نگاهی جامعه¬شناختی به تحول نقش واعظ و مداح در اجرای...

تحول نقش واعظ و مداح در اجراي مناسك عاشورا

) دزفولشهرمطالعه موردي (

مهري بهار∗

نسيم كاهيرده∗∗

چكيده

ديرباز به منظور حفظ و ست كه ازي مذهبي هاجمله گردهماييازمناسك عزاداري عاشورا

ورت گرفته ص ،هاي آيندههاي ديني و انتقال آن به نسلداري يك سري از مفاهيم و ارزش نگه

آنالگوي مطلوب تشخيص و وجود ندارداين مناسك الگوي واحدي ياجراشكل درمورد . است

چه كه در آن لذا ؛ محسوب مي شودرو موضوع مهمي براي پژوهشو از اين چالش محلهمواره

هايي با استفاده از تكنيك و ت كه به شيوه كيفي در همين راستاس مورديةمطالعآيد ادامه مي

عنصر اساسي اين مناسك يعني؛ دو نقش تحولبه بررسي مشاركت آميزة و مشاهدةند مصاحبمان

مناسك در اين دهد نشان ميآن ازداده هاي بدست آمده ومداحان پرداخته است وعاظ و

مرجع به عنوان ـ وعاظ محور وـ عاطفيدين دارينماد به عنوان ـ مداحانبرخالف گذشته

. اندار گرفته قرهدر حاشي ـديني

.دينداري ،هيأت عزاداري عاشورا، واعظ، مداح، ،مناسك :كليدواژه ها

[email protected]استاديار گروه ارتباطات اجتماعي دانشگاه تهران ∗

[email protected]ناسي ارشد جامعه شناسي كارش∗∗

دريافت (88/11/23) تاييد (89/02/15)

فصلنامه انجمن ايراني مطالعات فرهنگي و ارتباطات / سال پنجم/ شماره 16 / پاييز �1388 2

مقدمه

چرا كه اولين ؛ استست كه قدمتش به آغاز حيات بشري پيوند خوردهجمله مقوالتي دين از

چه كه آنو ؛استنوعي از معرفت بوده كه براي انسان در ارتباط با محيط پيرامونش تحقق يافته

ست كه، در ارتباط با رفتارهاي ديني و اعمالي يعنيبخشي از دين قرارگرفتهاينجا مد نظردر

در ايام ، در قالب مراسم و آييني خاصكه معموالًاعمالي .دهندباورها و عقايد ديني رخ مي

ين عبادي ناميده يشوند و تحت عنوان مناسك يا آطور منظم و همگاني تكرار مياي به ويژه

. اي ديني است جامعه ايراني جامعه .شوندموجب تقويت باورهاي ديني افراد مي وشوندمي

نهادهاي ديني، افراد ديندار، مراسم و مناسك ديني به لحاظ ساختاري، فرهنگي و اجتماعي

آفرين براي افراد، گروهها و طبقات هاي ديني عنصري تشخص هر يك از آيين. اهميت دارند

).122: 1383بهار (اند اجتماعي

وبويژه شيعيان شود و در ميان مسلمانان اديان به صور مختلف اجرا ميةمناسك در ميان پيروان هم

اين مناسك است از ديرباز استمرار ةمناسك عزاداري عاشورا، از جمل .اشكال متنوعي از آن وجود دارد

جراي مناسك عزاداري واقع ا در .شودفرهنگي شيعيان محسوب مي مهم هويتي و از عناصر يافته و

داري يك سري از مفاهيم نگه به منظور حفظ و، به صورت منظم درطي قرون متمادي گذشته،عاشورا

شيعه و در جهت نيرومند ةهاي ديني صورت گرفته است كه در اصل براي انتقال به جامعو ارزش

نوعي محرك عمل ،هاي زندگي اجتماعي و غلبه بر دشمنانساختن آن براي مقابله با دشواري

اين مناسك همواره .شده است كيدأنيز بر اجراي آن ت شده و همواره از سوي امامان شيعهمحسوب مي

بوده است و اين درجوامع شيعه سياسي و فرهنگي ،ساز و محرك بسياري از تحوالت اجتماعيزمينه

منان عزادارؤدر بين م قدرت اين مناسك در ايجاد ايمان و احساس ديني قوي و شديدةكار به واسط

غالب ايرانيان بوده است، مذهب شيعه از ساليان دور مذهب رسمي وجا كه از آن وشده استميسر مي

ثير أكه البته تحت ت ،شود هم محسوب ميها آن ةهاي ديرين مناسك عزاداري عاشورا از دغدغهاًطبع

تغييراتي را پذيرفته و با اشكال ،يهاي مختلف تاريخفرهنگي و اجتماعي ايران در دوره هايزمينه

يز متناسب با زندگي مدرن و جديد ن دوران معاصر ازجمله تغييراتي كه در.يافته است متفاوتي ظهور

ناسانه و انتقادي شهاي مختلف آسيباي از ديدگاه ايجاد موج گستردهءاو منش، اين مناسك رخ داده در

اما در كنار رويكردهاي كالمي و جدلي .استري شدهفكري به سمت موضوع عزاداديني و نيز روشن

هتوان از رويكردهاي اجتماعي و فرهنگي بداران سنتي و مدرن در مواجهه با مناسك عزاداري، ميدين

تبييني فرهنگي و اجتماعي هشناسي يادكرد كه به دنبال ارائشناسي و انسان علومي مانند جامعهةواسط

شناختي كه هاي جامعهديدگاه. كاركردهاي پنهان و آشكار اين مناسك هستندها وها و ريشهاز داللت

.استه نظر قرار گرفتحن علل اجتماعي وقوع چنين تغيير و تحوالتي مطميدرآن، تبي

3�

طرح مسئله

توان اهميت اين اي از اعمال است و نمي كه دستگاهي از باورها باشد، مجموعهدين بيش از آن

كند از منان ايفا ميؤ كه دين در حيات اجتماعي مايواقع نقش جدي گرفت دراعمال را ناديده

شناسي دين صورت گرفته است جامعهةحيط چه كه درولي آن .پذيردطريق مناسك صورت مي

اين ؛باورها و اعتقادات مورد پژوهش بوده است ، آن اعم از مناسكةدر مفهوم همه جانب اًعمدت

طور تخصصي ه ب،اعتقادات باورها، ،از تمركز بر وجوه خاصي مثل مناسك مانع ها معموالًپژوهش

.و جداگانه هستند

در ايران مناسك جايگاه قابل توجهي دارند اين جايگاه پس از انقالب به دليل حضور دين در

توان از از طرفي تكثر، تنوع و عموميت يافته درحدي كه مي. حكومت اهميت بيشتري يافته است

دستخوش ،هاينيآ مناسكي نام برد و از طرف ديگر ـ ينيي آةراني به عنوان يك جامع ايةجامع

اين تغييرات نشانگر آن است كه مناسك بر خالف ديدگاه گذشته . شده است تغييرات بسيار

تاريخي و همچنين نيازهاي ةثر از زمينأهاي اجتماعي متصلب نيستند بلكه، بسيار منعطف و مت داده

چنانچه . شوند ابداع مي همچنين،يابندرسند، هم تغيير مينتيجه هم به ميراث مي دراند،اجتماعي

وجود ه هاي بزرگداشت خاص خود را بآيين سيس حكومت جديد همهأجنگ، پيروزي انقالب يا ت

هاي كالن گذاري ما، به دليل حضور دين در سياستةچه كه ويژگي ممتاز جامعاما آن. اندهآورد

از اين نظر ايران مورد . اند مناسك يافته اي است كه برخي از وجه حقوقي و قانونيكشوري است،

شيعي ايران كه از نظر تاريخي تا زمان صفويه ةبه دليل زمين. مناسك ديني استةممتازي در مطالع

است نتيجه در برابر تاريخ رسمي كوشيده به عنوان يك اقليت، مورد ستم و سركوب بوده است و در

درنتيجه مناسك ديني ما .. . تاريخي خود را زنده نگاه دارد وةحافظ خالل مراسمي چون عاشورا،از

.)1387شريعتي، (اغلب با سوگواري پيوند خورده است

واست كربال در طي تاريخ حيات تشيع، عنصر مركزي هويت جمعي و ديني شيعه بودهةواقع

شيعه بوده و از سوي ديگر يكي از ةجامعسو محمل اصلي وجدان جمعي ري محرم از يكاعزاد

.)1386 رحماني،( منابع اصلي نظام نمادين و نمادهاي مركزي فرهنگ شيعه بوده است

مناسك عاشورايي به دليل نقشي كه در حيات ديني مردم داشته در صور مختلفي تبلور يافته

مانند شكل سنتي . اندههاي متنوعي بازسازي كردها و صورتبنديرا طي مكانيسم و مردم آن

ي ها هياتو هاي نذري خانگيسفره و همچنين صور ديگري مثل روضه و) تعزيه( تر ايرانيئات

ترين و عزاداري يكي از رايجيها هيات كه البته .شوندعزاداري كه در ايام محرم برگزار مي

.رند در توليد و بازتوليد اين مناسك نقش دا،هايي هستند كهترين جماعتمهم

ي عزاداري، ها هياتاي از موج گسترده با ظهور هفتاد به بعدةدهز به ويژه ا هاي اخيردر دهه

تهران در هزار هيات ثبت شده 15 بنا به گفته كارشناس سازمان تبليغات استان تهران، حدود(

تحول نقش واعظ و مداح در اجراى مناسك عاشورا ...


) ثبت نشده استي ي زنانهها هيات ي غيررسمي وها هياتوجود دارد كه اين آمار فارغ از

در عزاداري عميق در رونديايجاد تحول گر مطرح شدند كه بيانها هياتنوع خاصي از )همان(

ز نوع سنتي آن متمايزند اشكل اجرا و هم به لحاظ محتوا كه هم به لحاظ ظاهر و ،سنتي بودند

خروج ازة به واسطها آن بودن جديد .شوندميعزاداري محسوب يها هياتو نوع جديدي از

و تكيه بر شورمندي و اي سنتي عزاداري و استفاده از ريتم و آالت موسيقي متمايزههنجار

يعني در .شود كه توسط مداح رهبري مي،هيجان مذهبي باال در ميان جماعت عزاداران است

اي تغيير يافته در اجراي سنتي عزاداري محرم به گونه مداح / ساختار دوگانه واعظها هياتاين

در حاشيه قرار گرفتن واعظ يا روحاني ر با پررنگ شدن نقش مداح يا ذاكر واست و اين تغيي

اين مراسم يا روحاني يا واعظ وجود ندارد و يا اگر هم كه اغلب درطوري به،قابل مشاهده است

اي است براي اجراي مداح ومنبر او مقدمه گيرد و اجراي اين مراسم قرارميةهست در حاشي

به عنوان شخص مطلع و ـ واعظ ها در اجراي سنتي اين عزادارياست كه حالي اين در

حقايق تاريخي و مباحث فكري پيرامون قيام كربال را برعهده ةارائ طرح وةمتخصصي كه وظيف

الگوي مناسب ي هئآن به منظور ارا داشته و به تبيين علل قيام امام حسين و نتايج مترتب بر

ت سنّ ودار بوده است اصلي را در اجراي اين مراسم عهده نقش ـپرداخته است به جامعه مي

اند تا گرفتهمي چنان بود كه مداحان هنر خود را در جلب عواطف و احساسات مردم به خدمت

سرايي قلوب مستمعين را ند و به حسب وضع و موقع با مرثيهآنان را به پاي منبرها بكشان

چنين بود كه مداحي در خدمت منبر . نمايند)ع(عارف اهل بيتمستعد دريافت حقايق دين و م

.شدندبخش كرسي علماي دين در تعليم و تهذيب افراد جامعه ميگرفت و مداحان رونققرارمي

ن مناسك يا اية چيستي مناسك عاشورا و وفاداري به سنت اوليي هلئجا مسالبته در اين

را به موازات چنين تحولي مورد انحراف از آن مطرح نيست بلكه جايگاه و كاركرد مناسك عاشو

پس از توصيف اين فرض يعني جانشيني مداح به جاي واعظ در اجراي اًكه طبع ،نظر است

.شددمحقق خواه شناختي اين تحول نيزمناسك عزاداري عاشورا دستيابي به داليل جامعه

ضرورت بررسي مناسك عاشورا

كه بررسي آن و مناسك پيرامونش را براي اتفاق افتاده ولي چيزي ها قبل عاشورا مدتةواقع

سازد گرايش و يا نگرش مردم ايران نسبت به اين حادثه ومي اهميت متفكران اجتماعي با

شناخت فرهنگ شيعي ايران، يكي از .حضور پايدار آن در قلب و ذهن افراد جامعه است

هاي تاريخي مربوط ايترو ، عاشوراةترين موضوعات شناخت حادث كليديتترين و در نهايمهم

رو از اين .يني شكل گرفته پيرامون اين حادثه است دـي هاي فرهنگبه آن و در نهايت سنت

در ظهور اشكال جديد. يابدتوجه به تغييرات و تحوالت در اجراي اين مناسك ضرورت مي

5�

دا از اين داران سنتي براي دين پيامد مناسبي ندارند اما جنظر عموم دين مناسك عزاداري از

داليل اجتماعي فرهنگي خاص خودش ها آنهاي جديد و بروز اين صورت،ديني دروني هلئمس

.را دارد كه فهم آن ضروري است

گردان دار و صحنه ميانها آنعزاداري عاشورا به دست عامه است و مجالسي هسررشت

هاي يك از اين شكلچاند و هيهاي گوناگوني آفريدهمردم براي عزاداري شكل ،عاشورايند

اند و به اين بلكه خود مردم همواره جلودار بوده. اند نكردهاعزاداري را عالمان دين به مردم الق

ها و تحوالت در مناسك عاشورا به عنوان يك آيين ورود بدعت. اندمراسم شكل خاصي داده

اساسي را ايفا در ميان شيعيان نيز بدين علت است كه عامه متولي آن شده و نقش مذهبي

جايي كه شكل معين و دقيقي براي عزاداري ترسيم نشده ميدان براي اعمال از آنوكنندمي

يهها در گذر زمان و به مرور از جنبها و اعمال سليقهرو اين بدعت از اين.ها باز استسليقه

هبي قرار مقدسات مذيهو در حوزاست هاي مذهبي بدل شده اعتقادي برخوردار و به آگاهي

طبعاً هم نقصان معرفت ديني را به همراه دارد وزمان مروراين روند به آنجاكه از و ؛گيرند مي

گرفتن فاصله نگري افراد و سطحيرواج زمينه ساز هم و نمايدمتوجه آسيب مي نهاد دين را

ل علمنظر پيگيري و تحليل اين از لذا .خواهد بودعقالني ژرف انديشيو تفكرازجامعه

.يابد آن ضرورت ميشناختي جامعه

تحقيق اصليمفاهيم

مناسك. 11

لي است كه ايمان و احساس ي وساهعبادي، مجموععني كيش مناسك به معناي بسيط آن ي

پايبندي ،طوركلي به.)578: 1383 ،دوركيم( شودديني از راه آن ايجاد و دوره به دوره تكرار مي

مانند برگزاري آييني مشخص و ، عمل جمعيي ه شيوبه يك ،گروهي از افراد يك جامعه

كند و درنتيجه ارتباطات قوي ناخواسته پيوندها و ارتباطات ميان اعضا را تقويت مي،همگاني

استمرار و پايداري ،شود و اسباب ثبات همبستگي و انسجام اجتماعي هم تقويت مي،ميان اعضا

كي مانند باورديني به انجام آن آيين جمعي وقتي كه عاملي كماًشود خصوصجامعه فراهم مي

). 518-523: 1383، دوركيم( باشدر كردهتمعنا بخشيده و اهتمام به آن را با وعده ثواب جذاب

خالصه به نيروي ،ها آنبه جلوگيري كردن از فراموش شدن ،داشتن باورهامناسك به زنده نگاه

.كندك ميرين عناصر وجدان جمعي كمتتازه بخشيدن به اساسي

1.Rites



اعزاداري عاشور. 2

،»اعز«شود برگرفته از كلماتي همچون زبان فارسي استفاده مي در كه امروز»عزاداري«ة كلم

ب يمصا و هازبان عربي است كه به معاني صبر بر از دست دادن در»االعتزاء « و»تعزيت«

بردن به كسي يا چيزي، كمك خواستن و پناه «توان گفت مفاهيمي چوناز اين رو مي .باشدمي

هايي است كه از معاني چنين الفاضي به دست لفهؤ برخي از م»صبر، تسلي دادن خود با ديگران

.)17: 1385 ابراهيمي،( مي آيد

دادن يافتن يا تسلي با توجه به نگرش او به جهان و به جهت تسليمعموالً عزاداري عزادار

دادن يافتن يا تسلي كن است به جهت تسلياما گاهي در عين حال كه مم .يردگصورت مي

تري را نشانه گرفته كه برگزاري مناسك عاشورايي در فرهنگ باارزش تر وباشد اهداف مهم

.گونه عزاداري استشيعه ازجمله اين

. را در پي دارد شيعهةتحريك متناوب احساسات جامع عزاداريبرگزاري مستمر اين مجالس

به پايداري و تعميق در پايان شود و نهادينه مي از چندي تثبيت وپس در اثر تكرار اين روند

كه مجالس عزا از صرف اجتماع نتيجه آن .م بر انگيخته شده خواهد انجاميدئاحساسات دا

شوند با توجه مبدل مي نوعي منبع احساسي قوي و گسترده رود و بهمعمول مؤمنان فراتر مي

ورا روشن است كه وجود چنين منبعي از احساس عاشة به بعد حماسي و مبارزاتي واقع

تواند براي نظام سياسي مخالف شيعه خطرساز و بحران ديني تا چه اندازه ميي هشد متراكم

شود تر مياحساسات متراكم ،تر باشدمعيتجهرچه اين مجالس متعدد و پراً آفرين باشد خصوص

.د اعتراضي و مبارزاتي بيابةو محتمل است كه هويت و وجه

واعظ .3

اهل منبر گفته اًدسته از روحانيون و اشخاص معمم آشنا به فن خطابه و وعظ و اصطالحبه آن

تبليغ دين يهوظيف اين افراد ،حوزوي ندارند ةعالي تحصيالتاًالبته اين روحانيون الزام. شودمي

گويندگي ديني تبليغ وي ه هدف از حرف.و گويندگي معارف ديني و اسالمي را برعهده دارند

مردم تبيين معارف ديني براي باال رفتن سطح آگاهي ي هعبارت است از موعظه براي تزكي

براي كيفيت بخشيدن الگويي به مردم ي هائيعني ار) ع(ب امام حسينيديني مردم و بيان مصا

.)296: 1387، مظاهري( هاي بزرگه هدفبه حركت در را

هاي پايين به وعاظ و خطبا اختصاص دارد كما ردهاًومدر سلسله مراتب دروني روحانيت عم

شود كه كه هنوز هم در عرف روحانيون كسرشأن علماي بزرگ و مراجع محسوب ميآن

ةتوان اعضاي اين طبقه را به دو دستتر مييئبندي جزيك دسته در .خواني كنندروضه

تري نسبت به خطبا قرار ن منزلتي پاييةگوها در ردلهئگو و خطيب تقسيم كرد مس لهئمس

.

7�

روند و به تناوب ست كه در آغاز مجلس و پيش از خطيب بر منبر ميگيرند و كارشان اين مي

باالتري ةخطبا اما در رتب .كنندبرخي احكام فقهي مورد نياز مردم را براي مستمعان بازگو مي

اجتماعي و ،ل اخالقيئ مساروند وگويي به منبر ميلهئخواني و مس روضهةدر فاصل قرار دارند و

هاي يك واعظ خوب داشتن صوت خوب از بايسته؛كنندمباحث ديني را براي مردم مطرح مي

روضه ب اهل بيت بزند وايگريزي به مصاست تا بتواند پيش از خاتمه منبرش از خالل بحث

.)334: 1387 ،مظاهري( خواند

مداح. 4

اي در راستاي تكميل كار وعظ و خطابه ي وظيفهمداحان كساني هستند كه در مجالس عزادار

مديريت انداختن مستمعان وبه گريه مجلس و يعني به فرجام اصلي رساندن،اندداشته

تري نسبت به مداحان اگرچه منزلت اجتماعي پايين .سوگواري آنان و برقراري فضاي عزاداري

آنان را بيش از روحانيون ند و عامهبين مردم محبوبيت بيشتري دار اً اما عموم،نداوعاظ داشته

هاي اين حرفه يكي داشتن صداي خوش و ترين الزمه اصلي.كنندنزديك به خود محسوب مي

شناخت .است شناسي توانا و مقداري هم زيركي و موقعيتةاز حافظ ديگري برخورداري

نوحه و يا ترين معياري است كه فرد ذاكر براساس آن شعر،مخاطب و سنجش حال مجلس مهم

.گزينداي خاص را بر ميروضه

ت عزاداري أهي. 5

معموالً به گروهي از افراد در يك اجتماع ديني كه براي هدف خاص مذهبي دور هم جمع تأهي

كه كاركرد ديني دانست توان به عنوان يك نهاد اجتماعي بامياند اطالق مي شود، همچنين شده

نوعي تشكل يعني .ارهايي اجباري براي اعضاي خود دارداجتماعي ديگر هنج مانند هر نهاد

هايي از مردم هر محله در شهرها يا و نيز مجموعه) ع(محور عزاداري بر امام حسين بر كهمذهبي

خواني براي امام حسين و به ويژه در ايام عاشورا تشكيل سوگواري و روضهبرايروستاها كه

از افرادي و تجمعي ـ تاريخي مشخصةبا سابق ـ ي اجتماعيگروههيأت .باشد مي ،يابند مي

ايام والدت و ،اعياد( يك مناسبت مذهبيةداشتن ياد و خاطراست كه در راستاي زنده نگه

»واعظ«براساس ساختار دوگانه و )ع( با محوريت واقعه عاشورا و قيام امام حسين) شهادت ائمه

هايي روش شود و اعضا از طريقمي شكيلت) خوان روضه ،مداح( »ذاكر« )/ منبري،سخنران(

.پردازندبه سوگواري يا شادماني مي) زدن دست، زنجيرزني،زنيسينه( معمول و آدابي مشخص

هاي سازماني متناسب با ويژگي ؛دروني است اساس يك اعتقاد و باور اختياري و بر،شركت در آن

.تواند در برگيردري را هم مي كاركردهاي ديگ، يك هيات جداي هدف اصليش،و نيز مخاطبان



چارچوب نظري

هاي نظري مورد جا كه موضوع اين تحقيق پيرامون مناسك ديني بوده است، لذا ديدگاهاز آن

ترين منابع استفاده در آن از كتاب صور بنياني حيات ديني اميل دوركيم كه يكي از بهترين و غني

ميان نظريات بسيار ولي از؛ت شده استباشد برداش دين ميةشناختي در حوزهموجود جامع

موضوع تحول در چه كه در ارتباط بامبسوط ارائه شده در اين كتاب پيرامون موضوع مناسك، آن

بيش از همه جلب توجه نمود نظر دوركيم راجع به توزيع انديشه ،مورد اجراي مناسك عاشورا

باشد كه در آن شان ميينرهاي دي در قبال باوها آن عملكرد ة مردم و نحوةديني در بين تود

است و نه يكسانها آنهاي مردم معتقد به ديني در بين تودهةنه توزيع انديش" :كندتصريح مي

مناسك و اوضاع و احوال، باورها وها بسته به نوع افراد، محيط. عمل كردن به باورهاي دينيةشيو

اين در واقع ).7 :1380،دوركيم( "شونديهاي مختلف و متفاوتي احساس و اعمال مهديني به شيو

شود، در نتيجه گاهي با هاي ديني نيز ميبندياي اجتماعي سبب تكثر صورتهبنديتكثر گروه

در واقع دوركيم .دانان و عقالي دين شناسداريم وگاهي با الهي وجه عرفاني و عرفا سروكارةغلب

اش ترين نتيجهراد در حين مناسك جمعي، مهمتجمع اف كيد فراوان دارد كهأدر بيان اين مطلب ت

شان است با جامعهها آنبازسازي و تقويت ايمان افراد به نمادهاي مقدس و در نهايت تقويت پيوند

دست هاي اجتماعي يكشكلي نيست و گروه دست و يكجا كه جهان اجتماعي، جهان يكو از آن

بندي اديان و هم ادراك صورت اجتماعات، هم در وها اين تكثر و تفاوت گروه،باشندميهمسان ن و

گردد، داران برمياجتماعي دين ءها به منشا اينةهم. كند منان بازتاب پيدا ميؤو دريافت توسط م

.)همان( را بازنمايي كندء بايد اين منشاچراكه دين در نهايت

زاي ك منبع حركت يك نظام اعتقادي بلكه به يةدوركيم همچنين به دين نه تنها به منزل

منبعي كه از پويايي دروني جوامع انساني تغذيه .نگردپردازي جمعي مياجتماعي و آرمان

از ،شوند و وقتي زندگي مشتركي دارندها جمع ميبه زعم دوركيم وقتي انسان .شودمي

آورد ي به هيجانشان م،ها غلبه كردهآن آيد كه برمتراكمي پديد ميپيوندشان نيروي استثنايي

زندگي خصوصيشان وجود رساند كه پيش از اين دراي ميبه درجهشان راو نداي حياتي

ها ست كه بر وجدان انسانزاييثير حركتأ مذهب از ديد او تةدر يك كالم شاخص .نداشته است

شيعيان به ة علل توجه ويژةبنابراين از اين جهت نيز ديدگاه دوركيم به خوبي تبيين كنند .دارد

به عنوان ابزار قدرتمند ايجاد برپايي منظم و هميشگي مناسك عزاداري عاشورا در طول تاريخ

.مي باشد همبستگي در ميان جوامعشان

9�

روش

شناختي كه شرط الزم در پژوهش جامعه»عينيت«م به ياكرده سعيام ،درطي انجام اين تحقيق

اگرچه انتخاب اين .ميداوري كشيده نشو قضاوت و ةم و به ورطيند بمانب پاي،استدانسته شده

طوركه وبر همان ـ پژوهش در اصل متكي به نوعي موضع شخصي پيشيني و ارزشي بوده است

له و نيز كوشش بعدي در جهت بيرون كشيدن ئبندي يك مسگزينش اوليه و مفهوم :گويدمي

آن در ذهن من ةلي اوة و جرقـ »به ارزش ربط دارد«هاي عملي از دل يك بررسي بسيارداللت

.استبراساس ديد خاص من به عزاداري عاشورا بوده

نشان دادن دقيق اين تحول يعني ( توصيفي. 1 :دو بخش صورت گرفته است اين تحقيق در

تحليلي . 2 م وياكه در آن به تجليات ظاهري اين مراسم پرداخته )جانشيني مداح به جاي واعظ

فرهنگي ،ديني ،هاي اجتماعيكه به تبيين داللت) شناختي اين تحولبررسي علل جامعه(

.مياپرداخته

ي عزاداري فعال در ميدان ها هياتبندي از در گام اول تحقيق براي به دست آمدن يك گونه

و اطالعات به اين ترتيب كه با تكيه به آمار ،مياكاري دوركيمي صورت داده مورد بررسي،

كه در سازمان تبليغات اسالمي ثبت شده بود و ولي عزاداري فعال دزفها هيات مربوط به

در نظرگرفتن شاخص دوام زماني و كاركرد و» هيات«همچنين تعريف ارائه شده از مفهوم

ها هياتاي از دسته( ي سنتيها هيات. 1: تعريف كنمها هياتم دو تيپ آرماني براي اين يتوانست

ي جا افتاده و قديمي ها هياتت مرسوم در شان از سنو سازمان گروهي ها ارزش،هاكه ويژگي

ي ها هيات. 2) كنند پيروي مي،دهند صفويه نسبت ميةآن را به دور گيريشكل كه آغاز

ةي سنتي را دارا مي باشند به اضافها هياتيي كه تمامي كاركردهاي ها هيات( فرهنگي

ه است و به صورت محقق شدها آن شرايط اجتماعي جديد در ةكاركردهاي جديدي كه به واسط

بعد براي هر ةدر مرحل و) انديي با رويكرد غالب فرهنگي و معرفتي بروز و ظهور يافتهها هيات

را از ميدان تحقيق برگزيده و به بررسي پيرامون ها هياتهايي از ل نمونهآهاي ايدهتيپ يك از

.ميا پرداختهها آن

مند و آزاد و نيمه ساختة مصاحب،كتي مشارةدراين بخش بيشترين اطالعات از طريق مشاهد

يابي بهوعاظ و مداحان جهت دست عميق با مخاطبان و متوليان اين هيات يعني بانيان،

خاصشان به اين تحول صورت نگرش و ها آن و تحول ها هياتشان از هاي گذشته تجربه

.است گرفته

براي ،بتداي مصاحبهاالت باز در اؤطرح س. 1 :استوش مصاحبه هم به اين شكل بودهر

خوذ از أاالت مؤس. 2دريافت نخستين اطالعات حاضر در ذهن مصاحبه شونده راجع به موضوع

هاي نظري محقق به صورت يك پيشنهاد در اختيار مصاحبه شونده فرضثر از پيشأنظريه و مت



شوندرد شان پذيرفته ياهاي شخصيتا براساس تناظر يا عدم تناظر با نظريه ،قرارگرفته

مقابل اظهارات مصاحبه شونده است استفاده شده تا در ةاي كه در نقطهاي مواجههالؤاز س .3

.جريان آن امكان بازنگري انتقادي اين تصورات و فرضيات ممكن شود

احتمال بيشتري كه در يك مصاحبه با طراحي بازروستعلت استفاده از اين روش از آن

گيرانه وها جبههاگرچه ممكن است پاسخ .هايش را بيان كندگاهو ديدگوجود دارد كه فرد پاسخ

هاي گر ويژگي واقعي هستند كه نمايشهايي كامالًولي درهرحال داده يا ناصحيح باشند

.باشدفرهنگي و ارزشي افراد مي

يعني ،ي سنتي از نقاط مختلف شهر سه نمونه و براي تيپ دومها هياتيعني ،براي تيپ اول

ي فرهنگي سه نمونه مورد بررسي قرار گرفته اند نمونه ها براساس شهرت و معروفيت ها هيات

ها و طبقات اجتماعي مداح و يا خود هيات انتخاب شده اند و حتي المقدور سعي شده از محله

.گيري شود تا خصوصيات مجالس در طبقات مختلف شهري نيز پوشش داده شودمتفاوت نمونه

هاي انتخابي قراگرفته بودند ي هم مورد نظر بود كه ابتدا در ليست نمونههاي ديگرالبته نمونه

با موارد اًهاي موارد جديد اكثررسيد كه ويژگي بنظر مي،هاهياتاما پس از بررسي اين تعداد

يك اشباع نظري بررسي شده مشابهت بسياري دارند و با اين تعداد مصاحبه و مشاهده تقريباً

مسائل شكل تكراري به خود گرفت حاصل شد و با اندك تغييرات تدريجاًهاي تحقيقدر داده

.ها متوقف شدها و مشاهدهكه از آن پس مصاحبه

يافته هاي تحقيق

برمبناي ساختار(هاي هياتداد كه دركل آوري شده در ميدان تحقيق نشان مياطالعات جمع

ي ها هيات -1 :ي قابل تقسيم مي باشند كلةدر دزفول به دو دست ،عزاداري فعال) مداح /واعظ

:آيدهايي هريك در ادامه ميي فرهنگي كه ويژگيها هيات -2سنتي

تا از اين 7. ( سال دارند50اكثر اين هيئتها قدمت بيش از -1: هيئتهاي سنتي) الف

متوليان آنها اغلب مداحان پيشكسوتي هستند -2) هيئتها نزديك به دويست سال قدمت دارند

يا تا يا در دهه محرم واين هيئتها معموالً -3. از بازاريان و كسبه قديمي شهر مي باشندكه

يا مجالس اين هيئتها يا در مساجد قديمي و -4. صفر برنامه عزاداري دارند پايان محرم و

.شود برگزار مي كنند هايي كه خود افراد برپا مي برخي نيز در حسينيه هاي متبركه و بقعه

منبرهاي -6. سنتي است و از ريتم كند و سنگيني برخوردار است مداحي آنها كامالًسبك -5

وعاظ اين هيئتها -7شود بعد از دهه محرم و صفر برپا مي وعظ و روضه اين هيئتها غالباً

.خوانده مي شوند)) مال ((فاقد تحصيالت حوزوي اند و معموالً

11�

/ هاويژگي

نوع هيات

فرهنگي سنتي

قدمت

اتهي

. سال قدمت دارند50ها قدمت بيش از اكثر اين هيات

)ها نزديك به دويست سال قدمت دارند تا از اين هيات7(

داراي امتياز ،كه خيلي قدمت دارند ها رخي از اين هياتب

هاي سنتي از آن برخوردار خاصي هستند كه ساير هيات

))نهشيدا((باشند و اين امتياز داشتن نمادي است به نام نمي

شيدانه چيزي شبيه نخل در مراسم ،))شهيدانه((يا

شود بندي ميكه آذينست حجله ماننديگرداني است نخل

.تاسوعا و عاشورا در جلوي هيات حركت داده مي شودو در

70ها از سال اكثر اين هيات

اند و در به بعد تأسيس شده

هاي جديد شهر واقع قسمت

.شده اند

مكان

هيات

هاي ها يا در مساجد قديمي و يا بقعه ن هياتمجالس اي

كه خود افراد برپا حسينيه هاييمتبركه و برخي نيز در

.برگزار مي شودكنند مي

ها در مجالس اين هيات

.مساجد برقرار است

زمان

برگزاري

مراسم

ها معموالً يا در دهة محرم و يا تا پايان محرم و اين هيات

.صفر برنامه عزاداري دارند

ها غالباً بعد از دهة منبرهاي وعظ و روضه اين هيات

.برپا مي شود محرم و صفر

ها عالوه بر ايام محرم اين هيات

و صفر در طول سال فعالند و

هاي مختلف مانند به مناسبت

هاي اعياد و وفات ائمه برنامه

.فرهنگي دارند ويژه

ميزان

سازماندهي

چيز سرجاي هر هاي سنتي، هياتةدر ساختار پيچيد

طبق نظامي سلسله معين و مخصوص خودش است و

وظايف مشخص و تخلف ناپذيري همه اعضا مراتبي،

آداب و شئوني برقرار ،ها گونه هيات در سازمان اين.دارند

است كه بيشتر جنبه موروثي دارد و تابع معيارهايي

. افراد استازجمله تجربه، سن و سال

ميزان سازماندهي در اين

هاي ها نسبت به هياتتهيا

تر است با اين سنتي پيچيده

ها سن تفاوت كه در اين هيات

و سال افراد چندان اهميتي

در پذيرش مسئوليت در

.درون هيات ندارد

باني

ها اغلب مداحان پيشكسوتي هستند كه از بانيان آن

.بازاريان و كسبه قديمي شهر مي باشند

ها افراد بانيان اصلي آن

-ته و عضو پايگاهجبهه رف

كه هاي بسيج مساجداند

.اندكرده اغلب هم تحصيل



هيئتهاي قديمي وسنتي شهر محسوب كه از نامگذاريشان پيداست، ازهمانگونه ،اين هيئتها

يكي از اساسي ترين عوامل برپايي مجالس عزاداري در آنهادر جهت عمل به سنت و شوندمي

در اين هيئتها اگر چه شكل ظاهري برپايي .آن مي باشدنياكان و به نوعي حفظ و صيانت از

اند؛ است ولي به لحاظ عناصر ساختاري هيئت دچار تغيير شده مانند گذشتهمجالس تقريباً

در دهه اول محرم كه اوج عزاداري است جايي وعظ در اين هيئتها معموالً طوري كه منبر و به

در واقع، .شود در قالب مجالسي با جمعيت كمتر موكول مي به بعد عاشورا و غالباً ندارد و

اي سنتي، بخاطر محوريت مداحان سنتي در اين مجالس نامگذاري امروز اين هيئتها به هيئته

.مداح/ است نه بواسطه دارا بودن و حفظ ساختار سنتي واعظ

مداح

ها كامالً سنتي و داراي پيشينة بومي سبك مداحي آن

:هايي مي باشندباشد و مداحان داراي چنين ويژگيمي

اغلب سنين جواني را گذرانده و پيرسال و پابه سن -1

گذاشته اند

استاد و آموزش ديده اند-2

.ها و الحان آوازي تسلط دارند شعر و دستگاه بر-3

. با مقاتل و متون ديني آشنايي دارند-4

ها از خيرين و افراد معتمد مردم و بسياري از آن-5

.صاحب نفوذ شهر مي باشند

كه از صنف بازاريان و كسبه سرشناس و اكثر اين افراد

به عنوان يك فضل و فقطمتدين هستند به مداحي

.داشت مالي ندارند و از آن چشمكننداه ميافتخار نگ

ها به مداحي در اين هيات

سبك جديد و برخالف

ها، شورمندانه است سنتي

تندي ها غالباً از ريتمو نوحه

و مداحان داراي برخوردارند

:هايي هستندچنين ويژگي

جوان بودن -1

شاگردي نكردن -2

واندنخفي البداهه -3

نورمندانه خواند ش-4

حرفه اي بودن -5

.كرده بودن تحصيل-6

واعظ

اين را . سالي هستندوعاظ سنتي اغلب در سنين كهن -1

هاي سنتي نسبت بانيان و اعضاي هياتةتوان به ذائقمي

.داد كه عموماً خود هم در گروه سني مشابهي هستند

واعظان سنتي چه در درون و چه در بيرون مجلس، -2

اي دارند و حسنهةاً بازاريان رابط مردم خصوصةبا عام

.همين امر باعث استمرار و رونق كار واعظان است

چه از نظر زمان و واعظان سنتي برنامه كاري ثابتي، -3

.دارند مكان،

واعظان سنتي اغلب از سطح تحصيالت بااليي -4

.برخوردار نيستند

ها غالباً از وعاظ اين هيات

روحانيون جواني هستند كه

قدماتي مسطح ذراندن گالدرح

معموالً دروس حوزه هستند و

هم داراي سوابق علمي خوب و

در ارتباط با مراكز دانشگاهي

جريان وعظ و خطابه هستند

ريان ـ جها اتــن هيــدر اي

مبتني بر تبليغ نوظهوريست كه

اسالم مخالف با تحجر و آشتي

.دادن جوانان با دين است

13�

برخورداري از ويژگي مداح اهل در كنار، مثبت اجتماعيبرخورداري اين مداحان از ويژگيهاي

ست به طوري كه قرار داده ا اي از مجالس عزاداري خوب و برجسته آنها رادر جايگاه،بودن بيت

با نوع مرثيه و نوحه مداح هماهنگ واعظ موضوع سخنراني خود را در اكثر موارد،دراين مجالس

و مداحان به علت شأن و رفعت ،در حالي كه در گذشته عكس آن صورت مي گرفته ،كند مي

ه منبرنمودن برنام در كنار موكول اين امر .كردند مقام معنوي واعظ خود را با وي هماهنگ مي

دهه اول محرم و اختصاص كمترين زمان ممكن به منبر خود به در اكثر اين هيئتها به بعد از

نسبت به مداحي و تواند بيانگر اهميت كمتر و در حاشيه قرار گرفتن وعظ و منبر نوعي مي

اين مداحان پيشكسوتي كه در، البته الزم به ذكر است .باشد خواني براي بانيان اين هيئتها نوحه

به واسطه حضور مستمر و طوالني مدتي كه در مجالس عزاداري امام حسين ،هياتها حضور دارند

به تنهايي اند مدعي ،اند كه با متون روايي و مقاتل به اندازه ايي آشنايي پيدا كرده ،داشته اند) ع(

. آيند ميبه خوبي بر از عهده اجراي مراسم حتي در نبود وعاظ

شوند از قديم رابطه به عنوان واعظ دعوت ميي سنتيي كه در هياًتها روحانيونمعموالً

اند كه در نزديكي با بازاريان و كسبه كه بانيان اصلي هيئتهاي سنتي اند داشته و دارند و كساني

سطوح علمي بااليي از حوزه قرار ندارند و بيشتر اطالعات علمي آنها در حد پاسخگويي به

از طريق شركت است واغلب نيز پابه سن گذاشته و مسن مي باشند ومسايل شرعي عامه مردم

.كنند در اين مراسم و همچنين مجالس روضه خانگي گذران زندگي مي

آنها بر خالف وعاظ جوان و تحصيلكرده موضعي خنثي نسبت به فضاي عزاداريها دارند و

از آنجا كه گرايش رايج در جهت جلب رضايت باني و صاحب مجلس است و عملكردشان دقيقاً

هاي اكثر بانيان هيئت عمومي در هيئتهاي سنتي مبتني بر جدايي دين ازسياست است و و

مايل نيستند با طرح مسائل سياسي و مشكالت روز جامعه از قداست مجلس حسيني ،سنتي

مجالس محتواي منبرهاي اين وعاظ درلذا اصوالً ،كاسته شود و فضاي معنوي آن خدشه يابد

و ) ع(شخصيت امام حسين و قدسي اي اسطوره فرابشري و هاي طرح جنبه به محدود عزاداري

كه به وسيله آن اصلي ترين هدفشان كه همانا گرياندن افراد پاي منبر ديگر شهداي كربال ست

البته در اين راستا تأكيد عمده آنها بر روي جنبه هايي از شخصيت و .است محقق مي شود

برانگيختن عواطف و احساسات گيرد كه پتانسيل بيشتري در ساني صورت ميهاي ان ويژگي

.مستمعين داشته باشند

در اند و به بعد تأسيس شده70اكثر اين هيئتها از سال -1 :هيئتهاي فرهنگي) ب

هاي عضو پايگاه متوليان اصلي آنها افراد جبهه رفته و -2 .اند قسمتهاي جديد شهر واقع شده

صفر در اين هيئتها عالوه بر ايام محرم و -3.اند اند كه اغلب هم تحصيلكرده دبسيج مساج



هاي ويژه فرهنگي طول سال فعالند و به مناسبتهاي مختلف مانند اعياد و وفات ائمه برنامه

منبرهاي وعظ و خطابه در اين هيئتها -6 مجالس اين هيئتها در مساجد برقرار است -5. دارند

مداحي در اين هيئتها به سبك -7نسبت به هيئتهاي سنتي برخوردار است از اهميت بيشتري

. از ريتم تندي برخوردارندها غالباً است و نوحه شورمندانه،برخالف سنتي ها جديد و

نسبت به نوع سنتي اين نوع هيئتها نوع مداحي مداحان به لحاظ سبك و شيوه اجرا در

نحوه اجرا و نوع موسيقي، متفاوت از نوع ،ن از متوننوع استفاده مداحا. اند دچار تغيير شده

كنند كه تا رسد اين مداحان ازمتوني استفاده مي به نظر مي. باشند عمل مداحان در گذشته مي

به عبارت ديگر، محتواي اين متون هر چه بيشتر . شرايط معاصر آنها است حدود زيادي نمايانگر

.ي كه در آن به سر مي برند نزديكتر مي باشدالگو هاي فرهنگ به متن و شرايط زندگي و

،و در اين مسيرنوانديش است جريان وعظ و خطابه در اين هيئتها مبتني بر تبليغ اسالم

وعاظ هدف گيري اصلي خود را بر جوانان و نوجوانان متمركزمي كنند و منبرهاي خود را

كه در ،ن محوري نه فقط در فرماين جوا .كنند متناسب نيازها و اقتضائات اين گروه تنظيم مي

از مقوالت محتواي منبرها نيز قابل مشاهده است به طوري كه در اكثر مواقع در اين منبرها

مباحث هاي سياسي مطرح است و كمتر بحث اخالقي و عرفاني سخن گفته مي شود و تهذيب

ذاق جوانان هايي كه به م شود و به عبارتي كمتر از سختگيري طرح ميخيلي كم فقهي نيز

البته به علت انگشت شمار بودن چنين وعاظي در سطح .شود خوش نمي آيد سخن گفته مي

كانال مداحان و بانيان جوان از شهر اغلب براي ايام محرم وعاظ جواني از قم يا مشهد و

اين خود عامل مهمي است كه مانع از استمرار شوند و دعوت مي براي منبر هيئتهاي فرهنگي

كه در اين مقطع كوتاه شود چرا لس در طول سال و باالطبع اثر بخشي كافي آن مياين مجا

گردد ولي از آنجايي كه كمتر امكان برقراري ارتباطات قوي و عميق با اعضاي هيئت ميسر مي

جوان و امروزي بوده و با ادبيات قراردادي و امروزي جوانان با آنان سخن اين وعاظ غالباً

رفي چون اغلب بدور از مسئوليتهاي دولتي و پستهاي حكومتي هستند به از ط گويند و مي

البته اين وعاظ جوان بر خالف وعاظ .عنوان الگوهاي جذاب براي جوانان مطرح مي شوند

بعد از باشند چرا كه غالباً هاي بيشتري از نظر ابزار تبليغي دارا مي هيئتهاي سنتي توانايي

به مطالعات تاريخي، و اند شگاه وارد به تحصيالت حوزوي شدهدبيرستان يا دان اتمام دوره

آموزشهاي خاص تبليغي از نظر شيوه استفاده از مقاتل و مندند و اجتماعي و روانشناسي عالقه

.اندها را گذرانده روضه

15�

نتيجه گيري جمع بندي و

هائي كه مايي به مدد گرده،دوره اي در هر سال مناسك عزاداري عاشورا به صورت منظم و

و فرهنگ كربالةباورهاي مذهبي عزاداران در ارتباط با واقع به بازسازي اخالقي و ،كندايجاد مي

) ع(هاي آنان نسبت به امام حسين احساسات و انديشهةكند و به تثبيت دوبارعاشورا كمك مي

اطفه افراد را درگير احساس و عاًجا كه اين مراسم مستقيماز آن شود وايشان منجر مي ياران و

آن كسي كه در اين ،درواقع .تري نيز برخوردار است لذا از تأثير سريعتر و گسترده،سازدمي

اين تأثرات بر ةداند كه هممي پردازد به آداب ديني عمل كرده است،مناسك به عزاداري مي

نظر وي از كند وميدرون خود حس كه در صفاي باطن و شوقي، ، آرامش درونيةانگيزانند

.دليل بر صحت تجربي باورهاي وي هستند از آثار و بركات مناسك عزاداري است

احساسي منحصر به همين اعمال شورمندانه و از طرفي مناسك مذهبي مثل مناسك عاشورا،

هاي شورمند صورت جريان اجراي مداحي اعمال نمايشي جمعي نيست كه در و حركات و

تر و دائمي كاركرد جديطوركه دوركيم بر آن تأكيد دارد؛ همانبيمذه بلكه مناسك ،گيردمي

همبستگي جامعه به عهده هاي ذهني مؤمنان و تقويت حيات اخالقي وبراي برانگيختن آمادگي

اين ولي با كمي دقت به كيفيت برگزاري مناسك عاشورا، به روند رو به تضعيف برخي از. دارد

واداشتن افراد به عمل در جهت رسيدن به حيات مانند ـ آنكاركردهاي جدي مورد انتظار از

هاي مذهبي دربه عبارتي عناصر اصيل ديني و آگاهي .توان پي برد مي ـاخالقي مناسب جامعه

.رنگ شده استاحساسي بسيار كم عاطفي واًهدف و صرفبي مقابل انجام مناسك شورمند و

به مانند گذشته تنها رسانه شيعه محسوب هاي ميدانياساس يافتهر بچراكه اين مجالس

به ... روزنامه و ،تلويزيون ،هايي چون راديوجمله رسانهطرق مختلف من مردم از شوند ونمي

كمتر به نشستن در پاي عتقادي و مذهبي دسترسي دارند و مسائل اةمنابع مختلفي در زمين

علما و شدن ارتباط اين مجالس با از سوي ديگر به دليل كمكنند وعاظ احساس نياز مي منبر

و كم اثر در اين مجالس امحتو اكثر منبرهاي وعظ و خطابه به بخشي بي،روحانيون برجسته

حاشيه اي جنبي و دربرطبق عادت مألوف اين مجالس به صورت برنامه اًاند و صرفتبديل شده

.وجود دارند

تطهير و آرامش روحي و رواني به نوعي ،غالب استعاشورا نگرشي كه بر انجام مناسك

دروني آالم ،سايه چنين فضاي مناسكي به اتفاق ديگران چراكه گريستن افراد در.انجامد مي

اين احساس رضايت دروني اگرچه .يابندو به رضايت دروني دست ميدهد تسكين مي را ها آن

فهم درست حقايق يكي از كاركردهاي مهم اين مناسك است، ولي اگر خالي از شناخت عميق و

به فضايي تخيلي و غيرواقعي از افرادورود منجر به ،تاريخي مرتبط با قيام ديني عاشورا باشد

كه همانا ترويج انديشه ظلم ،درضمن كاركرد مهم و حياتي ديگر اين مناسك شده واين حادثه



دهد و به ضعف ميباشد را تحت الشعاع قرارع مي در طول تاريخ تشي،ستيزي و مبارزه با بيداد

،رضايت و قناعت به وضع موجودشود كه ازلحاظ اجتماعي نيز به اين منجر مي و،انجامدآن مي

نوعي تخدير اذهان را و شده ال و مطلوب انساني جايگزين تالش براي رسيدن به وضع ايده

گرمي و ه نوعي سراين مناسك را بهاي پيرامون گردهمايي ديگر نيز از طرف .گرددموجب مي

.محدود مي سازدبيان احساس جمعي صرف

عاشورا، ي هشناختن و فهميدن و انديشيدن به مسئل ،كه باعث شدهيكي از عوامل مهمي

وعاظ و نخبگان رنگ بودن حضور كم همانا ،براي انجام عمل و اجراي برنامه گريستن ترك شود

در پرتو ،نياز جامعه هاي ديني مورد انتقال مفاهيم و آگاهيدر ها آنبخشي تالش اثركم و ديني

وجودآمدن در بهعوامل مختلفي در اين ميان .برگزاري بزرگترين آيين مذهبي شيعه است

گذشته از علما و روحانيون تراز اول و برجسته كه در كهجمله اين از .اند دخيلچنين وضعيتي

داليل مختلف ازجمله از انقالب به شدند، پسمتوليان اصلي مجالس عزاداري محسوب مي

شدن اين گسترش روزافزون مجالس عزاداري و سپرده ،تغيير و تحوالت اجتماعي و سياسي

كم از اين مجالس كم ،افراد كم سواد و نااهل و رواج صور بدعت آميز در آن مجالس به دست

رفتن ن فاصله گيا فاصله گرفته و در قبال آن عملكردي محافظه كارانه را در پيش گرفتند و

مساعد را براي اعمال ساليق غيرديني و ة خود زمينة، به نوبهاي مردمييجريان عزادار علما از

در غالب جمعيت وعاظي كه طرفي از .در اجراي اين مناسك فراهم آورد انحرافات بعدي

هاي الزم در ايفاي نقش آگاهي بخشي و فاقد توانايي،يابندحضور ميعزاداري عاشورا مجالس

دسته از وعاظ نه تنها قدرت چنداني در اين .باشندق باورهاي ديني در بين عامه مردم ميتعمي

بلكه از،بين مستمعين مجالس عزاداري ندارند در ايجاد شور برانگيختن احساسات مذهبي و

هاي ديني و اطالعات مذهبي بسيار آگاهي ندارند و لحاظ علمي هم در سطح بااليي قرار

يةاين وعاظ به قض. باشندمختلف جامعه نمي گوي اقشاره نحوي كه پاسخ ب،محدودي دارند

اًكنند و طبعاي براي گذران زندگي و امرار معاش خود نگاه ميمنبر و وعظ به عنوان وسيله

البته .باشدشدن اين نياز مي وابسته به برآوردهاً مستقيمها آنگيري خاص منبر و جهتايمحتو

هم وجود دارند كه از لحاظ سطح علمي و دانش نسبت به گروه اول باالترند در اين ميان افرادي

باشند ولي از آن در جهت منافع شخصي خود در ايراد وعظ و خطابه نيز تبحر الزم را دارا مي و

.كننداستفاده مي

روحانيت به عنوان نهاد ،جريان پيروزي انقالب اسالمي و استقرار حاكميت ديني دراز طرفي

گيري سياسي اجرايي كشور هاي تصميملي دين در رأس امور قرارگرفت و در تمامي عرصهاص

هاي كليدي هاي دولتي و پستاعم از سمت ، جديد جايگاهاين دربرخي از روحانيون . وارد شد

افكار هايي بودند كهار اشتباهات و لغزشتر، دچهاي اجرايي پايينكشور گرفته تا مسئوليت

17�

اين روند به مرور .را به پاي دين مي نوشت و نه فرد خاطي آنه مردم معموالًعمومي و عام

هاي نخستين انقالب رو به تزايد نهاد و تكرار و ارزشها نازمان و بافاصله گرفتن جامعه از آرم

مردم در اين ةكه امروز عامطوريآن نوعي بي اعتمادي به روحانيت را در ميان مردم رواج داد به

.كنند؛ كه با مداحان احساس انس و صميميت و نزديكي بيشتري دارند اظهار ميمجالس

باتوجه ها آن مردم و نيازهاي ةالبته عالوه بر موارد فوق بايد به عواملي ديگر ازجمله تغيير ذائق

،چراكه با اتمام جنگ فرهنگي و سياسي جاري كشور نيز اشاره نمود،به تحوالت اجتماعي

روزمرگي بر فضاي جامعه ب و تحرك ناشي از آن فاصله گرفت و نوعي سكون وجامعه از التها

هاي اي در حيطهويژه با رحلت امام تغييرات عمدهه اما دوران پس از جنگ و ب.حاكم گرديد

، يعني مجموع 1384 پس از رحلت امام خميني تا تير همجموع دور در .شدمختلف آغاز

،ازجمله اين تحوالت. اي سرشار از تحول بود دوره اتمي،جمهوري هاشمي و خهاي رياست دوره

ذاران گ دولت و سياستكرد كه ازمنظرتوان اشارههاي جديدي درجامعه ميشدن ارزشبه مطرح

.شد پيشرفت تكنولوژيك كشور شمرده ميةمحرك رونق اقتصادي و الزم ،و برنامه ريزان نظام

فكرانه بروز به شكل رويكردهاي جديد روشن،نيز معرفتي و دين ةاين تحوالت همچنين در حوز

ساخت و اقتدار و ظهور يافت و زمينه انتقاد به قرائت رسمي و حكومتي از دين را فراهم مي

.كاستاز طرفي از اقتدار هژمونيك روحانيت مي برد وال ميؤدست موجود را زير سديني يك

كرده، به نوعي ويژه جوانان تحصيله بهاي فكري جديد در ميان جامعه،رواج و بسط ديدگاه

داد و به اين ترتيب در اين ميها آن رسمي جامعه را به اريديندمجوز نگاهي انتقادي به الگوي

در سطح جامعه هستيم كه داريديندوران، ما شاهد تغيير محسوسي در ميان معيارهاي

د آن استقبال كم مردم از منبر و در مجالس عزاداري نمود يافته است و بارزترين نمواًمستقيم

.ستوعاظ در مجالس عزاداري

مداحان كه در ايجاد تحول در مورد نقش وعاظ و همچنين عامل بسيار مهم و اساسي ديگر

مناسك ة تحت عنوان مداح به حيط، افرادةرويدر مجالس عزاداري چشمگير است ورود بي

ردگي اين مناسك از لحاظ تعداد در سطح كه به دنبال رشد جمعيت و گست ،مذهبي عاشوراست

متناسب نيز اًكه غالب ،اين افراد با استفاده از ابزار قدرتمندي مثل موسيقي .رخ داده است جامعه

هاي جديدي براي مجالس عزاداري ايجاد اند جذابيتشود توانسته مردم انتخاب ميةبا ذائقه عام

ر مناسب براي دستيابي به شهرت و موقعيت اين بست از نيزها آناز تعداد زيادي كنند و

نيز پايبندي چنداني هم به بايد ها آنجا كه برخي از از آن اجتماعي مطلوب سوءاستفاده كنند و

باشد،نمايانند كه چندان مورد تأييد مراجع ديني نمي صوري را مي،و نبايدهاي ديني ندارند

اي استداللي و عقالني مخاطبانش، رابطه مناسك و ةرابطولي از طرفي به گفته دوركيم هم،

در مناسك استدالل منطقي و مستقيم درباب حقيقت يا سودمندي يك قضيه براي و نيست



است "جاآوردن منظم مناسكهاحساس رضايت اخالقي حاصل از ب"مخاطب مهم نيست بلكه

د چنين احساس اي در ايجاشك سهم عمدهدر اين ميان مداحان بيپس .او اثرگذار است كه در

عهده دارند،يابند بهرضايت اخالقي و آرامشي كه افراد در جريان شركت در چنين مجالسي مي

با انگشت گذاشتن بر كه مداحان با آگاهي از نياز افراد به دستيابي به چنين رضايت دروني واچر

با استفاده از اعتماد مخاطبين را به خود جلب نموده و ،ها آن احساس مذهبي و عاطفه انساني

.نمايند را مجذوب خود ميها آن ،و اشارات خاص حركات و ايما ابزاري چون شعر و موسيقي و

ذائقه هاي مطابق بادرواقع مداحان باتكيه بر بعد احساسي مناسك عاشورا و ايجاد جذابيت

. محور برگزاري اين مناسك شده اند،مخاطبين خود

آمادگي روحي در شنوندگان براي پذيرفتن و باوركردن ايجاد نوعي پيش دوركيم رواين از

اين .استدالل است كه مقدم بر برهان و ،داندضروري ميرا توسط واعظان و رهبران مناسكي

منان، درست همان چيزي است كه ايمان را ؤداوري مناسب و شوق به باور كردن در مپيش

كه به عنوان يكي از مصاديق عاشورا نيز، برگزاري مجالس عزاداريةبنابراين درمسئل .سازدمي

به اين ترتيب كه درحاشيه ؛توان به اين واقعيت استناد كردبارز مناسك ديني مطرح است مي

و عاشورا پيش به سمت برگزاري شورمندانه مناسك قرارگرفتن وعظ مذهبي و گرايش بيش از

عاظ به بعد احساسي و توجهي وبي توان به نوعي به غفلت ورا ميآن يافتن مداحان در محوريت

توجه مداحان قرارگرفته و همان چيزي كه امروزه محوريعني .عاطفي اين مناسك نسبت داد

. به مقبوليت بوده استها آنعامل مهمي در دستيابي

مداحي به شكل ظهور و شاهد بروز جريان برگزاري مناسك عاشورا ما در درواقع درحال حاضر

اي هستيم كه توانايي بااليي در جذب مخاطبين مجالس مذهبي از لحاظ حرفه تخصصي وكامالً

متفاوت از كه كامالًمداحي . دارندها آنايجاد احساس رضايت اخالقي در احساسي و عاطفي و

. نسل جوان ظاهر شده استة مطابق با ذائقگذشته و

از نياز مخاطب به همراه نوعي آگاهي با تكيه بر عالوه بر داشتن صداي خوب مداحان امروز

موسيقي جذابي را اند،فضايي وسيع و زياد براي تكرار و تجربه و آزمايش كه در مجالس داشته

ها ايي موسيقييكه ابداع باشد، تقليد از نظم موسيقبرند كه البته بيش ازآنها به كار ميدر نوحه

زمينه متون ديني و مطالعه دراهل ها آنبرخي از طرفي هم از.هاي مطلوب مردم استو ترانه

به راحتي به مقاتل ، در جهت دسترسي به اطالعاتوجود امكانات مختلف با روايي هستند و

وعاظ خالء ناشي از وجود رو به راحتياز اين كربال دسترسي دارند وةمختلف در ارتباط با قضي

ست اين درحاليشوند وه ميو در اكثر موارد هم ازسوي بانيان ترجيح داد كنند پرميمذهبي را

لذا در هستند ومؤثر در جذب مخاطب عامه كه اغلب وعاظ مذهبي فاقد اغلب اين فاكتورهاي

.گيرند برگزاري مناسك عاشورا كمتر مورد توجه قرار ميةعرص

19�

ةبه واسطآن سويي در شرايطي است كه از،با آن مواجهيم چه كه امروزآنبه طوركلي

وعظ به عنوان قويترين و مؤثرترين رسانه شيعه و منبر،هاي اخيرماعي سالتغييرات زياد اجت

،چراكه برخالف گذشته كه منبر اين مجالس با حضور علما و مراجع بزرگ. استتضعيف شده

كند به عبارتي مستقل از آن عمل مياًهمواره تحت نظارت مستقيم نهاد دين بود، اكنون غالب

ي بيش از حد اين مجالس موجب شده كه علما و روحانيون برجسته گستردگ تعداد زياد و ديگر

اين خود عامل مهمي در ضعف منبر و وعظ اين نتوانند نظارت گذشته را بر آن اعمال كنند و

.آيد مجالس به حساب مي

كه در جهت ،نيز وعاظ توانا هاي فردي قابل توجه اقليتي ازتالشالبته در اين ميان بايد به

به دليل عدم وجود اشاره كرد كه البته ،گيردن فكري به مجالس عزاداري صورت ميغنا بخشيد

رسد به نتيجه و ساماني نمي،نبود متولي مشخص سوي نهادهاي ديني و سازماندهي درست از

توجه به سرعت تغيير و تحوالت فرهنگي بادرواقع .شودنهايت محدود به محافل خاصي مي و در

و نياز روز جامعه به نگرفته است صورت در مورد تربيت وعاظ توانا مؤثري اقدامات،و اجتماعي

گوي تعداد زياد جواب كمي از وعاظ خوب هم كه وجود دارند تعداد نشده است وخوبي برآورده

.باشندمجالس عزاداري موجود نمي

ومتي حك رسمي وداريدينالگوي ديني مردم نسبت به ةنوعي اشباع در ذائق سوي ديگر از

فطري مردم به شنيدن حرف دين ولي نياز . ايجاد شده است،شودتبليغ ميرسانه از طريق كه

نوعي بايد برآورده شود ولي اكنون اين نياز .ستفضايي مناسكي همچنان باقي قرارگرفتن در و

ول ط عملكرد بد آن درةبه واسطكه ـداريدين به عنوان نماد ـبي اعتمادي مردم به روحانيت

در جهت برآوردن نياز عامه مردم سبب شده كه ،استانقالب به وجودآمده هاي پس ازسال

سابقه حضور هاي اثبات اين مدعا رشد بييكي از نشانه .دنمرجعيت جديدي را جستجو كن ،خود

اند در مجالس عزاداري محرم كه اغلب از اساتيد دانشگاهي ؛سخنرانان غيرمعمم و لباس شخصي

ة كه در كنار مداحان و ذاكران با استقبال زيادي از سوي اقشار مختلف و حتي عام،باشدمي

.ندا رو شدههمردم روب

جايي و تحول نقش واعظ و مداح در ه ايجاد جابةچه كه به عنوان علل عمددر پايان تحقيق آن

:باشدمجالس عزاداري تشخيص داده شد به اين ترتيب مي

گ از مجالس عزاداري عموميفاصله گرفتن علماي بزر -1

سرعت تغيير و رشد جمعيت وباتوجه به(نسبت به تعداد مجالس كم بودن وعاظ توانا -2

)تحوالت فرهنگي و اجتماعي

)علمي(سطح پايين سواد و روحانيون كم سپرده شدن منبرها به دست افراد -3



هاي در صحنهها آن عملكرد بد برخي ازةبي اعتمادي مردم به وعاظ مذهبي به واسط -4

سياسي و اجتماعي

به عنوان رسانه سنتي شيعه كمرنگ شدن نقش منبر-5

اجتماعيـواسطه تحوالت فرهنگي ه بداريدين ايجاد الگوهاي جديد -6

قدرت آن در جذب جوانان تخصصي وةپيشرفت مداحي به عنوان يك مقول -7

انقطاع از پيوندهاي تاريخي اين مناسك غلبه وجه عاطفي و احساسي بر مناسك عاشورا و -8

شدن حضور سخنرانان غيرمعمم در رنگر پةتضعيف موقعيت وعاظ مذهبي به واسط -9

مجالس عزاداري

هاي هاي پژوهشهمچنين يافته دست آمده از ميدان تحقيق وههاي بباتوجه به دادهبنابراين

دسته از مجالس عزاداري امام حسينتوان گفت كه آنطور خالصه ميبهمشابه در اين زمينه

ـ تحت تأثير شرايط اجتماعي ،بوده اند كه از قديم االيام برمبناي دو عنصر واعظ و مداح برپا

به .اندسياسي كه در هر دوره خاص تاريخي حاكم بوده است پذيراي تغيير و تحوالتي شده

ع بزرگ شيعه درگذشته و دارا برخورداري از حضور علما و مراجةواسطهدزفول ب طور مثال در

داراي بستري مناسب براي حضور دين و مناسك ديني ،هاي علمي متعدد درحالبودن حوزه

، بسياري از ساكنين قديمي دزفولةبه گفت .هاي اجتماعي زندگي مردم بوده استدر عرصه

شهر و ةعزاداري در اين شهر همواره تحت نظارت مستقيم علما و روحانيون بزرگ و برجست

به عبارتي علما و روحانيون بانيان اصلي اين مجالس .شده است در بيت ايشان برگزار مياًاكثر

جريان عزاداري مسائل و معضالت مبتال به آنان در مردم وةبوده و در ارتباط با عام

وعاظ يا مداحان با شرايطي خاص، كه در شأن مجلس ،رو در اين مجالساز اين .اندقرارداشته

شدند و در اين فضا امكان اعمال سليقه و رواج صور عوامانه شد انتخاب ميشخيص داده ميت

،اي انقالب اسالميهشدن اولين جرقهبا روشن. آمده استوجود ميهكمتر ب ،از مناسك عاشورا

هاي مردم در مجالس عزاداري دزفول نيز با اتكاء به گردهماييةعلما و روحانيون برجست

هاي انقالبي و ضد اي در روشنگري و آگاهي مردم براي پشتيباني از حركتعمدهسهم ،محرم

كردند و بسياري هم در اين جريانات به مانند ساير انقالبيون به زندان افتاده و شاه ايفا مي

درواقع در اين دوران شاهد اوج قدرت منبر و وعظ در .خريدندهاي آن را به جان ميسختي

وضوح غلبه صورت ه و ب،اركرد حياتي آن در دوران معاصر هستيممجالس عزاداري و ك

.توان مشاهده كرداعتقادي و فكري مجالس عزاداري بر وجه احساسي و عاطفي آن را مي

، شروع تحركات اجتماعي و مبارزاتي پيرامون آنبا هاي پيش از انقالب وسالبه عبارتي

جالس شد و كاركرد مؤثر آگاهي بخشي موجب پررونق شدن موقعيت وعظ و منبر در اين م

21�

،با پيروزي انقالب اسالمي .وضوح قابل مشاهده استهزمان بآن در هدايت نيروهاي انقالبي آن

منبر و ،ويژه جوانانه مردم و بةخواهي در ميان تود انقالبي و آرمانة وجود روحيةبه واسط

در اين ،فكران دينينين روشنهمچ .علما همچنان از ارزش و اعتبار گذشته برخوردار بود

داشتند، داريدين ة تاريخي با رويكردي ايدئولوژيك و سياسي كه نسبت به دين و مقولةبره

با وجود چنين لذا ،فكرانه در مجالس عزاداري تأكيد داشتندفضايي عقالني و روشن به ايجاد

ي جامعه حاكم شده كه بر فضا) ع(گاهي نسبت به مجالس عزاداري امام حسين نظر ديدگاه و

سخنراني در اين مجالس به نوعي شاهد تقويت و قدرت موقعيت وعظ واين برهه در ،بود

در مورد فضاهاي عزاداري در دزفول هم صادق بوده است چراكه اين وضعيت ظاهراً.هستيم

ي سنتي صورت گرفته به اين واقعيت اشاره شده ها تئهيهايي كه با بانيان در اكثر مصاحبه

كه البته اين روند دراندنام وعاظ انقالبي نام بردهها، از وعاظي بهاكثر مصاحبه شونده ست وا

با شروع البته با قوت كمتر ادامه يافت هاي نخستين انقالب و تا شروع جنگ همچنان وسال

مورد حمالت سنگين اً دزفول به عنوان يكي از معدود شهرهايي بود كه مرتب،جنگ تحميلي

.شهداي بسياري داد متن جنگ قرارداشت و گرفت و از همان آغاز درعراق قرارميموشكي

نوعي مقاومت و روحيه خاص ،عزيزانشان واسطه شهادتميان اكثريت مردم به در روازاين

كه اين روحيه در جريان برگزاري مجالس همراه با شهادت طلبي ايجاد شده بود، حماسي

كم درفضايي جديد نسبت به زمان لذا اين مجالس كم. شديعزاداري محرم تشديد و تقويت م

ها به فضاي غالب عزاداري، فضايي كه همراه باظهور مداحاني چون آهنگران،گرفتصلح شكل

فضاي اين مجالس در جهت پررنگ شدن نقش نوحه ، با شروع جنگبه عبارتي .تبديل شد

غلبه چنين . تغيير پيدا كرد،نهمداحي مداحان با مضامين حماسي و شهادت طلبا خواني و

بروز ة زمين،فضايي بر مجالس عزاداري و بروز سبك مداحي انقالبي و حماسي اين مقطع

با پايان يافتن جنگ .هاي بعدي مهيا ساختدوره تر را درهاي جديد و متنوعمداحي به سبك

جنگ خبري نبود انها و هيجانات مربوط به دوراگرچه آرامش بر جامعه حاكم شد و از التهاب

ها در جهت تقويت مداحي و غلبه احساس و عاطفه بر مجالس ولي همچنان فضاي عزاداري

،اجراي اصالحات سراسري در تمامي شئون جامعه اين دوران و كرد و با گذار ازعمل مي

مذهبي نيز اتفاق افتاد كه به تبع آن هاي فكري و اعتقادي وتغييرات قابل توجهي در حوزه

مله تغييرات قابل توجه كه در اين مقطع آغاز شد و تا ج از. الس عزاداري نيز متأثر شدندمج

ساختار اًي عزاداري بود كه بعضها هياتبه امروز ادامه يافته است، گسترش موج جديدي از

اًطبع. شدشكسته و با محوريت مداحان به اصطالح پاپ برپا مي مداح را كامالً /دوگانه واعظ

را ركن اصلي مجالس ها آنمداحان به موقعيتي دست يافتند كه ،ب شرايط جديدبه موج

البته اگرچه امروز اين جريان مداحي .راندكرد و وعاظ را به حاشيه ميعزاداري معرفي مي



همچنان به عنوان هاي گذشته مطرح نيست ولي دركل جريان مداحيبه شدت سال) جديد

.باشد ميجريان غالب مجالس عزاداري مطرح

مردم به دنبال ةعامچه كه آن رسدبه نظر مي در چنين شرايطي توان گفت؛در مجموع مي

كه به زعم ها هيات ها و فضاي مناسكي عزادارية است كه در سايداريدين نوعي از ،اندآن

دنيوي است قابل دسترس مادي و هايآلودگي به دور از معنوي و فضايي مقدس و ،خودشان

مردم اهميت اساسي دارد؛ پيدا كردن احساس مذهبي چه كه امروز براي اكثر آن.دباشمي

چه به عبارتي آن. آيدست ميدب است كه در جريان شركت در مناسك عاشوربخشي رضايت

بندي صورت ،است مردم نمود پيدا كردهة عامداريدينكه اكنون به عنوان شكل غالب الگوي

توان ميدر واقع .استگيري از عقالنيت ديني و فاصله عرفاني با تجليات خاص جديد ديني،

فكري و روشنداريدين احساسي و عاطفي بر داريديننونيمابا تفوق كنونيگفت در شرايط

اند و باورها و اعتقادات به يافته كه در آن مناسك صورت غالب دين راايدئولوژيك مواجهيم

مناسك محور ،) عاطفيداريديننماد ( كه مداحانست رواين از و اندحاشيه رانده شده

.ندادر حاشيه قرار گرفته ،)مرجع ديني(وعاظ اند ومذهبي شده

:توان گفتدر واقع به طور خالصه مي

هايي ازمناسك مذهبي عاشورا كه با اهميت يافتن مداح كه جلوه اجراي نوع جديدي از. 1

.نماياند در جامعه با اقبال بيشتري مواجه استميرا فكري عاطفي، سيال و غيرروشنداري دين

هاي محرم موجب تغيير در سبك عزاداري عزاداري حضور برجسته و غالب مداح در. 2

.مذهبي به جاي طرح مباحث فكري و تحليلي شده است سنتي و جانشيني شور

و فرهنگي سبك عزاداري عاشورا به الزامات حيات اجتماعي متكي بودن محتوا و مشخصاً. 3

.ثر استؤآن م و سياسي و اقتصادي عزاداران در اجراي سبك جديد

23�

و مĤخذمنابع

.1383 زمستان 24نامه علوم اجتماعي، شماره . "نذر و هويت اجتماعي زنان") 1383(بهار، مهري

).مقاله چاپ نشده ("تحول ديني ياسكوالرشدن با تأكيد بر مداحي جديد") 1386( ، مهريبهار

.تهران، سمت. "مصرف و فرهنگ"، )1390(مهري بهار،

.نشر مركز: تهران. پرهام باقرترجمه. "صور بنياني حيات ديني" )1383( دوركيم، اميل

. "ورزي اقشار فرودستمناسك عزاداري و گفتمان كربال در دين" )1386( رحماني، جبار

.عيدانشگاه تهران، دانشكده علوم اجتما. نامه كارشناسي ارشد پايان

. عضو گروه جامعه شناسي دين–)مصاحبه چاپ نشده() 1387( شريعتي، سارا

،"هاي مذهبي در ايران هاي سوگواري و هياتآيين شناسيجامعه" )1387( مظاهري، محسن

.چاپ و نشر بين الملل. رسانه شيعه


نگاهی جامعه¬شناختی به تحول نقش واعظ و مداح در اجرای...

Documents

Transcript of نگاهی جامعه¬شناختی به تحول نقش واعظ و مداح در اجرای...