77

شم ش

رهشما

و، کا

د وکن

له مج

ل سا

،رم

چها ،

ییزپا

و ان

ستزم

13

91

تحول در ساختار معماري مذهبي دوره

مطالعه موردي: بناي -هاساساني؛ آتشکده

بازه هور

علي هژبري

«شناسی از دانشگاه تهرانارشد باستان آموختة کارشناسیدانش»

(14/6/93 * تاریخ پذیرش نهایی مقاله: 11/1/93مقاله:)تاریخ دریافت

(124تا 77)از ص

شناسي ايران در دورۀ به پاس خدمات ارزنده ايشان به باستان ،استاد مهدي رهبر به كنمتقديم ميرا اين اثر »

«ساساني

:چکیده

عی روستای اسدآباد از توابع شهرستان تربت فر یشرق روستایِ رُباط سفید، در جاده کیلومتری جنوب مشهد و در 75حدود در

تاق چهار»ز معدود بناهایی است که به عنواناین سازه ا .هور، بنای سنگی جالب توجهی قرار دارد های بازه حیدریه و در کوهپایه

اند ولی  گرچه برخی از پژوهشگران همچون آندره گدار در مورد آتشکده بودنش دچار تردید شده .است  شناخته شده« اشکانی

تر  مرکزی ساختمانی وسیع هرسد، این بنا هست نظر میاند. به اکثراً آن را آتشکده دانسته و گویا به ملحقات پیرامون آن توجه نکرده

های  تاقیبندی چهار ها و همچنین تقسیم بررسی سفالینه ،ما در این مقاله با در نظر گرفتنِ پالن معماری سازه و ملحقاتش .بوده است

ها بپردازیم و  بندی این سازه کوشیم تا به طبقه می ،به دست آمده در نقاط مختلف از ادوار گوناگون ،فی که با کاربری آتشکدهمختل

ای از  آتشکدهاحتماالً هور هها نشان خواهد داد که بنای باز این بررسی هنتیج .از این رهگذر جایگاه بنای بازه هور را مشخص کنیم

هرباط سفیدِ باز هتوان به تحلیل ساز های این دوره رخ داده، می آتشکده هست و با تحوالت مذهبی که در سازساسانی ا هدور ةمیان

.هور پرداخت

.ساسانی -هور، اشکانی هتاقی، باز: معماری مذهبی، چهاركلید واژگان

به موفق تاکنون متمادی سالیان گذشت برگزارکنندگان با متأسفانه ولی ،گردید ارائه جوان شناسانباستان همایش سومین در 1385 سال به پیشتر مقاله این

با را آن پرداخته، هوربازه بنای در کاوش نیز به نیکیخا لباف میثم دکتر آقای جناب سال از نوشتن این مقاله که 8با گذشت اکنون. اندنگشته آن انتشار

.رسانممی چاپ به کندوکاو نشریه کمترین دخل و تصرف در

. Email: Ali.hozhabri2011@gmail.com

78

تحول در ساختار معماری مذهبی دوره ساسانی؛ آتشکده ها ـ مطالعه موردی...، علی هژبری

مقدمه

امروزی از بافت کهن و وسیع خود در گذشته تا گرفته است و با تقسیمات سیاسی بخش بزرگی از شرق ایران را در براستان خراسان،

شناسی در ایران کمتر به شرق معطوف بوده )خراسان و سیستان، تا آنجا که به معماری  های باستان بررسی .حدودی مجزا شده است

ایست برخی است که می ب ایمین ناشناخته هستند که جای بسی تأسف است زیرا این منطقهساسانی مربوط می شود، تقریباً سرز

یشده شده و شناخته و در این رهگذر بیشتر آ ار بررسی ( Reuter,1938:496()های ارتباطی مهم را در آن یافت می شدحلقه

پیش از تاریخ و هایههای مهم فراوانی از دورشوند، این در حالی است که محوطه اسالمی منحصر می انخراسان عمدتاً به دور

.جود داردتاریخی در این سرزمین و

سزایی داشته هتاریخی تأ یر ب هدور ایرانِ هایی بوده که در تاریخ سیاسیِ تاریخی، مرکز مناقشات و جنگ هاین سرزمین در دور

ها در  هپتالی ه(، ظهور اشکانیان و دفع حمل84: 1386بنگرید به: جان مانوئل کوك،)است، از جمله کشته شدن کوروش در این دیار

جا مانده از این دوره نشان ه قرار دادند و آ ار و بقایای بهانیان پس از به قدرت رسیدن، مرزهای شرقی را مورد توجساس .ساسانی هدور

(.Schippman,1971)در این بوم قرار داشته است ،)آتش کشاورزان(مهر برزین   مهم آنان، آذر ۀدهد که یکی از سه آتشکد می

خان بجنورد  (، نیشابور و قلعه1378هایی همچون بندیان درگز)مهدی رهبر،در محوطهشناختی  های باستان افزون بر این، کاوش

.G)های دیگری در بیرون از محدوده مرزهای سیاسی امروزی همچون مرو (در درون مرزهای سیاسی کنونی و محوطه1388)گاراژیان،

Herrman,et al,1993&1994 )(نسا ،Invernizzi,2005:136-140بگرام، پنجک ،)(نت، میل حرمKaim,2001 و مواردی )

شناسی دوره تاریخی سرزمین خراسان بخشیده و گویای این واقعیت است که هنوز ذخایر اطالعاتی  سزایی به باستاناز این دست اهمیت به

در رباط سفید بازه توان به بررسی معماری بقایای بنایی  در این راستا، می .بسیاری درباره این موضوع به انتظار کنکاش محققان است

پرداخت، با این پرسش که گاهنگاری و کاربری این بنا چیست؟ (1 شکل)هور

موقعیت جغرافیايي

راه خاکی .(2)شکل تربت حیدریه قرار دارد ـ قدیم مشهد هکیلومتری جنوب مشهد برکنار جاد 75روستای رُباط سفید در حدود

رود و از آنجا به سوی شمال متمایل گشته و به  به سوی روستای اسدآباد میاصلی، هکوچکی از رباط سفید در جانب شرقی جاد

تربت حیدریه  ـ ای طبیعی در کنار راه آسفالته قدیمی مشهد قبل از رسیدن به درّه و بر روی پشته .رسد هور می های ژرف به نام باز درّه

433دقیقه و 22درجه و 59 انیه طول جغرافیایی و 024ه و دقیق 46درجه و 35هور در مختصات جغرافیایی هبقایای بنای سنگی باز

در فهرست بناهای 39م( به شماره 1931سپتامبر 16)خ1310شهریور ماه 24نا در تاریخ این ب . 1انیه عرض جغرافیایی واقع شده است

.(1تاریخی ایران به بت رسیده است)تصویر

وجه تسمیه

ای است که یادمان مورد بحث ما،  هور( نام درّه ه)باز«خورشید هدرّ»بنابراین، نای خورشید است؛درّه و هور به مع به معنای «بازه»

پسر هدختر و قلع ههای قلع کوه مجاور، بقایای دو قلعه وجود دارد به نام هدر این محل و در ورودی گردن .نامش را از آن گرفته است

.(59: 1375 ،)گداردانند دو قلعه باالیی می« هآشپزخان»هور را هکه مردم محل، بنای سنگی باز

پژوهش هپیشین

پس از توصیف مختصری از بنای 5(1958)و لویی واندنبرگ 4(1939)، آندره گدار3 (1926)ارنست هرتسفلد 2(،1923)ارنست دییز

نه آتشکده بلکه یکی از تر آندره گدار که این بنا را  به استثنای توصیف مفصل .دهند ساسانی نسبت می همذکور، آن را به دور

گدار به .کنند ساسانی معرفی می های از دور داند، سایر محققان مذکور این بنا را آتشکده پسر میهدختر و قلعهملحقات دو بنای قلع

ارد بنایی وجود د»وی معتقد است: .شود پندارد که آ ار هیچ راهروی طوافی در پیرامون آن دیده نمی این علت آن را آتشکده نمی

79

شم ش

رهشما

و، کا

د وکن

له مج

ل سا

،رم

چها ،

ییزپا

و ان

ستزم

13

91

( ولی دلیلی برای ساسانی بودن این بنا ارائه 59: 1375)گدار «قرن سوم میالدی تعلق داشته است شک به صد در صد ساسانی که بی

.دهد نمی

ولی ساختمان آن را دارای راهروی طواف دانسته که از 6ارنست هرتسفلد هر چند که هیچ نقشه و عکسی از بنا ارائه نداده،

ی احتماالً اویرانه های آتشکده»ار رویتر در معماری ساسانی آن را براین اساس اسک .ساسانی است های دوره های آتشکده مشخصه

.(Reuter,1938:498)معرفی نموده است« متعلق به دوره ساسانی

عرفی لوئی واندنبرگ در بخشی از کتابش که به خراسان و سیستان اختصاص داده، در چند پاراگرافی که آ ار ساسانی را م

.داند هور اشاره مختصری نموده و آن را یک آتشکده می هدختر باز ههای قلع کند به ویرانه می

.پندارند با این وصف، این گروه از محققین با توجه به ساختار و طرح کلی پالن بنا، بدون استثنا آن را ساسانی و اکثراً آتشکده می

اند. از جمله  اشکانی منسوب کرده هساخت گنبد بنا، آن را به دور هتوجه به شیو این در حالی است که گروهی دیگر از محققان با

علت انتساب این .(50: 1373 ،)پوپداند گنبددار، از عصر پارتیان می ههای آتشکد ترین نمونه هور را از کهن هبنای باز 7آرتور پوپ

ای جلوتر از  از این روی، این بنا را به مرحله .)؟!(تناسب بناست سازی ابتدایی و ساختار بی اشکانی از نظر پوپ، گوشه هبنا به دور

.(52)همانجا: کند سوم میالدی منسوب می ههای ساسانی متعلق دانسته است و آن را به سد آتشکده

( و 108: 1382 ،)پیرنیامعرفی نموده است« ش از ساسانینیایشگاهی احتماالً پی»بر همین اساس، این بنا را 8محمدکریم پیرنیا

.داند سازی با چوب می ویژگی آن را گوشه

گنبدسازی پی برده و از هتجربی و اولی هبنا، به نامتناسب بودن سازه و در نتیجه مرحل هسازی ساد نیز عالوه بر گوشه 9دونالد ویلبر

.ساسانی منسوب کرده است هاین رو آن را به پیش از دور

هور رباط سفید را مشخص نمود، حتی هتوان قدمت سازه باز ز محققین، به درستی نمیهای هر دو گروه ا پژوهش هبا توجه به نتیج

از این رو، ما در این نوشتار پس از توصیف کلی بنا، .شان اتفاق نظر ندارند ها، با اکثریت در مورد کاربری بنا شمار اندکی از آن

.درستی جایگاه این سازه مشخص گردد ها بر اساس ادوار تاریخی داریم تا به بندی آتشکده سعی در طبقه

بنا توصیف

واقع شده است «بازه هور»های طبیعی دامنه آن در مدخل دره شرق و جنوب و بر روی یکی از پشتهکوه کوچکی در هاین بنا در دامن

.گذرد و به سوی شمال می رود مسیل بزرگی از نزدیکی غرب این پشته می .(2)تصویر

گچِ .کوب است ای خاکستری و سبز مایل به خاکستری با مالتِ گچِ نیم های ماسه سنگ هور، الشه هزمصالح معماریِ بنای با

، این حسن را دارد که به علت وجود قطعات سنگ گچ در آن به عنوان چسباننده، در معرض هوا و نزوالت جوی از بین کوب نیم

های اخیر  شناختی دقیقی در این بنا صورت پذیرد، در سال ستانهای با که پژوهش پیش از آن .نرفته و از خود مقاومت نشان دهد

پذیر نیست زیرا بنا شکل اولیه خود را نداشته  گیری دقیق ساختارها امکان بنابراین، اندازه .های اساسی در آن انجام گرفته است مرمت

های مخروطی سیمانی  توان بلوك در پیرامون بنا می .یما بنا نپرداخته هاز این رو، به توصیف دقیقِ مبتنی بر انداز .و ظاهری نوساز دارد

آنچه از . (6تا 3تصاویر)کل میراث فرهنگی استان خراسان قرار داده شده است هرا دید که به منظور تعیین حریم محوطه توسط ادار

جرزها از بین رفته ولی ههایی از پای گردد که قسمت بنا که توسط محققین پیشین گرفته شده، مشخص می ههای برجا ماند عکس

.(27تا 22تصاویر)نمای ساختمان آسیب فراوانی دیده ولی در داخل آن هنوز بقایای اندود گچی مشهود است .گنبد آن پا برجاست

هها نیز با نقش کدام از آنبا هم دارند و هیچ های بسیاری اختالف 11(1939)و گدار 10(1353)وسط گلکارشده ت های برداشت نقشه

(، درگاه کوچکی که در راهروی شمالی قرار دارد، لحاظ نشده و نیز 3)شکل آندره گدار هدر نقش. (7)شکل ی بنا مطابقت نداردکنون

شود و در بنا به صورت بخشی الحاقی به بنا قابل رؤیت  ای بیرون زده که در پالن گلکار دیده نمی غربی زائدهکنار جرز جنوبدر

هاهروی شمالی به سوی غرب ادامه پیدا کرده و به درون جرز شمال غربی راه پیدا نموده و از دیوارگدار، ر ههمچنین در نقش .است

80

تحول در ساختار معماری مذهبی دوره ساسانی؛ آتشکده ها ـ مطالعه موردی...، علی هژبری

توان چنین عنصری را مالحظه  گلکار و نه در حال حاضر نمی هاین در حالی است که نه در نقش .آورد شمالی تاق غربی سر در می

پذیر بوده  به نظر گدار، تنها راه ورود به بنا از درگاه غربی امکان دید. توان آن را به خوبیهای قدیمی میولی با دقت در عکس کرد

.توان دست یافت های شمالی و جنوبی به راهروهای باریکی می و قسمت شرقی مسدود است، پس از ورود به بنا از طریق تاق

های ظاهری و  ( به استثنای اختالف1353ن، شده توسط گلکار)سازمان حفاظت آ ار باستانی ایران، دفتر فنی خراسا  در نقشه ارائه

از این رو، .(4شکل )ها با نقشه گدار، جهت شمال اشتباه قرار داده شده و درگاه غربیِ بنا در نقشه وی شمال معرفی شده است اندازه

ربری و گاهنگاری بنا، به های نقشه و نیز اختالف نظرهای بین پژوهشگران در مورد کا های بسیار زیاد بین برداشت با توجه به تفاوت

با این وصف، آنچه پس از مرمت .(18)تصویر شناسی در آن اقدام به مرمت بنا شود های باستان جا و شایسته بود تا پس از کاوش

درازای بنا از جرزهای شمالی تا جرزهایِ جنوبی حدود .کوب است بنا قابل مالحظه است چهار جرز قطور سنگی با مالتِ گچ نیم

( در هر دو 14هایِ شمالی و جنوبی)تصویر  با احتساب سازه .متر است 12تر و از جرزهایِ غربی تا جرزهایِ شرقی حدود م 11

کوب  ور در گچِ نیم های قلوه غوطه شده با سنگ در شرق بنا، بقایای پی دیوارهای ساخته .شود متر به بنا الحاق می 3جهت حدود

در نمای بیرونی دیوار شرقی سازه .(15و 13ماری الحاقی به این قسمت از بنا هستند)تصاویر شود که نشانی از بقایای مع دیده می

بنابراین، عالوه بر راهروهای .(20شود)تصویر  های بلندتر دیوار مالحظه می هایی از دیوار بنای الحاقی در قسمت بازه هور قسمت

که با دیوار شرقی پیوند نخورده و بر روی سطح صاف نمای  به این شمالی و جنوبی، در شرق بنا فضایی قرار داشته که با توجه

همچنین بقایای یک کفِ گچی در جلوی تاقِ .شرقی آن قرار گرفته، شاید در یک مرحله دیگر به بنا افزوده شده است

عرض در  رودی کم( و یک و12مانند در دیوار راهروی شمالی پیداست)تصویر  ( و بقایای یک تورفتگی تاقچه11جنوبی)تصویر

.(21ساخته است)تصویر  ضلعِ شمالِ شرقی راهرویِ شمالی امکان دسترسی به خارج بنا را میسر می

اند نمای  های فوقانی بوده و سعی کرده تر از قسمت های تحتانی بنا بزرگ هور در قسمت هباز هکار رفته در سازهای به سنگ الشه

در قسمت هالل تخت بر روی هم ةهای الش ها نیز به صورت قرار دادن سنگ اجرای تاق هشیو .ها را در نما کار کنند تر سنگ صاف

تری ایجاد شده  های نسبتاً کوچک گنبد کوچک بنا به شکل قسمت انتهایی یک بیضی و از سنگ .(8)تصویر ( استتاق )رومی

های آن تعدادی تیر چوبی به صورت  در گوشهطریقه ساخت آن نیز بدین صورت بوده که پس از ساختنِ چهار جرز حجیم بنا .است

( و بر روی 5تیر چوبی قابل تشخیص است )شکل 4نوبی تیر و در جرزهای ج 5که در جرزهای شمالی (10اند)تصویر افقی قرار داده

چین  تر، این سنگ های فوقانی در قسمت .کندضلعی تبدیل میار گرفته که چهارضلعی را به هشتچینی قر تیرهای چوبی سنگ

این قسمت از بنا که گنبد بر روی آن ساخته شده در قسمت هقاعد .شود که گنبد بر فراز آن ایجاد شده است تبدیل به دایره می

.(7هاست که دارای چهار نورگیر کوچک در مرکز هر ضلع است)تصویر خارجی، حجمی چهار ضلعی بر فراز تاق

شود که امکان دسترسی از سطح بام راهرویِ شمالی بر روی جرز شمال شرقی را  یآ ار و بقایای پلکانی در شمال شرقی بنا دیده م

سو  ساختمان دقیقاً در جهات اصلی ساخته نشده و با اندکی اختالف از جهات اصلی، با جهات فرعی نیز هم. ساخته است میسر می

ریزی کرد: گونه طرح توان تا حدودی شکل بنا را این با این وصف، می .نیست

.متر بر روی پشته ای طبیعی در دامنه کوه اجرا شده است 12×16ح کلی بنا در زمینی به وسعت حدود طر .1

.بلکه در حد فاصل بین این جهات ساخته شده است ،جهت بنا نه در جهات اصلی و نه در جهات فرعی است .2

ها  که ابعاد سنگکوب است  مالت گچ نیم خاکستری و سبز متمایل به خاکستری با ههایِ الش کار رفته در بنا، سنگ مصالح به .3

.تر استفاده شده است های کوچک های فوقانی بوده و در گنبد از سنگ تر از قسمت های تحتانی بزرگ در قسمت

.پذیر بوده است تنها را ه دسترسی اصلی به بنا از درگاه غربی امکان .4

.یافته است درگاه کوچکی در راهروی شمالی به بیرون راه می .5

.(16و تاق این بخش، نوعی کلیل است)تصویر شرق بنا درگاهی وجود نداشته استدر .6

81

شم ش

رهشما

و، کا

د وکن

له مج

ل سا

،رم

چها ،

ییزپا

و ان

ستزم

13

91

اند که بقایای راهروی شمالی و نیز کف گچی  یافته های شمالی و جنوبی به راهروهای کم عرض و باریکی راه می درگاه .7

.راهروی جنوبی هنوز قابل مشاهده هستند

.شود الی بنا دیده میبقایای مهرابه یا یک تاقچه در راهروی ضلع شم .8

.(17)تصویر ای از چوب ساخته شده است سازی ساده گنبد بر فراز گوشه .9

ور در گچ صورت  های غوطه درستی برای ما معلوم نیست، الحاقاتی به ضلع شرقی بنا با تکنیک سنگ در زمانی که به .10

.( 19پذیرفته است ) تصویر

تاريخي انها در دورآتشکده1

3عصر آهنِ

ترین الیه، بقایای ساختمانی متعلق به عصر ، در قدیمیجان در دشت جوکار مالیر توسط دیوید استروناخ ینوش ههای تپ وشبا کا

مرکز آن معبد جدیدتری قرار دست آمد که بنا بر نظر کاوشگر در بخش غربی آن بقایای یک معبد قدیمی و در ( به)ماد 3آهنِ

س تپه بوده و در دهد که معبد مرکزی که بنایی در رأاین مسئله را به چالش بکشد و پیشنهاد تس توانسترووِالبته الکساند تِدارد،

معبد مرکزی، طبق »تس آورده: وترو. (Tourovets,2005:361)ترین بخش باشدن های دیگر است باید قدیمیساختمامرکز

ساختمان منفرد بوده باشد که در اوج تپه با توجه به رسد در آغاز باید یک به نظر می موقعیتش در مرکز فضای ساختمانی، آشکارا

اند، با این تفاوت که راه ورود به معبدِ  این هر دو بنا در جهات فرعی ساخته شده .دید مستقیم از اطراف تپه قرار گرفته بوده است

که  مت جلویی بنا: پیش از آنهر دو بنا، دارای دو قسمت هستند؛ قس« ورود به معبد قدیمی از شرق است. مرکزی از جنوب و راه

داری که در  که در هر دوی معابد نوشیجان سطح شیب شکل قرار دارد به محل قرارگیری آتشدان برسیم، یک اتاق مستطیل

قسمت دوم بنا، محل قرارگیری آتشدان .ساخته است ها قرار گرفته، امکان دسترسی به قسمت فوقانی بنا را میسر می ای از آن گوشه

عالوه بر آن هاولی تفاوت اساسی .ها پس از ورود به این اتاق آتشدان، در سمت چ قرار گرفته است در هر دوی آناست که

شکل بوده ولی اتاق دوم معبد مرکزی،  اتاق دوم معبد غربی، مستطیل .اختالفِ جهات جغرافیایی، در پالن ساختمان است

.(8)شکل چلیپایی است نیمه

هخامنشي اهخامنشي و فر هايهدور

-مقدس پاسارگاد باشد که نیایش در فضای باز صورت می هتوان نام برد شاید یکی محوط ها می هخامنشی آنچه از آتشکده هاز دور

را به عنوان آتشدان و دیگری را مختص آناهیتا معرفی نموده است؛ آن هایکی از فردکامبخشدر نظری جالب توجه، ]گرفته است

( است که پ.م 358-338) ( و اردشیر سومپ.م 404-358) هخامنشیان از زمان اردشیر دومالت عقیدتی اگر چنین باشد با تحو

338م تا .پ 404رو محوطه مقدس پاسارگاد را باید بنایی از آناهیتا در کنار مهر در زمره خدایان هخامنشی نام برده می شود، از این

آناهیتا در ایران آنچه متکی به متون میخی بوده و شواهدی از آن در دست سابقه وجود معابد»همو در جایی آورده: .م دانست.پ

بنگرید به: ها . برای مطالعه بیشتر در مورد آتشکده1

Shippman, Klaus,1968, “ The Development of the Iranian Fire Temple “, Vth InternationalCongress Iranian Art

and Archaeology, Vol.1, pp.353-362.

I.N.Kholopin,1968, “ On the Genesis of Fire Temples in Ancient Iran”, Vth InternationalCongress Iranian Art

and Archaeology, Vol.1, pp.276-281.

G.R.H.Wright,1968, “ Square Temples, East and West “, Vth InternationalCongress Iranian Art and

Archaeology, Vol.1, pp.380-388.

82

تحول در ساختار معماری مذهبی دوره ساسانی؛ آتشکده ها ـ مطالعه موردی...، علی هژبری

های هخامنشی،  آرامگاه هدر نقوش برجست (.53: 1355کامبخش فرد، .«)است، از زمان اردشیر دوم شاهنشاه هخامنشی است

.ه نمایان نیستاند ولی شکل معبدی که آتشدان در آن قرار گرفت شاهنشاهان در مقابل آتشدان نشان داده شده

ای با  بناهای واقع بر صفه تخت جمشید سازه  در مرکز مجموعه .هخامنشی، تخت جمشید است هنام دورههای ب یکی از محوطه

: 1383)ویسهوفر، کندرقی و غربی را به هم متصل میاین بنا، بخش ش .(11)شکل دروازه یا تاالر شورا واقع شده است عنوان کاخ سه

جهتِ .(1381:168)بنگرید به: رف،دانندایارشا میدر زمان خش آن رااین بنا را در زمان داریوش و تکمیل تاریخ ساخت .(42

یکی درگاه شمالی است که با پلکانی دو جانبه .سازد میسر می ت و دو درگاه امکان دسترسی به آن راساختمان در جهات فرعی اس

درون بنا، مربعی است که سقف آن با چهار ستون نگهداری .انسان است شکل سرِهای آن به  رسد و سرستون دار می به ایوانی ستون

دار دیگری  رسد و درگاه جنوبی نیز به ایوان ستون در سویِ شرقی اتاق، درگاه دیگری به راهروی پهن و درازی می .شده است می

ها، بقایای زیرسازی سنگی  مرکزِ داخل بنا و بین ستوندقیقاً در .سازد خورد که امکان دسترسی به خارج از بنا را میسر می پیوند می

شود که اگر فرض کنیم متعلق به زیرسازی ستون است به ساختار بنایی همگون  های تخت جمشید مالحظه می مشابه زیرسازی ستون

آتشدان است که  ای پایههایی که ممکن است بتوان در مورد آن پیشنهاد داد، زیرسازی بر لطمه خواهد زد؛ بنابراین، یکی از گزینه

راین در بناب .توان بازیافتمیهای پادشاهان هخامنشی در نقش رستم و تخت جمشید گوردخمهبرجسته روی نقوش بر آن راشکل

اگر چنین باشد . (333: 1377ماری کخ، ر بوده است)از اعتبار قابل توجهی برخوردا هایی(زمان داریوش، آیین زرتشت)با تفاوت

( و کاخ آپادانا را با تاالر 238: 1381ای مذهبی بخشید)بنگرید به: برومند سعید، عناصر دیگر معماری تخت جمشید جلوه توان به می

. 12دهد ای دیگر خود را نشان می ساسانی به گونه هدار تخت سلیمان دور جان مقایسه کرد که بعدها در تاالر ستون ینوش هستوندار تپ

جثه، نگهبان ( پیکرهای کالنگرفت ها که در ورودی معابد قرار می )کیدن یاکیتنِ عیالمیه خشیارشاشاید وجود الماسوها در درواز

)که ه جانبیهای دوسوی (، پلکان42( و از لحاظ دفع شیاطین معنای نمادین خاصی دارند)همانجا:41: 1383ها هستند)ویسهوفر،دروازه

رتفاع کم و طول زیاد )از آن روی که با طمأنینه وارد بنا شد(، سنگاب بزرگی که در هایی با ا یافته(، پلکان مستقیماً به بناها راه نمی

دار آپادانا و مواردی از این دست،  )شاید به عنوان نماد تطهیر پیش از ورود به مجموعه(، تاالر ستونه خشیارشا واقع شدهپشت درواز

.دالیلی بر این مدعا باشند

بنا مذهبی است، چه نپذیریم، ساختارهایی از دوره فراهخامنشی در شوش و شهر پارسه به هرحال چه بپذیریم کاربری این

.دانند ها را بناهای مذهبی در پیوند با آتش می هایی به آن داشته که کاوشگران، آن شباهت

پس از ه(، توسط شمار اندکی از محققان به دور9تصویر )دانه شوش که توسط کاوشگر، بنایی هخامنشی معرفی شده آیَه

ساخت آن با هم ۀاند، گرچه در مورد دور این عده از محققان کاربری بنا را مذهبی دانسته. 13هخامنشی نسبت داده شده است

.14کنند اختالف نظر دارند، و عده دیگری این بنا را یک خانه اشرافی معرفی می

هسو با دو ورودی در گوشبا چهار ستون که از یک( A)در پالن به نام ه شوش اتاق مربعی استدان مرکزی بنای آیَه ههست

ه در ( در خارج بنا راه یافته و دو درگاB)دار رسد که از آنجا با درگاهی به ایوان ستون ( میV)شکلی دیوارهای بنا به اتاق مستطیل

( C)ای در هر دو قسمت داگانهراهروی طواف راه ج .یافته استدار راه می ( در پیرامون اتاق ستونL)جوانب اتاق به راهروی طوافی

احتماالً راه . 15( قرار داردS)دار دو اتاق مجزا در جوانب این راه و ایوان ستون .دار داشته است ( جلوی ایوان ستونP)به آجرفرش

تاالر شورا را دانه در شوش با  آیَه هتفاوت اصلی در نقش .یافته است دیگری در سویِ دیگر ساختمان با پلکان دوسویه به بیرون راه می

( و A)دار ( حد فاصل اتاق ستونVافزون بر این، فضای) .دانه دانست دار آیَه توان وجود راهروی طواف در پیرامون اتاق ستون می

کند که در تاالر شورا دیده  ( ایجاد شده که از وارد شدن به طور مستقیم به درون اتاق اصلی بنا جلوگیری میB)دار ایوان ستون

.شود نمی

83

شم ش

رهشما

و، کا

د وکن

له مج

ل سا

،رم

چها ،

ییزپا

و ان

ستزم

13

91

هرتسفلد در پای ایوان .(10)تصویر آتشکده شهر پارسه استپس از هخامنشی نسبت داده شده، هز دیگر بناهایی که به دورا

یونانی، که به دلیل تجسم ایزدان زرتشتی همراه خدایانهای اهدایی یونانی یافت  تعداد زیادی کتیبه ،شاهی از درونِ محراب آتشگاه

.(.65 :1375)گدار،16دادتوان تاریخ ساخت بنا را به اندکی پس از زمان اسکندر نسبت  ها می سکهها، روش حجاری و تاریخ  نوشته

.هایی دارد ها و تفاوت دانه شوش و تاالر شورای تخت جمشید شباهت های آیَه پالن این ساختمان با نمونه

در قسمت انتهایی معبد، اتاق .پذیر بوده است ته، امکانیاف داری با چهار ستون راه می ورود به بنا از طریق پلکانی که به ایوان ستون

دار  داری با چهار ستون قرار گرفته که در پیرامون آن چهار راهروی عریض و طویل به صورت مستقل قرار دارد و تاالر ستون ستون

.تاق کوچکی تعبیه شده استدار، آتشکده بوده و در انتهای آن ا راهروی جانب راست اتاق ستون .ها راه دارد به سه تا از آن

دانه شوش دارد ولی به هدار، راهرویی واقع شده است شباهت با آی دار و ایوان ستون در این بنا از آن نظر که حد فاصل اتاقِ ستون

که در چنان .دار قرار گرفته است شود، راهروهای مجزا از هم، در جوانب اتاقِ ستون دانه دیده می جای راهروی طواف که در آیَه

.دار قرار داشت ها در سویِ شرقی اتاق ستون تاالر شورای تخت جمشید یکی از آن

، هخامنشی و فراهخامنشی عنوان کرد:3های عصر آهنِ  توان مطالب زیر را در مورد آتشکده پس می

.اند و کامالً نیز در جهات فرعی قرار ندارند در جهات اصلی ساخته نشده آن هاتمامی .1

)بخش جلویی و بخش اصلی( که بخش جلویی، فضایی حد فاصل فضای ، دارای دو بخش هستند3عصر آهنِ های آتشکده .2

همچنین آتشدان در .خارجی و بخش اصلی آتشکده است و در آن راهی به بخش فوقانی ساختمان تعبیه گردیده است

به احتمال قریب به و 17همدان هتپ موشجان تپه، شاید نوشی)ها این آتشکده .سویِ چ بخش اصلی آتشکده واقع شده است

.تغییر مذهب است هاند که نشان هخامنشی پُر شده هاحتماالً در اوایل دور مهر ( توسط مؤمنانِ دین18زاربُالغ قمیقین

اند و دارای یک  مذهبی است(، دارای دو ورودی ه)چنانچه بپذیریم تخت جمشید یک مجموعه هخامنشیهای دور آتشکده .3

شکل و در مرکز ساختمان قرار گرفته  آتشدان در میان چهارستون اتاق مربع .ریک در یک سوی ساختمان هستندراهرویِ با

.است

دار و گاهی دارای راهروهای مجزا از هم در  هخامنشی دارای راهروی طواف در پیرامون اتاق ستون فرا ههای دور آتشکده .4

دار، اتاقی قرار گرفته که از ورود  دار و ایوانِ ستون فاصلِ اتاقِ ستون در هر دو نمونه، حد .دار هستند پیرامون اتاق ستون

به شکل دار بنای آتشگاه شهر پارسه دار و اتاقِ ستون این اتاق در حد فاصلِ ایوانِ ستون .کند مستقیم به بنا ممانعت می

.آمده استچهارتاق در

دوره اشکاني

( شواهدی از معبد نسای قدیم در 32:1386) بویس،شمردندجایز میها در حکومت خود آزادی محلی دینی را پارتی

یای بقا(، Sami Said Ahmed,1992:103-111؛ 371-382، 1376)سفر، مصطفی،معابد هاترا (،1373:35ترکمنستان )هرمان،

بنگرید معبد مهر و نیز همچون)یای مهر در دورااروپوس( سرپل ذهاب و بقاقلعه زُهَک در هشترود، معبد گچ گنبد در ریژاو)ریجاب

کل معابد رو شاز این .توان نگاه مهرپرستی را در این تاریخ درك کرد( می72: 1373نقاشی مهر مکشوف از آن معبد در : هرمان، به

.ها و اختالفاتی با معابد پیش و پس از خود داردمهری در این زمان شباهت

د به ارگ است و با وجود برج عمارت، دورترین بخش در ورو .نسای قدیم دیدترین این معابد را بتوان در شاید یکی از قدیمی

امکان دارد در این فضای .ورودی اصلی عمارت در بخش جنوبی است. اش، راه یافتن به آن چندان هم ساده نیستسه ورودی

های نسا با ینقاش .(A.Invernizzi,2005:138-139گرفته است)ها صورت میمدور، برخی مراسم تشریفاتی و جشن برجی

( Goldman,1980)های مهری از دورااروپوسوضوعی با نقاشیهای مو شباهت(، Pilipko,2005)موضوع سوارکار مسلح

.(178: 1385است) سوزان داونی، (Mitras Ephippos) «مهر سوارکار»یادآور واژه

84

تحول در ساختار معماری مذهبی دوره ساسانی؛ آتشکده ها ـ مطالعه موردی...، علی هژبری

استرابو .شودآتشدان رهنمون میبه این نوع پرستش در کنار سنگی متعلق به بالش ما را رجسته اشکانی بیستون بر روی تختهنقش ب

) .«کردندمی بردند، نخست با نیایش آتش آغازمغان به هر ایزد که یزشن می»آورده: (میالدی 63تا 19فاصله سال های که )

و یکی از ( 189: 1385) دریج وری،گرفته است (htr' dšmš)«منطقه مقدس شمش»هاترا نام خود را از (. 38: 1383بنونیست،

.های معبد خورشید را در خود جای داده استرین نمونهتجالب

ساساني هدور

رقرار مرکزی با دخالت در امور مذهبی ب یان بود که دوباره قدرت یکپارچهان، یعنی پادشاهی ساسانفارسیدر دوران امپراتوری دوم

دختر فیروزآباد و  خوره، قلعهمله شهر اردشیراز ج .ی متعددی برپا کردم( بناها.226- 224اردشیر پاپکان)و (. 32:1386)بویس،شد

.کاخ اردشیر در فیروزآباد

( همچنین Huff,1993:45-61تاق را مشخص کرد)بر فراز منار شهر بقایای یک چهاردیتریش هوف در مرکز شهر فیروزآباد

دختر  در قلعه .(12)شکل کند شکلی را القا می ای چلیپایی)طربال( شهر فیروزآباد بقایایِ چهار جرز ساده، بننشین بر روی تخت

شکل با چهار درگاه وجود دارد که نمای بیرونی آن مدور است، تنها یکی از این  سوم، پشت ایوان، اتاقی مربع هفیروزآباد در طبق

.(13)شکل اند رسیده های کوچک مجزا از هم می یافته و بقیه به اتاق ها به خارج راه می ورودی

شکل  ( حد فاصل بین ایوان و بخش خصوصی، بقایایِ سه اتاق مربعBier,1982:26-36توان در کاخ اردشیر در فیروزآباد) می

با این وصف، در .(14)شکل گرفته و اتاق میانی دارای چهارتاق یا درگاه است گنبدی قرار می آن هارا مالحظه نمود که بر فراز

)همچون ر مورد کاربری برخی از این بناهاشود؛ هرچند که د های متفاوت دیده می بنیه با کاربریساسانی، چهارتاق در ا هآغاز دور

ساسانی هاولی هها به دور نشین( تردیدهایی وجود دارد ولی تمام محققان در مورد انتساب آن کاخ اردشیر، منار فیروزآباد و تخت

.رأی هستند هم

شهر بیشاپور ساخته شد و در .شود ر اردشیر پاپکان، تحوالتی در معماری مشاهده می، جانشین و پساولپورشابا روی کار آمدن

تاق بوده و در جهاتِ فرعی ساخته . تاالر چلیپایی دارای چهار(15)شکل شکل و معبد آناهیتا بر پا گشت بخشی از شهر، تاالر چلیپایی

قدر کم در جانب شمالی گرچه عرض راهروی طواف آن .تدر سه وجه پیرامونی آن نیز راهروی طوافی ساخته شده اس .شده است

تاق را از بخش بیرونی عرض و کوچکی درگاه شمالیِ چهارتحت عنوان راهرو معرفی نمود ولی اتاق کم است که شاید نتوان آن را

.معبدِ آناهیتا در ضلع شمال غربی تاالر چلیپایی واقع شده است .مجزا نموده است

ما چه پذیرای این نظر باشیم اند.  عملکرد تاالر چلیپایی را آتشکده عنوان کرده 19شد برخی از پژوهشگران تر اشاره که پیش چنان

ههای اوایل دور و چه تردیدهایی در این مورد ما را از پذیرش این نظر منصرف سازد، طرح این بنا به عنوان سرمشقی برای آتشکده

.شود ساسانی مورد قبول واقع می

سازی،  هایی ایجاد شده و با گوشه ساسانی از چهار جرز شکل گرفته که در حد فاصل جرزها، تاق ههای اولی شکدهطرح کلی آت

های این  از جمله نمونه .دارای راهروی طواف در پیرامون جرزها هستند آن هااند و همگی  گنبدی بر فراز چهار جرز برپا کرده

.(16)شکل آباد غرب اشاره کرد در اسالم 20شیان هبه آتشکدتوان  ها که مورد کاوش قرار گرفته می آتشکده

طرح اولیه آتشکده از چهار جرز که آتشدان در مرکز آن ها قرار گرفته، تشکیل شده است و در پیرامون آن راهروی طوافی

آن خواهیم پرداخت. از وجود دارد. با تحوالت عقیدتی میانه دوره ساسانی نقشه این آتشکده تغییراتی یافت که در جای خود به

توان در آن به خوبی باز شناخت، آتشکده آذرگششنَس )تخت سلیمان(  دیگر بناهای دوره ساسانی که سیر تحول آتشکده را می

( متشکل از چهار جرز ساده با راهروی A(.آتشکده اصلی و هسته مرکزی بنا یک چهارتاقی)در نقشه، اتاقِ 17است)شکل

ت و گویای این است که بنای مذکور در اوایل دوره ساسانی برپا شده است. با مطالعه بقایای سایر طواف در پیرامون آن اس

85

شم ش

رهشما

و، کا

د وکن

له مج

ل سا

،رم

چها ،

ییزپا

و ان

ستزم

13

91

های دوره ساسانی را باز شناخت که در ادامه بدان اشاره  توان سیر تحول تدریجی نقشه آتشکده های تخت سلیمان می آتشکده

(. 75: 1382خواهد شد)ناومان،

عالوه 21(1964)اده شده است. در این بنا، گولینیاشکانی نسبت د هت که توسط هرتسفلد به دورکوه خواجه در سیستان بنایی اس

هها به دوردی کوامی احتمال تعلق برخی نقاشیهمچنین ترو .(19اسانی را نیز تشخیص داده است)شکل س هاشکانی، دور هبر دور

.22ساسانی در این بنا را بررسی نموده است

را راهروی ساسانی تعلق دارد، بقایای یک چهارتاقی متشکل از چهار جرز ساده که پیرامون آن هدور در شمال بخشی که به

شکلی راه  راه ورود به چهارتاق از درگاه جنوبی میسر است و از درگاه شمالی به اتاق مستطیل .دست آمدطوافی احاطه کرده، به

.های شرقی، غربی و شمالی بنا است اهروهایی در وجوه بیرونی بنا در بخشدیگر در مورد معماری بنا، وجود ر هنکت .یافته است می

.(209: 1379،)بزنواله سوم میالدی( تأیید شده است)یعنی اواسط سده سومبنا از شروع دور هنقش

)اشکال وب کردساسانی منس هشیر را نیز به اوایل دورهای فراشبند و ظَهرچهارتاقِ نگار و چهارتاقی هتوان نقشبا این وصف، می

شان را راهروی طوافی احاطه کرده و به استثنای زَرشیر که اتاقی  اند که پیرامون این بناها از چهار جرز ساده تشکیل شده .(22تا 20

شکلی تعبیه شده است که با درگاه یا  های مستطیل ندارد، در جنوب چهارتاقِ نگار، اتاق و در جنوبِ چهارتاق فراشبند، اتاق

در چهارتاقِ نگار، اتاق بالفاصله به بنا افزوده .ها در جهات فرعی است جهت تمام این ساختمان .یابند ایی به بیرون راه میه درگاه

ها رو به  های آن شده ولی در فراشبند در بخشِ جنوب غربی بنا در هر ضلع، دو اتاق به صورت مستقل از هم قرار داشته که درگاه

.(Huff,1975:243-255شمال است)

کلیسایی ساسانی یا آتشگاهی که تغییراتی مختصر در آن داده »آندره گدار در مورد چهارتاقی فراشبند معتقد است که این بنا

ها آشنا بوده، آذین  کنندگانِ مسیحی، آن را با چند فرم خاص معماری غربی که برای آن شده است، سازندگان آن یا بهتر بگوییم هبه

نا در کل مشابه طرح واضح و گویای این ب هنقش»ولی در جای دیگر به صراحت اشاره کرده که .(64: 1375)گدار «اند. کرده

.آن ایرانی و تزییناتش غربی است هبنابراین، نقش .جا( )همان«شوش است ادانایآپ

ها کاربری  چهارتاق هبقی جر ه معرفی کرده، هبه استثنای چهارتاقی فراشبند که آندره گدار آن را با عنوان یکی از بناهای درّ

.اند آتشکده داشته

ساسانی از هدور ههای اولی دهد که بخش مرکزی مجموعه همچون معماری سایر آتشکده بررسی معماری کنار سیاه نشان می

.(23شکل)چهار جرز و راهروی طواف تشکیل یافته است و راستای قرارگیری ساختمان در جهات فرعی است

ساسانی: هها مشخص شد که در اوایل دور رتاقبا بررسی این چها

به شکل مربع هستند؛ آن هاتمام .1

اند؛  در جهات فرعی ساخته شده آن هاتمام .2

دارای راهروی طواف در پیرامون هستند؛ آن هاتمام .3

ستون معابد هخامنشی این چهار جرز در واقع جای چهار .گرفته است احتماالً گنبدی بر روی چهار جرز قرار می آن هابر فراز .4

ها را در آن معابد، مکان مقدس قلمداد کرد و راهروی طواف  از این رو، شاید بتوان حد فاصل بین ستون .اند و فراهخامنشی را گرفته

.ها انگاشت را در کنار دیوارها و در پیرامونِ ستون

سیاه، فراشبند، نگار، کوه خواجه، تخت سلیمان و بیشاپور( )کناربسته به بنا را تشخیص دادهایی وا توان اتاق ها می در بیشتر آن .5

های کنار سیاه( و در برخی دیگر ا ری از  )شیان، برخی از اتاققات، مربوط به مراحل بعدی هستندها این الحا و در شمار اندکی از آن

.ده استرنگ آن توجه نکر که داشته و محقق به ته )زرشیر( یا آنتوان یافت الحاقات به بنا نمی

.اند ساسانی ههایی از اوایل دور کاربری مذهبی داشته و به استثنای یک نمونه که احتماالً کلیسا است، بقیه آتشکده آن هاتمام . 6

86

تحول در ساختار معماری مذهبی دوره ساسانی؛ آتشکده ها ـ مطالعه موردی...، علی هژبری

هایی با راهروی طواف به اتاق  خود شامل چهارتاق هها تحول یافته و از شکل گذشت آتشکده هساسانی نقش هدور هدر میان

ه مرکزی این هست .زمانی گنجاند هرا در این بره چهارتاق کراتهشاید بتوان .دهند های جانبی تغییر شکل می شکل با اتاق چلیپایی

شکل با چهار تاق که در جهات فرعی قرار دارند، تشکیل شده است و تنها تاقِ شرقی به ایوان کوچکی که  از اتاقی چلیپایی چهارتاق

های مستقلی راه  های شمالی، جنوبی و غربی احتماالً به اتاق درگاه .ساخته است ا را میسر مییابد، امکان دسترسی به بن به خارج راه می

.(24)شکل اند یافته می

کاوش یازده فصلمهدی رهبر در این بنا .توان به بندیان دَرگَز اشاره کرد ساسانی می هدور ههای آتشکده در میان از دیگر نمونه

اتاق اصلی آتشکده چلیپایی است و در مرکز آن آتشدان گچی .ا از دل خاك بیرون آورده استمهم ر هکرده و بقایای یک آتشکد

ای، تقریباً  های ارزنده داری در ضلع شرقی آن با گچبری این بنا نیز در جهات فرعی ساخته شده و تاالر ستون .ساخته شده است

.(25)شکل م( ساخته شده است 420-438)اهنشاه بهرام پنجمبنا در زمان ش به احتمال زیاد این .سازد تاریخ بنا را مشخص می

را از هم مجزا کرده است که با درگاه دیگر در ضلع آن هاشکلی  دار و اتاق چلیپایی، اتاق مستطیل حد فاصل بین تاالر ستون

ای در دیوار بنا مشاهده  رفتگی  دار، فرو شمال غربی تاالر ستون هدر گوش .یافته است تری دسترسی می جنوبی به ایوان کوچک

رسد که در شکل می شکل، درگاه دیگری به اتاق مربعی در شمالِ اتاق چلیپایی .شود که توسط کاوشگر مهرابه معرفی شده است می

ها اهمیت این  ها و سایر یافته فرد، کتیبه  به  ها، آتشدان منحصر وجود گچبری .های گچی ساخته شده است پیرامون آن استودان

.ده را دو چندان نموده استآتشک

بر معماری و یر زیادی تأ آتشکده بندیان، .پنجم میالدی منسوب کرد هنخست سد هتوان تاریخ این بنا را به نیم رو میاز این

ن از قرتواند قبل از آغخت گچبری ها نمیدهد که زمان سامقایسات نشان می .در ترکمنستان داشته است یرامتزیینات آتشکده میل ح

.(M.Wagner,2006:130میالدی متغییر است) 6و آغاز قرن 5گذاری تا پایان قرن میالدی باشد. این تاریخ 5

این بنا .است« آباد دارابگرد اربابی حاجی هخان»پرداخت، آن هاتوان به بررسی  ساسانی که می هدور هاز دیگر بناهای مهم در میان

توان بقایای یک  ( می114و 104های  )اتاقگذاری شده است. در بخش مذهبی بنا ی تاریخساسان هدور هتوسط مسعود آذرنوش به میان

پیوندد، با خارج ارتباط برقرار  اتاق چلیپایی را مالحظه کرد که در جهات فرعی بنا شده و از طریق درگاهی که به راهروی شرقی می

.(26)شکل وده استکرده و در غرب آن نیز درگاه دیگری به معبد آناهیتا مرتبط ب می

توان تغییراتی را که در آتشکده  ها در میانه دوره ساسانی رخ داده است، پس می اگر بپذیریم که این تحول در معماری آتشکده

شیان پدید آمده به این برهه زمانی منسوب کرد. در آتشکده شیان که از نوع معابد اوایل ساسانی است، در دوره میانی ساسانی درگاه

شکل به صورت مستقل به شمال بنا افزوده شده که راه ورودی آن نیز از جانب شرقی است. از  لی مسدود شده و اتاقی مستطیلشما

رود، کفی گچی ایجاد شده است. بنابراین،  عرض درگاه غربی کاسته شده و در جلوی درگاه شرقی که راه اصلی بنا به شمار می

شکلی در جانب غربی ساخته شده که قسمت « T»ت راهرویِ طواف کاسته شده، زیرا ساختار درگاه اصلی بنا در شرق است و از اهمی

شکل در بخش غربی آتشکده « T»سازد. جالب اینکه این ساختار  رو می عمده این راهرو را فرا گرفته و تردد در آن را با مشکل روبه

ین تغییرات را در آتشکده شیان به میانه دوره ساسانی نسبت داد. توان ا شود. بنابراین، می بندیان از میانه دوره ساسانی دیده می

در تخت سلیمان PD هزمانی گنجاند، آتشکد هتوان آن را در این بره ساسانی که با توجه به ساختار بنا می هاز دیگر بناهای دور

مت مجزا داری با دو قس االر ستوندر جنوب سازه، ت .( 18شکل )( واقع شده استA)ه اصلیاست، این بنا در سویِ غربی آتشکد

های مدور ساخته شده  ( با ستونPB)دار مربع مستطیل و قسمت دوم زاویه هقاعد هایی با ( با ستونPA)قرار گرفته که قسمت نخست

به اتاق جا  رسیم که از آن دار می شکلی در حد فاصلِ آتشکده و تاالر ستون عرضِ مستطیل دار به اتاق کم پس از تاالر ستون .است

دار، اتاقی در حد فاصل اتاق  وجود تاالر ستون .یابیم ( راه میPD)گاهی در شمال آن به اتاق چلیپایی( و با درPC)جلویی آتشکده

آبادِ دارابگرد و  های حاجی توان آن را با نمونه بودن سایر جهات اتاق چلیپایی، دالیلی است که می دار و بسته چلیپایی و تاالر ستون

87

شم ش

رهشما

و، کا

د وکن

له مج

ل سا

،رم

چها ،

ییزپا

و ان

ستزم

13

91

(، واقع در ضلع شرقی معبد B). همچنین معبد چلیپایی تخت سلیمانساسانی منسوب کرد هدور هدرگز سنجید و آن را به میان بندیانِ

این بنا نیز بسیار مشابه با آتشکده بندیان بوده و .( باید با تغییرات عقیدتی این دوره از ساسانی به مجموعه افزوده شده باشدAاصلی )

راه .اند، اتاقکی در این بخش ایجاد نمودهاست و برای اینکه مستقیماً از خارج وارد فضای اصلی نشوند راه ورودی آن از جنوب

های دوره اتاق چلیپایی را از افزوده توانرو با اطمینان بسیار می از این .اتاق چلیپایی ایجاد شده است دیگری از شرق معبد اصلی به

.میانه ساسانی به مجموعه دانست

-تان، شاهی را بین دو خدا نشان مینقش برجسته شماره یک تاق بسدهد چنانکه د این تغییر ذائقة مذهبی ساسانیان را نشان میشای

مطالعه متون تاریخی روشن ساخت .گرفته است در دست اهورامزدا و مهر برسم به دست، پشت سر شاه قراردهد که حلقه قدرت

بوده است که در شکست جولیانوس و مرگ وی نقش بسزایی م(.379-384فرزند شاپور دوم)به احتمال بسیار اردشیر که این نقش

آیددرمی نمایش به نیز برجسته نقش در حتی که شده محسوب ایزدانی از مهر. در این برهة زمانی (45: 1375آذرنوش، داشته است )

.رخوردار استسزایی بو این در مطالعة تغییرات مذهبی در دورۀ ساسانی از اهمیت به

ساسانی به نکات زیر اشاره کرد: هدور ههای میان توان با بررسی آتشکده با این وصف، می

در جهات فرعی قرار دارند؛ آن هاتمام .1

راهروی طواف از پیرامون بنا حذف شده است؛ .2

اند؛ از شکل چهارتاق به اتاقِ چلیپایی تغییر شکل داده .3

اد آب )حاجیسترسی به درون بنا ممکن بوده است)بندیان درگز، شیان( و گاهی از غربد معموالً از درگاه شرقی امکان . 4

تخت سلیمان(؛ PD)دارابگرد( و نیز گاهی از جنوب

یافته است؛ های مجزای دیگری راه می هایی از درون اتاق چلیپایی به اتاق معموالً درگاه یا درگاه. 5

گز و تخت سلیمان، حد فاصل بین آتشکده و فضاهای خارجی برای آنکه بالفاصله تر همچون بندیان در های بزرگ در نمونه .6

آباد احتماالً راهرویی بوده است؛ حاجی هشکل قرار دارد که در نمون از بیرون به محوطه مقدس آتشکده وارد نشد، یک اتاق مستطیل

ها آتشکده است؛ کاربری تمام آن .7

گرفته است؛ پایی قرار میاحتماالً آتشدان در مرکز اتاق چلی .8

دار  دار تخت سلیمان ، تاالر ستون بوده است )همچون تاالر ستون «معبد آناهیتا»های جانبی به عنوان  کاربری یکی از اتاق .9

.حاجی آباد( 114بندیان درگز و اتاق

توان در چهارتاقی  ها را می هبارز این آتشکد هنمون .متأخر ساسانی دوباره دستخوش تغییر شد هها در دور معماری آتشکده

یا خسرو دوم( از ه این بنا در زمان یکی از خسروها)خسرو یکم شواهد معماری این بنا گویای آن است ک .آتشکوه محالت دید

.(27)شکل آهکی ساخته شده است ههای بادبر و قوار سنگ

.شرقی تخت سلیمان مشاهده کرده جنوبن در دروازتوا ای را می چنین شیوه .است 23«کلهراسته» هتکنیک ساخت این بنا به شیو

مزدکیان دانسته و شماری دیگر آن را از ههای خسرو یکم بعد از ختم غائل شماری از پژوهشگران این دروازه را از مرمت

اند این نکته را هایی که یافت شدهسکه } .اند های خسرو دوم، احتماالً پس از حمالت رومیان و تخریب بخشی از بنا دانسته بازسازی

توان رو میست. از اینکنند که در اواخر دوران حکمرانی قباد اول کارهای ساختمانی به شدت در شرف انجام بوده اتایید می

در زمان بازسازی مذهب رسمی دوره مزدکیان در دوران جانشینی خسرو اول PB , PAتاریخ بنای تاالرهای ستوندار احتمال داد

.{(51: 1972هوف،)نومان و دانست

88

تحول در ساختار معماری مذهبی دوره ساسانی؛ آتشکده ها ـ مطالعه موردی...، علی هژبری

مشابه .شکل است قلبی آن ها هتوان به جرزهای این بنا اشاره کرد که مقطع نقش از دیگر عناصر معماری قابل مقایسه با سایر نقاط می

توان در جرزهای جنوب شرقی و جنوب غربی بنای کنگاور مشاهده کرد که آن را کاخی از زمان خسرو دوم  ای را می چنین نقشه

.(18-55: 1377آذرنوش،اند)رفی نمودهساسانی مع

ساسانی از زمان خسرو همحالت را به اواخر دور هتوان بنای چهارتاقی آتشکد گذاری دقیق باشد، می بنابراین، چنانچه این تاریخ

تا ربع 6 هخر سدم( دانست و تاریخ آن را اوا590-628)عصر با خسرو دوم، پرویزماالً هم( به بعد و احت.م531-579) یکم، انوشیروان

ها دچار تحول شده و ایوان به  ساسانی، ساختمان آتشکده هبینیم که در اواخر دور با این فرض، می .میالدی تعیین کرد 7 هنخست سد

.شود جهت بنا تقریباً در جهات فرعی است و در شمال آن ایوانی با دو اتاق جانبی دیده می .بنا افزوده شده است

زمانی ه( ملحق شده را به این برهA)ه اصلیهای سنگی تخت سلیمان که به شمال و جنوب آتشکد توان ایوانبا این وصف، شاید ب

سمت شمالی ( نمونه بسیار مشابهی با تغییرات پالن اواخر دوره ساسانی در ق30نی)شکلهمچنین پالن چهارتاقی ره .متعلق دانست

هایی است که در نی از معدود آتشکدهارتاق رههاز اینرو چ .گذاردنمایش میرا به -ایوان و حیاطبا -(A)معبد مرکزی تخت سلیمان

.این برهه زمانی ایجاد شده است

ساسانی اظهار داشت که: ههای اواخر دور توان در مورد آتشکده با این مختصر، می

ها نیز در جهات فرعی قرار دارند؛ این آتشکده .1

ایوان به معماری بنا افزوده شد؛ .2

های مهدی رهبر در آتشکوه  )کاوشگرفته است های شمالی و شرقی و شاید غربی بنا را در بر می احتماالً راهروهایی، قسمت .3

توان حدس زد(؛ به این نکته اشاره دارد که در بخش شرقی بنا بقایای این سازه را می 1378به سال

دهد؛ مچنین چهارتاق فراشبند نشان میدانه در شوش و ه هایی را با آیَه بنای آتشکده شباهت هنقش .4

.شکل به حالت چهارتاقی درآمده استو چلیپایی ساختمان دوباره از حالت بسته هنقش .5

تغییرات ساختاری در ای از دوران آل بویه بوده که در ادامه چنیننیز به احتمال بسیار زیاد آتشکده( 28بنای سروستان)شکل

. ره ساسانی، در اوایل دوران اسالمی شکل گرفته استهای اواخر دوپالن آتشکده

برآيند

ها نیازمند بررسی زمانی است که بنا در آن  دادن به آن های متعددی وجود دارد که پاسخ به رغم بحثی که انجام شد، هنوز پرسش

.وار نکاتی را آورد توان اشاره ه میبارشی مفصل و مستقل است، اما در ایناین امر البته خود نیازمند پژوه .مقطع ایجاد شده است

شـواهد باسـتان .(31: 1385پیش از عهد زرتشت، مهر یکی از خدایان بزرگ و بسیار مورد توجـه آریاهـای ایرانـی بود)رضـی،

-Bivar,2005:341شناختی گویای این است که دین مادها و همچنـین هخامنشـیان تـا زمـان داریـوش، مهرپرسـتی بـوده اسـت)

در اصـالحات زرتشـت همـه خـدایان مـردود شـناخته .یا زرتشت به عنوان مصلحی مذهبی برای دین مهر برخاسته استگو .(385

.(31: 1385نامیده شد)رضی، -هستی بخش دانا-شدند و خداوند به نام اهورامزدا

می و حکومتی ارتقاء یافته بوده اسـت توان نتیجه گرفت که قربانی برای اهورامزدا به مرتبه آیینی رساز اطالعات الواح دیوانی، می

( ایـن 327: 1377که معنی آن پذیرفته شدن آیین زرتشـت)با اختالفـاتی( بـه عنـوان دیـن رسـمی کشـور بـوده اسـت)ماری کـخ،

اختالفات)اندك بین دین داریوش با زرتشت( نتیجه کوشش داریوش برای وفق دادن دین بـا نیازهـای شاهنشـاهی پرجمعیـت خـود

.(269: 1381بود)رضایی،

از اینجـا اسـت کـه راز ورزی و }مغان، روحانیون دین مهر، پس از به قدرت رسیدن داریوش مجبـور بـه پـذیرش ظـاهری دیـن نـو

شـد و مسلک با پافشاری و اصرار حفـظ مـی اسرار این .آیین میترا، آیین اسرار است.شودتر مینگهداشتن اسرار در دین مهر پررنگ

89

شم ش

رهشما

و، کا

د وکن

له مج

ل سا

،رم

چها ،

ییزپا

و ان

ستزم

13

91

و یـا نیستی)کشـته شـدن در مراسـم {(61: 1359شد)رضـی، کردنـد، مکشـوف مـی لی ترقـی مـی عا برای معدودی که در درجات

با اوضـاع مند به از دادن تمام عیار نفوذ خود نبودند، راهی جز تطبیق خود. طبیعی است مغان اگر عالقهشی( شدندکشمُغ ماگوفونی =

جـان )همچون نوشیمهر( معابدِ آتش )ماد 3عصر آهنِ ا پایانآنچه مسلم است، ب .(327: 1377ماری کخ، و احوال جدید نداشتند)

( 270: 1386مانوئل کـوك، ” .جان همان معبد دیوهایی است که خشایارشا ویران کرده بودگیرشمن می پندارد نوشی .تپه و زاربالغ

محکـوم بـه نـابودی شـریعت حکـومتی نمودنـد( آن راشـبیه بـه آنچـه کـه داریـوش و جانشـینانش دیـن نوظهور)  به دستور صاحب

ها و پر شدن معابد مهری ارتبـاطی مشـخص نمـود و بر ضد دئوه (X Phبنگرید به کتیبه )توان بین کتیبه خشایارشااحتماالً میشدند)

زبـان به معنـای خـدا، در duesواژه التینی } .هاست که پیروان بسیاری داشته استی از مهمترین دئوهنیز فراموش نکنیم که مهر یک

دوه ودایی و دئوه اوسـتایی بـه معنـای تابـان “ ؛ 26: 1386بهار، ”.در اصل به معنای خدا بوده است daeva، در اوستا devāودایی

مـآبی را اگر چنین باشد شاید در عصر هخامنشی از زمان داریـوش بـه بعـد، کـه دیـنِ زردشـتی {.( 35د: 1385بویس، ”.بوده است

دانه که برای پاکی اعتقاد زردشتی برافروختـه اسـت، آیـین میثـره و ور رغنـه و آناهیتـا و به دئوهپذیرفته اند، و خشایارشا بر اساس کتی

: 1359گ،کنـد)نیبر خـورده اسـت را نـابود مـی آن هـا دیگر خدایان که برای پیامبر گاهان ناشایست بودند و در اینجا داغ دیوان بر

رو تنها کسانی قادر بـه از این .دست خود مهرپرستان کرده اند دای پیشین بهو امر به پُر کردن معابد آتش خ ، به نقل از هرتسفلد(365

رسد، کسانی که اینچنین ایمانی دارنـد کـه معابـد خـدای انجام چنین پروژه عظیمی هستند که مومنان واقعی به مهر بوده و به نظر می

ــوده) ــویش را پــر نم ــروی ایمــان “خ ــی ...انضــباط و نی ــارزه و سرســختی یک ــی آیــین مهرپرســتی نیــروی مب از اصــول اساس

برتـرین “( تا از گزند تخریب حاکمان به دور بماند، با تغییر حکومت، دیـن جدیـد را بـه دل پـذیرا نشـده) 77: 1354همایون،”.است

شـان ( و از آنجا که قادر به اجرای مناسک مذهبی 138: 1377شاکد،”.اش، یگانه شدن با ایزدان استهدف انسان نیک در زندگی

نماید( و مهرپرستان با و به این دلیل، از این تاریخ، معابد مهری در غارها رخ میپرستند)تند، به صورت مخفی همچنان مهر را مینیس

هـای بنگریـد بـه کتیبـه )نفوذ در بدنه دین نو توانستند از دوره اردشیر دوم باز دوباره مهر را در زمره خدایان مورد پرسـتش درآورنـد

A²Ha , A²Sd , A³Pa ،1384در: نارمن شارپ).

ها و مادها؛ و از دید دینی، پیکاری بود میان آیین درباری هخامنشـی پیکار داریوش با مغان از دید سیاسی، پیکاری بود میان پارس

مـآبی تغییر دین از مهرپرستی به زردشـتی با . ( 395: 1359) نیبرگ،از سوی دیگرسو و آیین کهن مادی مغان و دین کشوری از یک

ها نیز تغییر کرد؛ گرچه در ساختار همچنان نیایشگاه آتش و تاالر ستوندار وجود دارد ولـی تغییـر  هخامنشی، شکل نیایشگاه هدر دور

جان تپه و کـاخ سـه دروازه)؟!( یـا تـاالر بازشناخت)مقایسه کنید بین معبد مرکزی نوشی آن هاتوان در معماری  ایدئولوژیک را می

هـای هخامنشـی سـاخته شـده  های آتش تا حدودی شبیه به نمونه فراهخامنشی شکل نیایشگاه هدر دور. جمشید( شورا )؟!( در تخت

.است که با عناصر یونانی نیز ترکیب شده بود

شـاید علـت آن نداشـتن دیـن .توان به وضوح و صراحت، بقایایی از معماری نیایشـگاه آتـش را معرفـی نمـود  اشکانی نمی هاز دور

؛ 371-382: 1376مصطفی،.ع.هر چند که شواهدی از معابد هاترا)سفر، فواد و م .ای باشد اگونی مذاهب بومی و منطقهرسمی و گون

هـک در (، بقایای قلعه ز1373:35ُ، معبد نسای قدیم در ترکمنستان)هرمان، ( Sami Said Ahmed,1992:103-111همچنین:

)بنگریـد بـه روپوساش-برجستة بالش در بیستون و بقایای مهـر در دورا نقش، ( سرپل ذهابگنبد در ریژاو)ریجاب-معبد گچ هشترود،

توان نگاه مهرپرستی را در این تاریخ درك کرد ولی شواهد دیگری از می( 72: 1373: هرمان، مهر درمعبد نقاشی مهر مکشوف از

90

تحول در ساختار معماری مذهبی دوره ساسانی؛ آتشکده ها ـ مطالعه موردی...، علی هژبری

در سنگ نگاره آلـوت کومـاژن، )چ استها رو به جانب کهشده شاه بر سمهرپرستی اشکانیان در دست است: غالباً تصاویر ضرب

ها قرار داده شـده اسـت؛ دل ر نوشیجان، در جانب چ آتشکدهد ؛ آتشدان ها 155: 1385ی کند. دورنر،میترا به سمت چ نگاه م

در عصـر “(؛ از آنجا که اسکندر مقـدونی نـاجی مغـان مهـر) ز در جانب چ بدن قرار گرفته استکه در عرفان جایگاه مهر است نی

ــایی ظ ــس از کشورگش ــت پ ــکن لم ــای اس ــی ه ــینت م ــرای آمــدن سئوش ــار ب ــدید شــده در، انتظ ــان تش ــان ایرانی ــتی در می بایس

در زبـان “) دگیرر کبیر مورد توجه مهریان قرار میعنوان اسکنده ( از دست مشرکان)؟( هخامنشی است ب128د:1385بویس،.”باشد

( و در ازاء ایـن 34: 1359نیبـرگ، .”شـود ه نامیـده مـی گجست وره ساسانی[های ایرانی، مقدونی پیروز است ]ولی در دعمومی نوشته

ـ دار هلن معرفی میموهبت، اشکانیان خود را دوست -هسـزایی داشـت هکنند؛ و در نهایت اشکانیان در انتقال آیـین مهـر بـه روم نقـش ب

البتـه دیـن مهـری کـه بـه روم (.Sarkhosh,2000:23-34؛ 1387؛ شـورتهایم، 1386،کـومن )برای آگاهی بیشتر بنگرید بـه: ندا

تـرین کهـن “( به یاد داشـته باشـیم کـه 255: 1386)بهار،رین نیز بسیار تأ یر پذیرفته بودالنهیک دین ایرانی نبود بلکه از بین رسید، تنها

.(149: 1385گردد)دوشن گیمن، ]در اروپا[،تنها به قرن دوم میالدی برمیمانده از آیین رمزی مهرآ ار برجای

با آغاز . گیرده در صدر امور حاکمان قرار می( مسائل مذهبی دوبار1383)بیانی،ر ساسانیانبا غروب امپراتوری اشکانیان و ظهو

گذار  بنابراین، بنیان .ناهید در استخر فارس معرفی شده است هم( در متون تاریخی، موبد آتشکد.224-6ساسانی، اردشیر پاپکان) هدور

گسترش نیافت. از زمان درنگ در سراسر سرزمین  با روی کار آمدن اردشیر پاپکان دین وی بی .ی استاین سلسله شخصیتی مذهب

و کتابِ (1384:12)بویس،هپور، پیروز، به دربار نفوذ یافتپور یکم، جانشین و پسر اردشیر، مانی پیامبر از طریق برادر شاشاهنشاه شا

و در بخشی از شهر معبد (45: 1379)گیرشمن، بیشاپور توسط شاپور یکم برپا شد . شهرشاپورگان را در این زمان به شاه تقدیم کرد

بودن، وجود راهروی شکلهای این تاالر افزون بر چلیپاییاز ویژگی .( 37-57: 1379آناهیتا و تاالری چلیپایی ایجاد شد)گیرشمن،

.آغازین ساسانیان ۀتش در دورهایِ آ طواف در پیرامون بنا بود که سرمشقی شد برای ساختمان نیایشگاه

)بهرام یکم، بهرام دوم و بهرام سوم( شخصیت دیگری به نام کرتیر، دین رسمی دولت ساسانی را در زمان جانشینان شاپور یکم

شبیه )معابدی غیر از دین رسمی ساسانی( ویران شدند و این بسیاره دیوان(، خان 1385های وی)اکبرزاده،  ریزی نمود و بنا برکتیبه پی

: 1384در این زمان، مانی کشته شد و پیروانش گریختند)بویس، .یارشا در دوره هخامنشی صادر کرداست که خشبه همان دستوری

خواستند ی مشروعیت بخشیدن به قدرت خود میساسانیان برا .( دوباره رسمیت می یابد)مزدیسنیرو دین زردشتی مآباز این. (14

ای باستانی ایران و نیز پیروان دین ورهشده ایرانیان یعنی هخامنشیان، جانشینان پادشاهی اسطی قدیمی نابودرا وار ان امپراتورخویشتن

اسانیان با هخامنشیان نیز شدند هایی بین سبک معماری سبرخی از محققین متوجه شباهت (.13:1383)ویسهوفر،دهندزرتشت نشان

.، مظاهر مادی نیز داشته استکیشانشاندهد این رجعت به عقاید همکه نشان می

حد فاصل بین اتاق چلیپایی و بیرون بنا، اتاق .ها تغییر کردآتشکده هساسانی، نقش هدور هم و در میان.5ه نخست سد هاحتماالً در نیم

ونی عقیدتی بنابراین، یک تغییر در باور و دگرگ .بود 3های عصر آهنِ  های نیایشگاه شکلی ایجاد شد که از مشخصه کوچک مستطیل

م( فرزند یزدگرد یکم، معروف به بزهکار 420ـ438)این دوره تشخیص داد. بهرام پنجم توان در و بازگشت به عقاید مهرپرستی را می

پس احتماالً .عالوه بر این، بنا به درخواست پدر، بهرام گور نزد اعراب حیره پرورش یافت .دخت یهودی است و مادرش شوشین

بازگشت به دین مهرپرستی و امتزاج با .زمانی را توجیه کرد ههای مادر، شاید بتوان تغییر عقیدتی این بره و آموزهتحت تأ یر اعراب

( را 135: 1384بویس، .”مهر اگرچه بزرگ است ولی مقام او بسیار فروتر از عرش اورمزد است)“ساسانی هآیین مزدیسنیِ اوایل دور

نقوش گاو)برج ور .ها حک شده به خوبی نشان داد بندیان دَرگَز بر نقوشی که روی استودان هتوان در آتشکد این دوره می هدر میان

بر روی شکم )صلیب شکسته( یاآن ها عالمت گردونه مهرداری که روی کپل کوهان (81: 1359به نقل از: رضی، .آغاز بهار است

91

شم ش

رهشما

و، کا

د وکن

له مج

ل سا

،رم

چها ،

ییزپا

و ان

ستزم

13

91

سانی به همراه مار در حال حمله به گاو یا بز  قش سگحک شده و نیز ن .همانجا()رضی،)برج عقرب آغاز پاییز استآن عقرب

در زمان اردشیر پیشتر از این، .ها خود را نشان دادندبلکه در این زمان در پالن آتشکدهاین تغییرات بالفاصله شکل نگرفته .هستند

.ذهبی در دست دارد( میترا نقش شده است ولی حلقه قدرت همچنان در دست اهورامزداست و مهر نماد م.م379-384)دوم

چنانچه این تغییرات را از زمان خسرو .متأخر ساسانی نیز تحت تأ یر چنین تحوالتی است ههای دور معماری آتشکده هتغییر دوبار

ارتباط با قیام مزدکیان و تحوالت و اصالحات اجتماعی عصر مزدك نیست و چنانچه این تغییرات در   یکم، انوشیروان بدانیم، بی

بوده است. از ) شیرین (، دختر امپراتور روم، موریسه خسرو، مریمسرو دوم، پرویز رخ داده باشد، تحت تأ یر همسر و معشوقزمان خ

(، چرا که حکم ارتداد 249طبری تاریخ الرسل و الملوك،ص شود)دست پسرش شیرویه کشته می جا نیست که خسرو بهرو، بیاین

، این عمل پیشتر در مورد ترور یزگرد یکم رخ داده بود)شهیدی (813، 1د پانزدهم: ، فرگر2از دین مرگ است )وندیداد، ج

(، فتح 159: 1384ش با روم)شیپمان،ن هاارو آشنایی خسرو با دینِ مسیح و پیوندِ دوستازاین .(1373مازندرانی،

است، در ستایش وی در مصر نیز همچون این باور که میثره ساکن خورشید )“( و آشنایی با تفکراتِ مصری160همانجا:شیپمان،مصر)

)برای شناخت محسوب شود تواند دالیلی بر این تغییرات در اواخر دوران ساسانی ( می147: 1384بویس،.”ایران اهمیت داده می شد

را فراهم ( تعصب دینی ساسانیان سرانجام موجب افول و زوالشان93: 1385مختصر از تاریخ سیاسی این برهه بنگرید به: زرین کوب،

د پذیرش واقع شده و بینیم این ساختار مورهای اوایل دوره اسالمی میدر معماری آتشکده( همانگونه که 55)رضی، وندیداد:آورد

های اواخر دوران ساسانی دارند و در حال حاضر نزد زردشتیان، یک اصطالح معمول و های بسیار زیادی با نمونههمچنان شباهت

-سزایی در ادیان بعدی میه یر بو مهر حتی تأ (128: 1384است )بویس،ب ”برمهر“یا ”درمهر“های زردشتی رایج برای پرستشگاه

یر گرفته بایست یکی از دیگری تأها، چنان همانند یکدیگرند که میهای آیینی بین مهریان و کاتولیکبرخی از روش“ گذارد )

.(195: 1386کومن، .”باشد

، به نقل از دوشن 68: 1385ی،بیانگداد)ر خود راه نمیاهورا و میترا، هر یک دیگری را به جایگاه برت هبا این اوصاف، از آنجا ک

درگیر بوده آن هامآبی بین پیروان دو دین مهم مهرپرستی و زردشتیبینیم که در دوران تاریخی ایران نزاع بر سر برپایی می (گیمن

کند؛ از زمان اردشیر دوم با ظهور می مآبی؛ از زمان داریوش زردشتیانددهمهرپرست بواست: مادها و هخامنشیان تا پیش از داریوش،

انی که مجبور به امتزاج شوند؛ اسکندر مقدونی به عنوان ناجی مهرپرستپدیدار می نفوذ مغان مهری، مهر و ناهید در لیست ایزدان

شود؛ اشکانیان با آنکه تسامح گجستک نامیده می اند،ی شدهو نزد زردشتیانی که مغلوب وشود کبیر خوانده می اند،دینی شده

دوباره گیری اوایل دوران ساسانی شکل اند؛نقش اساسی داشته عنوان مومنان مهر در انتقال این دین به رومبه مذهبی دارند ولی

.ج دینی استخر ساسانی دوران امتزانفوذ عقاید مهری بر آن و دوره متأمآبی؛ میانه دوره ساسانی زردشتی

گیرينتیجه

بازه بنایِ معماری طرح ویژگی یادآوری و گوناگون های دوره های آتشکده و ها چهارتاقی معماری های ویژگی برشمردن از پس

هایسفال شناسی ریخت طریق از توان می بیشتر اطمینان برای ولی کرد منسوب ساسانی دوره میانه به را بنا این توان می ،(7 شکل)هور

ها از چهارتاق با راهروی در دورۀ میانة ساسانی، آتشکده .یافت دست تریمطلوب نتایج به ،(29 و 28 تصاویر و 6 شکل)آن طحیس

هور بازه بنای وصف، این با .قرار دارند فرعیطواف در پیرامونشان، به فضایی با یک یا دو ورودی تبدیل شده ولی همچنان در جهات

.گیردمی قرار ساسانی دورۀ میانة یبناها زمرۀ در سفید رباط

:نوشت پي .از آقای محمود بختیاری )در اداره کل میراث فرهنگی خراسان رضوی( که مختصات جغرافیایی این محوطه را به من ارائه داد، سپاسگزارم. 1

2. E. Diez, Encyclopedie de L islam, 1923, p.141

92

تحول در ساختار معماری مذهبی دوره ساسانی؛ آتشکده ها ـ مطالعه موردی...، علی هژبری

3 . E. Hertzfeld, Rehsebeicht, 1926, PP. 275-6

.59-61، صص 1375سوم، .مقدم، مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی، چ ، ترجمه ابوالحسن سروقد1 .گدار، آندره و دیگران، آ ار ایران، ج. 4

.15، ص 1379دوم، .ات دانشگاه تهران، چشناسی ایران باستان، ترجمه عیسی بهنام، تهران: انتشار واندنبرگ، لویی، باستان. 5

.59، همان، ص گدار. 6

.50، ص 1373سوم، .پوپ، آرتور اپهام، معماری ایران، ترجمه غالمحسین صدری افشار، تهران: انتشارات فرهنگان، چ. 7

 ـ  شناسی معماری ایرانی، تدوین غالمحسین معماریان، تهران: نشر پژوهنده پیرنیا، محمدکریم، سبک. 8 .108، ص 1382دوم، .معمار، چ 

.275، به نقل از پوپ، همانجا، ص 21ـ28، صص 1946بولتن، دسامبر . 9

این جا دارد از آقای حسن نامی )کارشناس بخش پژوهشی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان خراسان رضوی و نیز دفتر فن ی سازمان مذکور( که.10

.را اظهار دارم ام اتب قدردانینقشه را به نگارنده دادند، مر

.60گدار، همانجا، ص . 11

دار تخت سلیمان با  آباد دارابگرد و تاالر ستون حاجی 114و 104های  مسعود آذرنوش بحث مفصلی در مقایسه معبد آناهیتا و تاالر تشریفات بیشاپور، اتاق. 12

.(Azarnoush 1987مشید صحبتی به میان نیاورده است )بنگرید به: دار بنای نوشیجان نموده، اما در مورد تخت ج معابد تاالر ستون

دیوید استروناخ. 13

.میرعابدین کابلی طی مذاکره حضوری، این مسئله را اظهار داشت. 14

.گدار کلیسایی ساسانی است های دوره ساسانی آتشکده فراشبند در درّه جره شباهت بسیاری به نقشه این ساختمان دارد که به نظر آندره در میان آتشکده. 15

.65به نقل از آندره گدار، همانجا، ص . 16

 موش. 17 فر و تپه واقع در شهرك مدنی شهر همدان، توسط دانشگاه بوعلی همدان و به سرپرستی دکتر محمدرحیم صراف با همکاری دکتر یعقوب محمدی 

.دکتر عباس مترجم کاوش شده است

های اخیر توسط مهرداد ملکزاده کاوش شده  هران توسط میرعابدین کابلی، حسن رضوانی و جعفر مهرکیان بررسی و در سالمحوطه زاربُالغ بین قم و ت. 18

.است

19. Azarnoush, Ibid

.ماه کاوش نمود 5به مدت 1384این محوطه را حسن رضوانی در پاییز و زمستان . 20

-578مربوط به تصرف منطقه به وسیله خسرو یکم ) 2به آغاز دوره ساسانی و اواسط سده سوم میالدی و وضعیت 3کند که وضعیت یگولینی پیشنهاد م. 21

531      .207به نقل از: بزنوال، همانجا، ص .م( است 

22. Kawami,trudi S,1987

.دهند عمودی در طول و ردیف دیگر را به صورت افقی قرار میها را به صورت  چینی، ردیفی از سنگ در این شیوه سنگ. 23

كتابنامه

:فارسي

مسعود آذرنوش،

.37-45 :صص ،19 شمارۀ تاریخ، و شناسی باستان مجلة ،«سوم شاهپور و دوم، اردشیر دوم، شاهپور به دیگر نگاهی» 1375

.18-55 صص ،29-30 شمارۀ ا ر، مجلة کریمی، فاطمه ترجمه ،«کنگاور کاوش» 1377

ديويد استروناخ،

: تهران شهیدی، خطیب حمید ترجمه: ،(1963 تا1961 سال از)بریتانیا ایرانی مطالعات مؤسسة توسط شده انجام های کاوش از گزارشی پاسارگاد، 1379

کشور. فرهنگی میراث سازمان

داريوش اكبرزاده،

.نهپازی: تهران موبد، موبدان کرتیر های نبشته سنگ 1385

.ت .ا اومستد،

.امیرکبیر انتشارات: تهران مقدم، محمد ترجمه هخامنشی، شاهنشاهی تاریخ 2537

93

شم ش

رهشما

و، کا

د وکن

له مج

ل سا

،رم

چها ،

ییزپا

و ان

ستزم

13

91

جواد سعید، برومند

.کشور فرهنگی میراث سازمان: تهران خورشید، پرستشگاه جمشید تخت 1381

روالن بزنوال،

.فرهنگی میراث سازمان انتشارات: تهران حبیبی، سیدمحسن ترجمه: کهن، نزدیک خاور در تاق آوری فن 1379

امیل بنونیست،

.قطره نشر: تهران سرکاراتی، بهمن ترجمه: یونانی، معتبر های متن پایة بر ایرانی دین 1383

مري بويس،

.بندهش انتشارات: تهران تهامی، ابوالحسن و بهبهانی امید ترجمه: مانوی، ادبیات بررسی الف1384

صص ققنوس، انتشارات: تهران علیخانی، بابک :کوشش به باستان، هند و ایران در مهر مقامی، قائم احمدرضا ترجمه: ،«زردشتی دین در مهر نقش» ب1384

142-101.

.143-158 صص ققنوس، انتشارات: تهران علیخانی، بابک کوشش: به باستان، هند و ایران در مهر بهرامی، عسگر ترجمه: ،«مانوی ایزدکده در میثره» ج1384

.ققنوس انتشارات: تهران بهرامی، عسکر ترجمه: ،(آن ها دینی آداب و باورها)زردشتیان 1385

.نگاه انتشارات: تهران تهامی، ابوالحسن ترجمه زرتشت، آیین 1386

مهرداد بهار،

.چشمه نشر: تهران آسیایی، ادیان 1386

اوگو بیانگي،

انتشارات: تهران فر، اقب مرتضی ترجمه: ،(مهرشناسی کنگرۀ دومین های گزارش مجموعه)باستان جهان در مهر ،«ایرانی یکتاپرستی مسئله و مهر»1385

.47-75 صص توس،

شیرين بیاني،

.تهران دانشگاه: تهران ساسانیان، بامداد و اشکانیان شامگاه 1383

اپهاو آرتور پوپ،

.فرهنگان انتشارات :تهران افشار، صدری غالمحسین ترجمه ایران، معماری 1373

محمدكريم پیرنیا،

.معمار پژوهنده نشر: تهران معماریان، غالمحسین تدوین ایرانی، معماری شناسی سبک 1382

احمد حامي،

.سیستمافرم چاپ جا، بی ساختمانی، مصالح 1359

.و .ج  .هـ وري، دريج

.181-221 صص توس، انتشارات: تهران فر، اقب مرتضی ترجمه: باستان، جهان در مهر ،«الحضر در مهر» 1385

ژاک گیمن، دوشن

.کبیر امیر انتشارات: تهران قادری، تیمور ترجمه: زرتشت، برابر در غرب واکنش 1385

كارل فردريش دورنر،

.155-164صص توس، انتشارات: تهران فر، اقب مرتضی ترجمه: باستان، جهان در مهر دین ،«کوماژن در میترا» 1385

جیمز سل،را

.51-104 صص ققنوس، انتشارات: تهران کاویانی، شیوا ،(زرتشتی عرفان)زرتشت آیین در رازوری ،«زرتشت آیین در نهانی دانش و رازوری» 1377

عبدالعظیم رضايي،

.در انتشارات: تهران باستان، ایرانیان های دین و نسب و اصل 1381

94

تحول در ساختار معماری مذهبی دوره ساسانی؛ آتشکده ها ـ مطالعه موردی...، علی هژبری

حسن رضواني،

.نشده( منتشر)شناسی باستان پژوهشکدۀ فرهنگی، میراث سازمان مرکز اسناد بایگانی شیان، آتشکدۀ حفاری اول فصل گزارش 1384

هاشم رضي،

.بهجت انتشارات: تهران جلد، 2 وندیداد، 1385

.بهجت انتشارات: تهران آتش، های جشن ب1385

مايکل رف،

.هنر گنجینه انتشارات: تهران ،نژاد غیا ی هوشنگ ترجمه: جمشید، تخت حجاران و برجسته نقش 1381

مهدي رهبر،

.نشده( منتشر)شناسی باستان پژوهشکدۀ فرهنگی، میراث سازمان مرکز اسناد بایگانی درگز، بندیان ششم فصل گزارش 1376

.ر كوب، زرين و .ع كوب، زرين

.سمت: تهران ساسانیان، سیاسی تاریخ(: 4) باستان ایران اریخت 1385

مصطفي .ع.و و فواد سفر،

.کشور فرهنگی میراث سازمان: تهران سردشتی، کریمیان نادر ترجمه: خورشید، شهر( حضرا) هترا 1376

حسین مازندراني، شهیدي

.15-31: 1 شمارۀ تاریخی، های بررسی مجلة ،«او شدن کشته داستان و یکم یزگرد» 1373

شائول شاكد،

.105-148 صص ققنوس، انتشارات: تهران کاویانی، شیوا ،(زرتشتی عرفان) زرتشت آیین در رازوری ،«تشتزر آیین در[ رازورانه] نهانی های گرایش» 1377

المار شورتهايم،

. الث: تهران درخشانی، نادرقلی ترجمه: اروپا، در ایرانی آیین یک گسترش 1387

كالوس شیپمان،

.فرزان شرن: تهران جهانداری، کیکاوس ترجمه ساسانیان، تاریخ مبانی 1384

جرير بن محمد ابوجعفر طبري،

.کتاب نشر و ترجمه بنگاه: تهران نشات، صادق ترجمه الملوك، و الرسل تاریخ 1351

اله سیف فرد، كامبخش

.51-76 صص ،4 شمارۀ ایران، معماری فرهنگ مجلة ،«کنگاور ناهید معبد در مرمت عملیات» 1355

مانوئل جان كوک،

.ققنوس انتشارات: تهران فر، اقب مرتضی ترجمه: ی،هخامنش شاهنشاهی 1386

فرانتس كومن،

. الث نشر: تهران آجودانی، احمد :ترجمه مهری، دین 1386

ديگران و آندره گدار،

.رضوی قدس آستان انتشارات: مشهد سروقدمقدم، ابوالحسن ترجمه: ،1 .ج ایران، آ ار 1375

گلکار

.نشده( منتشر)خراسان فن ی دفتر ایران، باستانی آ ار حفاظت سازمان هور، زۀبا چهارتاق نقشه فن ی ترسیم 1353

رومن گیرشمن،

.کشور فرهنگی میراث سازمان: تهران کریمی، اصغر ترجمه: ،1 ج بیشاپور، 1379

ناومان .ر و هنینگ هانس دراوستن، فون

.فرهنگی میراث سازمان: تهران سمیعی، نجد فرامرز ترجمه: سلیمان، تخت 1382

95

شم ش

رهشما

و، کا

د وکن

له مج

ل سا

،رم

چها ،

ییزپا

و ان

ستزم

13

91

هايد كخ، ماري

.کارنگ نشر تهران، رجبی، پرویز :ترجمه داریوش، زبان از 1377

رلف شارپ، نارمن

.پازینه: تهران هخامنشی، شاهنشاهان های فرمان 1384

ديتريش هوف، و رودلف نومان،

.24-62 ،10 شمارۀ ان،ایر هنر و شناسی باستان مجلة سمیعی، نجد فرامرز ترجمه: ،«سلیمان تخت حفاریهای» 1972

رودلف ناومان،

.فرهنگی میراث سازمان: تهران سمیعی، نجد فرامرز ترجمه: سلیمان، تخت های ویرانه 1382

ساموئل هنريک نیبرگ،

.ها فرهنگ مطالعة ایرانی مرکز: تهران آبادی، نجم الدین سیف ترجمه باستان، ایران های دین 1359

لويي برگ، واندن

.تهران دانشگاه انتشارات: تهران بهنام، عیسی ترجمه: باستان، ایران شناسی باستان 1379

يوزف ويسهوفر،

.ققنوس: تهران فر، اقب مرتضی ترجمه: باستان، ایران 1383

جورجینا هرمان،

.دانشگاهی نشر مرکز: تهران وحدتی، مهرداد ترجمه: باستان، ایران در تمدن و هنر حیات تجدید 1373

ليع هژبري،

.نشده( منتشر)شناسی باستان پژوهشکدۀ فرهنگی، میراث سازمان بایگانی شیرین، قصر شهرستان شناختی باستان بررسی 1384

غالمعلي همايون،

.65-78 صص ،3 شمارۀ ایران، معماری فرهنگ مجلة ،«کرمان میمند روستای در تمرکز و ای صخره معماری فلسفه» 1354

ديتريش هوف،

: تهران ،(کیانی محمدیوسف کوشش به)اسالمی دورۀ ایران معماری کیانی، محمدیوسف و افسر اهلل کرامت ترجمه: ،«اسالمی معماری در اگنبده» 1366

.397-414 صص سمت، انتشارات

:غیرفارسي

Azarnoush, M.

1987 “Fire Temple And Anahita Temple”, Mesopotamia, XXII, pp. 391-401.

1994 The Sassanian Manor House at Hājiābād, Iran, Monografie di Mesopotamia III, Florance, Casa Editrice

Le Lettere.

Bazl, F.M.

1968 “The Influence of the Moghan )Magian( Philosophy upon the Art and Culture”, Vth International

Congress Iranian Art and Archaeology, Publication of the Ministry of Culture and Arts, Vol. 1, pp.222-238.

Bier, L.

1982 “Sasanian Palaces in Perspective”, Archaeology, Vol. 35, N. 1, pp. 29-36.

Bivar, A.D.H.

2005 “Mithraism : A Religion for the Ancient Medes”, Iranica Antiqua, Vol. XL, pp. 341-385.

Goldman, B. and et. al.

1980 “The Beginning of Sasanian Painting and Dura_Europos”, Iranica Antiqua, Vol. XV, pp. 283-298.

Herrman, G., and et. al.

1993 “The International Merv Project, Preliminary Report of the First Season )1992(”, Iran, XXXI, pp. 39-62.

1994 “The International Merv Project, Preliminary Report of the Second Season )1993(”, Iran, XXXII, pp.

53-75.

96

تحول در ساختار معماری مذهبی دوره ساسانی؛ آتشکده ها ـ مطالعه موردی...، علی هژبری

Huff, D.

1975 “Sasanian Čahar Tāqs in Fars”, Proceedings of the IIIrd Annual Symposium on Archaeological

Research in Iran, 2nd-7nd Nov. 1974, Ed. F. Bagherzadeh, Tehran, pp. 243-255.

1993 “Architecture Sassanide”, Splendeur des Sassanides, Bruxelles, Musées Royaux d`Art et d`Histoire, pp. 45-

61.

Invernizzi, A.

2005 “The Citadel of Parthian Nisa”, Miras, No. 2 )18(, pp. 136-140.

Kaim, B.

2001 “ Zarathushtrian Temple of Fire”, AGADE.

Kawami, T.S.

1987 “Kuh-e khwaja , Iran, and its wall paintings: The records of Ernest Herzfeld”, Metropolitan Museum

Journal, Vol. 22, pp. 13–52.

Kholopin, I.N.

1968 “On the Genesis of Fire Temples in Ancient Iran” , Vth International Congress Iranian Art and

Archaeology, Publication of the Ministry of Culture and Arts, Vol. 1, pp. 276-281.

Pilipko, V. N.

2005 “The Painting of Nisa. A New Fragment with the Image of Riders”, Miras, No. 1)17(, pp. 133-138.

Reuter, O.

1938 “Sasanian Architecture”, A Survey of Persian Art,6 Vol., ed. A. Pope, Sasanian Art,Vol.1, pp.493-578.

Roaf, M.

1998 “ Perspolitian Echoes in Sasanian Architecture.” The Art and Archaeology of Prient Persia , Newlight on

the Parthian and Sasanian Empires,Ed.V.Sarkhosh et al.,London,Newyork, The British Institute of Persian

Studies.

Said Ahmed, S.

1992 “Hatra”, Archaeology, Vol. 25, No. 2: 103-111.

Sarkhosh Curtis, V.

2000 “Parthian Culture Costume”, Mesopotamia and Iran in the Parthian and Sasanian Periods, Ed. J. Curtis,

British Museum Press, pp. 23-34.

Shippman, K.

1968 “The Development of the Iranian Fire Temple”, Vth International Congress Iranian Art and

Archaeology,Special Publication of the Ministry of Culture and Arts, Vol. 1, pp. 353-362.

Stronach, D. and Roaf, M.

2007 Nush-ijan I: The Major Buildings of the Median Settelment,London,British Institute of Persian Studies

and Peeters, Printed hn Belgium.

Tourovets, A.

2005 “Some Reflexions about the Relation Between the Architecture of Northwestern Iran and Urartu”,

Iranica Antiqua, Vol. XL, pp. 360-370.

Wagner, M.

2006 “Podia with Stucco Decoration of Square Metopes from the Temple of Fire at Mele Heiran”, Miras,

No.1 (21), the state institute of cultural heritage of the peoples of Turkmenistan, pp. 133-137.

Wright, G.R.H.

1968 “Square Temples, East and West”, Vth International Congress Iranian Art and Archaeology, Publication

of the Ministry of Culture and Arts, Vol. 1, pp. 380-388..

97

شم ش

رهشما

و، کا

د وکن

له مج

ل سا

،رم

چها ،

ییزپا

و ان

ستزم

13

91

در جغرافیای ایران موقعیت جغرافیایی ا ر: 1نقشه

محوطهدسترسی به کروکی :2نقشه

98

تحول در ساختار معماری مذهبی دوره ساسانی؛ آتشکده ها ـ مطالعه موردی...، علی هژبری

دور نمای رباط سفید :1تصویر

دور نمای چهار تاق بازه هور: 2تصویر

99

شم ش

رهشما

و، کا

د وکن

له مج

ل سا

،رم

چها ،

ییزپا

و ان

ستزم

13

91

نمای شمالیچهارطاقی بازه هور با دید از : 3تصویر

نمای جنوبی: چهارطاقی بازه هور با دید از 4تصویر

100

تحول در ساختار معماری مذهبی دوره ساسانی؛ آتشکده ها ـ مطالعه موردی...، علی هژبری

نمای غربیچهارطاقی بازه هور با دید از :5تصویر

نمای ضلع جنوب غربیچهارطاقی بازه هور با دید از :6تصویر

101

شم ش

رهشما

و، کا

د وکن

له مج

ل سا

،رم

چها ،

ییزپا

و ان

ستزم

13

91

گیر: قسمتی از درگاه غربی و نور7تصویر

ها یوه سنگ چینی در تاقش: 8تصویر

قسمتی از راهرو شمالی :9تصویر

102

تحول در ساختار معماری مذهبی دوره ساسانی؛ آتشکده ها ـ مطالعه موردی...، علی هژبری

زیر گنبد فیلپوش :10تصویر

کف گچی درگاه جنوبی :11تصویر

103

شم ش

رهشما

و، کا

د وکن

له مج

ل سا

،رم

چها ،

ییزپا

و ان

ستزم

13

91

تاقچه دیوار راهروی شمالی: 12تصویر

بقایای معماری سنگی در ضلع شرقی :13تصویر

104

تحول در ساختار معماری مذهبی دوره ساسانی؛ آتشکده ها ـ مطالعه موردی...، علی هژبری

بقایای معماری سنگی در ضلع جنوبی: 14تصویر

بقایای معماری سنگی در ضلع شمال شرقی :15تصویر

105

شم ش

رهشما

و، کا

د وکن

له مج

ل سا

،رم

چها ،

ییزپا

و ان

ستزم

13

91

پور( حمید هاشمی :)عکس ازقسمتی از کلیل ضلع شرقی :16تصویر

پور( حمید هاشمی :)عکس ازگیر:کلیل و فیلپوش و نور17تصویر

106

تحول در ساختار معماری مذهبی دوره ساسانی؛ آتشکده ها ـ مطالعه موردی...، علی هژبری

پور( حمید هاشمی :تاق در حال مرمت ضلع جنوبی)عکس از: چهار18تصویر

بقایای دیوار الحاق شده به دیوارشرقی: 20تصویر بقایای معماری سنگی ضلع شرقی :19تصویر

107

شم ش

رهشما

و، کا

د وکن

له مج

ل سا

،رم

چها ،

ییزپا

و ان

ستزم

13

91

ده سوم عصر اشکانی، طاق قوسیرباط سفید ،از س :22تصویر قسمتی از راهروی شمالی :21تصویر

از بقایای چهارتاق بازه هور قدیمی تصاویری :24و 23تصاویر

108

تحول در ساختار معماری مذهبی دوره ساسانی؛ آتشکده ها ـ مطالعه موردی...، علی هژبری

(61:1375،)گدار: تصویر قدیمی از چهارطاقی بازه هور، ا ر گدار 25تصویر

(63 ا،: تصویری قدیمی دیگری گرفته شده توسط گدار)همانج26تصویر

109

شم ش

رهشما

و، کا

د وکن

له مج

ل سا

،رم

چها ،

ییزپا

و ان

ستزم

13

91

(62تصویری قدیمی دیگری گرفته شده توسط گدار)همانجا :27تصویر

(60: پالن برداشته شده از چهارطاقی توسط گدار)همانجا،1پالن

110

تحول در ساختار معماری مذهبی دوره ساسانی؛ آتشکده ها ـ مطالعه موردی...، علی هژبری

(1353پالن برداشت شده از چهارطاقی، برداشت شده توسط گلکار) :2پالن

و فیل پوش ها زسازی گوشه سازی هابا :1طرح

111

شم ش

رهشما

و، کا

د وکن

له مج

ل سا

،رم

چها ،

ییزپا

و ان

ستزم

13

91

در محوطه پیرامون چهارطاقی های جمع آوری شده روی سفالینه :28تصویر

در محوطه پیرامون چهارطاقی های جمع آوری شده پشت سفالینه: 29تصویر

112

تحول در ساختار معماری مذهبی دوره ساسانی؛ آتشکده ها ـ مطالعه موردی...، علی هژبری

سفالینه های سطحیطراحی از :2طرح

نگارنده: پالن برداشت شده از جموعه چهارطاقی بازه هور توسط 3پالن

113

شم ش

رهشما

و، کا

د وکن

له مج

ل سا

،رم

چها ،

ییزپا

و ان

ستزم

13

91

(395:1379،)بزنوال : نوشیجان، نقشه مجموع4پالن

(406:1366آیدانه، شوش)هوف،نقشه :5پالن

114

تحول در ساختار معماری مذهبی دوره ساسانی؛ آتشکده ها ـ مطالعه موردی...، علی هژبری

(66:1375،: آتشگاه پرسپولیس)گدار6پالن

(402:1379،)بزنوالتخت جمشید، تاالر شورا)کاخ سه دروازه( :7پالن

115

شم ش

رهشما

و، کا

د وکن

له مج

ل سا

،رم

چها ،

ییزپا

و ان

ستزم

13

91

(435:،همانجا)بزنوال: تخت نشین8پالن

(434 :،همانجا)بزنوالقلعه دختر فیروز آباد :9پالن

116

تحول در ساختار معماری مذهبی دوره ساسانی؛ آتشکده ها ـ مطالعه موردی...، علی هژبری

(430،همانجا:)بزنوالفیروز آباد کاخ اردشیر :10پالن

(436:،همانجا)بزنوالبیشاپور، تاالر تشریفات و معبد آناهیتا :11پالن

117

شم ش

رهشما

و، کا

د وکن

له مج

ل سا

،رم

چها ،

ییزپا

و ان

ستزم

13

91

آتشکده شیان )اسالم آباد غرب( :12پالن

(406:همانجاتخت سلیمان)هوف،:13پالن

118

تحول در ساختار معماری مذهبی دوره ساسانی؛ آتشکده ها ـ مطالعه موردی...، علی هژبری

(451:،همانجا)بزنوالتخت سلیمان :14پالن

(452:،همانجاوال)بزنکوه خواجه :15پالن

119

شم ش

رهشما

و، کا

د وکن

له مج

ل سا

،رم

چها ،

ییزپا

و ان

ستزم

13

91

(458 :،همانجانگار)بزنوال :16پالن

(454 :،همانجا)بزنوالفراشبند :17پالن

120

تحول در ساختار معماری مذهبی دوره ساسانی؛ آتشکده ها ـ مطالعه موردی...، علی هژبری

(408 :همانجا)هوف،چهار تاقی زرشیر :18پالن

(453 :،همانجا)بزنوالکنارسیاه :19پالن

121

شم ش

رهشما

و، کا

د وکن

له مج

ل سا

،رم

چها ،

ییزپا

و ان

ستزم

13

91

(407:همانجاف،)هوترنگ تپه :20پالن

بندیان درگز )از مهدی رهبر( :21پالن

122

تحول در ساختار معماری مذهبی دوره ساسانی؛ آتشکده ها ـ مطالعه موردی...، علی هژبری

حاجی آباد دارابگرد :22پالن

(66:همانجا ،گدارچهار تاقی آتشکوه، محالت ): 23پالن

123

شم ش

رهشما

و، کا

د وکن

له مج

ل سا

،رم

چها ،

ییزپا

و ان

ستزم

13

91

(437 :،همانجاسروستان )بزنوال: 24پالن

(441 :،همانجا)بزنوالقصر شیرینچارقاپی :25پالن

124

تحول در ساختار معماری مذهبی دوره ساسانی؛ آتشکده ها ـ مطالعه موردی...، علی هژبری

(408 :همانجا)هوف،نیهتاقی رو: چهار26پالن