. 44)244, 331 εικ. 20Y French ).π. 97 εικ. 43-44]. D Wace ).π.84, εκτ4µησε )τι τ* κε%αλ6κι και η ελε%6ντινη τρι6δα'ταν 4σως α%ιερωµ9να στις θε)τητες π*υ εικ*ν4C*ν-ται στ* σµπλεγµα. Θερµ9ς ευAαριστ4ες εκ%ρ6C*νταιπρ*ς τη δρα Λ. Παπ6C*γλ*υ, πρ*ϊσταµ9νη των Πρ*ϊ-στ*ρικ?ν Συλλ*γ?ν, για τη δυνατ)τητα µελ9της τηςκε%αλ'ς των Μυκην?ν και τη %ιλ*Hεν4α στ* Εθνικ)ΑρAαι*λ*γικ) Μ*υσε4*.

50. ^µ*ι*υς στικτ*ς ρ)δακες 9Aει στα µ6γ*υλ6τ*υ π'λιν* ειδ?λι* απ) την Dικ4α των Ειδ?λων στιςΜυκ'νες [∆ηµακ*π*λ*υ ).π. (σηµ. 19) 192 αρ. 167,193Y ΙακωE4δης ).π. (σηµ. 44) 240, 330 εικ. 14]. Για τ*θ9µα Eλ. Rehak ).π. (σηµ. 47) 273.

51. O. Frödin - A. Persson, Asine. Results of theSwedish Excavations, 1922-1930 (Stockholm 1938) 308εικ. 211Y A.-L. d’Agatha, The ‘Lord’ of Asine Recon-sidered: Technique, Type and Chronology, στ* R.Hägg - G. Nordquist - B. Wells (επιµ.), Asine, III.Supplementary Studies on the Swedish Excavations 1922-1930 (Stockholm 1996) 39-40Y ∆ηµακ*π*λ*υ ).π.(σηµ. 19) 98-99 αρ. 24Y ΙακωE4δης ).π. (σηµ. 44) 243,331 εικ. 18-19.

52. Λ)γω τ*υ στ*ιAε4*υ αυτ* θεωρ'θηκε )τι τ*κε%6λι στειλεων)ταν σε Hλ*, *π)τε µπ*ρ*σε να ε4-ναι λατρευτικ) H)αν* µεγ6λων διαστ6σεων. R. V.Nickolls, Greek Votive Statuettes and ReligiousContinuity, c. 1200-700 B.C., στ* B. F. Harris (επιµ.),Auckland Classical Essays Presented to ∂. ª. µlaiklock(Auckland 1970) 6-7Y Hood ).π. (σηµ. 14) 133.


Τ* κε%6λι στην αρA' ε4Aε Aαρακτηρισθε4 ανδρικ) απ) τ*ν A. Persson, για να θεωρηθε4αργ)τερα γυναικε4*. Η C. Laviosa υπ*στ'ριHε στη συν9Aεια )τι τ* κε%6λι αν'κει σεσ%4γγα ' σε 6λλ* %ανταστικ) C?*, 6π*ψη µε την *π*4α συντ6Aθηκε η ∞.-L. d’Agatha, η*π*4α 9δειHε την αναλ*γ4α της κε%αλ'ς πρ*ς τα κρητικ6 και κυπριακ6 τρ*A'λατα ειδ?-λια τ*υ 12*υ αι. π.G. π*υ παριστ6ν*υν υEριδικ6 και %ανταστικ6 )ντα, ιδ4ως πρ*ς εκε4νααπ) τ* ιερ) της Αγ4ας Τρι6δας53.

Πρ6γµατι, στα ειδ?λια απ) αυτ'ν και 6λλες ΥΜ ΙΙΙΓ θ9σεις (Γ)ρτυνα, Γ6Cι, Καρ%4,Παγκαλ*A?ρι), τ* πρ)σωπ* απ*δ4δεται µεν µε τις αρA9ς της παραστατικ'ς πλαστικ'ς καιCωγρα%ικ'ς, *ι ειδωλ*πλ6στες )µως %α4νεται )τι αδια%*ρ*σαν για τη δ'λωση τ*υ%λ*υ της µ*ρ%'ς. ^π*υ αυτ) 9πρεπε να δηλωθε4, αρκ*σαν τα υπ*τυπ?δη πλαστικ6στ'θη. Τα %ανταστικ6 ' µιH*γεν' ανθρωπ)µ*ρ%α ειδ?λια απ) τ* ιερ) της Αγ. Τρι6δαςπεριλαµE6ν*υν, ωστ)σ*, ανδρικ9ς µ*ρ%9ς µε γ9νι και µ*υστ6κι, π*υ )µως 9A*υν σ?µαC?*υ και στα π)δια %*ρ*ν σανδ6λια και κνηµ4δες54. Dι καιν*%ανε4ς αυτ*4 τπ*ι, π*υσυν'θως ενσωµατ?ν*υν αυστηρ6, µετωπικ6 π*ρτρ9τα, δεν περι*ρ4C*νται στην ειδωλ*-πλαστικ' της εκπν9*υσας Μινωικ'ς και Υπ*µινωικ'ς περι)δ*υ, µετακεν?ν*νται ακ)µηκαι στην κεραµεικ', σε µ4α κατηγ*ρ4α ανθρωπ)µ*ρ%ων αγγε4ων55.

Τα ειδ?λια θεαιν?ν ' λ6τρεων µε υψωµ9να A9ρια, τετρ6π*δων υπαρκτ?ν ' µυθικ?νµ*ρ%?ν (σ%4γγες), συνιστ*ν ν9*υς ειδωλ*πλαστικ*ς τπ*υς, *ι *π*4*ι ενδ9Aεται νααντιστ*ιA*ν σε µυθ*λ*γικ*ς κκλ*υς εν)ς εµπλ*υτισµ9ν*υ ' µεταλλαγµ9ν*υ µινωικ*πανθ9*υ.

Η ναHιακ' κε%αλ' εµ%αν4Cει µ*ρ%*λ*γικ9ς *µ*ι)τητες µε τα %υσι*κρατικ6 πρ)σωπα*ρισµ9νων απ) τα ειδ?λια αυτ6, )πως και µε τα ΥΕ ΙΙΙΑ2-Γ τρ*A'λατα παρ6λληλ6 τ*υςαπ) τ* Θρησκευτικ) Κ9ντρ* των Μυκην?ν και τα ιερ6 της Τ4ρυνθας, της Μιδ9ας και τηςΦυλακωπ'ς. Τα ειδ?λια αυτ6 9A*υν επ4σης µ9σ* ψ*ς 30 εκ., 9ντ*νη πλαστικ' και Cωγρα-%ικ' διακ)σµηση, και απεικ*ν4C*υν πλ*σια ενδεδυµ9νες γυναικε4ες µ*ρ%9ς, *ι *π*4ες

53. C. Laviosa, Il Lord di Asine è una ‘sfinge’, Atti eMemorie del 1o Congresso internazionale di micenologia(Roma 1968) 87-91 π4ν. I-IIIY Κ. ∆ηµακ*π*λ*υ, Μυ-κηναϊκ' πηλ4νη κε%αλ', Α∆ 25, 1970, A, 174-183Yd’Agatha ).π. (σηµ. 51) 40, )π*υ και συC'τηση τ*υ θ9-µατ*ς: (αυτ)θι 46) εκτιµ6 )τι 4σως η κε%αλ' πρ*σαρ-µ*C)ταν σε σ?µα E**ειδ*ς.

54. Αγ4α Τρι6δα: Ρεθεµιωτ6κης ).π. (σηµ. 43) 31π4ν. 54, 55 (αρ. 78), 33 π4ν. 71α-E εικ. 66 (αρ. 90), 125.Βλ. επ4σης αυτ)θι 33 π4ν. 36E (αρ. 93), 34 π4ν. 73α-E,εικ. 64 (αρ. 98)Y Γ. Ρεθεµιωτ6κης, Μινωικ π9λινα ει-δ=λια (Αθ'να 2001) 79 εικ. 94, 145-150 εικ. 151-152.Για τ*υς «κενταρ*υς» της ΥΜ ΙΙΙΓ περι)δ*υ Eλ.Hood ).π. (σηµ. 14) 135-136. Για τις «σ%4γγες» της ΥΜΙΙΙΓ Eλ. ¡. ∫ourou - A. Karetsou, Terracotta Wheel-made Bull Figurines from Central Crete, στ* R.Laffineur - P. Betancourt (επιµ.), ΤΕ.ΝΗ, Craftsmen,

Craftswomen and Craftsmanship in the Aegean BronzeAge, Aegaeum 16 (1997) 108 π4ν. XLII.cY A. Karetsou,Juktas Peak Sanctuary. Notes on 12th century material,AM 118, 2003, 60-63 εικ. 11.

55. Σε αγγε4* απ) τη Φαιστ) 9Aει πλαστε4 ανδρικ'µ*ρ%' µε γ9νι. Ρεθεµιωτ6κης ).π. (σηµ. 43) 38-39 π4ν.35γ-δ (αρ. 135). Σε ρυτ) απ) τις Μ*4ρες υπ6ρAει αν6-γλυ%η ανδρικ'(;) µ*ρ%' υψηλ'ς πλαστικ'ς π*ι)τη-τας. Ρεθεµιωτ6κης ).π. (σηµ. 54Y 2001) 39, 75 π4ν. 34,εικ. 49 (αρ. 137). Σε ειδ?λι* µ*ρ%'ς µε υψωµ9να A9ριααπ) τα ΣαAτ*ρια Ρεθµν*υ, ψ. 33,3 εκ. (Y. Tze-dakis, A Minoan Goddess Idol from Sakhtouria, BSA62, 1967, 203-205 π4ν. 41-43) τ* πρ)σωπ* εµ%αν4Cει*µ*ι)τητες µε τ* ρυτ) των Μ*ιρ?ν και τ* σ?µα ε4ναισωλην)σAηµ*, Aωρ4ς %*στα, π*υ 4σως 9µπαινε σε H-λ*. Για τα ΥΜ ΙΙΙΓ ανθρωπ)µ*ρ%α αγγε4α Eλ. Ρεθε-µιωτ6κη ).π. (2001) 28-33 εικ. 32-37.

116




117

επαναλαµE6ν*υν µ4α αρAετυπικ' εικ)να σεE4C*υσας θε)τητας ' δε)µενης πιστ'ς56. Ταειδ?λια π*υ θεωρ'θηκαν ανδρικ6, )πως εκε4να απ) τ* ΥΕ ΙΙΙΓ «Κτ4ρι* των Ειδ?λων»των Μυκην?ν, ακ*λ*θησαν την ερµηνευτικ' µ*4ρα τ*υ «6ρA*ντα της Ασ4νης» µε αµ%4-σηµες και υπ*θετικ9ς εκτιµ'σεις ως πρ*ς τ* %λ* τ*υς57.

Στ* λ4θιν* π*ρτρ9τ* της Ν6H*υ µπ*ρε4 τ* %λ* να ταυτ4Cεται µε ασ%6λεια (τ* υπ*-γ9νει* και η κ*ντ' κ)µη %ανερ?ν*υν 6νδρα νεαρ'ς ηλικ4ας), )Aι )µως και η πραγµατικ'%ση της µ*ρ%'ς. ^πως 9δειHε η Κ. ∆ηµακ*π*λ*υ για την ΥΕ ΙΙΙΒ(;) γενει*%)ρ* π'λινηκε%αλ' απ) την Ακρ)π*λη των Αθην?ν58, αλλ6 και )πως ε4δαµε πι* π6νω, στην ειδω-λ*πλαστικ' 9να ανδρικ) πρ)σωπ* µπ*ρε4 να αν'κει σε «σ%4γγα» ' 6λλ* µιH*γεν9ς *ν,και )Aι σε 6νθρωπ*59. Με την εικ*ν*γρα%4α των πωγων*%)ρων «σ%ιγγ?ν» να περν6εικαι στη σ%ραγιδ*γλυ%4α, τ* ενδεA)µεν* αυτ) για τ* σ?µα π*υ αντιστ*ιA*σε στ* κε%α-λ6κι της Γρ)ττας θα παραµε4νει αν*ικτ), µ9Aρι τη στιγµ' π*υ θα Eρεθε4 9στω τµ'µα απ)τ* σ?µα της µ*ρ%'ς60.

Η ανδρικ' κε%αλ' της Γρ)ττας 9Aει γ9νι Aωρ4ς µ*υστ6κι, σµ%ωνα µε τ*ν συρµ) τ*υHυρισµ9ν*υ επ6νω Aε4λ*υς, π*υ απαντ6 στα 9νθετα Aρυσ6 ανδρικ6 π*ρτρ9τα σε µετ6λ-

56. W. Taylour, Mycenae, 1968, Antiquity 43, 1969,91-97Y Taylour ).π. (σηµ. 44) 270-280 (Μυκ'νες)YRenfrew ).π. (σηµ. 26) 215-216 εικ. 6.4 (Φυλακωπ')Y∆ηµακ*π*λ*υ ).π. (σηµ. 19) 196 αρ. 167 (Μυκ'νες),99 αρ. 25, 196 αρ. 168 (Τ4ρυνθα)Y ΙακωE4δης ).π. (σηµ.44) 240-242, 330 εικ. 14-17Y Ν. Βασιλικ*, < Μυκηναϊ-κ$ς πλιτισµ$ς (Αθ'να 1995) 187 (Τ4ρυνθα), 256 εικ.189-190 (Μυκ'νες), 258 εικ. 191 (Φυλακωπ')Y K.Demakopoulou, A Mycenaean Terracotta Figure fromMidea in the Argolid, στ* P. Betancourt - V. Kara-georghis - R. Laffineur - W.-D. Niemeier (επιµ.),Meletemata: Studies in Aegean Archaeology Presented toMalcolm H. Wiener as He Enters His 65th Year,Aegaeum 20 (Liège / Austin 1999) 197-205 (Μιδ9α).

57. Taylour ).π. (σηµ. 44) 270-280Y Hood ).π. (σηµ.14) 132Y Rutkowski ).π. (σηµ. 42) 121b π4ν. 12-13Y A.Moore, The Large Monochrome Terracotta Figuresfrom Mycenae: The Problem of Interpretation, στ* E.B. French - K. A. Wardle (επιµ.), Problems in GreekPrehistory (Bristol 1988) 219-225Y Βασιλικ* ).π. (σηµ.56) 253-256 εικ. 180-188Y Morgan ).π. (σηµ. 46) 164.Στ*ν τπ* «ανδρικ?ν» %υσι*κρατικ?ν ειδωλ4ων τηςJστερης Μυκηναϊκ'ς περι)δ*υ πρ*στ4θεται και *«Υδρε6της», επι%ανειακ) ερηµα απ) την ακρ)π*λητης G?ριCας στην Jδρα, π*υ τεAν*τρ*πικ6 εντ6σσε-ται στ*ν *ρ4C*ντα της τελευτα4ας µυκηναϊκ'ς (ΥΕΙΙΙΓ) περι)δ*υ. Γ. Λ?λ*ς, Jδρα, στ*ν ΒλαA)π*υλ*).π. (σηµ. 33) 192 εικ. 259.

58. ∆ηµακ*π*λ*υ ).π. (σηµ. 53) σA. 1 π4ν. 57. Τ*π'λιν* κε%6λι 9Aει επ4σης µεγ6λα, λ*H6 µ6τια µε γρα-

πτ' και πλαστικ' διακ)σµηση. Η ∆ηµακ*π*λ*υ().π. 180) ανα%9ρει ακ)µη δ* ανδρικ9ς κε%αλ9ς απ)τις Μυκ'νες στ* Εθνικ) ΑρAαι*λ*γικ) Μ*υσε4* (αρ.ευρ. 2525, 59-128) και τρ4τη 6γνωστης πρ*9λευσης, µετριγωνικ) γραπτ) γ9νι.

59. Ανδρικ6 ειδ?λια µε απ)δ*ση των γεννητι-κ?ν *ργ6νων υπ6ρA*υν λιγ*στ6. Στη µετανακτ*ρικ'Κρ'τη απαντ*ν σπ6νια στην ΥΜ ΙΙΙΑ2-Β (Π)ρ*ς)και την ΥΜ ΙΙΙΓ (Αγ. Τρι6δα) περ4*δ*: Ρεθεµιωτ6κης).π. (σηµ. 54Y 2001) 42-43, 67 εικ. 45, 46. Μυκηναϊκ)ανδρικ) ειδ?λι* ανα%9ρεται απ) την Ακρ)π*λη τωνΑθην?ν (E. French, The Development of MycenaeanTerracotta Figurines, BSA 66, 1971, 148). Aνδρικ6 ε4-δωλα Eρ9θηκαν στ* ιερ) της Φυλακωπ'ς, µερικ6 απ)αυτ6 9ντ*να ιθυ%αλλικ6, αλλ6 µε ελ6Aιστ* πλαστικ))γκ* στ* σ?µα και γραπτ' διακ)σµηση. Βλ. Barber).π. (σηµ. 11) 248 εικ. 165-166. Πλ'ρη αν6πτυHη τ*υανδρικ* κ*ρµ* (γλ*υτ*4, µες µηρ?ν κλπ.) καιπλαστικ6 απ*δ*σµ9να γεννητικ6 )ργανα 9Aει τµ'µααπ) τ* µ9σ* τ*υ κ*ρµ* π'λιν*υ ειδωλ4*υ, µ9γ. ψ.9,9 εκ., απ) την πλατε4α Μητρ*π)λεως της Ν6H*υ. Τ*ειδ?λι* δεν 9Aει στρωµατ*γρα%ικ' πρ*9λευση, Aρ*-ν*λ*γε4ται )µως µε ασ%6λεια στην ΥΕ ΙΙΙΓ περ4*δ*.ΕυAαριστ? τ*ν καθ. Β. Λαµπριν*υδ6κη για τη δυνα-τ)τητα να ανα%ερθ? στ* αδηµ*σ4ευτ* αυτ) ερηµα.

60. ΠρE. σ%ραγ4δα απ) τις ΑρA6νες µε παρ6στα-ση σ%4γγας π*υ %9ρει µακρ γ9νι. V. E. G. Kenna,Cretan Seals (Oxford 1960) 105 π4ν. 6 (αρ. 122)Y Σακελ-λαρ6κη ).π. (σηµ. 14) 683 εικ. 777.


λινα αγγε4α απ) τις Μυκ'νες61 (ΥΕ ΙΙΙΑ2-Β) και την Πλ*62 (ΥΕ ΙΙΙΒ περ4*δ*ς). Αν6-λ*γη εµ%6νιση ακ*λ*υθ*ν *ι γενει*%)ρ*ι 6νδρες στις σAεδ)ν δ4δυµες %ακ*ειδε4ς σ%ρα-γ4δες απ) την Κνωσ) (ΜΜ ΙΙΙ) και τις Μυκ'νες (ΥΕ Ι)63, και στ*ν π*λ υστερ)τερ* (µ9σηΥΕ ΙΙΙΓ) «Κρατ'ρα των Π*λεµιστ?ν»64. Ωστ)σ*, τ* αν6γλυ%* γ9νι της ναHιακ'ς κε%α-λ'ς περι*ρ4Cεται *υσιαστικ6 κ6τω απ) τ* πηγ*νι και δεν 9ρAεται ως %υσικ' συν9Aειατων µαλλι?ν, κ6τω απ) τις %αE*ρ4τες, πρ*σδ4δ*ντας 9ναν «εHωτισµ)» ανατ*λικ?ν απ*'-Aων στην )ψη τ*υ ειδωλ4*υ. Στη Μεσ*π*ταµ4α αυτ)ς * τρ)π*ς περιπ*4ησης τ*υ γενι*,µε Hυρισµ9νη δηλαδ' την περι*A' γρω απ) τ* στ)µα, απαντ6 'δη απ) τ* τ9λ*ς της 4ηςκαι κατ6 την 3η Aιλιετ4α π.G., στα αγ6λµατα ηγεµ)νων και ιερ9ων65.

ΕΠΙ∆ΡΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΣGΕΣΕΙΣ ΜΕ ΤΗΝ ΑΝΑΤDΛΗ

Εκτ)ς απ) τ* ιδι)τυπ* 9Hεργ* γ9νι, υπ6ρA*υν και 6λλα %υσι*γνωµικ6 στ*ιAε4α – )πωςτα σAιστ6 µ6τια, η «σηµιτικ'» µτη π*υ Eρ4σκεται στην πρ*9κταση τ*υ µετ?π*υ, και τα%*υσκωτ6 Aε4λη – τα *π*4α δ4ν*υν στ* κε%6λι της Γρ)ττας µ4α τεAν*τρ*πικ' Aρ*ι6 π*υενδεA*µ9νως *%ε4λεται σε επιρρ*9ς απ) την κ*ρ*πλαστικ' της Ανατ*λικ'ς Μεσ*γε4*υ. Ηκρητ*µυκηναϊκ' ελε%αντ*υργ4α και ειδωλ*πλαστικ' ε4Aαν δεAτε4 σα%ε4ς επιδρ6σεις απ)την Α4γυπτ* και τη συρ*παλαιστινιακ' ακτ', ωστ)σ* αυτ9ς ανιAνε*νται δσκ*λα καισυAν6 εκτιµ?νται κατ6 περ4πτωση66. Σηµαντικ' ?θηση στ*ν εντ*πισµ) των 6µεσωναυτ?ν επιρρ*?ν 9δωσε * «κ*ρ*ς τ*υ Παλαικ6στρ*υ», η µελ9τη τ*υ *π*4*υ κατ9δειHε)τι η µινωικ' ειδωλ*πλαστικ' στηρ4Aτηκε στ*ν καν)να των µετρικ?ν αναλ*γι?ν της αιγυ-πτιακ'ς τ9Aνης67.

Στη Ν6H* των µυκηναϊκ?ν Aρ)νων 9A*υν EεEαιωθε4 εισαγωγ9ς αντικειµ9νων απ) τηνΚπρ* και την Ανατ*λικ' Μεσ)γει*, π*υ )µως εντ*π4C*νται κυρ4ως κατ6 τη µ9ση ΥΕ

61. ΙακωE4δης ).π. (σηµ. 44) 274, 336 εικ. 61Y Βασι-λικ* ).π. (σηµ. 56) 272 εικ. 206.

62. Hood ).π. (σηµ. 14) 207 εικ. 164ΒY Βασιλικ*).π. (σηµ. 56) 272 εικ. 207.

63. Hood ).π. (σηµ. 14) 272 εικ. 226-227Y ΙακωE4-δης ).π. (σηµ. 44) 290, 340 εικ. 85Y Βασιλικ* ).π.(σηµ. 56) 91-92 εικ. 69-70. ΠρE. µε 6λλη γενει*%)ρ*ανδρικ' µ*ρ%' «π)τι*ς θηρ?ν» σε δακτυλ4δι απ) τιςΜυκ'νες. Μυλων6ς ).π. (σηµ. 48) 188 εικ. 143Y Ιακω-E4δης ).π. (σηµ. 44) 291, 341 εικ. 88.

64. Βασιλικ* ).π. (σηµ. 56) 332 εικ. 273-274Y Ια-κωE4δης ).π. (σηµ. 44) 232, 328 εικ. 5.

65. J. Aruz (επιµ.), Art of the First Cities. The ThirdMillennium B.C. from the Mediterranean to the Indus(New York 2003) 25 εικ. 11b, 38 αρ. 8 (Uruk), 46-47 αρ.15a-b (Ιρ6ν), 148 αρ. 89c (M6ρι). Τ* Hυρισµ9ν* µ*υ-στ6κι απαντ6 στην πλαστικ' και των αρA?ν της 2ηςAιλιετ4ας π.G., αυτ)θι 344 αρ. 244 (Ιρ6ν). Βλ. επ4σης

απεικ*ν4σεις στη µεσ*π*ταµιακ' µικρ*τεAν4α, αυτ)θι105-106 αρ. 58.

66. Τ* ελε%6ντιν* ανδρικ) κε%6λι των Μυκην?ν(Eλ. σηµ. 44) ε4Aε επ4σης εκτιµηθε4 ως εισαγωγ' απ)την Ανατ*λ', τα µυκηναϊκ6 στ*ιAε4α τ*υ )µως ε4ναισα%' και κλ4ν*υν υπ9ρ της αιγαιακ'ς τ*υ κατα-σκευ'ς. Τα ειδ?λια π*υ µε EεEαι)τητα 9A*υν εισαAθε4στ* Αιγα4* απ) τη Συρ4α και την Παλαιστ4νη ε4ναι ταA6λκινα ειδ?λια τ*υ θε* Reshef, π*υ 9A*υν Eρεθε4στη ∆'λ*, τη Φυλακωπ', τις Μυκ'νες, την Τ4ρυνθακαι αλλ*, σε *ρ4C*ντα κυρ4ως ΥΕ ΙΙΙΓ. ∏. Gallet deSanterre, Les statuettes de bronze mycéniennes autype dit du ‘Dieu Reshef’ dans leur contexte égéen,BCH 111, 1987, 7-29.

67. J. Weingarten, Reading the Minoan Body: pro-portions and the Palaikastro Kouros, στ* MacGillivray,).π. (σηµ. 29) 103-111.

118




119

ΙΙΙΓ περ4*δ*68. Ως αντικε4µεν* π*υ µιµε4ται πρ*ϊ)ντα ελε%αντ*υργ4ας και ειδωλ*πλαστι-κ'ς στην περ4*δ* της µ9γιστης πκνωσης των σA9σεων τ*υ Αιγα4*υ µε την Ανατ*λ' (µ9σα2ης Aιλιετ4ας π.G.), τ* ακρ)λιθ* ε4δωλ* της Ν6H*υ δεν πρ*Eληµατ4Cει για τις )π*ιες τεAν*-τρ*πικ9ς ιδιαιτερ)τητες, π*υ ενδεA*µ9νως *%ε4λ*νται στην αρα εHωαιγαιακ?ν π*λιτι-σµ?ν.

Η λ4θινη κε%αλ' της Γρ)ττας, ωστ)σ*, %α4νεται 9ργ* αιγαιακ), πιθαν)τατα πρ*ϊ)ντ*πικ* εργαστηρ4*υ, )πως δε4Aνει και η εντ)πια πρ*9λευση τ*υ *%ε4τη λ4θ*υ. D τεAν4-της τ*υ ακρ)λιθ*υ ειδωλ4*υ επιAε4ρησε µ4α τ*λµηρ' µετα%*ρ6 των λ4γ* παλαι)τερων ελε-%6ντινων πρ*τπων σε %την) και σAετικ6 ευκ*λ*δ*λευτ* υλικ) – και εν µ9ρει τ* π9τυAε.Η σAετικ6 αδρ' απ)δ*ση των Aαρακτηριστικ?ν της µικρ*γρα%ικ'ς µ*ρ%'ς *%ε4λεταιστην περι*ρισµ9νη δυνατ)τητα επεHεργασ4ας τ*υ µικρ)τατ*υ κ*µµατι* σAιστ*%υ*ς*%ε4τη, υλικ* λιγ)τερ* µαλακ* απ) τ*ν κρητικ) *%ε4τη (σερπεντ4νη), π*υ ε4Aε ευρ-τατη Aρ'ση στη µινωικ' λιθ*τεAν4α της 2ης Aιλιετ4ας π.X.69

ΕΙ∆ΩΛΑ ΚΑΙ ΕΙ∆ΩΛΙΑ ΣΤD ΚΡΗΤDΜΥΚΗΝΑΪΚD ΑΙΓΑΙD

Κλε4ν*ντας την παρ*υσ4αση τ*υ ναHιακ* ειδωλ4*υ και την εH9ταση των παραµ9τρωνπ*υ τ* συν9A*υν µε τα παρ6λληλ6 τ*υ απ) δηµ)σια και ιδιωτικ6 ιερ6, θα 'ταν σκ)πιµ*να θ4H*υµε µ4α απ) τις πιθαν)τερες Aρ'σεις τ*υ, την 9κθεση και την περι%*ρ6. H µυκη-ναϊκ' εικ*ν*γρα%4α δι9σωσε λιγ*στ9ς αλλ6 δια%ωτιστικ9ς παραστ6σεις π*υ EεEαι?ν*υν)τι η περι%*ρ6 των ειδωλ4ων 'ταν µ9ρ*ς των π*µπικ?ν ιερ*υργι?ν (ıÂÔÔÚÂ›Â˜) π*υ µνη-µ*νε*νται στις πινακ4δες Γραµµικ'ς Β γρα%'ς70. Σε ΥΕ ΙΙΙΒ σπ6ραγµα τ*ιA*γρα%4αςαπ) τ* Θρησκευτικ) Κ9ντρ* των Μυκην?ν παριστ6νεται A9ρι γυναικε4ας µ*ρ%'ς να κρα-τ6ει γυναικε4* ειδ?λι* απ) τη %*στα71, τ* *π*4* πιθαν)ν πρ*σ%9ρει σε καθιστ' γυναι-

68. ΒλαA)π*υλ*ς ).π. (σηµ. 25) 277, 280-282, 299,302-303, 310, 334Y ^. Φιλανι?τ*υ, Ν6H*ς. Πρ*ϊστ*ρι-κ*4 Aρ)ν*ι, στ* ΒλαA)π*υλ*ς ).π. (σηµ. 33) 407 εικ.404.

69. Απ) *%ε4τη λ4θ* 9A*υν κατασκευαστε4 π*λλ6µινωικ6 αγγε4α και π4θ*ι [Hood ).π. (σηµ. 14) 168 εικ.129, 171 εικ. 133.Α], σπ*νδικ6 ρυτ6, )πως η ταυρ*κε-%αλ' της Κνωσ* (αυτ)θι 174 εικ. 135.Α), αν6γλυ%ααγγε4α και ρυτ6 (αυτ)θι 175-179 εικ. 137-139), π*υκατ6 τ*ν Hood ).π. 180, απ*τελ*ν σAεδ)ν τα µισ6λ4θινα κρητικ6 αγγε4α. Βλ. P. Warren, Minoan StoneVases (Cambridge 1969) 138-140 εικ. 3 π4ν. 6-8. Eπ4σηςπ*λλ9ς σ%ραγ4δες της ΠEX-YEX (Hood ).π. 254,262, 277, 281), καθ?ς * µαλακ)ς *%ε4της ευν**σε τηλ6Hευσ' τ*υς.

Στη Ν6H* των µυκηναϊκ?ν Aρ)νων δεν απαντ*ν6λλα τ9Aνεργα απ) τ*ν λ4θ* αυτ). Απ) κ*ιν) σAιστ)-λιθ*, )µως, ε4ναι κατασκευασµ9ν* περ4απτ* µε εγA6-ρακτ* κριν*π6πυρ* απ) ΥΕ ΙΙΙΓ παιδικ' τα%' τ*υ

νεκρ*τα%ε4*υ τ*υ Καµινι*. ΒλαA)π*υλ*ς ).π. (σηµ.25) 319, 326, 436, σA. 40, π4ν. 82-84. Επ4σης λ4γες κυλιν-δρικ9ς A6ντρες (αυτ)θι 386 π4ν. 42) και 4σως * πυρ'-νας περ4απτ*υ σε σA'µα ταυρ*κε%αλ'ς (αυτ)θι 288,402, π4ν. 54, 9γAρ. π4ν. 12).

70. S. Hiller, Te-o-po-ri-ja, στ* Aux Origines del’Hellénisme, Hommage à Henri van Effenterre (Paris1984) 139-150.

71. S. Immerwahr, Death and the Tanagra larna-kes, στ* S. B. Carter - S. P. Morris (επιµ.), The Ages ofHomer (Univ. of Texas 1995) 116 εικ. 7.5bY Γ. Μυλω-ν6ς, Τ Θρησκευτικ$ν Κ ντρν των Μυκην=ν (Αθ'-να 1972) 32Y Rutkowski ).π. (σηµ. 42) 120 εικ. 35.1Y Ι.Κριτσ9λη-Πρ*E4δη, Τι8γραες τυ ΘρησκευτικΚ ντρυ των Μυκην=ν (Αθ'να 1982) π4ν. 6GY Μυλω-ν6ς ).π. (σηµ. 48) 207 εικ. 165Y G. Μπ*υλ?της, λ'µµααρ. 151, στ* ∆ηµακ*π*λ*υ ).π. (σηµ. 19) 187Y Mor-gan ).π. (σηµ. 46) 165.


κε4α µ*ρ%' (Π)τνια;), η *π*4α τ* αγγ4Cει µε τ* πρ*τεταµ9ν* της δ6κτυλ*72. Τ* σπ6ραγµααυτ), µαC4 µε την λ4γ* πι* στερη (ΥΕ ΙΙΙΒ2 / πρ?ιµη ΙΙΙΓ) λ6ρνακα απ) την Ταν6γρα,π*υ εικ*ν4Cει π*µπ' θρηνωδ?ν γυναικ?ν µε πρ*εH6ρA*υσα µ*ρ%' π*υ περι%9ρει ειδ?-λι* µε υψωµ9να A9ρια73, ε4ναι πειστικ6 εικ*ν*γρα%ικ6 τεκµ'ρια για την περι%*ρ6 των%*ρητ?ν ειδ?λων σε π*µπ9ς και την πρ*σ%*ρ6 τ*υς σε θρησκευτικ9ς, λατρευτικ9ς καιεH)διες τελετ9ς74. Eπιπλ9*ν, ως ειδ?λι* απ*κατ9στησε * G. Μπ*υλ?της τ* αντικε4µεν*π*υ κρατ6ει στ* A9ρι της µ4α γυναικε4α µ*ρ%' σε σπ6ραγµα τ*ιA*γρα%4ας απ) τηνΤ4ρυνθα75.

Η εικ*ν*γρα%4α, λ*ιπ)ν, δε4Aνει )τι σε τρεις παραστ6σεις συνα%*ς εκ%ραστικ*µ9σ*υ (Cωγρα%ικ'), *ι *π*4ες αν'κ*υν στ*ν *ρ4C*ντα τ*υ 13*υ πρ*ς τ*ν 12* αι. π.G.,γυναικε4ες µ*ρ%9ς εµ%αν4C*νται να περι%9ρ*υν ε4δωλα εκτιµ?µεν*υ ψ*υς 30 εκ. σεπ*µπ9ς, κρατ?ντας τα απ) τη µ9ση ' απ) τα π)δια. Tα 4δια τα ειδ?λια, )µως, δεν δια-θ9τ*υν πραγµατικ9ς λαE9ς, τη εHαιρ9σει εν)ς ΥΜ ΙΙΙΓ γυναικε4*υ ειδωλ4*υ απ) τη Γ)ρ-τυνα, τ* µ*ναδικ) )π*υ εντ*π4σαµε κ6θετη λαE' στ* π4σω µ9ρ*ς της κωδων)σAηµης %*-στας76.

ΑΠD ΤDΥΣ «ΣΚDΤΕΙΝDΥΣ GΡDΝDΥΣ» ΣΤΗΝ ΑΡGΑΪΚΗ ΠΕΡΙD∆D: Η gΗΤDΥ-ΜΕΝΗ ΣΥΝΕGΕΙΑ ΚΑΙ Η ΝΑDΣ

T* ερ?τηµα ε6ν *ι «κ*ρ*ι» τ*υ κρητ*µυκηναϊκ* Αιγα4*υ απ*τ9λεσαν την τυπ*λ*-γικ' και ενδεA*µ9νως τη συµE*λιστικ' α%ετηρ4α π*υ *δ'γησε στ*υς πρ?τ*υς πραγµατι-κ*ς κ*ρ*υς των πρ?ιµων ελληνικ?ν Aρ)νων, δεν θα µπ*ρ*σε να απαντηθε4 εδ?. Τ*E9Eαι* ε4ναι )τι τα ε4δωλα τ*υ E\ µισ* της 2ης Aιλιετ4ας π.G. εντ6σσ*νται σε µ4α συντ*-νισµ9νη παραγωγ' περ4*πτων 9ργων, «αγαλµ6των» µε την αρAα4α 9νν*ια τ*υ )ρ*υ, π*υθα υπ9Eαλλαν µε τ*ν )γκ*, την )ψη και τις Aειρ*ν*µ4ες τ*υς, επιτε4ν*ντας τ* θρησκευ-τικ) α4σθηµα των πιστ?ν και υπαγ*ρε*ντας τα δρ?µενα τ*υ τελετ*υργικ* της λα-τρε4ας.

Η γλυπτικ', δια%*ρετικ6 πρ*σλαµEαν)µενη και παραγ)µενη κατ6 τη Νε*ανακτ*ρικ'και Μετανακτ*ρικ' περ4*δ* στ* Αιγα4* εν σA9σει πρ*ς αυτ'ν των αρAαϊκ?ν και κλασι-κ?ν Aρ)νων, πειραµατ4στηκε µε π*ικ4λα µ9σα, υλικ6 και αισθητικ9ς κατευθνσεις, µε

72. Η απ*σπασµατικ' διατ'ρηση τ*υ σπαρ6γµα-τ*ς δεν επιτρ9πει EεEαι)τητα στην ακριE' ερµηνε4ατης παρ6στασης. ∆εν µπ*ρε4 να απ*κλεισθε4 τ* ενδε-A)µεν* και τα δ* A9ρια να αν'κ*υν στην καθιστ'µ*ρ%', η *π*4α κρατ6ει τ* ε4δωλ* πρ*%αν?ς πρ*τε-ταµ9ν*. Βλ. S. Immerwahr, Aegean Painting in theBronze Age (University Park - London 1990) 119 εικ.33aY S. Immerwahr, Left or Right? A study of Handsand Feet, στ* Morgan ).π. (σηµ. 46) 183 εικ. 11.20.

73. Θ. Σπυρ)π*υλ*ς, Ανασκα%' µυκηναϊκ'ς Τα-

ν6γρας, ΠAE 1974, 12-14 π4ν. 10αY Rutkowski ).π.(σηµ. 42) 121 εικ. 35.2.

74. Για τ* θ9µα, Eλ. Bettinetti ).π. (σηµ. 42) 185-186.

75. C. Boulotis, Zur Deutung des Freskofrag-mentes Nr. 103 aus der Tyrinther Frauenprozession,ArchKorresp 9, 1979, 59-67 εικ. 1Y Immerwahr ).π. (σηµ.72) 120 εικ. 33bY Immerwahr, στ* Morgan ).π. (σηµ.46) 181-182 εικ. 11.17.

76. Levi ).π. (σηµ. 43) 245, 246 εικ. 14a.

120




121

σκ*π) να απ*δ?σει κατ6 τις πλαστικ9ς επιταγ9ς της επ*A'ς την ανθρ?πινη µ*ρ%',%υσι*κρατικ6 και σε π*ικ4λες διαστ6σεις.

Τ* λ4θιν* π*ρτρ9τ* της Γρ)ττας, ε4τε τ* κρ4νει κανε4ς ως πλαστικ' δηµι*υργ4α per seε4τε τ* %ανταστε4 γ*µ%ωµ9ν* σε ακρ)λιθ* αγαλµ6τι*, συνιστ6 9ναν ισAυρ) εικ*ν*γρα-%ικ) κρ4κ* π*υ συνδ9ει τη νε*ανακτ*ρικ' µε τη µυκηναϊκ' ειδωλ*πλαστικ', και αυτ'νµε την ελε%αντ*υργ4α τ*υ 8*υ-7*υ αι. π.X., και ακ*λ*θως µε τη µνηµειακ' πλαστικ' σελ4θ*77.

RA*ντας κατ6 ν*υ τα ανθρωπ)µ*ρ%α και πτην)σAηµα ειδ?λια και σκεη π*υ Aαρα-κτηρ4C*υν την παραγωγ' της Κρ'της και της Κπρ*υ απ) την εκπν*' της Επ*A'ς τ*υGαλκ* και 9ως τ*υς πρ?ιµ*υς αρAαϊκ*ς Aρ)ν*υς78, δσκ*λ* να δεAτ*µε )τι απ) τ*ν11* αι. π.X. και για περισσ)τερ* απ) τρεις αι?νες τ* Αιγα4* 9µεινε Aωρ4ς *λ)γλυ%ες«εικ)νες» θε?ν, ηρ?ων και µυθικ?ν )ντων79.

Η στερε*τυπικ' – κατ6 E6σιν EιEλι*γρα%ικ' – αντ4ληψη για αι?νες «σκ*τειν*ς»σα%?ς δεν ν*µιµ*π*ιε4ται να καταδικ6Cει τ*υς ανθρ?π*υς των επ*A?ν εκε4νων σε ακρω-τηριασµ9νη %αντασ4α, 6ρα και σε ακρωτηριασµ9νη 9κ%ραση. Στ* %θαρτ) Hλ*, υλικ) π*υπρ9πει να υπ*τεθε4 ως τ* πιθαν)τερ* υλικ) κατασκευ'ς τ*υ ακρ*λιθικ* «κ*ρ*υ» τηςΓρ)ττας, απ*δ)θηκαν ενδεA*µ9νως τα 9ργα πλαστικ'ς µεσα4ας ' και µεγαλτερης κλ4-µακας π*υ πιθαν)ν κατασκευ6στηκαν κατ6 τη δι6ρκεια των λεγ)µενων «σκ*τειν?ν Aρ)-νων»80.

Στη Ν6H* η ανθρ?πινη µ*ρ%' «επιστρ9%ει» σε δ* πρ)σ%ατα ευρ'µατα απ) τις πρ?-ιµες %6σεις τ*υ ιερ* των Υρ4ων: µ4α π'λινη ανδρικ' πρ*σωπ4δα %υσικ?ν διαστ6σεωντ*υ τ9λ*υς τ*υ 8*υ - αρA?ν τ*υ 7*υ αι. π.X., 4σως αν6θηµα π*υ Aρησιµ*π*ι'θηκε σε τελε-

77. Lapantin ).π. (σηµ. 27) 44-46 (Αθ'να-∆4πυλ*,Ιδα4* hντρ*), εικ. 79-80 (Ελεθερνα), 48-50 εικ. 81-106 (R%εσ*ς, Σ6µ*ς). Βλ. επ4σης Ν. Σταµπ*λ4δη(επιµ.), Ανατλικ9 Μεσ$γεις. Κπρς - ∆ωδεκνη-σα - Κρ9τη. 16ς-6ς αι. π..., κατ6λ*γ*ς 9κθεσης(Ηρ6κλει* 1998) 270-271 (αρ. 339-340)Y Ν. Σταµπ*λ4-δης (επιµ.), Ελεθερνα. Π$λη - Ακρ$πλη - Νεκρ$π-λη (Αθ'να 2004) 295 αρ. 397.

78. Σταµπ*λ4δης ).π. (1998) 78 (αρ. 47-48), 112,192-199 (αρ. 209-218). Για εκτεν' συC'τηση τ*υ θ9µα-τ*ς, Eλ. N. Kourou, Aegean and Cypriot Wheel-madeTerracotta Figures of the Early Iron Age, στ* E. A.Braun-Holzinger - H. Matthäus (επιµ.), Die nahöstli-chen Kulturen und Griechenland an der Wende vom 2.zum 1. Jahrtausend v. Chr. Kontinuität und Wandel vonStrukturen und Mechanismen kultureller Interaktion,Kolloquium Johannes Gutenberg-Universität Mainz, 11.-12. Dezember 1998 (Möhnesee 2002) 12-38.

79. S. Böhm, The ‘Naked Goddess’ in Early GreekArt: An Orientalizing Theme par excellence, στ* V.Karageorghis - N. Stampolidis (επιµ.), PLOES… SEA

ROUTES…Interconnections in the Mediterranean, 16th-6th c. BC. Proceedings of the International SymposiumHeld at Rethymnon, Crete, September 29th - October 2nd2002 (Athens 2003) 363-370.

80. Τα ασEεστ*λιθικ6 δαιδαλικ6 αγ6λµατα τωνµ9σων τ*υ 7*υ αι. π.G. απ) την Κρ'τη (Α. Λεµπ9ση,Rνα αγαλµ6τι* γυναικε4ας µ*ρ%'ς τ*υ 7*υ αι. π.G.απ) την Κρ'τη, στ* Αρ8αα Ελληνικ9 Γλυπτικ9.Αι ρωµα στη µν9µη τυ γλπτη Στ λιυ Τριντη,Μυσε Μπενκη, Παρρτηµα 1 (2002) 37-51Y Σταµ-π*λ4δης ).π. (σηµ. 77Y 2004) 234-237 αρ. 250- 254) ε4ναιλε4ψανα µιας τ9Aνης µνηµειακ?ν διαστ6σεων, η*π*4α – τ*υλ6Aιστ*ν στην Κρ'τη – ενδεA*µ9νως δενσταµ6τησε να παρ6γεται σε %θαρτ6 υλικ6 απ) τηνJστερη Επ*A' τ*υ Gαλκ* και στερα. Βλ. H.Kyrieleis, Cretan Works of Art in Samos, στ* V.Karageorghis - N. Stampolidis (επιµ.), Eastern Mediter-ranean - Cyprus - Dodecanese - Crete. 16th-6th cent. BC:Proceedings of the International Symposium Held atRethymnon, Crete in May 1997 (Athens 1998) 277-286.


τ*υργικ6 «δρ?µενα», και 9να πλαστικ) ανθρωπ)µ*ρ%* αγγε4* της πρ?της δεκαετ4ας τ*υ7*υ αι. π.X.81 Και τα δ* ε4ναι ναHιακ6 9ργα, )πως δε4Aνει * πηλ)ς τ*υς, ακτιν*E*λ*ν)µως ισAυρ' «κυπριακ' 9µπνευση», κατ6 την Ε. Σηµαντ?νη-Μπ*υρνι6.

Η λ'κυθ*ς 9Aει ψ*ς 20,5 εκ., πλαστικ6 απ*δ*σµ9να υπ*τυπ?δη A9ρια και κ6θετηλαE', ασ%αλ' 9νδειHη για τ*ν τρ)π* Aρ'σης ' περι%*ρ6ς της στ* ιερ). Η %υσι*κρατικ6απ*δ*σµ9νη κε%αλ', πλασµ9νη π6νω απ) τ* κυλινδρικ) τρ*A'λατ* σ?µα τ*υ αγγε4*υ,µ*ι6Cει σηµαντικ6 πρ*ς τις µετωπικ9ς πρ*τ*µ9ς της ΥΜ / ΥΕ ΙΙΙΓ περι)δ*υ και τα αντ4-στ*ιAα ειδ?λια π*υ εHετ6σαµε, γε%υρ?ν*ντας αναπ6ντεAα την κρητ*µυκηναϊκ' κ*ρ*-πλαστικ' τ*υ 12*υ-11*υ αι. π.X. µε την ανατ9λλ*υσα αρAαϊκ' τ9Aνη τ*υ Αιγα4*υ και τιςαναCητ'σεις της στη ν9α «αρA' της µ*ρ%'ς».

D συνδυασµ)ς πρ*9λευσης, υλικ* κατασκευ'ς και τρ)π*υ Aρ'σης της ληκθ*υ τωνΥρ4ων πρ*σ%9ρει π*λτιµη τεκµηρ4ωση για την παρHη µιας πλαστικ'ς τ9Aνης π*υ παρ9-µεινε Cωνταν' στ* νησιωτικ) Αιγα4*, απ) την *π*4α, )µως, η σγAρ*νη 9ρευνα πρ9πει νααρκεστε4 σε σπαρ6γµατα. Επιπλ9*ν, και π9ραν της εικ*ν*γρα%ικ'ς τ*υ σπ*υδαι)τητας,τ* αγγε4* αυτ) – )πως και η π'λινη πρ*σωπ4δα 6λλωστε – %9ρνει κ*ντ6 τ* υλικ) απ)-θεµα των λατρευτικ?ν και τελετ*υργικ?ν πρακτικ?ν της Jστερης Επ*A'ς τ*υ Gαλκ*µε αυτ) των πρ?ιµων «ελληνικ?ν» Aρ)νων. Με τ*υς 4δι*υς Aρ)ν*υς * Ν. Κ*ντ*λ9ων ε4Aεσα%?ς συνδ9σει και την ακρ*λιθικ' κε%αλ' της Γρ)ττας82, η *π*4α 4σως δε4Aνει τ?ραλιγ)τερ* µ*ναAικ' στ*ν µυκηναϊκ) *ρ4C*ντα τ*υ µισ*Eυθισµ9ν*υ *ικισµ*.

AN∆PEAΣ Γ. BΛAXOΠOYΛOΣ

81. Πρ*σωπ4δα: E. Simantoni-Bournia, Un masquehumain à Hyria de Naxos, nouveau témoignage decontacts chypriotes, BCH 128-129, 2004-2005, Études,119-132. Λ'κυθ*ς: E. Simantoni-Bournia, KyprischeEinflüsse I. Ein anthropomorphes Gefäss aus Iria aufNaxos, AM 119, 2004, 33-54, µε εκτεν' πραγµ6τευση

των πρ*ϊστ*ρικ?ν παραλλ'λων και των σγAρ*νωνπλαστικ?ν αγγε4ων.

82. O Κ*ντ*λ9ων [).π. (σηµ. 1) 279] ε4Aε γρ6ψει γι’αυτ'ν: «.. ε4ναι )µως κυρ4ως 6µεσ*ς πρ*Eαθµ4ς γνω-στ?ν κε%αλ?ν της πρω4µ*υ ελληνικ'ς πλαστικ'ς».

122




123

Εικ. 1-5. Η λθινη κεαλ9 της Γρ$ττας, Μυσε Ν+υ αρ. 340(ωτγραα .. Παπανικλ$πυλυ).

Εικ. 6. Η κεαλ9 της Γρ$ττας (αριστερ) και κρκλα τπι-κ πρασινσ8ιστ$λιθυ (δε+ι), πυ περισυνελ γη στν Π-νρµ της Ν+υ (ωτγραα Γ. Μπασικυ).


124


Eικ. 7. Η λθινη κεαλ9 της Γρ$ττας (σ8 δι Α. Κντν9).

Eικ. 8. Η λθινη κεαλ9 τηςΓρ$ττας απκατεστηµ νη ωςαπ$λη+η κεαλ9ς σκ9πτρυ(σ8 δι Α. Κντν9).

Eικ. 9. Η λθινη κεαλ9 τηςΓρ$ττας απκατεστηµ νησε ακρ$λιθ ειδ=λι (σ8 -δι Α. Κντν9).



125

Εικ. 11α-J. Ακρ$πλη Μυκην=ν. Κεαλ9 ανθρ=πινης µρ9ς απ$ γραπτ$ ασJεστκναµα (ωτγρα-α Εθνικ Αρ8αιλγικ Μυσευ – Πρϊστρικ9ς Συλλγ9ς).

Εικ. 10. Αρ8νες, ανακτρικ$ συγκρ$τηµα. Ελεντινη κεαλ9 ακρ$λιθυ ειδωλυ(παρα8=ρηση Γ. Σακελλαρκη).


(2009) A. Vlachopoulos, "Ακρόλιθος μυκηναϊκός 'κούρος' από τη...

Documents

Transcript of (2009) A. Vlachopoulos, "Ακρόλιθος μυκηναϊκός 'κούρος' από τη...