ΣΦΡΑΓΙΖΟΝΤΑΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ

ΘΗΣΑΥΡΟΙ

ΑΠΟ

ΕΛ

ΛΗ Ν Ι Κ Α Μ

ΟΥΣΕΙΑ

Εθνικό Ινστιτούτο Αρχαιολογίας µε ΜουσείοΒουλγαρική Ακαδηµία Επιστηµών

Υπό την αιγίδα της Πρεσβείας της Ελλάδος στη Βουλγαρία

ΧΟΡΗΓΟΙ ΕΚΘΕΣΗΣ

ΧΟΡΗΓΟΙ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ

ΣΦΡΑΓΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑΘΗΣΑΥΡΟΙ ΑΠΟ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΜΟΥΣΕΙΑ

ΕΘΝΙΚΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΜΕ ΜΟΥΣΕΙΟΒΟΥΛΓΑΡΙΚΗ ΑΚΑΔΗΜΙΑ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ, ΣΟΦΙΑ

7 Νοεμβρίου 2013 - 9 Φεβρουαρίου 2014

Εθνικό Ινστιτούτο Αρχαιολογίας µε ΜουσείοΒουλγαρική Ακαδηµία Επιστηµών

Απαγορεύεται η αναδημοσίευση, η αναπαραγωγή, ολική, μερική ή περιληπτική, καθώς και η απόδοση κατά παράφραση ή διασκευή του περιεχομένου του βιβλίου με οποιονδήποτε τρόπο, μηχανικό, ηλεκτρονικό, φωτοτυπικό, ηχογράφησης ή άλλο, χωρίς την προηγούμε-νη έγγραφη άδεια των συγγραφέων και των εκδοτών, σύμφωνα με το νόμο 2121/1993 και τους κανόνες του διεθνούς δικαίου που ισχύουν στην Ελλάδα.

ISBN 978-618-80968-3-7© 2014 ΝΟΜΙΣΜΑΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ - ΑΘΗΝΑ

ΣΦΡΑΓΙΖΟΝΤΑΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ

ΘΗΣΑΥΡΟΙ ΑΠΟ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΜΟΥΣΕΙΑ

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑΓεώργιος Κακαβάς

Α Θ Η Ν Α 2 0 1 4

«Τίποτα δεν χάνεται πραγματικά για εμάς όσο εμείς το θυμόμαστε»

L.M. Montgomery, The Story Girl

Στη μνήμη της αγαπημένης φίλης και συναδέλφου Πολυξένης Μπούγια

Τ Ι Μ Η Τ Ι Κ Η Ε Π Ι Τ Ρ Ο Π Η

Πάνος ΠαναγιωτόπουλοςΥπουργός Πολιτισμού και Αθλητισμού

Α.Ε. κ. Θρασύβουλος ΣταματόπουλοςΠρέσβυς, βοηθός Γενικού Γραμματέα του ΝΑΤΟ για τις Πολιτικές Υποθέσεις και την Πολιτική Ασφάλειας

Α.Ε. κ. Δημοσθένης ΣτωίδηςΠρέσβυς της Ελλάδος στη Βουλγαρία

Δρ Lyudmil VagalinskiΔιευθυντής Εθνικού Ινστιτούτου Αρχαιολογίας με Μουσείο - Βουλγαρική Ακαδημία Επιστημών, Σόφια

Δρ Μαρία Ανδρεαδάκη-ΒλαζάκηΔιευθύντρια Γενικής Διεύθυνσης Αρχαιοτήτων, Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού

Δρ Kostadin KisyovΔιευθυντής Αρχαιολογικού Μουσείου, Plovdiv

Νικόλαος ΠιπερίγκοςΠρώην Πρόξενος της Ελλάδος στο Plovdiv, Βουλγαρία

Ο Ρ ΓΑ Ν Ω Τ Ι Κ Η - Ε Π Ι Σ Τ Η Μ Ο Ν Ι Κ Η Ε Π Ι Τ Ρ Ο Π Η

Δρ Γεώργιος Κακαβάς, Διευθυντής Νομισματικού Μουσείου - Αναπληρωτής Διευθυντής Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου, Αθήνα

Δρ Lyudmil Vagalinski, Διευθυντής Εθνικού Ινστιτούτου Αρχαιολογίας με Μουσείο - Βουλγαρική Ακαδημία Επιστημών, Σόφια

Δρ Maria Reho, Αναπληρώτρια Διευθύντρια Εθνικού Ινστιτούτου Αρχαιολογίας με Μουσείο - Βουλγαρική Ακαδημία Επιστημών, Σόφια

Δρ Αλεξάνδρα Χριστοπούλου, Αρχαιολόγος, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, Αθήνα

Γιόρκα Νικολάου, Ιστορικός - Νομισματολόγος, Νομισματικό Μουσείο, Αθήνα

†Δρ Πολυξένη Μπούγια, Αρχαιολόγος, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, Αθήνα

Δρ Γεώργιος Καββαδίας, Αρχαιολόγος, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο

Στέλλα Δρένη, Αρχαιολόγος - Νομισματολόγος

Μπέσσυ Δρούγκα, Αρχιτέκτων, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, Αθήνα

Γεώργιος Ζαφείρης, Μέλος του διπλωματικού προσωπικού της Πρεσβείας της Ελλάδος στη Βουλγαρία

ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΕΣ ΕΚΘΕΣΗΣ

ΤΟΠΟΘΕΤΗΣΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ ΣΤΙΣ ΠΡΟΘΗΚΕΣΝίκη Κατσικώστα/Τίνα Κουτούβαλη/Ιωάννης Παναγάκος

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΚΑΙ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΣΤΑ ΑΓΓΛΙΚΑΑναστασία Γκαδόλου/Στέλλα Δρένη/Γεώργιος ΚαββαδίαςΕυρυδίκη Λέκα/Κάτια Μαντέλη/†Πολυξένη ΜπούγιαΜαρία Χιδίρογλου

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΚΑΙ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΣΤΑ ΒΟΥΛΓΑΡΙΚΑΑργύρης Μακρής/Milena Raicheva

ΓΡΑΦΙΣΤΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: Σταμάτης Ζάννος

ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗ ΕΚΤΥΠΩΣΗ: J-point (Sofia)

ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΕΝΤΥΠΟΥ ΥΛΙΚΟΥ: Κώστας Κάτσουλας

ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ - ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑΚΗ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗΜατίνα Ανδρομιδά/Παναγιώτης ΚουτσογιάννηςΠερικλής Μαλαμίτσης/Λεωνίδας Περέλλης Νικόλαος Σουγλές/Καλλιόπη Σπύρου

ΜΕΤΑΦΟΡΑ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝOrphee Beinoglou International Forwarders S.A.

ΑΣΦΑΛΙΣΗ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝGras Savoye Willis S.A.

ΕΡΓΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΚΘΕΣΗ ΔΑΝΕΙΣΑΝAρχαιολογικό Μουσείο Άμφισσα/Μουσείο Αρχαίας Αγοράς, Αθήνα Αρχαιολογικό Μουσείο Άργους/Αρχαιολογικό Μουσείο ΔελφώνΑρχαιολογική Συλλογή Διστόμου/Αρχαιολογική Συλλογή ΕλάτειαςΜουσείο Κεραμεικού, Αθήνα/Αρχαιολογικό Μουσείο ΛαμίαςΜουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού, ΘεσσαλονίκηΑρχαιολογικό Μουσείο Θήβας/Αρχαιολογικό Μουσείο Plovdiv

ΓΕΝΙΚΗ ΕΠΟΠΤΕΙΑ - ΣΥΝΤΟΝΙΣΜΟΣ ΕΚΘΕΣΗΣ Δρ Γεώργιος ΚακαβάςΣυνεργάτης: Γιόρκα Νικολάου

ΔΙΟΡΓΑΝΩΤΕΣ Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, ΑθήναΝομισματικό Μουσείο, ΑθήναΕθνικό Ινστιτούτο Αρχαιολογίας με Μουσείο, Βουλγαρική Ακαδημία Επιστημών, Σόφια

ΟΜΑΔΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣΧριστίνα Αβρονιδάκη/Petya Andreeva/Ευάγγελος ΒιβλιοδέτηςKamen Boyadzhiev/Ivo Cholakov/Krastyu ChukalevΑναστασία Γκαδόλου/Σοφία Δημάκη/Yana Dimitrova-Taseva Miroslava Dotkova/Στέλλα Δρένη/Ελένη ΖώσηKrassimir Georgiev/Pavlina Ilieva/Georgi IvanovΓεώργιος Καββαδίας/Γεώργιος Κακαβάς/Αντώνης Καμπάς Krassimira Karadimitrova/Ελένη Κωνσταντινίδη-Συβρίδη Κατερίνα Κωστάντη/Δημήτηρ-Ελένη Λαδογιάννη/Ευριδίκη Λέκα Σταματούλα Μακρυπόδη/Κάτια Μαντέλη/†Πολυξένη ΜπούγιαΑντωνία Νικολακοπούλου/Γιόρκα Νικολάου/Valentin NovakovΝομική Παλαιοκρασσά/ΚωνσταντίνοςΠασχαλίδης/Petya PenkovaΕυτέρπη Ράλλη/Maria Reho/Μαρία Σάλτα/Γιάννης Στόγιας Stanimira Taneva/Ελένη Τουρνά/Χρυσάνθη Τσούλη/Εύη ΤσώταΖωή Χασιώτη/Μαρία Χιδίρογλου/Αλεξάνδρα Χριστοπούλου Αλεξάνδρα Χριστοφίδου

ΜΟΥΣΕΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ ΚΑΙ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣΜπέσσυ Δρούγκα, ΑρχιτέκτωνΣταμάτης Ζάννος, Μουσειογράφος

ΣΥΝΤΗΡΗΤΕΣEλένη Δεληγιάννη/Δαυΐδ Δέλιος/Kατερίνα ΙωαννίδουΕιρήνη Καπίρη/Γεωργία Καραμαργιού/Nίκη Κατσικώστα Oυρανία Καψοκώλη/ Έλενα Κοντού/Τίνα Κουτούβαλη Παναγιώτης Λάζαρης/Mαρία Λεφάκη/Γεράσιμος Μακρής Δάφνη Μπίκα/Κατερίνα Ξυλινά/Γιάννης Παναγάκος Mαργαρίτα Σορωτού/Σοφία Σπυριδάκη/Παντελής Φέλερης

ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΕΣ ΚΑΤΑΛΟΓΟΥ

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ - ΓΕΝΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑΓεώργιος Κακαβάς Συνεργάτης: Στέλλα Δρένη

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΚΕΙΜΕΝΩΝ ΣΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑΓεώργιος Κακαβάς/Στέλλα Δρένη

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΣΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑΣτέλλα Δρένη

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣΓιώργος Αθανασόπουλος/Ιωάννης ΑσβεστάςΛευτέρης Γαλανόπουλος/Nikolai GenovΟρέστης Κουράκης/Γιώργος ΜεστούσηςΚώστας Ξενικάκης/Μαρία ΠολυχρονάκηΜάκης Σκιαδαρέσης/Δημήτρης Σφαέλος

ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΚΑΤΑΛΟΓΟΥΚώστα Κάτσουλας

ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑΓεώργιος Κακαβάς

ΤΕΧΝΙΚΗ - ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗΝικόλαος Σουγλές

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ ΛΗΜΜΑΤΩΝ ΚΑΤΑΛΟΓΟΥ

Χ.Α. Χριστίνα ΑβρονιδάκηΕ.Β. Ευάγγελος ΒιβλιοδέτηςΑ.Γκ. Αναστασία ΓκαδόλουΣ.Δ. Σοφία ΔημάκηΣτ.Δρ. Στέλλα ΔρένηΕ.Ζ. Ελένη ΖώσηΓ.Κ. Γεώργιος ΚαββαδίαςΓ.Θ.Κ. Γεώργιος Θ. ΚακαβάςΠ.Κ. Παναγιώτης ΚαμπάνηςΕ.Κ.-Σ. Ελένη Κωνσταντινίδη-ΣυβρίδηΚ.Κ. Κατερίνα ΚωστάντηΔ.-Ε.Λ. Δημήτηρ-Ελένη ΛαδογιάννηΕ.Λ. Ευρυδίκη ΛέκαΜ.Λ. Μαρία ΛιάσκαΣ.Μ. Σταματούλα ΜακρυπόδηΚ.Μ. Κάτια ΜαντέληΠ.Μπ. †Πολυξένη ΜπούγιαΛ.Μπ. Λεωνίδας ΜπουρνιάςΑ.Ν. Αντωνία ΝικολακοπούλουΓ.Ν. Γιόρκα ΝικολάουΝ.Π. Νομική ΠαλαιοκρασσάΚ.Π. Κωνσταντίνος ΠασχαλίδηςΝ.Πετ. Νικόλαος ΠετρόχειλοςΜ.Π. Μαρία ΠολυχρονάκηΕ.Ρ. Ευτέρπη ΡάλληΜ.Σ. Μαρία ΣάλταΕ.Σ. Ελένη ΣαρρήΑ.Τζ. Αντιγόνη ΤζιτζιμπάσηΕ.Τ. Ελένη ΤουρνάΧ.Τσ. Χρυσάνθη ΤσούληΕ.Τσ. Εύη ΤσώταΙ.Φ. Ιωάννης ΦάππαςΜ.Χ. Μαρία ΧιδίρογλουΑ.Ψ. Αθανασία Ψάλτη

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΩΝ ΚΕΙΜΕΝΩΝ

Αναστασία Γκαδόλου, Αρχαιολόγος, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο

Σοφία Δημάκη, ΙΔ΄ Εφορεία Προϊστορικών & Κλασικών Αρχαιοτήτων

Γεώργιος Καββαδίας, Αρχαιολόγος, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο

Γεώργιος Κακαβάς, Διευθυντής Νομισματικού Μουσείου - Αναπληρωτής Διευθυντής Νομισματικού Μουσείου

Κατερίνα Κωστάντη, Αρχαιολόγος, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο

Ευρυδίκη Λέκα, Αρχαιολόγος, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο

Κάτια Μαντέλη, Αρχαιολόγος, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο

†Πολυξένη Μπούγια, Αρχαιολόγος, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο

Μαρία Χιδίρογλου, Αρχαιολόγος, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο

Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α

ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΙ

Πάνος Παναγιωτόπουλος.........................................................................................12Υπουργός Πολιτισμού και Αθλητισμού

Α.Ε. κ. Δημοσθένης Στωίδης ..................................................................................14Πρέσβυς της Ελλάδος στη Βουλγαρία

Δρ Μαρία Ανδρεαδάκη-Βλαζάκη............................................................................16Διευθύντρια της Γενικής Διεύθυνσης Αρχαιοτήτων, Υπουργείο Πολιτισμού & Αθλητισμού

Δρ Lyudmil Vagalinski.............................................................................................18Διευθυντής του Εθνικού Ινστιτούτου Αρχαιολογίας με Μουσείο - Βουλγαρική Ακαδημία Επιστημών

ΕΙΣΑΓΩΓΗ..................................................................................................................20

Δρ Γεώργιος ΚακαβάςΔιευθυντής Νομισματικού Μουσείου & Αναπληρωτής Διευθυντής Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου

A. Ιστορία της Σφράγισης (Σοφία Δημάκη)............................................................24Αρ. κατ. 1-15............................................................................................................32

B. «Μέγα τὸ τῆς θαλάσσης κράτος» (Κατερίνα Κωστάντη/Κάτια Μαντέλη ...........40Αρ. κατ. 16-37 .........................................................................................................48

Γ. Δημοκρατία και Παιδεία (Γεώργιος Καββαδίας) ............................................... 62Αρ. κατ. 38-61..........................................................................................................70

Δ. Ολυμπιακό Ιδεώδες (Γεώργιος Κακαβάς/†Πολυξένη Μπούγια)........................84Αρ. κατ. 62-93 .........................................................................................................90

Ε1. Περσικοί Πόλεμοι (†Πολυξένη Μπούγια/Ευρυδίκη Λέκα)............................110Αρ. κατ. 94-102......................................................................................................116

E2. Ηγεμόνες που σφράγισαν την Ιστορία (Γεώργιος Κακαβάς/Μαρία Χιδίρογλου)...122Αρ. κατ. 103-136....................................................................................................132

ΣΤ. Από τον Όλυμπο στον Ουρανό (Αναστασία Γκαδόλου/Γεώργιος Κακαβάς)....156Αρ. κατ. 137-190...................................................................................................164

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ - ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ............................................................202

35

7

8

Υστεροελλαδική ΙΙ Β - ΙΙΙ Α1 περίοδος (β΄ μισό 15ου - αρχές 14ου αι. π.Χ.)Διάμ. σφενδόνης: 1,8-2,7 εκ., διάμ. δακτυλίου: 2 εκ.Ακρόπολη Αθηνών, Βόρεια Κλιτύς. Από παράδοσηΑθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, αρ. ευρ. ΒΕ 2/2004

Το λεγόμενο δαχτυλίδι του Θησέα αποτελείται από κρίκο με νεύ-ρωση στη ράχη και ελλειψοειδή σφενδόνη. Φέρει έγγλυφη σκηνή ταυροκαθαψίων με ταύρο και νεαρό άλτη, που πλαισιώνονται από καθιστό λιοντάρι και δέντρο. Η εμφάνιση του αθλήματος αυτού στην εικονογραφία της ηπειρωτικής Ελλάδας σφραγίζει τη δι-αδοχή του μινωικού ανακτορικού κόσμου από τους νέους άρχο-ντες του Αιγαίου, τους Μυκηναίους. Η απεικόνιση του θέματος σε σφραγιστικό δαχτυλίδι, στο κατεξοχήν προσωπικό αντικείμενο κύρους των νέων ηγεμόνων, παραπέμπει στη μυθική αφήγηση της γέννησης της πόλης των Αθηνών από τον πρώτο της οικιστή, το Θησέα, που φόνευσε το Μινώταυρο και έληξε την ταπεινωτική της εξάρτηση από τον βασιλιά Μίνωα.

Papazoglou-Manioudaki 2009, 581-598.

Κ.Π.

Υστεροελλαδική ΙΙΙ Α - ΙΙΙ Β περίοδος (14ος - 13ος αι. π.Χ.)Διάμ. 2,04-2,19 εκ., πάχ. 0,27 εκ.Μυκηναϊκό νεκροταφείο Μεδεώνος, ΦωκίδαΘ΄ ΕΠΚΑ, Αρχαιολογική Συλλογή Διστόμου, αρ. ευρ. 481γ

Στην επιφάνεια του σφραγιδόλιθου είναι χαραγμένος ένας αίγαγρος, όρθιος μπροστά σε ένα σχηματοποιημένο δέντρο, πιθανότατα ει-κονίζοντας το φυσικό ορεινό τοπίο που ζει το ζώο. Στα αριστερά απεικονίζεται οκτώσχημο κόσμημα. Οι σφραγίδες από τη γνωστή ως Ηπειρωτική Δημοφιλή Ομάδα (Mainland Popular Group) είναι κατασκευασμένοι από μαλακούς λίθους και φέρουν απλά διακοσμη-τικά μοτίβα και σχηματοποιημένες απεικονίσεις ζώων. Η παρουσία του συγκεκριμένου ζώου, το οποίο μοιάζει με την κρητική αίγα, υποδεικνύει μία πιθανή επιρροή από ανατολικά ή μινωικά θέματα.

CMS V, suppl. 1A, 90, αρ. 81.

Ε.Τσ.

Μυκηναϊκό χρυσό σφραγιστικό δαχτυλίδι

Μυκηναϊκός φακόσχημος σφραγιδόλιθος από φθορίτη

36

9

10

Υστεροελλαδική ΙΙΙ Α - ΙΙΙ Β περίοδος (14ος - 13ος αι. π.Χ.)Διάμ. 1,9 εκ., πάχ. 0,95 εκ.Μυκηναϊκό νεκροταφείο Μεδεώνος, ΦωκίδαΘ΄ ΕΠΚΑ, Αρχαιολογική Συλλογή Διστόμου, αρ. ευρ. 17126

Στη φακοειδή επιφάνεια του σφραγιδόλιθου από μαύρο στεατίτη απεικονίζονται εραλδικά δύο σχηματοποιημένα ελάφια με μακριές ουρές, κάτω από ένα κλαδί. Ανάμεσα στα πόδια και στα κέρατα των ελαφιών, υπάρχουν τέσσερις κύκλοι ως παραπληρωματικά μο-τίβα, πιθανόν καρποί από το παρακείμενο κλαδί. Το έδαφος αποδί-δεται με μία καμπύλη γραμμή κάτω από τα πόδια των ζώων. Κατά τη Μυκηναϊκή περίοδο, διατηρήθηκε η παράδοση του μινωϊκού συστήματος σφράγισης. Το σχήμα που επικρατεί στους σφραγιδόλι-θους αυτή την περίοδο είναι το φακοειδές, που ευνοεί την περιστρο-φική και αμφίπλευρη συμμετρία στις συχνά πλούσιες παραστάσεις.

CMS, V, 271, αρ. 337.

Ε.Τσ.

13ος αι. π.Χ.Ύψ. 2,6 εκ., διάμ. 0,9 εκ.«Θησαυροφυλάκιο» μυκηναϊκού ανακτόρου, ΘήβαΘ΄ ΕΠΚΑ, Αρχαιολογικό Μουσείο Θήβας, αρ. ευρ. 178

Η αρχική παράσταση που έχει χαραχθεί στην επιφάνεια του σφρα-γιδοκυλίνδρου περιλαμβάνει δύο όρθιες γυναικείες μορφές με μα-κριές πτυχωτές φούστες, πιθανότατα θεότητες, οι οποίες πλαισιώ-νουν μια όρθια ανδρική, δαιμονική μορφή με ανθρώπινο σώμα και κεφάλι ζώου. Οι τρεις μορφές κρατούν ζώα από τα πίσω τους πό-δια. Ένα ακόμη ζώο βρίσκεται πίσω από την ανδρική μορφή, ενώ στον ουρανό έχουν χαραχθεί δύο σφαίρες. Σε μεταγενέστερη φάση η αρχική παράσταση του σφραγιδοκυλίνδρου αποξέστηκε μερικώς ώστε να χαραχθεί αδρομερώς στο ένα άκρο της μια όρθια ανδρική μορφή, μεγαλύτερου μεγέθους από τις υπόλοιπες, να κρατά κερα-σφόρο ζώο και εγχειρίδιο με καμπυλωτή λεπίδα.

Touloupa 1964, 25-27. Porada 1979, πίν. XIII: 4.3. Porada 1981, 13-14.

Ι.Φ.

Μυκηναϊκός φακόσχημος σφραγιδόλιθος από στεατίτη

Κυπριακός σφραγιδοκύλινδρος από λαζουρίτη

52

22

23

Φυλακωπή ΙΙΙ / Ύστερη Κυκλαδική ΙΙΙ περίοδος (14ος - 12ος αι. π.Χ.)Ύψ. 1,8 εκ., μήκ. 10,27 εκ., πλάτ. 4,7 εκ.Φυλακωπή, ΜήλοςΑθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, αρ. ευρ. 9892

Το ομοίωμα, από καστανό πηλό, με λευκό επίχρισμα και μελανή βαφή, αποδίδει μια κωπήλατη λέμβο, με ελαφρώς υπερυψωμένη πλώ-ρη που απολήγει σε οξεία καρίνα. Οι εγκάρσιες γραμμές στο κύτος δηλώνουν τον εσωτερικό ξύλινο σκελετό που συγκρατούσε τις πλευ-ρικές σανίδες του κελύφους. Οι ζωγραφιστοί οφθαλμοί στην πλώρη παραπέμπουν στα μεταγενέστερα ελληνικά πλοία, που έπρεπε να «βλέπουν» στον ελεύθερο ορίζοντα του πλου και να προστατεύουν το σκάφος από κάθε κακό. Η διακίνηση ανθρώπων, εμπορευμάτων και ιδεών στην κοσμοπολίτικη Φυλακωπή, οφειλόταν στη ναυτική δεινότητα των νησιωτών κατοίκων της και στα επιδέξια σκαριά τους, που σφράγισαν την Ιστορία της ύστερης Χαλκοκρατίας στο Αιγαίο.

Smith 1896-97, 20-25. Wachsmann 2009, 149-150, εικ. 7.42.

Κ.Π.

Υστεροελλαδική ΙΙΙ Β περίοδος (13ος αι. π.Χ.)Διάμ. 1,79 εκ., πάχ. 0,78 εκ.Μυκηναϊκή εγκατάσταση Αντίκυρας, ΒοιωτίαΘ΄ ΕΠΚΑ, Αρχαιολογική Συλλογή Διστόμου, αρ. ευρ. 17578

Το πλοίο απεικονίζεται με καμπύλο κύτος και κυρτό κατάστρωμα, ενώ η πλώρη, ψηλότερα από την πρύμνη, απολήγει σε ζωόμορφο κεφάλι. Στη μέση του καταστρώματος υψώνεται κατάρτι, όπου στη-ρίζεται το ιστίο. Τα δύο ζεύγη λοξών γραμμών κάτω από την πλώ-ρη και την πρύμνη αποτελούν πιθανότατα τα κουπιά. Τα μυκηναϊκά πλοία, στους διευρυμένους πλέον, προς Ανατολή, Δύση και Βόρεια Αφρική, θαλάσσιους δρόμους, μετέφεραν προϊόντα, όπως λάδι, κρα-σί, αγγεία, όπλα και κοσμήματα και εισήγαγαν ελεφαντόδοντο, χρυ-σό, ασήμι, χαλκό και ημιπολύτιμους λίθους.

Sotiriadis 1912, 129-140. Μπαζιωτοπούλου 1980, 261. Μπαζιωτοπούλου 1988. Σι-δέρης 2001, 110-125.

Ε.Τσ.

Πήλινο ομοίωμα λέμβου

Μυκηναϊκός φακόσχημος σφραγιδόλιθος από στεατίτη

Συντομογραφίες Βιβλιογραφία

204

CSCA California Studies in Classical AntiquityCSHB Corpus Scriptorum Historiae ByzantinaeCVA Corpus Vasorum AntiquorumΔΕΝΑ Διεθνής Εφημερίς της Νομισματικής ΑρχαιολογίαςDOC Catalogue of Byzantine Coins in the Dumbarton Oaks Collection and in the Whittemore CollectionDOP Dumbarton Oaks PapersΔΧΑΕ Δελτίον Χριστιανικής Αρχαιολογικής ΕταιρείαςGaR Greece and RomeHesperia Hesperia, Journal of the Americal School of Classical Studies at AthensHSCP Harvard Studies in Classical PhilologyΙΕΕ Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Αθήνα 1970-1978 (τόμοι Α – ΙΕ)IG Inscriptiones GraecaeJHS Journal of Hellenic StudiesJRA Journal of Roman ArchaeologyLIMC Lexicon Iconographicum Mythologiae ClassicaeMBΠ Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού, ΘεσσαλονίκηNumChron The Numismatic Chronicle. The Journal of the Royal SocietyΠΑΕ Πρακτικά της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας RA Revue ArchéologiqueRE Paulys Realencyclopädie der classischen AltertumswissenschaftREG Revue des Études GrecquesSNG Sylloge Nummorum Graecorum

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ABV: J.D. Beazley, Attic Black-figure Vase Painters, Oxford 1956.

Αγών 2004: Ν. Καλτσάς (επιμ.), Αγών, Κατάλογος έκθεσης, Εθνικό Αρχαιολο-γικό Μουσείο, 15 Ιουλίου – 31 Οκτωβρίου 2004, Αθήνα 2004.

Addenda²: T.H. Carpenter, Beazley Addenda: Additional References to ABV, ARV² and Paralipomena, Oxford 1989².

Agon 2008: N. Kaltsas (επιμ.), Agon: The Spirit of Competition in Ancient Greece, Exhibition Catalogue, Beijing, July 31 – October 14, 2008, Athens 2008.

Agora XII: L. Talcott – B.A. Sparkes, Black and Plain Pottery of the 6th, 5th and 4th centuries B.C., The Athenian Agora XII, Princeton 1970.

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ αι. αιώναςαρ. αριθμός (-οί)αρ. ευρ. αριθμός ευρετηρίουαρ. κατ. αριθμός καταλόγουβάρ. βάροςγρ. γραμμάριαδιάμ. διάμετροςδιαστ. διαστάσειςεικ. εικόνα (-ες)εκ. εκατοστάεπιμ. επιμέλειαμέγ. μέγιστοςμ.Χ. μετά Χριστόνμτφ. μετάφρασημήκ. μήκοςπάχ. πάχοςπερ. περίπουπίν. πίνακας (-ες)πλάτ. πλάτοςπ.Χ. προ Χριστούσωζ. σωζόμενοςύψ. ύψος

AA Archäologischer AnzeigerAAA Αρχαιολογικά Ανάλεκτα εξ ΑθηνώνΑΔ Αρχαιολογικόν ΔελτίονAE Αρχαιολογική ΕφημερίςAegaeum Aegaeum. Annales d’Archéologie Égéenne de l’Université de LiègeAJA American Journal of ArchaeologyAJAH American Journal of Ancient HistoryAM Mitteilungen des Deutschen Archäologischen Instituts. Athenische AbteilungBAPD Beazley Archive Pottery DatabaseBAR British Archaeological ReportsBCH Bulletin de Correspondance HelléniqueBICS Bulletin of the Institute of Classical StudiesBMC A Catalogue of the Greek Coins in the British MuseumsBSA Annual of the British School at AthensBullMFA Bulletin of Museum of Fine Arts, BostonCAH Cambridge Ancient HistoryCAJ Cambridge Archaeological JournalCMS Corpus der minoischen und mykenischen Siegel

205

Balcer 1972: J.M. Balcer, “The date of Herodotus IV, 1, Darius’ Scythian ex-pedition”, HSCP 76 (1972), 99-132.

Barako 2003: T.J. Barako, “The Changing Perception of the Sea Peoples Phe-nomenon”, στο: Πλόες, 163-171.

Barclay 2001: A. Barclay, “The Potnia Theron: Αn Adaptation of a Near Eastern Image”, στο: R. Laffineur – R. Hägg (επιμ.), POTNIA: Deities and Religion in the Aegean Bronze Age: Proceedings of the 8th International Ae-gean Conference, Göteborg University, 12-15 April 2000, Aegaeum 22, Liège – Texas 2001, 373-386.

Barron 1966: J. Barron, The Silver Coins of Samos, London 1966.

Bieber 1964: M. Bieber, Alexander the Great in Greek and Roman Art, Chi-cago 1964.

Bingen 2007: J. Bingen, Hellenistic Egypt, Edinburgh 2007.

Boardman 1974: J. Boardman, Athenian Black-Figure Vases, London 1974.

Βoardman – Griffin – Murray 1986: J. Βoardman – J. Griffin – O. Murray (επιμ.), The Oxford History of Greece and the Hellenistic world, Oxford 1986.

Boegehold 1976: A. Boegehold, “Ten distinctive Ballots: The Law court in Zea”, CSCA 9 (1976), 7-20.

Βοκοτοπούλου 1997: Ι. Βοκοτοπούλου, Αργυρά και χάλκινα έργα τέχνης στην αρχαιότητα, Αθήνα 1997.

Boschung 1993: D. Boschung, Die Bildnisse des Augustus: Das Römische Herscherbild, τόμος I.2, Berlin 1993.

Bousquet 1988: J. Bousquet, Études sur les comptes de Delphes, Paris 1988.

Bovon 1963: Α. Bovon, “La représentation des guerriers Perses et la notion de barbare dans la 1re moitie du Ve siècle”, BCH 87 (1963) 579-602.

Breckenridge 1959: J.D. Breckenridge, The Numismatic Iconography of Jus-tinian II, 685-695, 705-711 A.D., New York 1959.

Brenne 1994: S. Brenne, “Ostraka and the Process of Ostrakophoria”, στο: W.D.E. Coulson κ.ά. (επιμ.), The Archaeology of Athens and Attica under the Democracy, Oxford 1994, 13-24.

Brenne 2002α: S. Brenne, “Die Ostraka als Testimonien”, στο: P. Siewert (επιμ.), Ostrakismos-Testimonien I, Historia Einzelschrift 155, Stuttgart 2002, 36-166.

Brenne 2002β: S. Brenne, “Herodot 8,79,1 (ca. 448-424 v. Chr.): Die ostrak-isierung des Aristeides (482 v. Chr.) und seine Rückkehr am Vorabend der Schlacht von Salamis (480 v. Chr.)”, στο: P. Siewert (επιμ.), Ostrakismos-Testimonien I, Historia Einzelschrift 155, Stuttgart 2002, 193-204.

Brijder 1983: H.A.G. Brijder, Siana Cups I and Komast Cups, Amsterdam 1983.

Brodie κ.ά. 2008: Ch.N. Brodie – J. Doole – G. Gavalas – C. Renfrew (επιμ.), Horizon – Ορίζων: A colloquium on the prehistory of the Cyclades, McDonald Institute Monographs, Exeter 2008.

Agora XXV: M. Lang, Ostraka, The Athenian Agora XXV, Princeton 1990.

Ägypten – Griechenland – Rom: H. Beck – P.C. Bol – M. Bückling (επιμ.), Ägypten Griechenland Rom, Abwehr und Beruhrung, Städelsches Kunstinsti-tut und Städtische Galerie, Exhibition Catalogue, November 26, 2005 – Febru-ary 26, 2006, Frankfurt 2005.

Αθήνα – Σπάρτη: Ν. Καλτσάς (επιμ.), Αθήνα – Σπάρτη, Κατάλογος Έκθεσης, Θυγατρικό Κοινωφελές Ίδρυμα Αλέξανδρος Σ. Ωνάσης (ΗΠΑ), Νέα Υόρκη, 6 Δεκεμβρίου 2006 – 12 Μαΐου 2007, Αθήνα 2006.

Αιγαίο των Νομισμάτων: Το Αιγαίον των Νομισμάτων, Νομισματικό Μου-σείο, Αθήνα 1999.

Αλέξανδρος και Ανατολή: Δ. Παντερμαλής – Σ. Κρεμύδη – Π. Χριστοπούλου (επιμ.), Αλέξανδρος και Ανατολή, Κατάλογος Έκθεσης, Θεσσαλονίκη 1997.

Alföldi 1948: A. Alföldi, The Conversion of Constantine and Pagan Rome, μτφ. H. Mattingly, Oxford 1948.

Amandry 1963: P. Amandry, Collection Hélène Stathatos, Objects antiques et byzantins, τόμος III, Strasbourg 1963.

Amandry 1971: P. Amandry, Collection Hélène Stathatos, Bijoux et petits ob-jects, τόμος IV, Athens 1971.

Amyx 1988: D.A. Amyx, Corinthian Vase-Painting of the Archaic Period, τόμος I, Berkeley 1988.

Αραπογιάννη 2002: Ξ. Αραπογιάννη, Ολυμπία. Η κοιτίδα των Ολυμπιακών Αγώνων, Αθήνα 2002.

Aravantinos – Godart – Sacconi 2002: V.L. Aravantinos – L. Godart – A. Sacconi, Thèbes, fouilles de la Cadmée III: Corpus des documents d’archives en linéaire B de Thèbes, Pisa – Rome 2002.

Aruz – Benzel – Evans 2008: J. Aruz – K. Benzel – J.M. Evans (επιμ.), Be-yond Babylon: Art, Trade, and Diplomacy in the Second Millennium B.C., New York – New Haven 2008.

ARV²: J.D. Beazley, Attic Red-figure Vase-painters, Oxford 1963².

Αρχαίοι Ελληνικοί Θησαυροί: Δ. Ευγενίδου – Π. Τσέλεκας (επιμ.), «Εκ των…..υπό την ρίζαν δένδρου ευρεθέντων»: Αρχαίοι Ελληνικοί Θησαυροί στο Νομισματικό Μουσείο, Κατάλογος Έκθεσης, Αθήνα 2010.

Atkinson κ.ά. 1904: T.D. Atkinson – R.C. Bosanquet – C.C. Edgar – A.J. Ev-ans – D.G. Hogarth – D. Mackenzie – C. Smith – F.B. Welch, Excavations at Phylakopi in Melos, The Society for the Promotion of Hellenic Studies Suppl. 4, London 1904.

Babelon 1893: M.E. Babelon “Les grand Médaillon de Bérénice II Évergète”, in: Mélange Numismatique, Deuxième Série, Paris 1893, 1-8.

Badian 1987: E. Badian, “The Peace of Callias”, JHS 107 (1987), 1-39.

Baitinger 2001: H. Baitinger, Die Angriffswaffen aus Olympia, Olympische Forschungen 29, Berlin – New York 2001.

Βαλαβάνης 2004: Π. Βαλαβάνης, Ιερά και αγώνες στην αρχαία Ελλάδα: Ολυ-μπία, Δελφοί, Ισθμία, Νεμέα, Αθήνα 2004.

206

Carney 2013: E.D. Carney, Arsinoe of Egypt and Macedon: a royal life, Ox-ford 2013.

Carpenter et al. 2009: J. Carpenter – Fr. Lebrun – M. Leventopoulou – N. Giantsi – M. Kokolakis (επιμ.), Ιστορία της Μεσογείου, μτφ. Δ.Π. Κωστελένος, Αθήνα 2009.

Cartledge 2006: P. Cartledge, Thermopylae: The Battle That Changed the World, New York 2006.

Cawkwell 2006: G. Cawkwell, The Greco-Persian Wars, Oxford 2006.

Clairmont 1993: Chr. Clairmont, Classical Attic Tombstones, Kilchberg 1993.

Cleopatra of Egypt: S. Walker – P. Higgs (επιμ.), Cleopatra of Egypt: from History to Myth, Exhibition Catalogue, London 2001.

Cline 1994: E.H. Cline, Sailing the Wine-Dark Sea: International trade and the Late Bronze Age Aegean, BAR International Series 591, Oxford 1994.

CMS V: I. Pini (επιμ.), Kleinere griechische Sammlungen, CMS V, Berlin 1975-2004.

Coleman 1985: J.E. Coleman, “Frying Pans of the Early Bronze Age Aege-an”, AJA 89 (1985), 191-219.

Collignon – Couve 1902: M. Collignon – L. Couve, Catalogue des Vases Peints du Musée National d’Athènes, Paris 1902.

Conze 1893-1922: Α. Conze, Die attischen Grabreliefs, τόμοι I-IV, Berlin 1893-1922.

Conze 1900: Α. Conze, Die attischen Grabreliefs, τόμος IΙΙ, Berlin – Leipzig 1900.

Corcoran 1996: S. Corcoran, The Empire of the Tetrarchs: Imperial Pro-nouncements and Government, AD 284–324, Oxford 1996.

Crowley 2013: J.L. Crowley, The Iconography of Aegean Seals, Aegaeum 34, Leuven 2013.

Cunliffe 1994: B. Cunliffe, Rome and her Empire, London 1994.

Curran 2000: J. Curran, Pagan City and Christian Capital, Oxford 2000.

CVA Athènes Musée National 1: K.A. Rhomaios, CVA Grèce 1, Athènes, Mu-sée National 1, Paris 1931.

CVA Athènes Musée National 2: S. Karouzou, CVA Grèce 2, Athènes, Musée National 2, Paris 1954.

CVA Athènes Musée National 3: D. Callipolitis-Feytmans, CVA Grèce 3, Athènes, Musée National 3: Les coupes attiques à figures noires du VIe siècle, Athens 1986.

CVA Athens National Museum 4: M. Pipili, CVA Greece 4, Athens National Museum 4: Attic black-figure skyphoi, Athens 1993.

Cyclades and Western Anatolia: V. Şahoğlu – P. Sotirakopoulou (επιμ.), Across: The Cyclades and Western Anatolia during the 3rd Millennium BC, Sabanci University Sakip Sabanci Museum, May 24 – August 28, 2011, Is-tanbul 2011.

Bronner 1938: O. Bronner, “Ostraca”, στο: “Excavations on the North Slope of the Acropolis”, Hesperia 7 (1938), 161-263.

Broodbank 1989: C. Broodbank, “The Longboat and Society in the Cyclades in the Keros-Syros Culture”, AJA 93 (1989), 319-337.

Broodbank 2000: C. Broodbank, An Island Archaeology of the Early Cy-clades, Cambridge 2000.

Brunelle 1976: H.-E. Brunelle, Die Bildnisse der Ptolemäerinnen, Frankfurt a.M. 1976.

Budja 2003: M. Budja, “Seals, contracts and tokens in the Balkans Early Neo-lithic: Where in the puzzle?”, Documenta Praehistorica 30 (2003), 115-130.

Buraselis 1982: K. Buraselis, Das hellenistische Makedonien und die Ägäis: Forschungen zur Politik des Kassandros und der drei Antigoniden im Ägäis-chen Meer und in Westkleinasien, München 1982.

Buraselis 2007: K. Buraselis, Θεία δωρεά: Das göttlich-kaiserliche Geschenk: Studien zur Politik der Severer und zur Constitutio Antoniniana, Wien 2007.

Buschhausen 1971: Η. Buschhausen, Die spätrömischen Metallscrinia und frühchristlichen Reliquiare, 1. Katalog, Wiener byzantinistische Studien 9, Wien 1971.

Buschor 1995: E. Buschor, Το Ελληνιστικό Πορτραίτο, μτφ. Γ. Δοντά, Αθήνα 1995.

Byzantion to Istanbul: K. Durak (επιμ.), From Byzantion to Istanbul: 8000 Years of a Capital, Exhibition Catalogue, Sakip Sabanci Museum, June 5 – September 4, 2010, Istanbul 2010.

Γυναικών Λατρείες: Ν. Καλτσάς – A. Shapiro (επιμ.), Γυναικών Λατρείες. Τελετουργίες και καθημερινότητα στην κλασική Αθήνα, Κατάλογος Έκθεσης, Onassis Cultural Center, Νέα Υόρκη, 10 Δεκεμβρίου 2008 – 9 Μαΐου 2009, Νέα Υόρκη 2009.

Cabanes 1976: P. Cabanes, L’Épire de la mort de Pyrrhos à la conquête ro-maine (272-167 av. J.-C.), Paris 1976.

Cahill 2004: Th. Cahill, Γι’ αυτό έχουν σημασία οι ΄Ελληνες: Ταξιδεύοντας στον οίνοπα Πόντο, μτφ. Ο. Παπακώστα, Αθήνα 2004.

Callipolitis-Feytmans 1979: D. Callipolitis-Feytmans, “La coupe apode à boutons en Attique et le peintre d’Athènes 533”, BCH 103 (1979), 195-215.

Callipolitis-Feytmans 1980: D. Callipolitis-Feytmans, “La coupe à figures noires, Athènes 17873, et le peintre de Kallis”, BCH 104 (1980), 317-332.

Cameron 1999: A. Cameron – S.G. Hall, Life of Constantine, Oxford 1999.

Cameron 2005: A. Cameron, “The Reign of Constantine, A.D. 306-337”, στο: CAH 12, 2005, 90-109.

Cameron 2006: A. Cameron, The Byzantines, Oxford 2006.

Canfora 2001: L. Canfora, Το μυστήριο Θουκυδίδης, μτφ. N. Μπιργάλιας, Αθήνα 2001.

Carapanos 1878: C. Carapanos, Dodone et ses ruines, Paris 1878.

207

Errington 2008: M.R. Errington, A History of the Hellenistic World, 323-30 BC, Malden, MA-Oxford, UK-Carlton, Victoria, Australia 2008.

Erskine 2003: A. Erskine (επιμ.), A Companion to the Hellenistic World, Ox-ford 2003, 431-445.

Ευαγγελίδης 1937: Δ. Ευαγγελίδης, “Εικονομαχικά μνημεία εν Θεσσαλονί-κη”, AE (1937), 341-351.

Ευρώ: Ευρώ: Ένα Νόμισμα για την Ευρώπη: Η Ιστορία του Χρήματος, Πρό-δρομες Μορφές Ευρώ από την Αρχαιότητα έως Σήμερα, Τελλόγλειο Ίδρυμα Τεχνών Α.Π.Θ., Διεθνής Έκθεση Θεσσαλονίκης, Κατάλογος Έκθεσης, 9 Σε-πτεμβρίου – 31 Οκτωβρίου 2001, Θεσσαλονίκη 2001.

Ζερβουδάκη 1994: E. Ζερβουδάκη, “Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο: Συλλο-γή Αγγείων και Μικροτεχνίας”, ΑΔ 49 (1994), 6-8.

Feissel 1983: D. Feissel, Recueil des inscriptions chrétiennes de Macédoine du IIIe au VIe siècle, BCH Suppl. 8, Paris 1983.

Fischer-Bossert 2008: W. Fischer-Bossert, The Athenian Decadrachm, Nu-mismatic Notes and Monographs 168, New York 2008.

Flament 2007: C. Flament, Le monnayage en argent d’Athènes, Louvain-la-Neuve 2007.

Fol – Hammond 1988: A. Fol – N.L.G. Hammond, “Persia in Europe, Apart from Greece”, CAH 4, 1988, 234-253.

Galanidou – Perlès 2003: N. Galanidou – C. Perlès (επιμ.), The Greek Meso-lithic: Problems and Perspectives, British School at Athens Studies 10, Lon-don 2003.

Garnsey – Saller 1995: P. Garnsey – R. Saller, Η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία: Οικονομία, κοινωνία και πολιτισμός, μτφ. Β.Ι. Αναστασιάδης, Ηράκλειο 1995.

Gehrke 2009: H.-J. Gehrke, Ιστορία του ελληνιστικού κόσμου, μτφ. Α. Χανιώ-της, Αθήνα 2009.

Georges 1987: P. Georges, “Darius in Scythia: The Formation of Herodotus’ Sources and the Nature of Darius’ Campaign”, AJAH 12 (1987), 97-147.

Giudice Rizzo 2002: I. Giudice Rizzo, Inquieti “commerci” tra uomini e dei: Timpanisti, Fineo A e B di Sofocle: Testimonianze letterarie ed iconograph-iche, itinerari di ricerca e proposte, Roma 2002.

Goodison 2008: L. Goodison, “Horizon and Body: Some Aspects of Cycladic Symbolism”, στο: Brodie κ.ά. 2008, 417-432.

Graef – Langlotz 1933: B. Graef – E. Langlotz, Die antiken Vasen von der Akropolis zu Athen, τόμος 2, Berlin 1933.

Grant 1996: M. Grant, The Severans: The Changed Roman Empire, London – New York, 1996.

Greece and Sea: A. Delivorrias (επιμ.), Greece and the Sea, Greek Ministry of Culture, Benaki Museum, National Foundation de Nieuwe Kerk, Amsterdam in honour of Amsterdam Cultural Capital of Europe 1987, Exhibition Catalogue, Amsterdam, De Neiuwe Kerk, October 29 – December 10, 1987, Athens 1987.

Green 1970: P. Green, The Year of Salamis, 480-479 B.C., London 1970.

Dahnen 2001: Κ. Dahmen, Untersuchungen zu Form und Funktion kleinfor-matiger Porträts der römischen Kaiserzeit, Paderborn 2001.

Dakoronia 1987: F. Dakoronia, “War-ships on Sherds of LH IIIC Kraters from Kynos”, στο: H. Tzalas (επιμ.), TROPIS II, 2nd International Symposium on Ship Construction in Antiquity, Athens 1987, 117-122.

Dakoronia 1991: F. Dakoronia, “Kynos Fleet”, στο: H. Tzalas (επιμ.), ΤROPIS IV, 4th International Symposium on Ship Construction in Antiquity, Athens 1991, 159-172.

De Ridder 1894: A. de Ridder, Catalogue des bronzes de la Société Ar-chéologique d’ Athènes, Paris 1894.

De Ridder 1896: A. de Ridder, Catalogue des bronzes trouvés sur l’Acropole d’ Athènes, Paris 1896.

Diehl 1964: A. Diehl, Die Hydria: Formgeschichte und Verwendung im Kult des Altertums, Mainz 1964.

Dieterle 1999: M. Dieterle, Dodona: Religionsgeschichte und historische Un-tersuchungen zu Entstehung und Entwicklung des Zeus-Heiligtum, New York 2007.

DOC II.2: A.R. Bellinger – Ph. Grierson (επιμ.), DOC, τόμος II: Phocas to Theodosius III (602-717), μέρος 2: Heraclius Constantine to Theodosius III (641-717), Washington, D.C. 1968.

DOC III.1: A.R. Bellinger – Ph. Grierson (επιμ.), DOC, τόμος III: Leo III to Nicephorus III, 717-1081, μέρος 1: Leo III to Nicephorus III (717-867), Washington, D.C. 1973.

DOC III.2: A.R. Bellinger – Ph. Grierson (επιμ.), DOC, τόμος III: Leo III to Nicephorus III, 717-1081, μέρος 2: Basil I to Nicephorus III (867-1081), Washington, D.C. 1973.

DOC V.1: A.R. Bellinger – Ph. Grierson (επιμ.), DOC, τόμος V: Michael VIII to Constantine XI (1258-1453), μέρος 1: Introduction, Appendices, and Bibli-ography, Washington D.C. 1999.

DOC V.2: A.R. Bellinger – Ph. Grierson (επιμ.), DOC, τόμος V: Michael VIII to Constantine XI (1258-1453), μέρος 2: Catalogue, Concordances, and In-dexes, Washington D.C. 1999.

Drakaki 2008: E. Drakaki, Hard Stone Seals from Late Bronze Age Burials of the Greek Mainland: A Contextual and Historical Approach to the Study of their Ownership, Διδακτορική Διατριβή, Πανεπιστήμιο Νέας Υόρκης, New York 2008.

Drijvers 1992: J.W. Drijvers, Helena Augusta: The Mother of Constantine the Great and her Finding of the True Cross, Leiden – New York 1992.

Edgar 1904: C.E. Edgar, “Phylakopi in Melos: the Pottery”, JHS Suppl. 4, London 1904, 80-176.

Elsner 1998: J. Elsner, Imperial Rome and Christian Triumph, Oxford – New York 1998.

Erkurt 2011: O. Erkurt, “Experimental Archaeology: Project for the Reani-mation of Cycladic Boats”, στο: Cyclades and Western Anatolia, 178-185.

208

Θεοί και Ήρωες: K. Δημακοπούλου κ.ά. (επιμ.), Θεοί και Ήρωες της Εποχής του Χαλκού. Η Ευρώπη στις ρίζες του Οδυσσέα, 25η Έκθεση Τέχνης του Συμ-βουλίου της Ευρώπης. Κατάλογος Έκθεσης, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, Αθήνα, 11 Φεβρουαρίου – 7 Μαΐου 2000, Αθήνα 2000.

Θεοφανείδης 1927/28: Β. Θεοφανείδης, “Νέα προσκτήματα Εθνικού Αρχαιο-λογικού Μουσείου κατά το έτος 1929”, ΑΔ 11 (1927/28), Παράρτημα.

IG II2: J. Kirchner (ed.), Inscriptiones Graecae II2, Berlin 1940.

IGCH: M. Thompson – O. Morkholm – C. Kraay (επιμ.), An Inventory of Greek Coin Hoards, New York 1973.

Ιλίου Μέλαθρον: Ιλίου Μέλαθρον 2000: Το Νομισματικό Μουσείο στο κατώφλι του 21ου αιώνα, Αθήνα 2001.

Immerwahr 2009: H. Immerwahr, Corpus of Attic Vase Inscriptions (web edi-tion: http://www.unc.edu/~hri/).

Ιστορία του Νομίσματος: Δ. Ευγενίδου κ.ά. (επιμ.), Η Ιστορία του Νομίσμα-τος, Αθήνα 2007.

Jenkins 1990: G.K. Jenkins, Ancient Greek Coins, London 19902.

Jones – Powell 1942 (1967–70): H.S. Jones – J.E. Powell (επιμ.), Thucydides Historiae, τόμοι Ι–ΙΙ, Oxford 1942 (1967–702).

Kallet-Marx 1995: R. Kallet-Marx, Hegemony to Empire: The Development of the Roman Imperium in the East from 148 to 62 B.C., Berkeley – Los An-geles – Oxford 1995.

Καλτσάς 2002: N. Καλτσάς, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο: Τα Γλυπτά, Αθή-να 2002.

Καρούζου 1967: Σ. Καρούζου, Εθνικόν Αρχαιολογικόν Μουσείον, Συλλογή Γλυπτών, Περιγραφικός Κατάλογος, Αθήνα 1967.

Καρούζου 1981: Σ. Καρούζου, Ανθολόγημα θησαυρών του Εθνικού Μουσείου, Αθήνα 1981.

Karouzos 1968: C. Karouzos, “Statuette d’ un stratège en bronze”, RA 1968, 185-191.

Karouzou 1979: S. Karouzou, “Autour d’ une oenochoé de Toulouse: Sur le Baron de Stackelberg et Fauvel”, AAA 12 (1979), 148-149.

Καστοριάδης 1984: K. Καστοριάδης, Η Αρχαία Ελληνική Δημοκρατία και η Σημασία της για μας Σήμερα, Αθήνα 1984.

Καστριώτης 1908: Π. Καστριώτης, Γλυπτά του Εθνικού Μουσείου, Κατάλο-γος περιγραφικός, Αθήνα 1908.

Κατσικούδης 2005: N. Κατσικούδης, Δωδώνη: Οι τιμητικοί ανδριάντες, Διδα-κτορική Διατριβή, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Ιωάννινα 2005.

Kirk 1949: G.S. Kirk, “Ships on Geometric Vases”, BSA 44 (1949), 93-153.

Kleiner 1992: D.E.E. Kleiner, Roman Sculpture, New Haven – London 1992.

Knigge 1970: U. Knigge, “Neue Scherben von Gefäßen des Kleophrades-Malers”, AM 85 (1970), 1-22.

Green 1990: P. Green, Alexander to Actium: The historical evolution of the Hellenistic age, Berkeley – Los Angeles 1990.

Grierson 1982: Ph. Grierson, Byzantine Coins, Berkeley – Los Angeles 1982.

Grierson 2007: Ph. Grierson, Βυζαντινή Νομισματοκοπία, μτφ. Β. Μαλαδά-κης, Αθήνα 2007.

Grimm 1976: G. Grimm, “Die Vergöttlichung Alexanders des Grossen in Ägypten und ihre Bedeutung für den ptolemäischen Königskult”, στο: H. Maehler - V.M. Strocka (επιμ.), Das ptolemäische Ägypten: Akten des Interna-tionalen Symposions 27-29 September 1976, Berlin 1976, 103-112.

Guillou 1974: A. Guillou, La Civilization Byzantine, Paris 1974.

Hafner 1954: G. Hafner, Späthellenistische Bildnisplastik: Versuch einer Landschaftlichen Gliederung, Berlin 1954.

Hagel 2009: St. Hagel, Ancient Greek Music: A New Technical History, Cam-bridge 2009.

Hall 2007: J. Hall, A History of the Archaic Greek World, ca. 1200-479 BCE, Malden – Massachusetts 2007.

Hammond 1988α: N.L.G. Hammond, “The Expedition of Datis and Arta-phernes”, CAH 4, 1988, 491-517.

Hammond 1988β: N.L.G. Hammond, “The Expedition of Xerxes”, CAH 4, 1988, 518-591.

Hatzivassiliou 2010: E. Hatzivassiliou, Athenian Black-Figure Iconography between 510 and 475 BC, Tübingen Arcähologische Forshungen 6, Rahden 2010.

HCC: A.S. Robertson, Roman Imperial Coins in the Hunter Coin Cabinet, Uni-versity of Glasgow: I. Augustus to Nerva, London – Glasgow – New York 1962.

Heath 1958: M.C. Heath, “Early Helladic Clay Sealings from the House of the Tiles at Lerna”, Hesperia 27 (1958), 81-120.

Hekler 1935: A. Hekler, “Neue Portraetforschungen in Athen”, AA 1935, 398-407.

Hendy 1985: M.F. Hendy, Studies in the Byzantine Monetary Economy c. 300-1450, Cambridge 1985.

Hignett 1963: C. Hignett, Xerxes’ Invasion of Greece, Oxford 1963.

Hölbl 1994: G. Hölbl, Geschichte des Ptolemäerreiches, Darmstadt 1994.

Homolle 1898: Th. Homolle, “Inscription de Delphes”, BCH 22 (1898), 260-270.

How – Wells 1992: W.W. How – J. Wells, A Commentary on Herodotus, Ox-ford 1992.

Howgego 2009: Chr. Howgego, Ancient History from Coins, μτφ. Μ.Ζαχαρι-άδου, Αθήνα 2009.

Human Figure: J. Sweeney – T. Curry – Y. Tzedakis (επιμ.), The human figure in Early Greek Art, Exhibition Catalogue, National Gallery of Art, Washing-ton, January 31 –June 12, 1988, Athens 1988.

209

Mango 1980: C.A. Mango, Byzantium: The empire of New Rome, London 1980.

Mango 1994: C. Mango, “The Empress Helena, Helenopolis, Pylae”, Travaux et Mémoires 12 (1994), 143–58.

Manning 2009: J.G. Manning, The Last Pharaohs: Egypt Under the Ptole-mies, 305-30 BC, Princeton 2009.

Marangou 1971: L. Marangou, “Ptolemäische Fingerringe aus Bein”, AM 86 (1971), 163-172.

Marinatos 1989: N. Marinatos, “Man and Animal in Creto-Mycenaean Art”, στο: Φίλια Έπη εις Γ.Ε. Μυλωνάν, Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας 103, τόμος ΙΙΙ, Αθήνα 1989, 19-24.

Marinatos 1993: N. Marinatos, Minoan Religion: Ritual, Image, and Symbol, Studies in Comparative Religion, Columbia, South Carolina 1993.

Marthari 2008: M. Marthari, “Aspects of Pottery Circulation in the Cyclades during the Early EB II Period: Fine and Semi-fine imported Ceramic Wares at Skaros, Ios”, στο: Brodie κ.ά. 2008, 71-84.

McDougall 1990: I. McDougall, “The Persian Ships at Mycale”, στο: E.M. Craik (επιμ.), Owls to Athens. Essays on Classical Subjects Presented to Sir Kenneth Dover, Oxford 1990, 143-149.

Μεγάλη Ελλάς: N.Χρ. Σταμπολίδης (επιμ.), Μεγάλη Ελλάς, Αθλητισμός και Ολυμπισμός στην Περιφέρεια του Ελληνικού Κόσμου, Κατάλογος Έκθεσης, Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, Αθήνα 2004.

Μiller 2004: S.G. Miller, Ancient Greek Athletics, New Haven – London 2004.

Montecalvo 2007: M.S. Montecalvo, “L’ Iscrizione di Orrippo da Megara ad Avignone e ad Cabinet des Médailles. Storia ed Interpretazioni di IG VII, 52”, στο: M. Mayer (επιμ.), XII Congressus Internationalis Epigraphiae Graecae et Latinae: Provinciae Imperii Romani Inscriptionibus Descriptae, Barcelona, 3-8 Septembris 2002, Monografies de la Secció Històrico-Arqueològica / In-stitut d’Estudis Catalans 10, Barcelona 2007, 973-981.

Morgan 1990: C. Morgan, Athletes and Oracles: The Transformation of Olympia and Delphi in the Eight Century BC, Cambridge 1990.

Morkholm 1991: O. Morkholm, Early Hellenistic coinage from the acces-sion of Alexander to the Peace of Apamea (336-186 BC), Cambridge – New York 1991.

Morrison 2004: C. Morrison (επιμ.), Le monde byzantine, Paris 2004.

Μπαζιωτοπούλου 1980: E. Μπαζιωτοπούλου, “Ανασκαφή οικοπέδου Γ. Χρι-στοδούλου”, ΑΔ 35 (1980), 261.

Μπαζιωτοπούλου 1988: E. Μπαζιωτοπούλου, Αντίκυρα, Αρχαιολογικό Περί-γραμμα, Αλουμίνιον της Ελλάδος, Αντίκυρα 1988.

Murray 1988: O. Murray, “The Ionian Revolt”, CAH 4, 1988, 461-490.

Μύθος και Νόμισμα: Ν. Καλτσάς – Δ. Ευγενίδου – Δ. Τσαγκάρη (επιμ.), Μύ-θος και Νόμισμα: παραστάσεις, συμβολισμοί και ερμηνείες από την Ελληνική μυθολογία, Κατάλογος Έκθεσης, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο και Νομι-σματικό Μουσείο, 15 Απριλίου – 27 Νοεμβρίου 2011, Αθήνα 2011.

Κουμανούδης 1876: Στ. Κουμανούδης, ΠΑΕ 1876, 14-35.

Κουμανούδης 1877: Στ. Κουμανούδης, ΠΑΕ 1877, 21.

Κουρίνου-Πίκουλα 2006: Ε. Κουρίνου-Πίκουλα, “Οι Περσικοί Πόλεμοι”, στο: Aθήνα – Σπάρτη, 181-187.

Κουρκουτίδου-Νικολαΐδου 1981: E. Κουρκουτίδου-Νικολαΐδου, “Το εγκαί-νιο της βασιλικής στο ανατολικό νεκροταφείο της Θεσσαλονίκης”, AE 1981, 70-81.

Κουρουνιώτης 1904: K. Κουρουνιώτης, “Ανασκαφαί Λυκαίου”, AE 1904, 152-214.

Κουρουνιώτης 1914: K. Κουρουνιώτης, “Πύλου Μεσσηνιακής Θολωτός Τά-φος”, AE 1914, 107-109.

Kraay 1966: C. Kraay, Greek Coins, New York 1966.

Kroll 1972: J.H. Kroll, Athenian Bronze Allotment Plates, Massachussets 1972.

Krzyszkowska 2005: O. Krzyszkowska, Aegean Seals: An Introduction, BICS Suppl. 85, London 2005.

Kyrieleis 1975: Η. Kyrieleis, Bildnisse der Ptolemäer, Berlin 1975.

Kyrieleis 2006: H. Kyrieleis, “Griechische Ptolemäerbildnisse: Eigenart, Unterschiede zu anderen hellenistischen Herrscherbildnissen“, στο: Ägypten – Griechenland – Rom, 235-243.

Κωνσταντινίδη 2006: Χ. Κωνσταντινίδη, “Η Παναγία των Βλαχερνών ως εχέγγυο της Δικαιοσύνης: Η σφραγίδα του Σεκρέτου με τον Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγο και ο Μιχαήλ Κακός Σεναχηρείμ”, ΔΧΑΕ ΚΖ΄ (2006), 445-452.

Κωτούλας κ.ά. 2002: Δ. Κωτούλας – Φ. Δακορώνια – E. Μπαλτά – Β. Συθια-κάκη – Γ. Τόλιας, Λοκρίδα Ιστορία και πολιτισμός, Αθήνα 2002.

Lang 2012: Y. Lang, Mit Wissen geschmückt? zur bildlichen Rezeption grie-chischer Dichter und Denker in der römischen Lebenswelt, Wiesbaden 2012.

Le Rider 2001: G. Le Rider, La naissance de la monnaie, Paris 2001.

Lefèvre 2002: F. Lefèvre, Documents Amphictioniques (CID 4), Paris 2002.

Lerna IV: M.H. Wiencke, The Architecture, Stratification, and Pottery of Lerna III, Lerna IV, Princeton N.J. 2000.

Lerner 1999: J.D. Lerner, The Impact of Seleucid Decline on the Eastern Iranian Plateau: the Foundations of Arsacid Parthia and Graeco-Bactria, Stuttgart 1999.

Levi 1984: P. Levi, Atlas of the Greek World, Oxford 1984.

Lolling 1880: H.G. Lolling, Das Kuppelgrab bei Menidi, Athen 1880.

Makkay 1984: J. Makkay, Early Stamp Seals in South-East Europe, Budapest 1984.

Μακροπούλου 1983: Δ. Μακροπούλου, “Ο παλαιοχριστιανικός ναός έξω από τα ανατολικά τείχη της Θεσσαλονίκης”, Μακεδονικά 23 (1983), 25-46.

210

1000 Years Olympic Games: T. Measham – El. Spathari – P. Donnelly (επιμ.), 1000 Years of the Olympic Games: Treasures of Ancient Greece, Sydney 2000.

Pachymeres: I. Bekker (επιμ.), Pachymeres, CSHB, τόμος II, Bonn 1835.

Palagia 2007: O. Palagia, “Arsinoe II in Samothrace and Berenice II in Ath-ens”, στο: P. Schultz – R.v.d. Hoff (επιμ.), Early Hellenistic Portraiture. Image, Style, Context: A Colloquium in Athens, 9-10 November 2002, Cam-bridge 2007.

Palaima 1990: T.P. Palaima (επιμ.), Aegean Seals, Sealings and Administra-tion: Proceedings of the NEH-Dickson Conference of the Program in Aegean Scripts and Prehistory of the Department of Classics, University of Texas at Austin, 11-13 January, 1989, Aegaeum 5, Liège-Austin 1990.

Πάντος 1985: Π.A. Πάντος, Τα σφραγίσματα της αιτωλικής Καλλιπόλεως, Αθήνα 1985.

Παπαευθυμίου 2012: Β. Παπαευθυμίου, “Τὸ Ἀσκληπιεῖο τῶν Ἀθηνῶν στοὺς χριστιανικοὺς χρόνους: Εὑρήματα ἀπὸ τὴν ἀνασκαφὴ τῆς Ἀρχαιολογικῆς Ἑταιρείας”, AE 151 (2012), 75-116.

Papaspiridi 1927: S. Papaspiridi, Guide du Musée National. Marbres, Bronz-es et Vases, Athens 1927.

Παπαχατζής 1996: N. Παπαχατζής, Η Θρησκεία στην Αρχαία Ελλάδα, Αθήνα 1996.

Papazoglou-Manioudaki 2009: L. Papazoglou-Manioudaki, “The Gold Ring Said to be from the Acropolis of Athens”, στο: Δ. Δανιηλίδου (επιμ.), Δώρον, Τιμητικός Τόμος για τον Καθηγητή Σπύρο Ιακωβίδη, Αθήνα 2009, 581-598.

Παπουτσάκη-Σερμπέτη 2007: E. Παπουτσάκη-Σερμπέτη, “Η λήκυθος 1626 του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου”, in: E. Σημαντώνη-Μπουρνιά – A. Λαιμού – Λ. Μενδώνη – N. Κούρου (επιμ.), Αμύμονα έργα: Τιμητικός τόμος για τον Καθηγητή Βασίλη Κ. Λαμπρινουδάκη, Αθήνα 2007, 237-246.

Paralipomena: J.D. Beazley, Paralipomena: Additions to Attic Black-figure Vase-painters and to Attic Red-figure Vase-painters, Oxford 1971.

Paschalidis 2009: C. Paschalidis, The LM III Cemetery at Tourloti, Siteia: The “Xanthoudidis Master” and the Octopus Style in East Crete, BAR-IS 1917, Oxford 2009.

Pébarthe 2006: Chr. Pébarthe, Cité, Démocratie et Écriture: Histoire de l’Alphabétisation d’Athènes à l’Époque Classique, Paris 2006.

Πέννα 2000: Β. Πέννα, “Η απεικόνιση της Θεοτόκου στα νομίσματα και στα μολυβδόβουλλα”, στο: M. Βασιλάκη (επιμ.), Μήτηρ Θεού: Απεικονίσεις της Παναγίας στη βυζαντινή τέχνη, Αθήνα 2000, 208-217, 365-369.

Perlès 2001: C. Perlès, The Early Neolithic in Greece: The First Farming Communities in Europe, Cambridge 2001.

Picard 2012: O. Picard, Les monnaies Lagides: Les monnaies des fouilles du Centre d’ Études Alexandrines. Les monnayages de bronze à Alexandrie de la conquȇte d’Alexandre à l΄ Égypte moderne, Centre d’ Études Alexandrines 25, Alexandria 2012.

Pini 1998: I. Pini, “Minoan and Mycenean Decorated Gold Finger-Rings”, BICS 42 (1998), 210-211.

Mythos Olympia: W.-D. Heilmeyer – N. Kaltsas – H.-J. Gehrke – G.E. Hatzi – S. Bocher (επιμ.), Mythos Olympia: Kult und Spiele, Martin Gropius Bau, Berlin, August 31, 2012 – January 7, 2013, München 2012.

Nedungatt 2010: G. Nedungatt, “The council of Trullo revisited: Ecumenism and the canon of the councils”, Theological Studies 71 (2010), 651-676.

Νεολιθικός Πολιτισμός: Γ.Α. Παπαθανασόπουλος (επιμ.), Ο Νεολιθικός Πο-λιτισμός στην Ελλάδα, Ίδρυμα Ν.Π. Γουλανδρή, Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, Αθήνα 1996.

Νίγδελης 2006: Π.Μ. Νίγδελης, Επιγραφικά Θεσσαλονίκεια: Συμβολή στην πολιτική και κοινωνική ιστορία της αρχαίας Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 2006.

Nicol 1958: D.M. Nicol, “The Oracle of Dodona”, GaR 5 (1958), 127-143.

Nicolet-Pierre 1996: H. Nicolet-Pierre, “Or Perse en Grèce: Deux Trésors de Dariques conserves à Athènes”, στο: Χαρακτήρ: Αφιέρωμα στη Μάντω Οικο-νομίδου, Αθήνα 1996, 200-208.

Νίκη – Victoria: Δ. Ευγενίδου κ.ά. (επιμ.), Νίκη – Victoria: Νομίσματα και Μετάλλια, Ελληνικό Υπουργείο Πολιτισμού, Νομισματικό Μουσείο, Αθήνα 2004.

Νικολάου 2009: Γ. Νικολάου, “«Tό Θαύμα των Bασιλέων και η Δίκη του Σεκρέτου»: Mία Mοναδική Aυτοκρατορική Bούλλα από τις Συλλογές του Nομισματικού Mουσείου”, στο: Στ. Δρούγου κ.ά. (επιμ.), Κερμάτια Φιλίας, Τιμητικός Τόμος για τον Ιωάννη Τουράτσογλου, τόμος I, Αθήνα 2009, 593-603.

Νικολάου 2013: Γ. Νικολάου, “Τα Δύο Χρυσόβουλλα του Νομισματικού Μουσείου. Ποσοτική και Ποιοτική Ανάλυση”, στο: Τιμητικός Τόμος στον Πέ-τρο Πρωτονοτάριο, Αθήνα 2013, 195-202.

Νικολόπουλος 2010: E. Νικολόπουλος, Σχέσεις της Ιβηρικής Χερσονήσου με την Ανατολική Μεσόγειο κατά τη 2η και στις αρχές της 1ης χιλιετίας π.Χ.: Μύ-θος και πραγματικότητα, Διδακτορική Διατριβή, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Αθήνα 2010.

Nilsson 1963: M. P. Nilsson. A History of Greek Religion, Oxford 19632.

Noack 1907: F. Noack, Die Mauern Athens, AM 32, Athen 1907.

Νομίσματα και Νομισματική: Νομίσματα και Νομισματική, Ελληνικό Υπουρ-γείο Πολιτισμού – Νομισματικό Μουσείο, Αθήνα 1996.

Ντάτσουλη-Σταυρίδη 1974: A. Ντάτσουλη-Σταυρίδη, “Εικονιστικά Α΄”, AΔ 29 (1974) Μελέται, 187-193, πίν. 106-123.

Ντάτσουλη-Σταυρίδη 1980: A. Ντάτσουλη-Σταυρίδη, “Παιδικά και Νεανικά Πορτραίτα της Ρωμαιοκρατίας στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών”, AAA 13 (1980).

Ντάτσουλη-Σταυρίδη 1985: Α. Ντάτσουλη-Σταυρίδη, Ρωμαϊκά πορτραίτα στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας, Αθήνα 1985.

Ξενάκη-Σακελλαρίου 1966: A. Ξενάκη-Σακελλαρίου, Μυκηναϊκή σφραγιδο-γλυφία, Αθήνα 1966.

Οικονομίδου 1996: M. Οικονομίδου, Αρχαία Νομίσματα, Αθήνα 1996.

211

Robertson 1953-54: M. Robertson, “Attic or East Greek?”, AE 1953-54, B΄, 145-148.

Rostovtzeff 19982: M. Rostovtzeff, Social and Economic History of the Hel-lenistic World, τόμοι Ι-ΙΙΙ, Oxford – New York 19982.

Ρουσόπουλος 1862: A. Ρουσόπουλος, “Σκεύη δικαστικά”, ΑΕ 1862, 304-307.

Royaume d’Alexandre: S. Descamps-Lequine – K. Charatzopoulou (επιμ.), Au royaume d’Alexandre le Grand, La Macédoine antique, Musée du Louvre October 15, 2011 – January 16, 2012, Paris 2011.

RRC: M.H. Crawford, Roman Republican Coinage, Cambridge 1974.

Ruipérez – Melena 1996: M.S. Ruipérez – J.L. Melena, Mycenaean Greeks, μτφ. Μ. Panagiotidou, Athens 1996.

Ρωμιοπούλου 1997: K. Ρωμιοπούλου, Ελληνορωμαϊκά γλυπτά του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου, Αθήνα 1997.

Sakellarakis 1992: J.A. Sakellarakis, The Mycenaean Pictorial Pottery Style in the National Archaeological Museum of Athens, Athens 1992.

Salta 1991: M. Salta, Attische Grabstelen mit Inschriften: Beiträge zur To-pographie und Prosopographie der Nekropolen von Athen, Attika und Salamis vom Peloponnesischen Krieg bis zur Mitte des 4. Jhs. v. Chr., Διδακτορική Διατριβή, Tübingen 1991.

Σβορώνος 1898: I.N. Σβορώνος, “Βερενίκη Β΄: Βασίλισσα Κυρηναϊκής και Αιγύπτου”, ΔΕΝΑ 1 (1898), 212-230.

Σβορώνος 1904: I. N. Σβορώνος, Τα νομίσματα του κράτους των Πτολεμαίων, Αθήνα 1904.

Σβορώνος 1913: I.N. Σβορώνος, “Δωρεά Κωνσταντίνου Καραπάνου: Συλλο-γή Γλυπτών Λίθων”, ΔΕΝΑ 15 (1913), 147-184

Σβορώνος 1915: Ι.N. Σβορώνος, “Προσκτήματα του Εθνικού Νομισματικού Μουσείου: Δωρεά δακτυλιολίθων υπό Δημοσθένους Τζιβανοπούλου”, ΔΕΝΑ 17 (1915), 71.

Scafuro 2013: A.C. Scafuro, “Keeping Record, Making Public: The Epigra-phy of Government”, στο: H. Beck (επιμ.), Α Companion to Ancient Greek Government, Oxford 2013.

Scholl 1996: A. Scholl, Die attischen Bildfeldstelen des 4. Jhs. v. Chr. Un-tersuchungen zu den kleinformatigen Grabreliefs im spätklassischen Athen, Berlin 1996.

Search for Alexander: N. Yalouris – K. Rhomiopoulou – M. Andronikos (επιμ.), The Search for Alexander, Exhibition Catalogue, Boston 1980.

SGDI: H. Collitz, Sammlung der griechischen Dialekt-Inschriften, Göttingen 1884-1915.

Sharpe 2006: Η.F. Sharpe, From Hieron and Oikos: the religious and secu-lar use of Hellenistic and Greek Imperial bronze statuettes, Διδακτορική Διατριβή, Indiana University 2006.

Shipley 2000: G. Shipley, The Greek world after Alexander the Great, 323-30 B.C., London – New York 2000.

Pini 2009: I. Pini, “On Early Late Bronze Age Signet Rings and Seals of Gold from the Greek Mainland”, στο: Δ. Δανιηλίδου (επιμ.), Δώρον, Τιμητικός τό-μος για τον Καθηγητή Σπύρο Ιακωβίδη, Αθήνα 2009, 599-610.

Pini 2010: I. Pini, “Soft Stone versus Hard Stone Seals in Aegean Glyptic: Some Observations on Style and Iconography”, στο: W. Müller (επιμ.), Die Bedeutung der Minoischen und Mykenischen Glyptik: Akten des VI. Interna-tionales Siegel-Symposium aus Anlass des 50-jährigen Bestehens des CMS, Marburg, 9-12 October 2008, CMS Suppl. 8, Mainz a.R. 2010, 325-340.

Πλόες: N.Χρ. Σταμπολίδης (επιμ.), Πλόες… Από τη Σιδώνα στη Χουέλβα: Σχέ-σεις λαών της Μεσογείου, 16ος – 6ος αι. π.Χ., Κατάλογος Έκθεσης, Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, Αθήνα 2003.

Πνεύμα και Σώμα: O. Τζάχου-Αλεξανδρή (επιμ.), Το Πνεύμα και το Σώμα. Οι Αθλητικοί Αγώνες στην Αρχαία Ελλάδα, Κατάλογος Έκθεσης, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, 15 Μαΐου 1989 – 15 Ιανουαρίου 1990, Αθήνα 1989.

Pöhlmann – Σπηλιοπούλου 2007: E. Pöhlmann – I. Σπηλιοπούλου, Η αρχαία ελλη-νική μουσική στο πλαίσιο της αρχαίας ελληνικής ποίησης, Ιόνιο Πανεπιστήμιο 2007.

Pohlsander 2004: H. Pohlsander, The Emperor Constantine, London – New York 2004.

Πολυχρονάκη 2006: Μ. Πολυχρονάκη, “Ο στρατηγός Κατακαλών Κεκαυμέ-νος, με αφορμή μια σφραγίδα –δωρεά στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού”, MBΠ 13 (2006), 100-115.

Porada 1979: Ε. Porada, “A Theban Cylinder Seal”, στο: Acts of the Interna-tional Archaeological Symposium, The Relations between Cyprus and Crete, ca. 2000-500 B.C., Nicosia 16-22 April 1978, Department of Antiquities, Nicosia 1979.

Porada 1981: Ε. Porada, “The Cylinder Seals Found at Thebes in Boeotia”, Archiv für Orientforschung XXVIII (1981), 13-14.

Price 1991: M.J. Price, The Coinage in the Name of Alexander the Great and Philip Arrhidaeus, Zurich 1991.

Prijatelj 2007: A. Prijatelj, “Digging the Neolithic Stamp-Seals of SE Europe from Archaeological Deposits, Texts and Mental Constructs”, Documenta Praehistorica 34 (2007), 231-256.

Raaflaub – Toher 1993: K.A. Raaflaub – M. Toher, Between republic and empire: interpretations of Augustus and his Principate, University of Califor-nia Press, 1993.

RIC VII: C.H.V. Sutherland – R.A.G. Carson (επιμ.), The Roman Imperial Coinage, vol. VII: Constantine and Licinius, A.D. 313-337, London 1966.

Richter 1965: G.M.A. Richter, “The origin of the bust form for portraits”, στο: Χαριστήριον εις Α.Κ. Ορλάνδον, τόμος Α΄, Αθήνα 1965, 59-62.

Richter 1968: G.M.A. Richter, The Engraved Gems of the Greeks Etruscan and Romans, μέρος 1, London 1968.

Richter 1971: G.M.A. Richter, The Engraved Gems of the Greeks Etruscan and Romans, μέρος 2, London 1971.

Roberts 1978: S.R. Roberts, The Attic Pyxis, Chicago 1978.

212

Stavrakos 2000: Chr. Stavrakos, Die Byzantinischen Bleisiegel mit Fami-liennamen aus der Sammlung des Numismatischen Museums Athen, Wies-baden 2000.

Στόγιας 2013: Γ. Στόγιας, “Ο Νικόλαος Ραβδάς και το βασιλικὸν χρυσουργί-ον: Προβλήματα αριθμητικά και ζητήματα κοπής νομισμάτων στην υστεροβυ-ζαντινή περίοδο”, στο: Eπιστήμη και τεχνολογία. Ιστορικές και ιστοριογραφι-κές μελέτες, Αθήνα 2013, 67-95.

Stupperich 1977: R. Stupperich, Staatsbegräbnis und Privatgrabmal im klas-sischen Athen, Münster 1977.

Svoronos 1890: I.N. Svoronos, Numismatique de la Crete ancienne, 1890.

Talbot 2005: Al.-M. Talbot, “Revival and Decline: Voices from the Byzantine Capital”, in: Evans, H.C. (επιμ.), Byzantium: Faith and Power (1261-1557), New York 2005.

Ταξιδεύοντας με το πλοίο της Κερύνειας: Ο. Τζάχου-Αλεξανδρή – Ε. Σπαθά-ρη (επιμ.), Ταξιδεύοντας με το πλοίο της Κερύνειας στο Χρόνο και στο Μύθο, Κατάλογος Έκθεσης, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, Ιούλιος-Σεπτέμβριος 1987, Αθήνα 1987.

Ταρασουλέας 1997: Θ. Ταρασουλέας, Ολυμπιακά Δρώμενα: Αθήνα 1895-1896, Αθήνα 1997.

Televantou 2008: Ch. Televantou, “Strofilas: A Neolitic Settlement on An-dros”, στο: Brodie κ.ά. 2008, 43-54.

Τζάχος 2001: E.E. Tζάχος, “Μια επανεκτίμηση της αθηναϊκής τριήρους: Η λήκυθος 9167 του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου”, στο: Α. Αλεξανδρή – I. Λεβέντη (επιμ.), Καλλίστευμα: Μελέτες προς τιμήν της Όλγας Τζάχου-Αλε-ξανδρή, Αθήνα 2001, 357-384.

Τζιτζιμπάση 2003: Α. Τζιτζιμπάση, “Μαρμάρινη λειψανοθήκη σε μορφή μι-κρής σαρκοφάγου”, ΜΒΠ 10 (2003), 28-43.

Τζιτζιμπάση 2012: A. Τζιτζιμπάση, «Από μάρμαρο…» Γλυπτά της συλλογής του Μουσείου Βυζαντινού Πολιτισμού, Ημερολόγιο 2013, Δημοσίευση των Φί-λων του Μουσείου Βυζαντινού Πολιτισμού, Θεσσαλονίκη 2012.

Τζουβάρα-Σούλη 1997: Χ. Τζουβάρα-Σούλη, “Τρόποι μαντείας στο Ιερό της Δωδώνης”, Δωδώνη 26 (1997), 29-70.

Thompson 1955: D. B. Thompson, “A Portrait of Arsinoe Philadelphos”, AJA 59 (1955), 199-206.

Thompson 1961: M. Thompson, The New Style Silver Coinage of Athens, New York 1961.

Thompson 1968: M. Thompson, “The Mints of Lysimachus”, in: G.K. Jen-kins – C.M. Kraay (επιμ.), Essays in Greek Coinage presented to Stranley Robinson, Oxford 1968, 163-182.

Τιβέριος 1989: M. Τιβέριος, Περίκλεια Παναθήναια: Ένας κρατήρας του Ζω-γράφου του Μονάχου 2335, Αθήνα 1989.

Touloupa 1964: Ε. Touloupa, “Bericht über die Neuen Ausgrabungen in The-ben”, Kadmos 3 (1964), 25-27.

Sideris 2000: A. Sideris, “Les tombes de Derveni: Quelques remarques sur la Toreutique”, RA 1 (2000), 3-36.

Σιδέρης 2001: Θ. Σιδέρης, “Αντίκυρα: Μια Aρχαία Φωκική Πόλη”, Εμβόλι-μον 43-44 (2001), 110-125.

Sinn 2004: U. Sinn, Das antike Olympia. Götter, Spiel und Kunst, München 2004.

Sjöquist 1953: E. Sjöquist, “Alexander-Heracles: A Preliminary Note”, BullMFA 51, 1953, 30-33.

Skeates 2007: R. Skeates, “Neolithic Stamps: Cultural Patterns Processes and Potencies”, CAJ 117 (2007), 183-198.

Σκιαδάς 1979: A. Σκιαδάς, Αρχαϊκός Λυρισμός Ι, Αθήνα 1979.

Smith 1896-97: C. Smith, “Excavations in Melos, 1897”, BSA 3 (1896-1897), 20-25.

Smith 1988: R.R.R. Smith, Hellenistic Royal Portraits, Oxford 1988.

Smith 1996: R.R.R. Smith, “Typology and diversity in the portraits of Augus-tus”, JRA 9 (1996), 31-47.

Smith 2011: A.C. Smith, Polis and Personification in Classical Athenian Art, Leiden 2011.

SNG Copenhagen: SNG, The Royal Collection of Coins and Medals Danish National Museum, Copenhagen 1942-1979.

SNG Greece 2: S. Kremydi-Sicilianou, SNG Greece 2, The Alpha Bank Col-lection: Macedonia I, Alexander I – Perseus, Athens 2000.

SNG Greece 4: S. Psoma – I. Touratsoglou, SNG Greece 4, Numismatic Museum, Athens: The Petros Z. Saroglos Collection, τόμος I, Macedonia, Athens 2005.

SNG Greece 5: E. Tsourti – M.D. Trifiró, SNG Greece 5, Numismatic Museum, Athens: The A.G. Soutzos Collection, Athens 2007.

Σολωμού-Προκοπίου – Βογιατζή 2004: A. Σολωμού-Προκοπίου – I. Βο-γιατζή, Η Αθήνα στα τέλη του 19ου αιώνα: Οι πρώτοι Διεθνείς Ολυμπιακοί Αγώνες, Αθήνα 2004.

Sotiriadis 1912: G. Sotiriadis, “Fouilles prehistoriques en Phocide”, REG XXV (1912), 129-140.

Southern 2001: P. Southern, The Roman Empire from Severus to Constantine, New York 2001.

Σπυρόπουλος 1979: Θ. Σπυρόπουλος, “Ανασκαφή Μυκηναϊκής Τανάγρας”, ΠΑΕ 1979, 34-35, πίν. 20-21.

Stais 1910: V. Stais, Marbres et Bronzes du Musée National, Athens 1910.

Στάης 1917: Β. Στάης, “Ανασκαφαί Σουνίου”, ΑΕ 1917, 168-213.

Stanwick 1999: P. E. Stanwick, Egyptian Royal Sculpures of the Ptolemaic Period, Διδακτορική Διατριβή, New York 1999.

Σταυρόπουλος 1930-31: Φ.Δ. Σταυρόπουλος, “Ανασκαφαί Ρωμαϊκής Αγο-ράς”, ΑΔ 13 (1930-31), Παράρτημα, 1-14.

213

Wedde 1991: M. Wedde, “Aegean Bronze Age Ship Imagery: Regionalisms, a Minoan Bias, and a ‘Thalassocracy’”, στο: R. Laffineur – L. Basch (επιμ.), Thalassa: L’Egée préhistorique et la mer: Actes de la troisième rencontre égéenne internationale de l’Université de Liège, Station de recherches sous-marines et océanographiques (StaReSo), Calvi, Corse, 23-25 avril 1990, Ae-gaeum 7, Liège 1991, 88.

Wedde 1999: M. Wedde, “War at Sea: The Mycenaean and Early Iron Age Oared Galey”, στο: R. Laffineur (επιμ.), POLEMOS: Le contexte guerrier en Égée à l’âge du Bronze: Actes de la 7e Rencontre égéenne Internationale, Université de Liège, 14-17 Avril 1998, Aegaeum 11, Liège–Texas 1999.

Weiss 2003: P. Weiss, “The Vision of Constantine”, μτφ. A.R. Birley, JRA 16 (2003), 237-59.

Weisser – Dahmen 2009: B. Weisser – K. Dahmen, “Goldene Alexander zum Geschenk” στο: Στ. Δρούγου κ.ά. (επιμ.), Κερμάτια Φιλίας: Τιμητικός τόμος για τον Ιωάννη Τουράτσογλου, τόμος I, Αθήνα 2009, 343-359.

Wiencke 1974: M.H. Wiencke, “The Lerna Sealings”, στο: Die kretisch-mykenische Glyptik und ihre gegenwärtige Probleme, CMS Beiheft , Marburg 1974, 149-172.

Wilcken 1976: U. Wilcken, Αρχαία ελληνική ιστορία, μτφ. Ι. Τουλουμάκος, Αθήνα 1976.

Wright 1987: D.H. Wright, “The True Face of Constantine the Great”, DOP 41 (1987), 493-507.

Yatromanolakis 2007: D. Yatromanolakis, Sappho in the making: The early reception, Cambridge Mass. – London 2007.

Younger 1995: J.C. Younger, “Bronze Age Representations of Aegean Bull-Games, III”, στο: R. Laffineur – W.-D. Niemeir (επιμ.), Politeia: Society and State in the Aegean Bronze Age: Proceedings of the 5th International Aegean Conference, University of Heidelberg, Archäologisches Institut, 10-13 April, 1994, Aegaeum 12, Liège – Austin 1995, 507-546.

Younger 2010: J.C. Younger, “Mycenaean Seals and Sealings”, στο: E.H. Cline (επιμ.), The Oxford Handbook of Bronze Age Archaeology of the Ae-gean, Oxford 2010, 329-339.

Zwierlein-Diehl 2007: E. Zwierlein-Diehl, Antike Gemmen und ihr Nachle-ben, Berlin – New York 2007.

Touratsoglou 2011: I.P. Touratsoglou, “The Transition from Paganism to Christianity: the Numismatic Evidence”, στο: Transition to Christianity, 41-42.

Tourna κ.ά. 2002: E. Tourna κ.ά., “Egyptian Tresuri in the National Archae-ological Museum of Athens”, στο: A.-A. Maravelia – G.A. Belova (επιμ.), Egypt and Antique Europe: Two parts of the Mediterranean Word (Some per-spectives for European Egyptology), BAR Series 1052, Oxford 2002, 31-35.

Transition to Christianity: A. Lazaridou (επιμ.), Transition to Christianity: Art of Late Antiquity, 3rd–7th Century AD, Exhibition Catalogue, New York City, December 7, 2011 – May 14, 2012, New York 2011.

Treuil κ.ά. 1996: R. Treuil κ.ά., Οι πολιτισμοί του Αιγαίου, μτφ. Ο. Πολυχρο-νοπούλου – Α. Φίλιππα-Touchais, Αθήνα 1996.

Troxell 1997: H. Troxell, Studies in the Macedonian Coinage of Alexander the Great, Numismatic Studies 21, New York 1997.

Τσέλεκας 2005: Π. Τσέλεκας, Αρχαίοι Ολυμπιακοί Αγώνες και Νόμισμα, Λευκωσία 2005.

Τσιαφάκη 1998: Δ. Τσιαφάκη, H Θράκη στην αττική εικονογραφία του 5ου αιώνα π.X. Προσεγγίσεις στις σχέσεις Aθήνας και Θράκης, Κομοτηνή 1998.

Τσιγαρίδας – Λοβέρδου-Τσιγαρίδα 1979: E. Τσιγαρίδας – K. Λοβέρδου-Τσι-γαρίδα, Κατάλογος χριστιανικών επιγραφών στα μουσεία της Θεσσαλονίκης, Δημοσιεύματα Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών 52, Θεσσαλονίκη 1979.

Τσούντας 1908: Χρ. Τσούντας, Αι Προϊστορικαί Ακροπόλεις Διμηνίου και Σέσκλου, Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας, Αθήνα 1908.

Vagi 1999: D.L. Vagi, Coinage and History of the Roman Empire, c. 82 B.C.–A.D. 480, τόμοι 1-2, Chicago 1999.

Velkov 1935: I. Velkov, “Findings from burial mounds in Brezovo”, Notifica-tions from the Archaeological Institute VІІ (1935), 1-16.

Vermeule 1968: C.C. Vermeule, Roman Imperial Art in Greece and Asia Mi-nor, Cambridge Mass. 1968.

Vermeule – Karageorghis 1982: E. Vermeule – V. Karageorghis, Mycenaean Pictorial Vase Painting, Cambridge 1982.

Vickers 1981: M. Vickers, “Recent Acquisitions of Greek Antiquities by the Ashmolean Museum”, AA 4 (1981), 541-561.

Vickers 1985: M. Vickers, “Early Greek coinage: A reassessment”, Num-Chron 145 (1985), 1-44.

Vierneisel – Zanker 1979: K. Vierneisel – P. Zanker, Die Bildnisse des Au-gustus, München 1979.

Wachsmann 1998: S. Wachsmann (επιμ.), The Seagoing Ships & Seamanship in Bronze Age Levant, London 1998.

Wachsmann 2009: S. Wachsmann, Seagoing Ships and Seamanship in the Bronze Age Levant, Texas 2009².

Wallace 1987: R.W. Wallace, “The origin of electrum coinage”, AJA 91 (1987), 385-397.

ISBN 978-618-80968-3-7