Ιστορική Τοπογραφία της Κριτσάς Μεραμπέλλου κατά τη...

ΠΕΠΡΑΓΜΕΝΑ

Ιrsquo ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΚΡΗΤΟΛΟΓΙΚΟΥ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ

(ΧΑΝΙΑ 1-8 ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 2006)

Τομοσ Β1

ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΚΑΙ ΜΕΤΑΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ

( ΙΣΤΟΡΙΑ )

Y

mdash Α Ν ΑΤ Υ Π Ο mdash

ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ laquoΟ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΣraquo

ΧΑΝΙΑ 2010

copy 2010 ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ laquoΟ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΣraquo ΕΤΟΣ ΙΔΡΥΣΕΩΣ 1899

Χάληδων 83 731 31 Χανιά Κρήτης Τηλ amp fax 28210-53879wwwchrysostomos-chaniagr E-mail chrysostomosotenetgr

ISBN (vol) 978ndash960ndash86480ndash3ndash6 ISBN (set) 978ndash960ndash86480ndash2ndash9

Επιμέλεια τόμου Μιχά λης ΑνδριανάκηςΠροϊστάμενος 28ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων (mixandrianhotmailcom)

Διορθώσεις σελιδοποίηση και τυπογραφική φροντίδαΚωστής Ψυχογ υιός (pezanosotenetgr)

Εκτύπωση amp βιβλιοδεσία laquoΤυποκρ έταraquo ndash Γ Καζανάκης Δχοι ΑΒΕΒιΠε Ηρακλείου Κρήτης (infokazanakisgr)

Η έκδοση πραγματοποιείται με την υποστήριξη της Νομαρχιακής Αυτοδιο ίκησης Χανίων (wwwchaniaeu)

Την ευθύνη της έκδοσης έχει το ΔΣ του laquoΧρυσοστόμουraquo Αντώνης Πετρουλάκης (πρόεδρος) Κώστας Μαυρακάκης (αντιπρόεδρος) Βαγγέλης Μπούρμπος (γραμματέας) Χαράλαμπος Σκριβιλιωτάκης (ταμίας) Γιάννης Κουκλάκης Αικατερίνη Μανιά Κωνσταντίνος Πρώιμος (μέλη)

mdash 87 mdash

ΓΕΩΡΓΙΑ ΜΟΣΧΟΒΗ

Ιστορική τοπογραφία της Κριτσάς Μεραμπέλου κατά τη βενετοκρατία

Στις 3 Ιουνίου φθάσαμε στην Κριτσά ώρα τρεις το απόγευμα Το χωριό αυτό βρίσκεται στα υψώματα μιας πολύ εύφορης πεδιάδας στη βάση ενός απότομου βράχου που είναι καλυμμένος με όμορφα φυτά Από το σημείο αυτό φαίνεται ο κόλπος του Μιραμπέλλου ο οποίος είναι πολύ εκτεθειμένος παρrsquo όλο που φαίνεται ότι προστα-τεύεται από τα μεγάλα βουνά Ο Καδής της Κριτσάς μας παρακά-λεσε να πάμε στο σπίτι του Έμενε σε ένα ωραίο πάρκο όπου όλες οι δενδροστοιχίες από πορτοκαλιές ροδιές κυπαρίσσια και μυρτιές βρίσκονται σε πεζούλες Το περιβόλι είναι επίσης γεμάτο μηλιές αχλαδιές και βερικοκιές φροντισμένες κατά τον τούρκικο τρόπο δηλαδή με τα δέντρα αφημένα στην τύχη τους σαν να ήταν αυτοφυή σε δάσος Το σπίτι καταρρέει διότι δεν έχουν επισκευάσει τη σκεπή Ανήκε κάποτε στην οικογένεια των Κορνάρων της Βενε-τίας όπως φαίνεται από ορισμένα κατάλοιπα επιγραφών (Tournefort 17002 57)

Η κτηματική περιφέρεια της Κριτσάς καταλαμβάνει μία ιδιαίτερα εκτεταμένη γεωγραφική έκταση1 που ξεκινάει από τις ανατολικές

Αρχαιολόγος 13ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Ερυθραίας 212 714 09 Ηράκλειο E-mail moschoviyahoogr1 Η επικράτεια του σημερινού Δημοτικού Διαμερίσματος που ανήκει στο Δήμο

Αγίου Νικολάου ανέρχεται σε 103270 στρέμματα (ΣΧΟΟΑΠ Δ Αγ Νικολά-ου 2006 117) Στην Εικ 1 σημειώνονται τα όρια του σύγχρονου ΔΔ το οποίο

10ο ΔιεθνΚρητΣυν (2006) B1 (Χανιά 2010) 87ndash106 + ΠΙΝ1

mdash 88 mdash

υπώρειες του ορεινού όγκου της Δίκτης και καταλήγει στις ακτές του κόλπου του Μεραμπέλου Ο οικισμός βρίσκεται σε υψόμετρο 320 μ στους πρόποδες του υψώματος Κάστελος και λόγω των μεγά-λων κλίσεων του εδάφους αναπτύσσεται αμφιθεατρικά και σε ακτι-νωτή διάταξη Το χωριό περιβάλλεται από αλυσιδωτές βουνοσειρές με ημιορεινές και δασωμένες εκτάσεις οι οποίες υποχωρούν προς τα ανατολικά για να σχηματισθεί ένας ευρύχωρος και εύφορος κάμπος που φθάνει έως στη θάλασσα Στα ψηλά βουνά mdashσε υψόμετρο 1150 μmdash βρίσκεται το οροπέδιο του Καθαρού ιδανικός τόπος για καλλι-έργεια σιτηρών και βόσκηση ζώων κατά τους καλοκαιρινούς μήνες (Εικ 1)

Η στρατηγική θέση της περιοχής στο πέρασμα από την κεντρι-κή προς την ανατολική Κρήτη και οι άφθονοι φυσικοί πόροι προίκι-σαν τον τόπο με ιδιαίτερη δυναμική και δημιούργησαν ευνοϊκές προ-ϋποθέσεις για τη διαχρονική ανάπτυξη οικιστικών κέντρων Σημα-ντικά και πλούσια ανασκαφικά ευρήματα τεκμηριώνουν την ανθρώ-πινη δραστηριότητα κατά τη μινωική εποχή και τα ιστορικά χρόνια Στα βορειανατολικά της Κριτσάς βρίσκονται τα ερείπια της Λατούς της πιο ισχυρής πόληςndashκράτους του Μεραμπέλου κατά την κλασική και ελληνιστική περίοδο Kατά τη ρωμαιοκρατία και έως την πρώ-τη βυζαντινή περίοδο η παραθαλάσσια Καμάρα αναδείχθηκε ως το σημαντικότερο οικιστικό κέντρο της περιοχής (Αποστολάκου 2003)

Η κατοίκηση στη θέση του σημερινού οικισμού σύμφωνα με τα έως σήμερα γνωστά στοιχεία τεκμηριώνεται από τα πρώτα έτη του 13ου αιώνα2 Όμως υπάρχουν ενδείξεις για την ύπαρξη οικισμού και

περιλαμβάνει και την περιοχή των Ταπών Οι Τάπες υπήρξαν ανεξάρτητο χωριό κατά την περίοδο της βενετοκρατίας

2 Στο Κατάστιχο των φεούδων του σεξτέριου του Dorsoduro 1227ndash1418 υπάρ-χουν καταχωρήσεις για κτηματικές μερίδες και δικαιοπρακτικές πράξεις στις οποίες αναγράφεται το χωριό ως de Gricea delle Gricce de casale nomina Grice de Griceis de Grice de Grices Η πρωιμότερη αναφορά είναι του 1236 (Γάσπαρης 2004 Β΄ 309 και σποραδικά) Στην ελληνική γλώσσα η παλαιότερη γραπτή αναφορά προέρχεται από το ναό της Παναγίας της Κεράς και χρονολο-γείται γύρω στο 1320 (Παπαδάκη-Oekland 2000 72) Στην αφιερωματική επι-γραφή που βρίσκεται στο δυτικό τοίχο του νότιου κλίτους μνημονεύεται η ανα-καίνιση και η ανιστόρηση του ναού laquohellipδιά συνδρομής και εξόδο(υ του χω)ρίου της Κρητζέαςraquo(Gerola IV 532)


mdash 89 mdash

κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο (Μοσχόβη 2009 202) Σύμφωνα με τις πληροφορίες που αντλούμε από το Κατάστιχο των φεούδων του σεξτέριου του Dorsoduro3 στην περιοχή εγκαταστάθηκαν βενετοί έποικοι τα πρώτα χρόνια της παρουσίας τους στην Κρήτη (Γάσπα-ρης 2004 Α΄ 255ndash62) Κατά την ύστερη βενετοκρατία σύμφωνα με τις απογραφικές μαρτυρίες του 16ου και 17ου αιώνα (βλ πίνακα) το όνομα Crices προσδιόριζε ένα ενιαίο γεωγραφικό χώρο με περισσό-τερους οικιστικούς πυρήνες που αποτελούσαν το μεγαλύτερο οικι-στικό κέντρο της καστελανίας του Μεραμπέλου

F Barozzi 1577 Crices Cornarata Cricces tu Cristou (Barozzi 15578 281)

Καστροφύλακας 1581

Crizzes Chipriana κάτ 458

Crizzes Cornarata κάτ 712

Crizzes Cristo κάτ 455

(Σπανάκης 1993 528)

Basilicata 1630Crices Chiperiana

Crices ChristοCrices Cornarata


3 Από το Κατάστιχο μαθαίνουμε τα ονόματα των πρώτων βενετών αποικιστών της Κριτσάς του Ιωάννη και Μαρίνου Barbadico και του Φίλιππου Dondolino και παρακολουθώντας τη μεταβίβαση της ιδιοκτησίας ανιχνεύουμε την εξέλιξη της γαιοκτησίας στην περιοχή της Κριτσάς Το 1236 οι καβαλαρίες των παραπά-νω περνούν στην ιδιοκτησία του Λεονάρδου Urso και Ιάκωβου de Vigoncia Η καβαλαρία του πρώτου το 1243 πέρασε στην ιδιοκτησία του Πέτρου de Vigoncia και το 1257 στον αδελφό του Ιάκωβο de Vigoncia Η καβαλαρία που είχε απο-κτήσει ο τελευταίος το 1236 μόλις μετά από 4 έτη το 1240 καταχωρήθηκε στον Ανδρέα Cornario (Γάσπαρης 2004 Α΄ 255ndash62) Έκτοτε η παρουσία της οικογέ-νειας Cornario υπήρξε σταθερή στην Κριτσά (Γάσπαρης 1997 213 324)

ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΚΡΙΤΣΑΣ ΚΑΤΑ ΤΗ ΒΕΝΕΤΟΚΡΑΤΙΑ

mdash 90 mdash

Tα τρία χωριά (Christo ndash Cornarata ndash Chipriana ή Chiperiana) αναπτύχθηκαν σε πολύ κοντινή απόσταση μεταξύ τους εκμεταλλευ-όμενα τον ίδιο παραγωγικό χώρο και για το λόγο αυτό λειτουργού-σαν και ως ενιαία οικιστική ενότητα Είναι ενδεικτικό ότι σε γρα-πτές μαρτυρίες της ίδιας περίπου εποχής με τις απογραφές δηλώνε-ται ως τόπος καταγωγής η κύρια ονομασία του οικιστικού συμπλέγ-ματος δίχως να γίνεται αναφορά σε συγκεκριμένο χωριό4 Το χωριό ως laquoCrissesraquo σημειώνεται επίσης στο χάρτη του Vicenzo Maria Coronelli του 1696 (CandiaCretaΚρήτη 2005 εικ 37)

Κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας τα χωριά συνενώθηκαν διοικητικά και πολεοδομικά και λειτούργησαν πλέον ως ένας ενι-αίος οικισμός ο οποίος στα τέλη του 19ου αιώνα σημείωσε μεγάλη πληθυσμιακή ανάπτυξη5 και με το χρόνο εξελίχθηκε σε ένα σύνθετο πολεοδομικό σύμπλεγμα με ιδιαίτερη αρχιτεκτονική φυσιογνωμία

Στα μέσα του 20ού αιώνα στην Κριτσά υπήρχαν 18 συνοικίες6 (Τουπογιάννης 1972 34-35) Η τοπογραφική αποτύπωση της χωρι-κής επικράτειας των 18 συνοικιών της Κριτσάς βοήθησε σημαντικά στην αναζήτηση των αρχικών ιστορικών πυρήνων του οικισμού (Εικ 2 =ΠΙΝ1) Οι παρατηρήσεις στο χάρτη σε συνδυασμό με την έρευνα πεδίου και την αξιοποίηση των σχετικών αρχειακών και ιστορικών αναφορών μάς επέτρεψαν να συσχετίσουμε τις θέσεις των χωριών

4 Σε έγγραφο του 1497 μνημονεύεται ο παπάς laquoGeorgio Tangona de casali Cricesraquo (Τσιρπανλής 1985 335) Το 1558 ένας παπάς από το laquocasal Cricesraquo περιλαμβάνεται στους 130 ορθόδοξους παπάδες της περιφέρειας του Χάνδακα (Τσιρπανλής 1967 85 106) Και στις δύο αυτές περιπτώσεις χρησιμοποιείται η κύρια ονομασία του οικιστικού συμπλέγματος δίχως να δηλώνεται σε πιο από τα τρία χωριά της Κριτσάς διέμεναν οι ιερείς Επίσης σε χρεωστικό ομόλογο του 1552 διαβάζουμε laquoΕγώ ο παπά Κορονέος του ποτέ Θεοτόκη από την Κριτζάraquo (Πατσιδιώτης 2002 126)

5 Το 1881 είχε 2071 και το 1900 είχε 2355 κατοίκους (Ανδριώτης 2006 488)6 Τα ονόματα των συνοικιών είναι τα ακόλουθα Περγιολίκια Κουκίστρες Χρι-

στός Πηγάιδα Χανιώταινα Ψηλά Αρχοντικά Άγιος Παντελεήμων Περιβόλια Άνω Κοκκινιανά Κάτω Κοκκινιανά Καβούσι Μέσα Μύλος Άγιος Γεώργιος ο Πλατανιάς Αλουμπούσι Καμάρι Μποτσανό Σοχώρα και Παλαίμυλος Οι τρεις μεγαλύτερες συνοικίες του οικισμού ο Χριστός τα Ψηλά Αρχοντικά και ο Παλαίμυλος αποτελούνται από μικρότερες ενότητες τις γειτονιές (Τουπογιάν-νης 1972 34ndash35)


mdash 91 mdash

της βενετοκρατίας με τις περιοχές όπου βρίσκονται οι τρεις μεγαλύ-τερες συνοικίες του σημερινού οικισμού και συγκεκριμένα εκείνες του Χριστού των Ψηλών Αρχοντικών και του Παλαίμυλου

Η ταύτιση της συνοικίας του Χριστού και με το χωριό Cristo είναι αυτονόητη Η διατήρηση του ονόματος και η παρουσία του ομώνυ-μου ναού (ΑΚα1) δεν αφήνουν περιθώρια αμφισβήτησης Αντίθετα τα ονόματα των Κορναράτων και των Κυπριανών δεν διασώθηκαν και γιrsquo αυτό το λόγο ο προσδιορισμός τους σε σχέση με τις συνοικίες των Ψηλών Αρχοντικών και του Παλαίμυλου είναι υπό διερεύνηση

Η σχέση του χωριού Cornarata με τους Κορνάρους που ήταν ιδι-οκτήτες γης στην Κριτσά είναι προφανής Η παρουσία της οικογέ-νειας στην περιοχή τεκμηριώνεται μέσα από τις αρχειακές πηγές και από αναφορές περιηγητών Σύμφωνα με τη μαρτυρία του Tournefort οι Κορνάροι διέθεταν κατοικία στην Κριτσά που έφερε επιγραφές με το όνομα της οικογένειας Το οίκημα που είχε μείνει χωρίς φροντί-δα και είχε αρχίσει να καταρρέει διέθετε laquoωραίο πάρκο όπου όλες οι δενδροστοιχίες από πορτοκαλιές ροδιές κυπαρίσσια και μυρτιές βρίσκονται σε πεζούλεςraquo (Tournefort 17002 57) Το 1834 ο γάλλος πρόξενος Fabrequettes7 αναφέρει ότι από το σπίτι των Κορνάρων δεν υπήρχαν laquoπαρά μερικοί τοίχοιraquo (Καραβαλάκης 1987 10)

Όταν ο Gerola στις αρχές του 20ού αιώνα επισκέφθηκε την Κρή-τη με σκοπό να καταγράψει και να μελετήσει τα κτήρια της βενε-

7 laquoΤην 7 Ιουνίου αναχωρήσαμε πολύ πρωί και αφού παρακάμψαμε ένα βουνό κυνηγώντας πέρδικες όπως τις κότες μέσα στην αυλή φθάσαμε στην ευχάριστη κοιλάδα της Κριτσάς Το χωρίο με το όνομα αυτό τοποθετημένο σαν ζωγραφιά κάτω από τεράστιους βράχους οι οποίοι απειλούν να το καταβροχθίσουν εκα-τοικείτο κατά την ενετική περίοδο από πλούσια άτομα εάν κρίνει κανείς από τα απομεινάρια θελκτικών κήπων με ροδιές πορτοκαλιές και λεμονιές Από την εποχή του Tournefort το μέγαρο του κυβερνήτη (με το οικόσημο του Κορνά-ρο) υφίστατο ακόμη αλλά ερειπωνότανε και έτσι δεν υπάρχουν τώρα πλέον παρά μερικοί τοίχοι στους οποίους ο Σούμπασης είδος σταθμάρχου έκτισε ένα χαμόσπιτο και δεν μπόρεσε να μας προσφέρει παρά μόνο μισή καρέκλα Εν τού-τοις οι κάτοικοι βρίσκονται σε αρκετά καλή οικονομική κατάσταση σrsquo αυτό το χωριό πλούσιο σε προϊόντα παντός είδους όπως λάδι αμύγδαλα χαρούπια τυρί κλπ Αλλά και εδώ και παντού οι Τούρκοι αγαπούν τα ερείπιαraquo


mdash 92 mdash

τοκρατίας εντόπισε πέντε κτήρια μεγάλης κλίμακας στην Κριτσά (Gerola ΙΙΙ 296ndash97) Το καλύτερα σωζόμενο από αυτά ήταν το μέγα-ρο των Ψηλών Αρχοντικών του οποίου τα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα βρίσκονται σήμερα ενσωματωμένα μέσα στα κτήρια της ομώνυμης συνοικίας (Εικ 2α =ΠΙΝ1) Επρόκειτο για ένα κτηριακό συγκρό-τημα φρουριακού χαρακτήρα πλάτους 15 μ περίπου με τέσσερεις ορόφους το οποίο την εποχή του Gerola ήταν σε κακή κατάστα-ση διατήρησης (Εικ 3) (Gerola ΙΙΙ εικ 201) Σύμφωνα με διηγήσεις κατοίκων της Κριτσάς η αυλή του μεγάρου εκτεινόταν προς τα ανα-τολικά μέχρι την αρχή του κάμπου και τα ερείπια του περιβόλου ήταν ορατά μέχρι και τις αρχές του 20ού8 Σήμερα το βορειοανατο-λικό τμήμα του κτηρίου έχει ρυμοτομηθεί και όλος ο χώρος προς τα ανατολικά του είναι πυκνοδομημένος με κτήρια που κατασκευάστη-καν κυρίως τον 20ό αιώνα

Το μέγαρο αυτό με μεγάλη πιθανότητα ταυτίζεται με την κατοι-κία των Κορνάρων Η μεγάλη κλίμακα και η καλή κατασκευή του κτηρίου αντιστοιχούν στην κοινωνική θέση των Κορνάρων που από τα πρώτα χρόνια της βενετοκρατίας απέκτησαν γη στην Κριτσά Την ταύτιση αυτή επιβεβαιώνει έγγραφο του 1240 στο οποίο δηλώνεται η περιουσία του Αντρέα Cornario (Γάσπαρης 2004 Β΄ 338) Η ανα-φορά ναού αφιερωμένου στον άγιο Παντελεήμονα ως ένα από τα ορόσημα της ιδιοκτησίας των Κορνάρων αποκτά ιδιαίτερη σημασία καθώς ο μοναδικός ναός του Αγίου Παντελεήμονα (ΑΚα9) στην Κριτσά βρίσκεται πολύ κοντά στα Ψηλά Αρχοντικά Σύμφωνα με τα παραπάνω στη συνοικία αυτή προσδιορίζεται η θέση του χωριού Κορναράτα

Κατά συνέπεια το τρίτο χωριό τα Chipriana ή Chiperiana χωρο-θετείται στην περιοχή της συνοικίας του Παλαίμυλου κατά μήκος του ρέματος του Κεφαλόβρυσου Στα Κυπριανά υπήρχε μία ακόμα φεουδαρχική κατοικία το μέγαρο Bozanό που σήμερα έχει κατα-στραφεί ολοσχερώς (Gerola ΙΙΙ 296) Διασώθηκε μόνο ως τοπω-νύμιο καθώς Μποτζανό ονομάζεται η συνοικία που σήμερα βρί-

8 Σύμφωνα με τις διηγήσεις παλιών κατοίκων της Κριτσάς στους νεότερους Κρι-τσιώτες Γιώργο Αφορδακό και Μανώλη Πάγκαλο


mdash 93 mdash

σκονται τα σχολικά συγκροτήματα της Κριτσάς (Εικ 2β =ΠΙΝ1) Παρατηρώντας τη φωτογραφία του Gerola (Εικ 4) διαπιστώνουμε ότι το μέγαρο βρισκόταν νοτιοανατολικά του νεόδμητου την εποχή της φωτογράφισης ναού της Παναγίας της Οδηγήτριας Φαίνεται πως η μικρή πλατεία που υπάρχει στα νοτιοανατολικά του ναού έχει διαμορφωθεί στο χώρο του μεγάρου

Από τα κτήρια που αναφέρει ο Gerola εντοπίστηκε ο τοίχος με τις αντηρίδες που είδε στη θέση laquoΜανγκανιά ή Πόδιαraquo Βρίσκε-ται στα ανατολικά όρια της συνοικίας Πηγάιδα εκεί όπου υπήρχε η κύρια είσοδος του χωριού έως τα μέσα του 20ού αιώνα Πρόκειται για υψηλό περίβολο με αντηρίδες που φαίνεται να είχε οχυρωματι-κό χαρακτήρα Η θέση εδώ ονομάζεται ακόμα και σήμερα laquoστο πόδι του πύργουraquo (Εικ 2γ =ΠΙΝ1)

Στην ίδια κατάσταση διατήρησης που είχαν όταν φωτογραφήθη-καν από τον Gerola (Εικ 5) βρίσκονται τα ερείπια του πύργου στην ομώνυμη θέση προς τα ανατολικά του οικισμού (Εικ 2δ =ΠΙΝ1) Ο πύργος αυτός ήλεγχε το πέρασμα προς τα χωριά της Κριτσάς Στα βορειοδυτικά του ανηφόριζε ο δρόμος που οδηγούσε προς το Χρι-στό και τα Κορναράτα ενώ προς τα νότια συνέχιζε ο δρόμος προς τα Κυπριανά

Τα τρία χωριά σημείωσαν κατά την περίοδο της ύστερης βενετο-κρατίας μεγάλη πληθυσμιακή πυκνότητα Τα Κορναράτα υπήρξαν το μεγαλύτερο χωριό της Κριτσάς με 712 κατοίκους ενώ ο Χριστός και τα Κυπριανά ήταν ισοδύναμα με 455 και 458 κατοίκους αντίστοι-χα Είναι φανερό ότι η ευρυχωρία και η ποικιλομορφία του παρα-γωγικού χώρου της περιοχής βοήθησαν στην πυκνή κατοίκηση των οικιστικών πυρήνων και στη δυναμική τους ανάπτυξη Σήμερα πλέ-ον ελάχιστα στοιχεία έχουν απομείνει ορατά μέσα στον οικισμό που να μαρτυρούν το ιστορικό παρελθόν του Εξαίρεση αποτελούν οι πολυάριθμοι και αξιόλογοι ναοί που ανοικοδομήθηκαν ή ανακαινι-στήκαν κατά την περίοδο της βενετοκρατίας Αναμφισβήτητα απο-τελούν τα πιο ισχυρά τεκμήρια για την ιστορική χρήση του χώρου κατά την εξεταζόμενη ιστορική περίοδο


mdash 94 mdash

Η τοπογραφία των ναών της Κριτσάς

laquohellipΣτις 9 Ιουνίουπήγα από την κοιλάδα του Μεραμπέλλου στην Κριτσά Πουθενά δεν είχα ξαναδεί τόσες έρημες εκκλησίες και παρεκκλήσιαraquo (Sieber 1817 195)

Η έρευνα πεδίου9 απέδωσε ένα σύνολο 38 ναών οι οποίοι χρονο-λογούνται από το 13ο έως και το 17ο αιώνα (βλ κατάλογο ναών) Η χρονολόγηση των ναών προέκυψε από το συνδυασμό και την αξι-οποίηση ενός πλέγματος πληροφοριών από παρατηρήσεις πεδίου γραπτές αναφορές προφορικές μαρτυρίες και παλιές φωτογραφίες Ορισμένοι χρονολογήθηκαν με ακρίβεια καθώς διασώζουν αξιόλο-γα τοιχογραφικά σύνολα κτητορικές επιγραφές λιθόγλυπτα πλαί-σια ανοιγμάτων ή εντοιχισμένα σκυφία στις όψεις τους Οι πιο λιτοί χρονολογήθηκαν σύμφωνα με τα γενικά δομικά και μορφολογικά τους στοιχεία Δυστυχώς αρκετοί έχουν δεχθεί νεώτερες επεμβάσεις που έχουν αλλοιώσει την αρχική τους μορφή και καθιστούν ακόμα δυσκολότερη την ακριβή τους χρονολόγηση

Οι 38 αυτοί ναοί διαμορφώνουν ένα laquoκλειστό σύνολοraquo ικανό να δεχθεί πολλές και διαφορετικές προσεγγίσεις και να δώσει πολύτι-μα στοιχεία για τη ιστορία του οικισμού της Κριτσάς Στην παρού-σα εργασία θα ανιχνεύσουμε τα τοπογραφικά χαρακτηριστικά του συνόλου αυτού

Με κριτήριο τη θέση των ναών εντός ή εκτός οικισμού διαμορ-φώθηκαν δύο ομάδες ναών που σημειώνονται στους σχετικούς χάρ-τες (Εικ 1 και 2=ΠΙΝ1)

Εντός του οικισμού της Κριτσάς εγγράφονται 17 ναοί (Εικ 2 =ΠΙΝ1) Από αυτούς οι 13 βρίσκονται εντός των ιστορικών πυρή-

9 Ευχαριστίες οφείλω στον κ Γιώργο Αφορδακό και στους εφημέριους των τριών ενοριών της Κριτσάς αιδ π Γεώργιο Μπροκάκη Νικόλαο Καπαράκη και Λεω-νίδα Γιαλούρη για τη βοήθεια που μου παρείχαν


mdash 95 mdash

νων και οι 4 στα όρια του οικισμού10 Οι ναοί σήμερα είναι κατανε-μημένοι σε τρεις ενορίες την ενορία της Παναγίας της Δαβραδιανής (ΑΚα1-6) του Αγίου Παντελεήμονα (ΑΚα7-9 14-15) και της Παναγίας της Οδηγήτριας11 (ΑΚα10-13 16-17)

Είναι φανερό ότι οι ναοί κάθε ενορίας σηματοδοτούν τους ιστο-ρικούς οικιστικούς πυρήνες της Κριτσάς Στο Χριστό εγγράφονται οι ναοί της ενορίας της Παναγίας της Δαβραδιανής στα Κορναρά-τα οι ναοί της ενορίας του Αγίου Παντελεήμονα και στα Κυπριανά οι αντίστοιχοι της Οδηγήτριας Είναι μάλιστα πολύ χαρακτηριστικό ότι οι ναοί ανοικοδομήθηκαν στα άκρα του κατοικημένου χώρου και μέσα από το σύνολο των ναών κάθε ενορίας είμαστε σε θέση να σκι-αγραφήσουμε τα όρια των οικισμών της Κριτσάς κατά την περίοδο της βενετοκρατίας Διαπιστώνουμε δηλαδή ότι κάθε ενοριακή ομά-δα ναών σηματοδοτεί και τα όρια κάθε οικισμού αντίστοιχα

Οι ναοί που βρίσκονται στην ευρύτερη κτηματική περιφέρεια (ΑΚβ1-21) προσδιορίζουν θέσεις με ζωτική σημασία για τη λει-τουργία των οικισμών (Εικ 1) Οι περισσότεροι και αρχαιότεροι ναοί του συνόλου συναθροίζονται στον κάμπο της Κριτσάς και κυρί-ως στα περίχωρα του οικισμού (ΑΚβ1-5) Μία άλλη ομάδα ναών εγγράφεται σε θέσεις με εποχιακή κατοίκηση mdashΑλμυρός (ΑΚβ13-14) οροπέδιο Καθαρού (ΑΚβ20-21)mdash και στον άξονα του κεντρι-κού δρόμου που οδηγούσε από τον κάμπο των Λακκωνιών προς τις ανατολικές επαρχίες της Κρήτης (ΑΚβ9 10 15-17)

Επίσης παρατηρούμε ότι αρκετοί ναοί βρίσκονται στα όρια της κτηματικής επικράτειας Ο ναός του Αγίου Αντωνίου (ΑΚβ17) βρί-σκεται στα σύνορα με τα Λακκώνια ο ναός του Αγίου Ιωάννη στο Φλέη (ΑΚβ18) στα όρια με τις Τάπες η Παναγία η Βαρσαμιώτισσα και οι Άγιοι Απόστολοι (ΑΚβ7 8) στα όρια με τον Κρούστα Τέλος ο ναός του Αγίου Σίλα (ΑΚβ12) που βρίσκεται στο νοτιοανατο-

10 Οι τέσσερεις ναοί σήμερα είναι ενσωματωμένοι στον πολεοδομικό ιστό της Κριτσάς Βρίσκονταν όμως εκτός του κατοικημένου χώρου κατά την περίοδο της βενετοκρατίας

11 Ο ναός της Παναγίας της Οδηγήτριας ανοικοδομήθηκε κατά τα μέσα του 19ου αιώνα και για το λόγο αυτό δεν συμπεριλαμβάνεται στον κατάλογο


mdash 96 mdash

λικό άκρο της κτηματικής περιφέρειας ανήκε στην Κριτσά έως τις αρχές του 20ού αιώνα Μετά την παραχώρηση του ναού στην ενο-ρία του Καλού Χωριού το 1960 ανοικοδομήθηκε σε γειτονική θέση αλλά σε laquoκριτσιώτικο έδαφοςraquo νέος ναός αφιερωμένος επίσης στον Άγιο Σίλα (Αφορδακός 2005)

Η πρακτική αυτή εμπεριέχει ιστορικές αναφορές καθώς γειτονι-κοί ναοί με κοινή αφιέρωση εντοπίζονται και αλλού στην Κριτσά Σε γειτονικές θέσεις βρίσκονται οι ναοί της Παναγίας της Κεράς (ΑΚβ2) και της Παναγίας της Βαρσαμιώτισσας (ΑΚβ6) του Τιμίου Σταυρού στα Κλησίδια (ΑΚβ15) και του Σταυρωμένου (ΑΚβ16) της Αγίας Παρασκευής στα Τσικαλοχώματα (ΑΚβ4) και της Αγίας Παρασκευής στη Ψιμουδιά (ΑΚβ7) Η ενοριακή ένταξη των ναών αυτών διαφέρει12 Η διαφορά αυτή ισχύει και σε άλλους ναούς που βρίσκονται στην ίδια γεωγραφική ενότητα13 Παρατηρείται δηλαδή ότι η ενοριακή ένταξη των ναών εκτός οικισμού στερείται τοπογρα-φικής ενότητας

Αυτό προφανώς συμβαίνει λόγω της αυτόνομης λειτουργίας των τριών οικισμών της Κριτσάς κατά την περίοδο της βενετοκρατίας Φαίνεται δηλαδή ότι το σύνολο των ναών κάθε ενορίας σηματοδο-τεί την εδαφική επικράτεια κάθε οικισμού

Συνοψίζοντας τις παρατηρήσεις μας σχετικά με την τοπογραφία των ναών της Κριτσάς καταλήγουμε στα παρακάτω

Ο γεωγραφικός χώρος της Κριτσάς εμπεριέχει μεγάλο αριθμό ναών που απλώνονται σε όλη την εδαφική της επικράτεια Η εδα-

12 Η Παναγία η Κερά ανήκει στην ενορία της Οδηγήτριας (Κυπριανά) η Βαρσαμι-ώτισσα ο Τίμιος Σταυρός στα Κλησίδια και η Αγία Παρασκευή στην Ψιμουδιά στην ενορία του Αγίου Παντελεήμονα (Κορναράτα) και ο Σταυρωμένος στην ενορία της Δαβραδιανής (Χριστός) Η Αγία Παρασκευή στα Τσικαλοχώματα έχει εγκαταλειφθεί

13 Πχ η ενοριακή ένταξη των ναών με (ΑΚβ5-9) οι οποίοι εγγράφονται στο ΝΑ τμήμα του κάμπου της Κριτσάς είναι η ακόλουθη ο Μιχαήλ Αρχάγγελος και η Βαρσαμιώτισσα ανήκουν στην ενορία του Αγίου Παντελεήμονα (Κορναράτα) Οι Άγιοι Απόστολοι στην Κουτσουνάρα και η Αγία Παρασκευή στην Ψιμουδιά ανήκουν στην ενορία της Δαβραδιανής (Χριστός) ενώ η Κερά του Φλέρμου στην ενορία της Οδηγήτριας (Κυπριανά)


mdash 97 mdash

φική κατανομή του χώρου ανάμεσα στα χωριά της Κριτσάς κατά τη βενετοκρατία ανιχνεύεται μέσα από την ισχύουσα επικράτεια των σημερινών ενοριών της Οι ναοί βρίσκονται σε θέσεις που εξυπη-ρετούν κάποια σκοπιμότητα οι εντός οικισμού ναοί οριοθετούν το χώρο των τριών χωριών της Κριτσάς και οι εκτός οικισμού εγγρά-φονται σε καίριες θέσεις σε περάσματα δρόμων σε πηγές νερού ή είναι ακροβολισμένοι στα όρια της κτηματικής περιφέρειας αποτε-λώντας ορόσημα εδαφικής επικράτειας

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΚατάλογος ναών της κτηματικής περιφέρειας Κριτσάς

α) Εντός των ιστορικών πυρήνων του οικισμού

1 Αφέντης Χριστός (Μεταμόρφωση) Δίκλιτος θολοσκεπής 13ος ndash17ος αι τοιχογραφίες αρχών 14ου αι (Gerola ndash Λασσιθιωτάκης 1961 563 Gerola ΙΙ 338 344 και ΙV 530ndash31 Χατζηδάκης 1952 63 Παπα-δάκη-Oekland 2000 76ndash77)

2 Άγιος Γεώργιος Χαρακίτης Σύγχρονος ναός στη θέση παλαιού ναού του 14ου αι (Μοσχόβη 2009 195ndash196 εικ 4)

3 Άγιος Ιωάννης Χρυσόστομος Μονόχωρος θολοσκεπής Κατασκευ-άστηκε το 1570 από την οικογένεια του Αλεξίου Σκλίνζα (Gerola IV 530 Χατζηδάκης 1952 63)

4 Παναγία η Ακρωτηριανή ή Δαβραδιανή Μονόχωρος θολοσκεπής που ανοικοδομήθηκε το 1627 από τον ιερέα Εμμανουήλ Σκλίνζα (Gerola IV 533)

5 Άγιος Κωνσταντίνος στο Πλάι Μονόχωρος θολοσκεπής με πολ-λές επεμβάσεις που έχουν αλλοιώσει την αρχική μορφή του Εντοι-χισμένα σκυφία στην ανατολική όψη (15οςndash16ος αι)

6 Αγία Πελαγία Μονόχωρος θολοσκεπής με λιτά μορφολογικά στοι-χεία (τέλος 16ου αι)

7 Αγία Μαρίνα Μονόχωρος θολοσκεπής επιμελημένης κατασκευής (15ος αι) (Gerola II 282)


mdash 98 mdash

8 Άγ Ιωάννης Θεολόγος ndash Άγιοι Πάντες Δίκλιτος θολοσκεπής με τρεις κατασκευαστικές φάσεις (14οςndash19ος αι) Τοιχογραφίες στο αρχικό βόρειο κλίτος σήμερα ασβεστωμένες

9 Άγιος Παντελεήμων Δίκλιτος ναός του 19ου αι στη θέση παλαιού ναού Αναφέρεται σε έγγραφο το 1240 (Γάσπαρης 2004 Β΄ 338)

10 Άγιος Γεώργιος Πλατανιάς Μονόχωρος θολοσκεπής με λιτά μορ-φολογικά στοιχεία και εντοιχισμένα σκυφία στην ανατολική όψη (15οςndash16ος αι)

11 Άγιο Πνεύμα Δίκλιτος με κοινό εξωνάρθηκα και τρεις κατασκευ-αστικές φάσεις 14οςndash15ος αι Στο παλαιότερο βόρειο κλίτος τοιχο-γραφίες των αρχών του 15ου αι (Gerola ndash Λασσιθιωτάκης 1961 564 Gerola II 202 241 281 Χατζηδάκης 1952 63)

12 Αγία Βαρβάρα Μονόχωρος θολοσκεπής με λιτά μορφολογικά χαρακτηριστικά τέλη 16ου ndash αρχές 17ου αι

13 Άγιος Αντώνιος Μονόχωρος θολοσκεπής λιτής μορφολογίας και εντοιχισμένα σκυφία στην ανατολική όψη (15οςndash16ος αι)

Στα όρια του οικισμού

14 Άγιος Γεώργιος ο Καβουσιώτης Μονόχωρος θολοσκεπής με τοι-χογραφίες τέλη του 13ου ndash αρχές 14ου αι (Gerola ndash Λασσιθιωτάκης 1961 566 Χατζηδάκης 1952 62ndash63 Παπαδάκη-Oekland 2000 78ndash79 Borboudakis ndash Gallas ndash Wessel 1983 435ndash36 Μπορμπουδάκης χχ)

15 Αγία Παρασκευή στη βρύση της Χανιώταινας Μονόχωρος θολο-σκεπής με λιτή μορφολογία και εντοιχισμένα σκυφία στην ανατολι-κή όψη (15οςndash16ος αι)

16 Άγιος Ιωάννης Πρόδρομος Μονόχωρος θολοσκεπής με τοιχογρα-φίες και επιγραφή με αναφορά στον αφιερωτή Ιωάννη Σκορδίλη 138990 (Gerola ndash Λασσιθιωτάκης 1961 565 Borboudakis ndash Gal-las ndash Wessel 1983 434ndash35 Μπορμπουδάκης χχ Spatharakis 2001 133ndash35 Παπαδάκη-Oekland 2000 85)

17 Αγία Φωτεινή στα Καβουριανά Μονόχωρος θολοσκεπής Τυφλά αψιδώματα στο βόρειο και νότιο τοίχο της ανατολικής πλευράς (14οςndash15ος αι)


mdash 99 mdash

β) Εκτός οικισμού

Στα περίχωρα του οικισμού

1 Αφέντης Χριστός στο Καμάρι Μονόχωρος θολοσκεπής επιμελημέ-νης κατασκευής (15ος -16ος αι)

2 Παναγία η Κερά στο Λογάρι Τρίκλιτος θολοσκεπής ναός με τρού-λο στο κεντρικό κλίτος Τοιχογραφίες του 13ου και 14ου αι (Gero-la ndash Λασσιθιωτάκης 1961 568 Gerola ΙΙ 202 204 280 281 282 318 322 339 και IV 531ndash32 Καλοκύρης 1952 213ndash70 Χατζηδά-κης 1952 59ndash62 Παπαδάκη-Oekland 1967 87ndash111 Παπαδάκη-Oekland 2000 70ndash76 Μπορμπουδάκης χχ Borboudakis ndash Gallas ndash Wessel 1983 428ndash33 Μυλοποταμιτάκη 2005)

3 Άγιος Κωνσταντίνος στο Λογάρι Μονόχωρος θολοσκεπής με τοι-χογραφίες του 1354ndash1355 (Gerola ndash Λασσιθιωτάκης 1961 567 Gerola II 300 και IV 533 Χατζηδάκης 1952 63 Παπαδάκη-Oek-land 2000 67 Spatharakis 2001 133ndash35)

4 Αγία Παρασκευή στα Τσικαλοχώματα Μονόχωρος θολοσκεπής σε ερειπιώδη κατάσταση με τοιχογραφίες του 14ου αι (Gerola ndash Λασ-σιθιωτάκης 1961 845 Χατζηδάκης 1952 63 Μπορμπουδάκης 1972 845)

5 Μιχαήλ Αρχάγγελος Μονόχωρος θολοσκεπής ίχνη τοιχογραφιών στο δυτικό τοίχο (14οςndash15ος αι)

Στην ευρύτερη κτηματική περιφέρεια

6 Παναγία η Βαρσαμιώτισσα Δίκλιτος θολοσκεπής επιμελημένης κατασκευής με κοινό νάρθηκα Καθολικό μικρού μοναστηριού κατά την ύστερη βενετοκρατία (15οςndash16ος αι)

7 Αγία Παρασκευή στη Ψιμουδιά Μονόχωρος θολοσκεπής λιτών μορφολογικών στοιχείων (15οςndash16ος αι)

8 Άγιοι Απόστολοι στην Κουτσουνάρα Μονόχωρος θολοσκεπής λιτής κατασκευής (15οςndash16ος αι)


mdash 100 mdash

9 Ανώνυμος ναός στο Καβουσάκι (σήμερα αποθήκη) Mονόχωρος θολοσκεπής Έχει κατασκευαστεί στα ερείπια αρχαίου κτηρίου κατα-σκευασμένου με πλίνθους Ίχνη τοιχογραφικού διακόσμου (14οςndash15ος αι)

10 Κερά ή Παναγία του Φλέρμου Μονόχωρος θολοσκεπής λιτών μορφολογικών στοιχείων (15οςndash16ος αι)

11 Άγιος Γεώργιος στο Κλίμα Mονόχωρος θολοσκεπής πολύ μικρών διατάσεων που χρονολογείται κατά προσέγγιση στην περίοδο της βενετοκρατίας

12 Άγιος Σίλας Mονόχωρος θολοσκεπής λιτής κατασκευής (15οςndash16ος αι) Σήμερα ανήκει στην κτηματική περιφέρεια του Καλού Χωριού

13 Άγιος Γεώργιος ο Τραγοπιάστης στον Αλμυρό Μονόχωρος θολο-σκεπής με ίχνη τοιχογραφικού διακόσμου (14οςndash15ος αι)

14 Ανάληψη στον Αλμυρό Μονόχωρος θολοσκεπής ναός με ίχνη τοι-χογραφικού διακόσμου (14οςndash15ος αι)

15 Τίμιος Σταυρός στα Κλησίδια Μονόχωρος θολοσκεπής (16ος αι)16 Τίμιος Σταυρός ndash Σταυρωμένος κοντά στη Λατώ Μονόχωρος

θολοσκεπής επιμελημένης κατασκευής (15οςndash16ος αι)17 Άγιος Αντώνιος ndash Προφήτης Ηλίας στη Λατώ (Γουλάς) Δίκλιτος

θολοσκεπής δύο κατασκευαστικών φάσεων (15οςndash16ος αι)18 Άγιος Ιωάννης στο Φλέη Μονόχωρος θολοσκεπής (15οςndash16ος αι)19 Άγιος Ιωάννης Θεολόγος Καθολικό Μονής Τρίκλιτος θολοσκε-

πής επιμελημένης κατασκευής (15οςndash16ος αι) (Barozzi 157778 82 Παπαδάκη-Oekland 2000 86)

20 Άγιος Γεώργιος στο Καθαρό Μονόχωρος θολοσκεπής με δύο οικο-δομικές φάσεις Προέκταση του ναού προς τα δυτικά το 1620 (Gero-la IV 533ndash34)

21 Αφέντης Χριστός στο Καθαρό Μονόχωρος θολοσκεπής με χρο-νολογία στο υπέρθυρο 1643

bull


mdash 101 mdash

Εικ

1

Χάρ

της

της

επικ

ράτε

ιας

του

Δ Δ

της

Κρι

τσάς

Σημ

ειώ

νοντ

αι ο

ι εκτ

ός ο

ικισ

μού

ναοί

πο

υ χρ

ονολ

ογού

νται

στη

ν πε

ρίοδ

ο τη

ς βε

νετο

κρατ

ίας

(Ηλε

κτρο

νική

επε

ξεργ

ασία

Αγά

πη Λ

αδια

νού

)


mdash 102 mdash

Εικ

2

Τοπ

ογρα

φικ

ό δι

άγρα

μμα

της

Κριτ

σάς

με τ

ις σ

υνοι

κίες

και

τις

γει

τονι

ές τ

ου ο

ικισ

μού

(20ό

ς αι

)Μ

ε αρ

αβικ

ή αρ

ίθμη

ση σ

ημει

ώνο

νται

οι ν

αοί κ

αι μ

ε ελ

ληνι

κή τ

α άλ

λα κ

τήρι

α τη

ς βε

νετο

κρατ

ίας

(Υπό

βαθρ

ο M

Του

πογι

άννη

ς η

λεκτ

ρονι

κή ε

πεξε

ργασ

ία Ίρ

ις Σ

εργά

κη-Π

ερου

λιού

)


mdash 103 mdash

Εικ 3 Το μέγαρο των Ψηλών Αρχοντικών (Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη Ηρακλείου Τμήμα Αρχείων Συλλογή G Gerola)

Εικ 4 Το μέγαρο Bozanό (Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη Ηρακλείου Τμήμα Αρχείων Συλλογή G Gerola)


mdash 104 mdash

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ

Αποστολάκου 2003 Βίλη Αποστολάκου Λατώ ΑθήναΑφορδακός 2005 Γιώργος Αφορδακός Η εκκλησιαστική μας κληρονομιά

Ημερολόγιο Πολιτιστικός Σύλλογος Κριτσάς laquoΛατώraquoΑνδριώτης 2006 Νίκος Ανδριώτης Πληθυσμός και οικισμοί της Ανατολι-

κής Κρήτης (16οςndash19ος αι) ΗράκλειοΓάσπαρης 1997 Χαράλαμπος Γάσπαρης Η γη και οι αγρότες στη Μεσαιω-

νική Κρήτη 13ος ndash14ος αιώνας ΑθήναΓάσπαρης 2004 Χαράλαμπος Γάσπαρης Catastici Feudorum Crete Catasti-

cum sexterii Dorsoduri 1227ndash1418 ΑθήναΚαλοκύρης 1952 Κωνσταντίνος Καλοκύρης laquoΒυζαντινά μνημεία της

Κρήτης Η Παναγία (Κερά) της Κριτσάςraquo Κρητικά Χρονικά 6 211ndash270 πίν ΣΤ΄ndashΚΓ΄

Εικ 5 Τα ερείπια του πύργου της Κριτσάς (Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη Ηρακλείου Τμήμα Αρχείων Συλλογή G Gerola)


mdash 105 mdash

Καραβαλάκης 1987 Ιωάννης Μ Καραβαλάκης laquoΈνα δυσεύρετο κείμενο του 1834 με πληροφορίες για την περιοχή της Ανατολικής Κρήτηςraquo Αμάλθεια τ 18 τχ 70ndash71 3ndash21

Μοσχόβη 2009 Γεωργία Μοσχόβη laquoΔιερεύνηση της πολεοδομικής εξέ-λιξης του οικισμού της Κριτσάς Μεραμπέλλου κατά την περίοδο της βενετοκρατίαςraquo Ψηφίδες Μελέτες Ιστορίας Αρχαιολογίας και Τέχνης στη μνήμη της Στέλλας Παπαδάκη-Oekland επιστημονική επιμέλεια Όλγα Γκράτσιου amp Χρήστος Λούκος Ηράκλειο 191ndash202

Μπορμπουδάκης 1972 Μανώλης Μπορμπουδάκης laquoΜεσαιωνικά μνη-μεία Κρήτηςraquo Αρχαιολογικό Δελτίο 27 (Χρονικά) Β2 1976 665ndash674 πίν 612-630

Μπορμπουδάκης χχ Μανώλης Μπορμπουδάκης Παναγία η Κερά Βυζα-ντινές τοιχογραφίες στην Κριτσά Αθήνα

Μυλοποταμιτάκη 2005 Κατερίνα Μυλοποταμιτάκη Ο Ναός της Παναγίας Κεράς Κριτσάς Ηράκλειο

Παπαδάκη-Oekland 1967 Στέλλα Παπαδάκη-Oekland laquoΗ Κερά της Κρι-τσάς Παρατηρήσεις στη χρονολόγηση των τοιχογραφιών τηςraquo Αρχαιολογικόν Δελτίον 22 (Μελέται) 87ndash112 πίν 55ndash77

Παπαδάκη-Oekland 2000 Στέλλα Παπαδάκη-Oekland laquoΗ περίοδος της Βενετοκρατίαςraquo Ο Άγιος Νικόλαος και η περιοχή του Ηράκλειο 60ndash89

Πατσιδιώτης 2002 Πέτρος Πατσιδιώτης Νοτάριος Καινούργιου Χωριού των Καρών Κατάστιχο (1546ndash1554) εκδίδουν Κ Ηλιάκης ndash Δ Χρο-νάκη Νεάπολη

Σπανάκης 1969 Στέργιος Σπανάκης Μνημεία Κρητικής Ιστορίας τ 5 Ηράκλειο

Σπανάκης 1993 Στέργιος Σπανάκης Πόλεις και χωριά της Κρήτης στο πέρασμα των αιώνων τ Β΄ Ηράκλειο

ΣΧΟΟΑΠ Δ Αγ Νικολάου 2006 Γραφείο Δοξιάδη Δέκαθλον Αντώνης Χουρδάκης Μελέτη Σχεδίου Χωρικής και Οικιστικής Οργάνωσης Ανοικτής Πόλης Άγιος Νικόλαος

Τουπογιάννης 1972 Μύρων Τουπογιάννης Μελέτη προστασίας και ανα-δείξεως του ιστορικού οικισμού Κριτσάς νομού Λασιθίου Κρήτης ΕΜΠ διπλωματική εργασία έδρα γενικής κτιριολογίας και αρχι-τεκτονικών συνθέσεων καθηγητής Κυπρ Μπίρης


mdash 106 mdash

Τσιρπανλής 1967 Ζαχαρίας Τσιρπανλής laquoΝέα στοιχεία για την εκκλησια-στική ιστορία της Κρήτης 13οςndash17ος αιraquo Ελληνικά 20 96ndash106

Τσιρπανλής 1985 Ζαχαρίας Τσιρπανλής Κατάσιχο των Εκκλησιών και των Μοναστηριών του Κοινού (1248ndash1548) Συμβολή στη μελέτη σχέσεων Πολιτείας και Εκκλησίας στη βενετοκρατούμενη Κρήτη Ιωάννινα

Χατζηδάκης 1952 Μανώλης Χατζηδάκης laquoΤοιχογραφίες στην Κρήτηraquo Κρητικά Χρονικά 6 59ndash91 πίν Β΄ndashΕ΄

Barozzi 15778) Francesco Barozzi Descrittione dellrsquo isola di Creta (Περι-γραφή της Κρήτης) επιμ Στέφανος Κακλαμάνης Ηράκλειο

Borboudakis ndash Gallas ndash Wessel 1983 M Borboudakis ndash K Gallas ndash K Wessel Byzantinisches Kreta Mόναχο

CandiaCretaΚρήτη 2005 CandiaCretaΚρήτη Ο χώρος και ο χρόνος 16οςndash18ος αιώνας Αρχείο Χαρτογραφίας του ελληνικού Χώρου Αθή-να

Gerola ndash Λασσιθιωτάκης 1961 Giuseppe Gerola ndash Κωνσταντίνος Λασσι-θιωτάκης Τοπογραφικός κατάλογος των τοιχογραφημένων εκκλησι-ών της Κρήτης Ηράκλειο

Gerola II Giuseppe Gerola Monumenti Veneti nellrsquo isola di Creta Βενετία 1908

Gerola III Giuseppe Gerola Monumenti Veneti nellrsquo isola di Creta Βενετία 1927

Gerola IV Giuseppe Gerola Monumenti Veneti nellrsquo isola di Creta Βενετία 1932ndash35

Sieber 1817 F W Sieber Ταξιδεύοντας στη νήσο Κρήτη το 1817 μτφρ Δ Μούστρη εισαγωγήndashσχόλια Γ Γρυντάκης Αθήνα 1994

Spatharakis 2001 Ioannis Spatharakis Dated Byzantine wall paintings of Crete Amsterdam

Tournefort 17002 Joseph Pitton de Tournefort Ταξίδι στην Κρήτη και τις νήσους του Αρχιπελάγους μετάφρασηndashεισαγωγή Μάκης και Μυρτώ Απέργη σχόλια Μάκης Απέργης ndash Ειρήνη Λυδάκη Ηράκλειο 2003


Εικ 2 Τοπογραφικό διάγραμμα της Κριτσάς με τις συνοικίες και τις γειτο-νιές του οικισμού (20ός αι)

ΓΕΩΡΓΙΑ ΜΟΣΧΟΒΗΠΙΝ 1 ]

ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΚΡΙΤΣΑΣ ΚΑΤΑ ΤΗ ΒΕΝΕΤΟΚΡΑΤΙΑ [ ΠΙΝ 1

Με αραβική αρίθμηση σημειώνονται οι ναοί και με ελληνική τα άλλα κτή-ρια της βενετοκρατίας (Υπόβαθρο M Τουπογιάννης ηλεκτρονική επεξεργασία Ίρις Σεργάκη-Περουλιού)

copy 2010 ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ laquoΟ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΣraquo ΕΤΟΣ ΙΔΡΥΣΕΩΣ 1899

Χάληδων 83 731 31 Χανιά Κρήτης Τηλ amp fax 28210-53879wwwchrysostomos-chaniagr E-mail chrysostomosotenetgr

ISBN (vol) 978ndash960ndash86480ndash3ndash6 ISBN (set) 978ndash960ndash86480ndash2ndash9

Επιμέλεια τόμου Μιχά λης ΑνδριανάκηςΠροϊστάμενος 28ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων (mixandrianhotmailcom)

Διορθώσεις σελιδοποίηση και τυπογραφική φροντίδαΚωστής Ψυχογ υιός (pezanosotenetgr)

Εκτύπωση amp βιβλιοδεσία laquoΤυποκρ έταraquo ndash Γ Καζανάκης Δχοι ΑΒΕΒιΠε Ηρακλείου Κρήτης (infokazanakisgr)

Η έκδοση πραγματοποιείται με την υποστήριξη της Νομαρχιακής Αυτοδιο ίκησης Χανίων (wwwchaniaeu)

Την ευθύνη της έκδοσης έχει το ΔΣ του laquoΧρυσοστόμουraquo Αντώνης Πετρουλάκης (πρόεδρος) Κώστας Μαυρακάκης (αντιπρόεδρος) Βαγγέλης Μπούρμπος (γραμματέας) Χαράλαμπος Σκριβιλιωτάκης (ταμίας) Γιάννης Κουκλάκης Αικατερίνη Μανιά Κωνσταντίνος Πρώιμος (μέλη)

mdash 87 mdash








mdash 88 mdash







mdash 89 mdash













mdash 90 mdash








mdash 91 mdash







mdash 92 mdash






mdash 93 mdash






mdash 94 mdash









mdash 95 mdash








mdash 96 mdash









mdash 97 mdash












mdash 98 mdash













mdash 99 mdash













mdash 100 mdash













bull


mdash 101 mdash

Εικ

1

Χάρ

της

της

επικ

ράτε

ιας

του

Δ Δ

της

Κρι

τσάς

Σημ

ειώ

νοντ

αι ο

ι εκτ

ός ο

ικισ

μού

ναοί

πο

υ χρ

ονολ

ογού

νται

στη

ν πε

ρίοδ

ο τη

ς βε

νετο

κρατ

ίας

(Ηλε

κτρο

νική

επε

ξεργ

ασία

Αγά

πη Λ

αδια

νού

)


mdash 102 mdash

Εικ

2

Τοπ

ογρα

φικ

ό δι

άγρα

μμα

της

Κριτ

σάς

με τ

ις σ

υνοι

κίες

και

τις

γει

τονι

ές τ

ου ο

ικισ

μού

(20ό

ς αι

)Μ

ε αρ

αβικ

ή αρ

ίθμη

ση σ

ημει

ώνο

νται

οι ν

αοί κ

αι μ

ε ελ

ληνι

κή τ

α άλ

λα κ

τήρι

α τη

ς βε

νετο

κρατ

ίας

(Υπό

βαθρ

ο M

Του

πογι

άννη

ς η

λεκτ

ρονι

κή ε

πεξε

ργασ

ία Ίρ

ις Σ

εργά

κη-Π

ερου

λιού

)


mdash 103 mdash




mdash 104 mdash










mdash 105 mdash














mdash 106 mdash



















mdash 87 mdash








mdash 88 mdash







mdash 89 mdash













mdash 90 mdash








mdash 91 mdash







mdash 92 mdash






mdash 93 mdash






mdash 94 mdash









mdash 95 mdash








mdash 96 mdash









mdash 97 mdash












mdash 98 mdash













mdash 99 mdash













mdash 100 mdash













bull


mdash 101 mdash

Εικ

1

Χάρ

της

της

επικ

ράτε

ιας

του

Δ Δ

της

Κρι

τσάς

Σημ

ειώ

νοντ

αι ο

ι εκτ

ός ο

ικισ

μού

ναοί

πο

υ χρ

ονολ

ογού

νται

στη

ν πε

ρίοδ

ο τη

ς βε

νετο

κρατ

ίας

(Ηλε

κτρο

νική

επε

ξεργ

ασία

Αγά

πη Λ

αδια

νού

)


mdash 102 mdash

Εικ

2

Τοπ

ογρα

φικ

ό δι

άγρα

μμα

της

Κριτ

σάς

με τ

ις σ

υνοι

κίες

και

τις

γει

τονι

ές τ

ου ο

ικισ

μού

(20ό

ς αι

)Μ

ε αρ

αβικ

ή αρ

ίθμη

ση σ

ημει

ώνο

νται

οι ν

αοί κ

αι μ

ε ελ

ληνι

κή τ

α άλ

λα κ

τήρι

α τη

ς βε

νετο

κρατ

ίας

(Υπό

βαθρ

ο M

Του

πογι

άννη

ς η

λεκτ

ρονι

κή ε

πεξε

ργασ

ία Ίρ

ις Σ

εργά

κη-Π

ερου

λιού

)


mdash 103 mdash




mdash 104 mdash










mdash 105 mdash














mdash 106 mdash



















mdash 88 mdash







mdash 89 mdash













mdash 90 mdash








mdash 91 mdash







mdash 92 mdash






mdash 93 mdash






mdash 94 mdash









mdash 95 mdash








mdash 96 mdash









mdash 97 mdash












mdash 98 mdash













mdash 99 mdash













mdash 100 mdash













bull


mdash 101 mdash

Εικ

1

Χάρ

της

της

επικ

ράτε

ιας

του

Δ Δ

της

Κρι

τσάς

Σημ

ειώ

νοντ

αι ο

ι εκτ

ός ο

ικισ

μού

ναοί

πο

υ χρ

ονολ

ογού

νται

στη

ν πε

ρίοδ

ο τη

ς βε

νετο

κρατ

ίας

(Ηλε

κτρο

νική

επε

ξεργ

ασία

Αγά

πη Λ

αδια

νού

)


mdash 102 mdash

Εικ

2

Τοπ

ογρα

φικ

ό δι

άγρα

μμα

της

Κριτ

σάς

με τ

ις σ

υνοι

κίες

και

τις

γει

τονι

ές τ

ου ο

ικισ

μού

(20ό

ς αι

)Μ

ε αρ

αβικ

ή αρ

ίθμη

ση σ

ημει

ώνο

νται

οι ν

αοί κ

αι μ

ε ελ

ληνι

κή τ

α άλ

λα κ

τήρι

α τη

ς βε

νετο

κρατ

ίας

(Υπό

βαθρ

ο M

Του

πογι

άννη

ς η

λεκτ

ρονι

κή ε

πεξε

ργασ

ία Ίρ

ις Σ

εργά

κη-Π

ερου

λιού

)


mdash 103 mdash




mdash 104 mdash










mdash 105 mdash














mdash 106 mdash



















mdash 89 mdash













mdash 90 mdash








mdash 91 mdash







mdash 92 mdash






mdash 93 mdash






mdash 94 mdash









mdash 95 mdash








mdash 96 mdash









mdash 97 mdash












mdash 98 mdash













mdash 99 mdash













mdash 100 mdash













bull


mdash 101 mdash

Εικ

1

Χάρ

της

της

επικ

ράτε

ιας

του

Δ Δ

της

Κρι

τσάς

Σημ

ειώ

νοντ

αι ο

ι εκτ

ός ο

ικισ

μού

ναοί

πο

υ χρ

ονολ

ογού

νται

στη

ν πε

ρίοδ

ο τη

ς βε

νετο

κρατ

ίας

(Ηλε

κτρο

νική

επε

ξεργ

ασία

Αγά

πη Λ

αδια

νού

)


mdash 102 mdash

Εικ

2

Τοπ

ογρα

φικ

ό δι

άγρα

μμα

της

Κριτ

σάς

με τ

ις σ

υνοι

κίες

και

τις

γει

τονι

ές τ

ου ο

ικισ

μού

(20ό

ς αι

)Μ

ε αρ

αβικ

ή αρ

ίθμη

ση σ

ημει

ώνο

νται

οι ν

αοί κ

αι μ

ε ελ

ληνι

κή τ

α άλ

λα κ

τήρι

α τη

ς βε

νετο

κρατ

ίας

(Υπό

βαθρ

ο M

Του

πογι

άννη

ς η

λεκτ

ρονι

κή ε

πεξε

ργασ

ία Ίρ

ις Σ

εργά

κη-Π

ερου

λιού

)


mdash 103 mdash




mdash 104 mdash










mdash 105 mdash














mdash 106 mdash



















mdash 90 mdash








mdash 91 mdash







mdash 92 mdash






mdash 93 mdash






mdash 94 mdash









mdash 95 mdash








mdash 96 mdash









mdash 97 mdash












mdash 98 mdash













mdash 99 mdash













mdash 100 mdash













bull


mdash 101 mdash

Εικ

1

Χάρ

της

της

επικ

ράτε

ιας

του

Δ Δ

της

Κρι

τσάς

Σημ

ειώ

νοντ

αι ο

ι εκτ

ός ο

ικισ

μού

ναοί

πο

υ χρ

ονολ

ογού

νται

στη

ν πε

ρίοδ

ο τη

ς βε

νετο

κρατ

ίας

(Ηλε

κτρο

νική

επε

ξεργ

ασία

Αγά

πη Λ

αδια

νού

)


mdash 102 mdash

Εικ

2

Τοπ

ογρα

φικ

ό δι

άγρα

μμα

της

Κριτ

σάς

με τ

ις σ

υνοι

κίες

και

τις

γει

τονι

ές τ

ου ο

ικισ

μού

(20ό

ς αι

)Μ

ε αρ

αβικ

ή αρ

ίθμη

ση σ

ημει

ώνο

νται

οι ν

αοί κ

αι μ

ε ελ

ληνι

κή τ

α άλ

λα κ

τήρι

α τη

ς βε

νετο

κρατ

ίας

(Υπό

βαθρ

ο M

Του

πογι

άννη

ς η

λεκτ

ρονι

κή ε

πεξε

ργασ

ία Ίρ

ις Σ

εργά

κη-Π

ερου

λιού

)


mdash 103 mdash




mdash 104 mdash










mdash 105 mdash














mdash 106 mdash



















mdash 91 mdash







mdash 92 mdash






mdash 93 mdash






mdash 94 mdash









mdash 95 mdash








mdash 96 mdash









mdash 97 mdash












mdash 98 mdash













mdash 99 mdash













mdash 100 mdash













bull


mdash 101 mdash

Εικ

1

Χάρ

της

της

επικ

ράτε

ιας

του

Δ Δ

της

Κρι

τσάς

Σημ

ειώ

νοντ

αι ο

ι εκτ

ός ο

ικισ

μού

ναοί

πο

υ χρ

ονολ

ογού

νται

στη

ν πε

ρίοδ

ο τη

ς βε

νετο

κρατ

ίας

(Ηλε

κτρο

νική

επε

ξεργ

ασία

Αγά

πη Λ

αδια

νού

)


mdash 102 mdash

Εικ

2

Τοπ

ογρα

φικ

ό δι

άγρα

μμα

της

Κριτ

σάς

με τ

ις σ

υνοι

κίες

και

τις

γει

τονι

ές τ

ου ο

ικισ

μού

(20ό

ς αι

)Μ

ε αρ

αβικ

ή αρ

ίθμη

ση σ

ημει

ώνο

νται

οι ν

αοί κ

αι μ

ε ελ

ληνι

κή τ

α άλ

λα κ

τήρι

α τη

ς βε

νετο

κρατ

ίας

(Υπό

βαθρ

ο M

Του

πογι

άννη

ς η

λεκτ

ρονι

κή ε

πεξε

ργασ

ία Ίρ

ις Σ

εργά

κη-Π

ερου

λιού

)


mdash 103 mdash




mdash 104 mdash










mdash 105 mdash














mdash 106 mdash



















mdash 92 mdash






mdash 93 mdash






mdash 94 mdash









mdash 95 mdash








mdash 96 mdash









mdash 97 mdash












mdash 98 mdash













mdash 99 mdash













mdash 100 mdash













bull


mdash 101 mdash

Εικ

1

Χάρ

της

της

επικ

ράτε

ιας

του

Δ Δ

της

Κρι

τσάς

Σημ

ειώ

νοντ

αι ο

ι εκτ

ός ο

ικισ

μού

ναοί

πο

υ χρ

ονολ

ογού

νται

στη

ν πε

ρίοδ

ο τη

ς βε

νετο

κρατ

ίας

(Ηλε

κτρο

νική

επε

ξεργ

ασία

Αγά

πη Λ

αδια

νού

)


mdash 102 mdash

Εικ

2

Τοπ

ογρα

φικ

ό δι

άγρα

μμα

της

Κριτ

σάς

με τ

ις σ

υνοι

κίες

και

τις

γει

τονι

ές τ

ου ο

ικισ

μού

(20ό

ς αι

)Μ

ε αρ

αβικ

ή αρ

ίθμη

ση σ

ημει

ώνο

νται

οι ν

αοί κ

αι μ

ε ελ

ληνι

κή τ

α άλ

λα κ

τήρι

α τη

ς βε

νετο

κρατ

ίας

(Υπό

βαθρ

ο M

Του

πογι

άννη

ς η

λεκτ

ρονι

κή ε

πεξε

ργασ

ία Ίρ

ις Σ

εργά

κη-Π

ερου

λιού

)


mdash 103 mdash




mdash 104 mdash










mdash 105 mdash














mdash 106 mdash



















mdash 93 mdash






mdash 94 mdash









mdash 95 mdash








mdash 96 mdash









mdash 97 mdash












mdash 98 mdash













mdash 99 mdash













mdash 100 mdash













bull


mdash 101 mdash

Εικ

1

Χάρ

της

της

επικ

ράτε

ιας

του

Δ Δ

της

Κρι

τσάς

Σημ

ειώ

νοντ

αι ο

ι εκτ

ός ο

ικισ

μού

ναοί

πο

υ χρ

ονολ

ογού

νται

στη

ν πε

ρίοδ

ο τη

ς βε

νετο

κρατ

ίας

(Ηλε

κτρο

νική

επε

ξεργ

ασία

Αγά

πη Λ

αδια

νού

)


mdash 102 mdash

Εικ

2

Τοπ

ογρα

φικ

ό δι

άγρα

μμα

της

Κριτ

σάς

με τ

ις σ

υνοι

κίες

και

τις

γει

τονι

ές τ

ου ο

ικισ

μού

(20ό

ς αι

)Μ

ε αρ

αβικ

ή αρ

ίθμη

ση σ

ημει

ώνο

νται

οι ν

αοί κ

αι μ

ε ελ

ληνι

κή τ

α άλ

λα κ

τήρι

α τη

ς βε

νετο

κρατ

ίας

(Υπό

βαθρ

ο M

Του

πογι

άννη

ς η

λεκτ

ρονι

κή ε

πεξε

ργασ

ία Ίρ

ις Σ

εργά

κη-Π

ερου

λιού

)


mdash 103 mdash




mdash 104 mdash










mdash 105 mdash














mdash 106 mdash



















mdash 94 mdash









mdash 95 mdash








mdash 96 mdash









mdash 97 mdash












mdash 98 mdash













mdash 99 mdash













mdash 100 mdash













bull


mdash 101 mdash

Εικ

1

Χάρ

της

της

επικ

ράτε

ιας

του

Δ Δ

της

Κρι

τσάς

Σημ

ειώ

νοντ

αι ο

ι εκτ

ός ο

ικισ

μού

ναοί

πο

υ χρ

ονολ

ογού

νται

στη

ν πε

ρίοδ

ο τη

ς βε

νετο

κρατ

ίας

(Ηλε

κτρο

νική

επε

ξεργ

ασία

Αγά

πη Λ

αδια

νού

)


mdash 102 mdash

Εικ

2

Τοπ

ογρα

φικ

ό δι

άγρα

μμα

της

Κριτ

σάς

με τ

ις σ

υνοι

κίες

και

τις

γει

τονι

ές τ

ου ο

ικισ

μού

(20ό

ς αι

)Μ

ε αρ

αβικ

ή αρ

ίθμη

ση σ

ημει

ώνο

νται

οι ν

αοί κ

αι μ

ε ελ

ληνι

κή τ

α άλ

λα κ

τήρι

α τη

ς βε

νετο

κρατ

ίας

(Υπό

βαθρ

ο M

Του

πογι

άννη

ς η

λεκτ

ρονι

κή ε

πεξε

ργασ

ία Ίρ

ις Σ

εργά

κη-Π

ερου

λιού

)


mdash 103 mdash




mdash 104 mdash










mdash 105 mdash














mdash 106 mdash



















mdash 95 mdash








mdash 96 mdash









mdash 97 mdash












mdash 98 mdash













mdash 99 mdash













mdash 100 mdash













bull


mdash 101 mdash

Εικ

1

Χάρ

της

της

επικ

ράτε

ιας

του

Δ Δ

της

Κρι

τσάς

Σημ

ειώ

νοντ

αι ο

ι εκτ

ός ο

ικισ

μού

ναοί

πο

υ χρ

ονολ

ογού

νται

στη

ν πε

ρίοδ

ο τη

ς βε

νετο

κρατ

ίας

(Ηλε

κτρο

νική

επε

ξεργ

ασία

Αγά

πη Λ

αδια

νού

)


mdash 102 mdash

Εικ

2

Τοπ

ογρα

φικ

ό δι

άγρα

μμα

της

Κριτ

σάς

με τ

ις σ

υνοι

κίες

και

τις

γει

τονι

ές τ

ου ο

ικισ

μού

(20ό

ς αι

)Μ

ε αρ

αβικ

ή αρ

ίθμη

ση σ

ημει

ώνο

νται

οι ν

αοί κ

αι μ

ε ελ

ληνι

κή τ

α άλ

λα κ

τήρι

α τη

ς βε

νετο

κρατ

ίας

(Υπό

βαθρ

ο M

Του

πογι

άννη

ς η

λεκτ

ρονι

κή ε

πεξε

ργασ

ία Ίρ

ις Σ

εργά

κη-Π

ερου

λιού

)


mdash 103 mdash




mdash 104 mdash










mdash 105 mdash














mdash 106 mdash



















mdash 96 mdash









mdash 97 mdash












mdash 98 mdash













mdash 99 mdash













mdash 100 mdash













bull


mdash 101 mdash

Εικ

1

Χάρ

της

της

επικ

ράτε

ιας

του

Δ Δ

της

Κρι

τσάς

Σημ

ειώ

νοντ

αι ο

ι εκτ

ός ο

ικισ

μού

ναοί

πο

υ χρ

ονολ

ογού

νται

στη

ν πε

ρίοδ

ο τη

ς βε

νετο

κρατ

ίας

(Ηλε

κτρο

νική

επε

ξεργ

ασία

Αγά

πη Λ

αδια

νού

)


mdash 102 mdash

Εικ

2

Τοπ

ογρα

φικ

ό δι

άγρα

μμα

της

Κριτ

σάς

με τ

ις σ

υνοι

κίες

και

τις

γει

τονι

ές τ

ου ο

ικισ

μού

(20ό

ς αι

)Μ

ε αρ

αβικ

ή αρ

ίθμη

ση σ

ημει

ώνο

νται

οι ν

αοί κ

αι μ

ε ελ

ληνι

κή τ

α άλ

λα κ

τήρι

α τη

ς βε

νετο

κρατ

ίας

(Υπό

βαθρ

ο M

Του

πογι

άννη

ς η

λεκτ

ρονι

κή ε

πεξε

ργασ

ία Ίρ

ις Σ

εργά

κη-Π

ερου

λιού

)


mdash 103 mdash




mdash 104 mdash










mdash 105 mdash














mdash 106 mdash



















mdash 97 mdash












mdash 98 mdash













mdash 99 mdash













mdash 100 mdash













bull


mdash 101 mdash

Εικ

1

Χάρ

της

της

επικ

ράτε

ιας

του

Δ Δ

της

Κρι

τσάς

Σημ

ειώ

νοντ

αι ο

ι εκτ

ός ο

ικισ

μού

ναοί

πο

υ χρ

ονολ

ογού

νται

στη

ν πε

ρίοδ

ο τη

ς βε

νετο

κρατ

ίας

(Ηλε

κτρο

νική

επε

ξεργ

ασία

Αγά

πη Λ

αδια

νού

)


mdash 102 mdash

Εικ

2

Τοπ

ογρα

φικ

ό δι

άγρα

μμα

της

Κριτ

σάς

με τ

ις σ

υνοι

κίες

και

τις

γει

τονι

ές τ

ου ο

ικισ

μού

(20ό

ς αι

)Μ

ε αρ

αβικ

ή αρ

ίθμη

ση σ

ημει

ώνο

νται

οι ν

αοί κ

αι μ

ε ελ

ληνι

κή τ

α άλ

λα κ

τήρι

α τη

ς βε

νετο

κρατ

ίας

(Υπό

βαθρ

ο M

Του

πογι

άννη

ς η

λεκτ

ρονι

κή ε

πεξε

ργασ

ία Ίρ

ις Σ

εργά

κη-Π

ερου

λιού

)


mdash 103 mdash




mdash 104 mdash










mdash 105 mdash














mdash 106 mdash



















mdash 98 mdash













mdash 99 mdash













mdash 100 mdash













bull


mdash 101 mdash

Εικ

1

Χάρ

της

της

επικ

ράτε

ιας

του

Δ Δ

της

Κρι

τσάς

Σημ

ειώ

νοντ

αι ο

ι εκτ

ός ο

ικισ

μού

ναοί

πο

υ χρ

ονολ

ογού

νται

στη

ν πε

ρίοδ

ο τη

ς βε

νετο

κρατ

ίας

(Ηλε

κτρο

νική

επε

ξεργ

ασία

Αγά

πη Λ

αδια

νού

)


mdash 102 mdash

Εικ

2

Τοπ

ογρα

φικ

ό δι

άγρα

μμα

της

Κριτ

σάς

με τ

ις σ

υνοι

κίες

και

τις

γει

τονι

ές τ

ου ο

ικισ

μού

(20ό

ς αι

)Μ

ε αρ

αβικ

ή αρ

ίθμη

ση σ

ημει

ώνο

νται

οι ν

αοί κ

αι μ

ε ελ

ληνι

κή τ

α άλ

λα κ

τήρι

α τη

ς βε

νετο

κρατ

ίας

(Υπό

βαθρ

ο M

Του

πογι

άννη

ς η

λεκτ

ρονι

κή ε

πεξε

ργασ

ία Ίρ

ις Σ

εργά

κη-Π

ερου

λιού

)


mdash 103 mdash




mdash 104 mdash










mdash 105 mdash














mdash 106 mdash



















mdash 99 mdash













mdash 100 mdash













bull


mdash 101 mdash

Εικ

1

Χάρ

της

της

επικ

ράτε

ιας

του

Δ Δ

της

Κρι

τσάς

Σημ

ειώ

νοντ

αι ο

ι εκτ

ός ο

ικισ

μού

ναοί

πο

υ χρ

ονολ

ογού

νται

στη

ν πε

ρίοδ

ο τη

ς βε

νετο

κρατ

ίας

(Ηλε

κτρο

νική

επε

ξεργ

ασία

Αγά

πη Λ

αδια

νού

)


mdash 102 mdash

Εικ

2

Τοπ

ογρα

φικ

ό δι

άγρα

μμα

της

Κριτ

σάς

με τ

ις σ

υνοι

κίες

και

τις

γει

τονι

ές τ

ου ο

ικισ

μού

(20ό

ς αι

)Μ

ε αρ

αβικ

ή αρ

ίθμη

ση σ

ημει

ώνο

νται

οι ν

αοί κ

αι μ

ε ελ

ληνι

κή τ

α άλ

λα κ

τήρι

α τη

ς βε

νετο

κρατ

ίας

(Υπό

βαθρ

ο M

Του

πογι

άννη

ς η

λεκτ

ρονι

κή ε

πεξε

ργασ

ία Ίρ

ις Σ

εργά

κη-Π

ερου

λιού

)


mdash 103 mdash




mdash 104 mdash










mdash 105 mdash














mdash 106 mdash



















mdash 100 mdash













bull


mdash 101 mdash

Εικ

1

Χάρ

της

της

επικ

ράτε

ιας

του

Δ Δ

της

Κρι

τσάς

Σημ

ειώ

νοντ

αι ο

ι εκτ

ός ο

ικισ

μού

ναοί

πο

υ χρ

ονολ

ογού

νται

στη

ν πε

ρίοδ

ο τη

ς βε

νετο

κρατ

ίας

(Ηλε

κτρο

νική

επε

ξεργ

ασία

Αγά

πη Λ

αδια

νού

)


mdash 102 mdash

Εικ

2

Τοπ

ογρα

φικ

ό δι

άγρα

μμα

της

Κριτ

σάς

με τ

ις σ

υνοι

κίες

και

τις

γει

τονι

ές τ

ου ο

ικισ

μού

(20ό

ς αι

)Μ

ε αρ

αβικ

ή αρ

ίθμη

ση σ

ημει

ώνο

νται

οι ν

αοί κ

αι μ

ε ελ

ληνι

κή τ

α άλ

λα κ

τήρι

α τη

ς βε

νετο

κρατ

ίας

(Υπό

βαθρ

ο M

Του

πογι

άννη

ς η

λεκτ

ρονι

κή ε

πεξε

ργασ

ία Ίρ

ις Σ

εργά

κη-Π

ερου

λιού

)


mdash 103 mdash




mdash 104 mdash










mdash 105 mdash














mdash 106 mdash



















mdash 101 mdash

Εικ

1

Χάρ

της

της

επικ

ράτε

ιας

του

Δ Δ

της

Κρι

τσάς

Σημ

ειώ

νοντ

αι ο

ι εκτ

ός ο

ικισ

μού

ναοί

πο

υ χρ

ονολ

ογού

νται

στη

ν πε

ρίοδ

ο τη

ς βε

νετο

κρατ

ίας

(Ηλε

κτρο

νική

επε

ξεργ

ασία

Αγά

πη Λ

αδια

νού

)


mdash 102 mdash

Εικ

2

Τοπ

ογρα

φικ

ό δι

άγρα

μμα

της

Κριτ

σάς

με τ

ις σ

υνοι

κίες

και

τις

γει

τονι

ές τ

ου ο

ικισ

μού

(20ό

ς αι

)Μ

ε αρ

αβικ

ή αρ

ίθμη

ση σ

ημει

ώνο

νται

οι ν

αοί κ

αι μ

ε ελ

ληνι

κή τ

α άλ

λα κ

τήρι

α τη

ς βε

νετο

κρατ

ίας

(Υπό

βαθρ

ο M

Του

πογι

άννη

ς η

λεκτ

ρονι

κή ε

πεξε

ργασ

ία Ίρ

ις Σ

εργά

κη-Π

ερου

λιού

)


mdash 103 mdash




mdash 104 mdash










mdash 105 mdash














mdash 106 mdash



















mdash 102 mdash

Εικ

2

Τοπ

ογρα

φικ

ό δι

άγρα

μμα

της

Κριτ

σάς

με τ

ις σ

υνοι

κίες

και

τις

γει

τονι

ές τ

ου ο

ικισ

μού

(20ό

ς αι

)Μ

ε αρ

αβικ

ή αρ

ίθμη

ση σ

ημει

ώνο

νται

οι ν

αοί κ

αι μ

ε ελ

ληνι

κή τ

α άλ

λα κ

τήρι

α τη

ς βε

νετο

κρατ

ίας

(Υπό

βαθρ

ο M

Του

πογι

άννη

ς η

λεκτ

ρονι

κή ε

πεξε

ργασ

ία Ίρ

ις Σ

εργά

κη-Π

ερου

λιού

)


mdash 103 mdash




mdash 104 mdash










mdash 105 mdash














mdash 106 mdash



















mdash 103 mdash




mdash 104 mdash










mdash 105 mdash














mdash 106 mdash



















mdash 104 mdash










mdash 105 mdash














mdash 106 mdash



















mdash 105 mdash














mdash 106 mdash



















mdash 106 mdash



















Ιστορική Τοπογραφία της Κριτσάς Μεραμπέλλου κατά τη...

Documents

Transcript of Ιστορική Τοπογραφία της Κριτσάς Μεραμπέλλου κατά τη...