1

هاي صلیبی نگرش مذهبی مورخان مسلمان به جنگ

١عبداهللا ناصري طاهري

2لیال اشرفی

هاي هاي صلیبی در شرایطی آغاز شد که اوضاع نامساعد سیاسی، اجتماعی و فرهنگی به همراه درگیريجنگ: چکیده

هاي صلیبی و پس از آن، ي جنگر دورهمحققان بر این باورند که تداوم این شرایط د. ي اسالمی حاکم بوداي، بر جامعهفرقه

در پژوهش حاضر این . هاي صلیبی از دیرباز شده استموجب عدم رویکرد مذهبی نزد مورخان مسلمان نسبت به جنگ

. هاي صلیبی چه بودپرسش مطرح است که نگرش مذهبی مورخان مسلمان نسبت به جنگ

- هاي تاریخی و اصطالحتحلیلی و آماري نسبت به داده -وش توصیفینگارندگان، براي پاسخ به این پرسش، با به کارگیري ر

اند هاي مذهبی، برآنهاي مذهبی مورد استفاده در منابع آن دوره، از سوي مورخان مسلمان، و با تأکیدشان بر شاخصها و واژه

و نتیجه مبین آن است که، هاي صلیبی نگرش مذهبی حاکم بود؛ ي مورخان مسلمان راجع به جنگنشان دهند که بر اندیشه

را مورد پیگیري قرار دادند و هاي صلیبیو نگاهی دینی حوادث جنگ المقدس، مورخان مسلمان با انگیزهپس از تسخیر بیت

ي جهادي الدین ایوبی، با تأکید بر جنبهي دینی با ظهور فرماندهانی چون عمادالدین زنگی، نورالدین زنگی و صالحاین انگیزه

. ها از سوي مورخان مسلمان تشدید شدها علیه صلیبینگاین ج

المقدس، جهادهاي صلیبی، مورخان مسلمان، نگرش مذهبی، بیتجنگ :هاي کلیديواژه

yahoo.com@naseri_na) س(ار گروه تاریخ و تمدن ملل اسالمی، دانشگاه الزهرا استادی 1

l.ashrafi@yahoo.com )س(کارشناس ارشد تاریخ اسالم، دانشگاه الزهراء 2

2

Religious View of Muslim Historians to the Crusades

Abdollah Naseri Taheri1 Leila Ashrafi2

Abstract: The Crusades started in conditions that unfavourable political‚

social and cultural cicumstances together with Sectarian conflicts ruled on

Islamic society. The researchers believe continuing these conditions in crusades

period and after it‚ Caused long‚ Muslim historians pay on attention to the

Crusades with a religious approach.

In this research‚ the main question is‚ what was the Muslim historians

view to the Crusades? The writers‚ to answer above question‚ by a descriptive –

analytical and statistical method on historical data‚ and religious terms and

vocabulary used by Muslim historians in the sources of mentioned period‚

emphatically on religious indicators‚ try to show ruled religious view on the

Muslim historians’ ideas to the Crusades‚ and its explanatory result it that after

conquering Jerusalem‚ Muslim historians surveyed the Crusades events by a

religious motive and view‚ and this religious motive was intensified by Muslim

historians‚ when generals such as Emadud – Din Zangi‚ Nurud – Din Zangi and

Salahud – Din Ayyobi‚ emphatically on crusading side of these wars against

Crusaders.

Keywords: The Crusades‚ Muslim Historians‚ Religious View‚ Jerusalem‚ Jihad (Holy War)

1 Assistant Professor of Islamic Nations’ History and Civilization‚ Al – Zahra University naseri_na

@yahoo.com 2 Senior Expert of Islamic History‚ Al – Zahra University l.ashrafi@yahoo.com

3

مقدمه

گرفتن اوضاع و ترین رویدادهاي تاریخی جهان اسالم و غرب، بدون در نظرهاي صلیبی به عنوان یکی از مهمپرداختن به جنگ

ها بـه سـوي با حرکت صلیبی. ه 488هاي صلیبی در سال جنگ. ي اسالمی، کاري عبث و بیهوده استشرایط حاکم بر جامعه

هاي اسالمی آغاز شد، درحالی که هیچ برنامه و تدبیر جنگی خاصی از همان روزهاي آغازین جنگ براي توقـف یـا سرزمین

ي ي جامعـه نظامی مسلمانان اتخاذ نشد و این مسئله معلول اوضاع آشـفته -ي مردان سیاسیکند نمودن این جریان پیشرو از سو

.ها نیز اثر گذاشتي مقابله با صلیبیاسالمی بود که بر نحوه

از سـویی . هاي صلیبی توسـط مـورخ مسـلمان اسـت نگرش مذهبی یا غیر مذهبی عاملی محوري در بازنمایی حوادث جنگ

هـا و نپـرداختن منطقـی بـه مورخان مسلمان، نگاه سطحی به حوادث پیش آمده در برخورد بـا صـلیبی استنباط کلی از منابع

ها، باید جزئیـات مسـلم امـا پنهـان در براي بررسی اتهام عدم نگرش مذهبی مورخان مسلمان، برخالف صلیبی. رویدادهاست

مان حال مغفول مانده را موشکافانه مورد بررسی قرار ها و در هالي عبارات و کلمات بیان شده در سیر حوادث این جنگالبه

هـا، درصـدد بیـان ها و اصطالحهایی نهفته است که مورخ با بیان و تکرار این واژهها و واژهداد، جزئیاتی که گاه در اصطالح

مـورد بررسـی در این پـژوهش ) هاي صلیبیجنگ(ي تاریخی لذا، در قدم نخست عنوان مذهبی این حادثه. بینش خویش است

. قرار گرفته است

م در زمان پاپ اینوکنتیـوس 1199/ . ه 596هاي صلیبی، یک سده بعد از آغاز نخستین جنگ در سال عنوان مذهبی جنگ

هاي صلیبی پدیدار اندازي جنگي راهو دالیل اولیه ها، در مغرب زمین با تأکید بر انگیزه»داراي نشان صلیب«سوم، به معناي

هـا بـیش از پـیش تأکیـد ، بر مذهبی بودن ایـن جنـگ »هاي صلیبیجنگ«مورخان مغرب زمین نیز با کاربرد عنوان و 1شد،

ي ایـن گـاه عنـوان مغـرب زمینیـان دربـاره هاي بعد، هیچهاي صلیبی و حتی سدهاما مورخان مسلمان معاصر جنگ. ورزیدند

. هاي تـاریخی راه یافتـه اسـت ر از سوي مورخان مسلمان به کتابهاي اخیها را به کار نبستند، بلکه این عنوان در دههجنگ

آید که از گذشـته اي مهم به شمار میها مسئلههاي صلیبی، در بررسی حوادث تاریخی این جنگبنابراین، بررسی عنوان جنگ

رسـی نگـرش مـورخ لذا، ضرورت بر. ترین تأثیر را داشته استها بیشتاکنون در برداشت نگرش مذهبی نسبت به این جنگ

ي ي تاریخی، نخستین گام براي پی بردن به بینش مورخ مسلمان درخصوص حادثهي عنوان یاد شده در این حادثهمسلمان درباره

.ي پژوهش نتایج مهم و جالبی در اختیار نگارنده قرار دادتاریخی مذکور است که در ادامه

المجلس الوطنی للثقافه و الفنون و اآلداب، : ت، کوی ، النتائج ، الدوافع االیدیولوجیه: الصلیبیه الحروب ماهیۀ ، )1410/1990(قاسم عبده قاسم 1

.12ص

4

شدند و مورخان غربی معاصر نخستین جنگ صلیبی نیز، نامیده می »حجاج«برخالف آنچه متصور است، در آغاز مهاجمان

طـرح عیسـی «، »ي عمـومی حملـه «، »ي صـلیب حمله« ،»سفر به سرزمین مقدس«، »حمله«، »سفرحج«هایی چون اغلب از واژه

غرب زمـین ظـاهر هاي صلیبی در مکردند و همان طور که بیان شد، این عنوان یک سده پس از آغاز جنگاستفاده می» مسیح

است، ) فرنگیان/ فرنگان (» االفرنج«یا » الفرنج«ي این مهاجمان اما در منابع مورخان مسلمان، اصطالح کاربردي درباره. گردید

. به نحوي که با شدت، ضعف و پایان گرفتن جنگ نیز تغییري در کاربرد این اصطالح از سوي مورخ مسلمان صورت نگرفت

سـهم را در تـرین بـیش هاسـت کـه ي اخیر معتقدند این اصـطالح برگرفتـه از نـام فرانسـوي دوره هر چند برخی از مورخان

رسد، چون از آغاز برخورد بین شرق و غرب، مورخان که البته چندان درست به نظر نمی 1ها نیز داشتند،برانگیختن این جنگ

. اندکار برده ي این مهاجمان بهمسلمان این اصطالح را درباره

هـا ي ذهنی، با طرح این عنوان مذهبی توانستند موتور محرك این جنگسران سیاسی و مذهبی مغرب زمین با همان پیشینه

ي اسالمی موجب برخورد مورخ مسلمان با نگـاهی غیرهجـومی بـه ایـن ي حاکم بر جامعهاما شرایط آشفته. را تقویت کنند

، اعتراض )االفرنج/الفرنج(، به محض احساس خطر، با تکرار و تأکید بر این اصطالح بیگانه حادثه و مهاجمان شد و در ادامه

هـاي دعـایی، هاي اسالمی بروز داد و این آزردگی خاطر با بیان جملـه ها در سرزمینو رنجش خاطر خود را از حضور صلیبی

نمایان کرده است و در عین حال بر بار معنـاي مـذهبی به خوبی "الفرنج"ي از واژه پس 3"خذلهم اهللا"و 2"لعنهم اهللا"چون

در ،»سکانیا، اجتماعیا، سیاسیا: العربیالعالمفی الصلیبیه اثر الحروب« ،)1987(قاسمعبده؛ قاسم14 صهمان، ،قاسمعبدهقاسم 1

اطلس تاریخ ، )1987/ 1407 (؛ حسین مؤنس134 ص نشر،و ال للدراسات العربیه المؤسسه: ، بیروت3 ، ج االسالمیه ۀبیالعر الحضاره عۀموسو

،2ج، المقدسه االراضی فی التاسع لویس هزیمۀ: بالد الشام علی الصلیبی العدوان، )1959( یوسف نسیم ؛ جوزیف 268 ص: قاهره ،اسالم

. 60 ص المطبوعات الحدیث، سسۀمؤ: قاهره

، )ق. ه1408(اثیرابن ؛131ص دارالکتب الحدیث، : ، قاهره عبدالقادر احمد طلیمات ، چاپ االتابکـیـه الدولۀ الباهر فی التاریخ ، ]تابی[اثیرابن 2

، 100 ،78، 69، 12صص ،11، ج365، 308، 193صصدار احیاء التراث العربی، :تحقیق علی شیري، بیروت، 10، ج التاریخ فی الکامل

، 19زکار، ج سهیل ، چاپ الصلیبیه الحروب تاریخ فی الشامیه ۀعدر الموسو، »یخ الصالحیالتار«، )م1995 -.ق1416(واصلابن ؛360، 117

در ، »المنصوريتاریخ«، )م1995 -ق. ه1416(نظیف؛ ابن503 ،455، 450، صص و النشر و التوزیع ۀعدارالفکر للطبا : دمشق

- ؛ ابن298، ص و النشر و التوزیع دارالفکر للطباعه :، دمشق17 ار، جزک سهیل ، چاپ الصلیبیه الحروب تاریخ فی الشامیه ۀعالموسو

عبدالوهاب ؛ احمدبن47، ص ]نا بی: [، بیروت و نجال عزالدین زریق قسطنطین ، چاپ ، بیروت زریق قسطنطین چاپ ، 5ج ،)م1939(فرات

دارالفکر، :، بیروت ۀو النهای ۀالبدای، )م1411/1990(کثیر ابن ؛92- 91، صص]ان بی : [قاهره، 28ج، االدب فنون فی االرب ۀینها ،)م1990(نویري

.256، ص14ج ،348، 346، 156،160،342،344، 173- 156، 13ص، ص12ج

زکار، سهیل ، چاپ الصلیبیه الحروب تاریخ فی الشامیه ۀسوعالبستان الجامع لجمیع، تواریخ اهل الزمان، در المو، )م1995(عماد اصفهانی 3

واصل الحموي،؛ ابن373، ص10، جهمان اثیر،؛ ابن154ص ،الباهراثیر، ابن ؛187، 168صص ، و النشر و التوزیع دارالفکر للطباعه ، مشقد

5

ي آن در ي پژوهشی و ارائهبنابراین، با توجه به اهمیت موضوع، با شمارش این اصطالح در منابع دوره. مسئله نیز افزوده است

.ها و نمودارهاي ذیل، اهمیت و سیر کاربرد آن در منابع اسالمی مورد بررسی قرار گرفته استجدول

، )م1986/ 1406(؛ شهاب الدین ابو الفالح عبد الحی بن احمد العکري الحنبلی 524 ،360نظیف، همان، صص؛ ابن571همان، ص

؛ نویري، 377ص ،کثیر، ط األولىدار ابن :بیروت -، تحقیق األرناؤوط، دمشق 6، جب فی اخبار من ذهبشذرات الذهب شذرات الذه

.377، 277صص ،28ج همان،

6

. ه684 - . ه488هاي تاریخی در کتاب» الفرنج« یزان کاربرد کلمهمی

الفرنج مؤلف کتاب ردیف

294 )ق.ھ555- 470(ابن قالنسی ذیل تاریخ دمشق 1

101 ابن العظیمی تاریخ العظیمی 2

26 )ھ571- 499(ابن عساکر تاریخ دمشق 3

22 )ھ560 - 499(اإلدریسی المشتاق نزهۀ 4

23 )ھ562- 506(سمعانی االنساب 5

41 )ھ572 -510(ابن االزرق تاریخ آمد ومیافیارقین 6

38 )ھ597-510(ابن جوزي المنتظم 7

98 العماد الصفهانی صاحب البستان الجامع 8

0 )6ي متوفاي سده(الزهري الجغرافیه 9

225 )ھ584- 488(ابن منقذ االعتبار 10

15 )ھ673- 597(عمادالدین اصفهانی البرق الشامی 11

310 )ھ673-597(عمادالدین اصفهانی الفتح القسی فی الفتح القدسی 12

22 )ھ672-600(زکریا محمد بن قزوینی آثار البالد و أخبار العباد 13

30 )ھ614-540(ابن جبیر سفرنامه 14

12 )ھ557( عبدالطیف البغدادي نصوص من تاریخیه و رحلته 15

25 )ھ 611.د(يالسائح الهرو ...االشارات 16

1642 )ھ630- 555(ابن االثیر تاریخ الکامل 17

274 )ھ630- 555(ابن االثیر ...تاریخ الباهر 18

162 )ھ632- 539(ابن شداد صالح الدین سیرة 19

175 )ھ632-539(ابن شداد الخطیرةاعالق 20

20 ). ه562م(بنداري سنا البرق الشامی 21

110 )ھ654- 582(ي سبط بن جوز الزمان مرآة 22

417 )ھ660-558(ابن العدیم الحلب من تاریخ الحلب زبدة 23

145 )ھ660- 558(ابن العدیم الطلب فی تاریخ حلب بغیۀ 24

0 ) ه658- 595(ابن ابار السیراء الحلۀ 25

687 )ھ665-599(ابوشامه الروضتین فی أخبار الدولتین 26

110 اسماعیلشهاب الدین بن الذیل علی الروضتین 27

103 )ھ642-573(الدمابیابن التاریخ المظفري 28

0 للضبی الملتمس بغیۀ 29

89 )ھ644د (ابن نظیف التاریخ المنصوري 30

0 )ھ644د (ابن نظیف اتحاف اهل الزمان 31

83 ابن ایاس بدائع الزهور 32

36 ) ه681-607(ابن خلکان وفیات االعیان 33

6 ) ه628.د(عبدالواحد مراکشی تلخیص أخبار مغرب المعجب فی 34

15 ) ه684) عزالدین((ابن شداد الملک الظاهر 35

147 )ھ697-604(ابن واصل الحموي التاریخ الصالحی 36

818 )ھ697-604(ابن واصل المفرج الکروب 37

4 )ھ.685ت(ابن سعید المغربی الجغرافیا 38

7

الفرنج مؤلف کتاب ردیف

321 )ھ732-672(ابوالفداء تصر فی اخبار بشرالمخ 39

7 )ھ732-672(ابوالفداء تقویم البلدان 40

0 )ق759- 676(موسی بن محمد النظار فی سیره الملک الناصر نزهۀ 41

139 )ھ626-(...یاقوت الحموي معجم البلدان 42

11 )ھ626-(...یاقوت الحموي معجم االدباء 43

0 ( ه628.د(مراکشی عبدالواحد المعجب 44

0 )ھ647(عطاملک جوینی تاریخ جهانگشا 45

3 )ق.... -703(ابن بطوطه النظار تحفۀ 46

7 )ھ 706/708.د(التجانی اللتجانی رحلۀ 47

1 )ھ718م(شیخ فضل اهللا همدانی جامع التواریخ 48

486 )ھ732- 671(نویري االرب نهایۀ 49

0 ابن عذاري البیان المغرب 50

62 )735متوفاي(بیبرس المنصوري مختار االخبار 51

8 )ق726- (...ابن ابی زرع االنیس المطرب 52

215 )ھ748-673(ذهبی دول االسالم 53

133 )ھ748-673(ذهبی تاریخ االسالم 54

494 )ھ774- 700(ابن کثیر البدایۀ والنهایۀ 55

314 )ھ701(ابن الفضل مسالک األبصار 56

1158 )ھ808-732(ابن خلدون بن خلدونتاریخ ا 57

102 )ھ807- 735(ابن الفرات تاریخ الدول والملوك 58

0 )ق810- 740(ابن قنفذ الدولۀ الحفصیۀ مبادي الفارسیۀ فى 59

0 ابن شماع ...االدله البنیه 60

58 دقماق ابن االنام نزهۀ 61

528 )ھ845-776(المقریزي ... فی تاریخ لمعرفۀ السلوك 62

145 )ھ845- 776(المقریزي اتعاظ الحنفاء 63

378 )ھ845- 776(المقریزي المواعظ و االعتبار بذکر الخطط و اآلثار 64

0 )ھ845- 776(المقریزي المقفی 65

167 قلقشندي صبح األعشی 66

676 )ھ855-762(بدرالدین العینی عقد الجمان فی تاریخ أهل الزمان 67

217 )ھ874- 812(ابن تغري بردي ... هالنجوم الزاهر 68

217 ابن أیبک الدواداري الکنز الدرر 69

250 أبوالیمن ...االنس الجلیل 70

0 شهاب الدین محمد خرندزي سیرت جالل الدین منکبرنی 71

146 الحنبلی شذرات الذهب 72

169 ]مجهول[ ...اعالم و التبین 73

15 .)ق844(عبدالباسط الدین زین الکشف الممالک زبدة 74

8

هاي صلیبی در مقایسه با صد سـال بعـدي و ها به صورت تفکیک شده، یعنی صد سال آغازین جنگدر بررسی داده

هاي صلیبی، سیر کاربرد و میزان اهمیت مهاجمان صلیبی از نگاه مورخـان ي پس از جنگهاي تاریخی دو سدهسپس با کتاب

. یفی این دوره به خوبی نمایان استهاي تاریخی تألمسلمان در کتاب

. 1ي نمودار شماره

هاي صلیبیي نخست جنگدر سده» الفرنج«کاربرد

. 2ينمودار شماره

هاي صلیبیق تا پایان جنگ. ه 584از سال » الفرنج«میزان کاربرد اصطالح

9

.3ينمودار شماره

ي نهم هجريهاي صلیبی و تا پایان سدههاي میانی تا پایان جنگالي نخست سدر نیمه سده» الفرنج«میزان کاربرد اصطالح

. 4ينمودار شماره

هاي صلیبی و پس از آنسال جنگ 200در » الفرنج«کاربرد اصطالح

10

. 5ينمودار شماره

هاي صلیبی و پس از آنهاي معاصر جنگدر کتاب» الفرنج«ي ي کاربرد واژهمقایسه

هادهتحلیل دا

هاي صلیبی سیر صعودي سال جنگ 200دهد که این اصطالح در ، نشان می»الفرنج«ي اصطالح فراوانی سنجی انجام شده درباره

.سر نهاده استگیري پشت سال پس از آن، سیر نزولی چشم 200و

ي پژوهشی سیم بندي این دورهاگر متغیر بسیار مهم زمان را در این بررسی مدنظر قرار دهیم و براساس متغیر زمان به تق

را بیش از » الفرنج«اصطالح منقذقالنسی و ابنهاي صلیبی، ابني نخست جنگدر سده: آیداین نتایج به دست میبپردازیم،

ي کنندههاي تاریخی تألیف شده در این سده تغذیههاي صلیبی، که اغلب کتابي دوم جنگدر سده دیگران به کار بردند و

اثیر در هاي صلیبی است، به ترتیب ابني جنگهاي بعدي تا به امروز دربارهتاریخی منابع سایر مورخان در سده هايداده

-، و عمادالدینمختصرالبلدان، ابوالفداء در الحلبزبدةعدیم در ، ابنالروضتین، ابوشامه در الکروبمفرجواصل در ، ابنالکامل

هاي بنابراین، حجم باالي نگارش کتاب. اندخان بر استفاده از این اصطالح اصرار داشته، بیش از دیگر مورالقسیالفتحکاتب در

هاي سیاسی، توسعه طلبی هدف(هاي اصلی برپاکنندگان جنگ ها، به همراه آگاهی از هدفتاریخی و میزان توجه به صلیبی

آن در کتاب تاریخی، با توجه به این عوامل هاي اسالمی است؛ اما به رغم عدم بازتاب شکلیدر سرزمین) ارضی و اقتصادي

11

مؤثر هاي صلیبی، در تغییر نگاه مورخان در پرداخت به حوادث جنگ»االفرنج/الفرنج«پنهان، یعنی کاربرد مکرر اصطالح

ه به ي توجگر سیر نزولی کاربرد این اصطالح و کاسته شدن از درجهبیان% 30در برابر% 70ي هرچند باید گفت، نتیجه. بود

هاي هاي مغوالن در سالها در طی گذشت زمان است، که خود معلول عواملی از جمله نبود فرماندهان قدرتمند و حمله صلیبی

هاي مغوالن است، به نحوي هاي پایانی جنگ و معطوف شدن نگاه تمام مسلمانان جهان اسالم از شرق تا غرب به حملهدهه

بنابراین، با توجه به شمار منابع مورد . گر مغوالن بودندویران هايحملهبه جلو و ها نیز نگران حرکت رو که حتی صلیبی

ي سده(منبع 10و نیز ) هاي صلیبی پس از پایان جنگ(منبع تألیفی 25هاي صلیبی، منبع تألیفی همزمان با جنگ 37پژوهش،

هاي صلیبی و اهمیت مهاجمان ع معاصر جنگي کاربرد بسیار این اصطالح در منابدهنده، نشان)هاي صلیبیآغازین جنگ

.صلیبی در نگاه مورخان مسلمان است

هاي صلیبی المقدس و جایگاه مذهبی آن در جنگبیت

ها، عاملی محوري در بینش تاریخی مورخ و بازتاب گونه که بیان شد، اعتقاد مورخ به دینی یا غیردینی بودن این جنگهمان

تر مورخان مسلمان در جریان هاي مهم در نگرش مذهبی، که بیشاز شاخص. هاستاین جنگ آن در بازنمایی حوادث تاریخی

کرد ، سایر اماکن مقدس مذهبی و عمل)اورشلیم(المقدسها بر بیتهاي صلیبی بدان اشاره داشتند، تسلط صلیبیحوادث جنگ

هاي صلیبی، به عنوان جهادي مذهبی به جنگي نگرش مورخ مسلمان مورخان مسلمان نسبت به تصرف این اماکن، و در ادامه

-نمایی این نگرش جهادي به همراه تشویق و تحریک فرماندهان نظامی تأثیرگذار در نبرد علیه صلیبیها و بزرگعلیه صلیبی

.هاست

این ترین دلیل مذهبی قلمدادکردنآمد، و مهمهاي صلیبی به شمار میاي براي آغاز جنگ المقدس، بهانه تسلط بر بیت

ها و ي طوالنی بین صلیبیالمقدس در این دوره تا حد زیادي از منازعهتاریخ بیت. ها، این مکان مقدس مذهبی بودجنگ

المقدس را پس از مکه و مدینه المقدس در اسالم و حدیث مشهور نبوي که بیت جایگاه واالي بیت. مسلمانان متأثر بوده است

و آثار بسیاري در فضیلت این شهر به 1در توجه و اقبال مردم به این شهر مؤثر افتادسومین شهر مقدس اسالم معرفی کرد،

زنگ خطرجدي را براي جهان اسالم به صدا 2ق،. ه491المقدس پس از فتح انطاکیه در سال اشغال بیت. نگارش درآمد

.238ص : ، استانبول2، جمسند، )م1982/ ق1402(احمد بن حنبل 1

- ؛ سبط 286، ص 10اثیر، همان، ج ابن؛ 137 داراحسان، ص: ، تحقیق سهیل زکار، دمشق دمشق ذیل تاریخ، ) ه1403( قالنسی ابن 2

.281ـ 280، صص]نا بی: [حیدرآباد، دکن ،8، ج االعیان تاریخ فی الزمان مرآة، )م1952./ ق1371 ( جوزي ابن

12

مانان و یهودیان، که البته ناشی از و قتل عام مسل 1ق،. ه 492رمضان سال 23المقدس در ها با تصرف بیتصلیبی. درآورد

هاي اسالم و یهودیت المقدس را به صورت شهري مسیحی درآوردند که در آن، نه آیینمالحظات دینی و نظامی بود، بیت

هاي غیردینی مسجدها به کلیسا تبدیل شدند و یا به عنوان مکان. مجاز بود و نه غیرمسیحیان در این شهر حق اقامت داشتند

در . المقدس به عنوان مرکز این مملکت و در مقام یک مکان مقدس مسیحی، رو به رونق نهاد بیت. ستفاده قرارگرفتندمورد ا

. ها این شهر را تسخیر کردند، زندگی براي ساکنان غیرمسیحی به حالت عادي درآمد تر از یک دهه پس از آن که صلیبیکم

ان ممنوع بود، اما آنان به مرور اجازه یافتند براي تجارت و زیارت وارد شهر ورود به این شهر همچنان براي مسلمانان و یهودی

2.شوند

-ساز اسالمی مسلمان برشمرد، لذا اشاعههاي مهم هویترا باید خدشه به یکی از شاخص. ه492المقدس در سال تصرف بیت

ن مسئله به قدري باالست که در اغلب آثار اهمیت ای. ي اسالمی را تحت تأثیر شدید قرار دادي اخبار آن، اذهان جامعه

العمل پس از نخستین عکس 3.هاي بعدي به این حادثه، هرچند به صورت مختصر، اشاره شده استمورخان این دوره و سده

المقدس به ي عباسی براي رهایی بیتهجري به منظور استمداد از خلیفه 492تصرف این شهر، اعزام هیئتی در رمضان سال

هاي صلیبی مورد بررسی قرار داد که توان در راستاي این نگاه مذهبی به جنگحضور این گروه در بغداد را می 4.بود بغداد

.بدان اشاره خواهد شد

به خوبی القدسیالفتح فی القسی الفتحاصفهانی در کاتب المقدس و جایگاه آن در اسالم، از کالم عمادالدیناهمیت مذهبی بیت

المقدس توسط ، یعنی فتح بیت. ه 583ي حق بر شرك و کفر، سال تعالی و تأکید بر غلبه س از حمد و ثناي باري وي پ. پیداست

- تاریخفیالمنتظم، )م1992/ق. ه1412(جوزي؛ ابن284-283، صص10، جهمان ،.) ه1408(اثیرابن ؛137 – 136همان، صص قالنسی،ابن 1

جوزي، همان، صص ابن؛ سبط42ص العلمیه، دارالکتب: عبدالقادرعطا، بیروت، تحقیق محمد عبدالقادرعطا و مصطفی17ج،والملوكاالمم

279-280.

.135-134صص الدار المتحده للنشر،]: جابی[، ، چاپ فیلیپ حتیاالعتبار، )م1930(منقذابن 2

، ؛ عماد اصفهانی 285-284، صص10، جهمان، .) ه 1408(اثیر ؛ ابن47، ص17زي، همان ، ج؛ ابن جو 100-99قالنسی، همان، صصابن 3

نظیف، ؛ ابن252، ص دول االسالم؛ ذهبی، 216الدم، همان، ص ابی؛ ابن446، ص اتعاظ الحنفاء؛ مقریزي، 124، صالجامعالبستان

.450، ص التاریخ الصالحیواصل، ؛ ابن298همان، ص

؛ 99و لنشر، ص دارالمعرفۀ للطباعۀ: ، بیروت2، جالفداءتاریخ اابی: المختصر فی اخبار البشر، )م1997(؛ ابوالفداء284ن، صاثیر، هماابن 4

؛ 11ص الکتاب،العامۀ المصریه، الهیئۀ: ، قاهره محمد محمدامین ، چاپ الزمان اهل تاریخ فی عقدالجمان، )م1990/ق1407(بدرالدین العینی

دیار علی المالعین الفرنج خروج فی و التبیین االعالم ، )1369(؛ الحریري377ص]. نا بی[ :، قاهره8، ج االدب فنون فی االربنهایۀ نویري،

سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسالمی، ص : ي، عبداهللا ناصري طاهري، تحقیق سهیل زکار، تهرانترجمه، المسلمین

76.

13

عمادالدین با . ها بر این مکان مقدس، ذکر کرده است سال استیالي صلیبی 91ي تاریخ بشر، پس از الدین، را آغاز دوبارهصالح

المقدس دانسته و با نگاهی دقیق بیت» هجرت االولی«سالم و تدوین تاریخ هجري را ي، دورنمایی از تاریخ اسالم، ظهور اارائه

شود و عمادالدین جا ختم نمی البته این مطلب تنها بدین 1.الدین، هجرت بعدي بیان کرده استو فتح مجدد آن را به دست صالح

مذهبی و بیت المقدس، با بیانات کامال ح دوباره ي، پس از فت. ه 583مقدس در سال بارها و بارها با تأکید بر این سرزمین

مذهبی، به اهمیت این مکان مقدس مذهبی پرداخته و براي افزایش حس -هاي دینی ها و واژهشائبه از عبارتي بیاستفاده

دین موضوع هاي دیگر نیز بو در کتاب 2ذکر کرده است؛) ص(مذهبی خواننده، این فتح را مصادف با شب معراج رسول اهللا

. المقدس، در هیچ یک از منابع این دوره ثبت نشده است این درجه از توجه به بیت 3.اشاره شده است

مرآةجوزي مؤلف بنالناصر، سبطبه پیشنهاد الملک رفت، بیرون مسلمانان بار دیگر از دستقدس ، هنگامی که . ه626در

ایراد و مردمآن رفتناز دست و نیز مصیبت قدسي فضایل درباره ايخطابهجلس م بر پا کرد و در این وعظى، مجلس الزمان

4.بلند شد از همهفریاد و فغان کرد که اندوهگین را چنان

ها خواهان ویرانی مسجد المقدس نبود و هنگامی که صلیبیاین احساس تعلق دینی به اماکن مذهبی، تنها منحصر به بیت

تمام کلیساهاي موجود در مناطق اسالمی را ویران ها پیغام داد، در صورت ویرانی مسجد داریا،الدین بداندند؛ صالحش 5داریا

ها، فکر حمله به حجاز را ي اینتر از همهمهم 6.ي بازسازي مجدد این اماکن را نخواهد دادخواهد کرد و به کسی نیز اجازه

العمل شدید ریزي شد و عکسسالم دانست که از سوي برخی از فرماندهان صلیبی پیي هویت مذهبی اباید خدشه به مجموعه

سپار این سرزمین ها به قصد تسخیر مکه و مدینه ره ، گروهی از صلیبی. ه 579که در سال چنان 7.مسلمانان را در پی داشت

.5 –1، صصالفتح القسی فی الفتح القدسی تب اصفهانی،عمادالدین کا 1

.46عمادالدین، همان، ص 2

دار الثقافه، ص : ج، تحقیق إحسان عباس، بیروت7، وفیات األعیان و أنباء أبناء الزمان، ]تابی[خلکانابن ؛90- 89ابن شداد، همان، صص 3

179.

.246- 245، صص4جهمان، واصل، ابن 4

).431، ص 2، جمعجم البلدانیاقوت حموي، (اهاي اطراف دمشق در غوطه از روست 5

.237، ص 28، ج الکامل، )ش1371(اثیرابن 6

.121، ص 2، همان، ج)م1953(واصلابن 7

14

ي خدا، با هدف حمله به شهر ن حاجیان خانهي ماوراي اردن، به کاروانیاي نافرجام رنودوشایتون، حاکم منطقهشدند و حمله

1.مدینه، توسط دریانوردان مسلمان به فرماندهی حاجب لؤلؤ با شکست روبه رو شد

ها بر شهري از شهرهاي مسلمانان، هاي صلیبی، به محض تسلط صلیبیتوان گفت، در طول جنگبا بررسی دقیق منابع می

یافتند، هر آنچه از اماکن مذهبی که پیش از مانی که مسلمانان به شهري دست میشد و بالعکس، زمساجد به کلیسا تبدیل می

المقدس، چه آن این رویه در بیت. شدداد و یا وقف علما و زاهدان و صوفیان میها بود، تغییر کاربري میآن در تسلط صلیبی

اما . به خوبی در منابع انعکاس یافته است 3رد،الدین آن را فتح کو چه زمانی که صالح 2ها درآمد،زمان که به تصرف صلیبی

المقدس مرتکب ها در اماکن مذهبی و به ویژه بیتي فتح شهر و اقداماتی که صلیبیي در خور تأمل این است که نحوهمسئله

حمتی هیچ زها معطوف کرد؛ به سوي مهاجمانی که تا آن زمان بیي شامات رابه سوي صلیبیشدند، توجه مسلمانان منطقه

.المقدس براي خود تشکیل داده بودندهاي مختلفی را در رها، انطاکیه، طرابلس و این بار در بیتحکومت

اي به جانب بغداد، المقدس و تعلق خاطر مذهبی و تاریخی مسلمانان به این مکان مقدس، موجب اعزام عدهتصرف بیت

برانگیز، سکوت نسبتا ي تأملنکته. خلیفه، در اذهان مسلمانان بود یعنی مرکز هویت دینی، به دلیل مقام کاریزمایی و مذهبی

هاي صلیبی است، که براي ترین رویدادهاي تاریخ جهان و اسالم، یعنی جنگ آشکار دستگاه خالفت در برابر یکی از بزرگ

ها و هاي سیاسی، درگیري آمد، زیرا خلفاي ناتوان عباسی چنان سرگرم بازيي عباسی به میان مینخستین بار نام خلیفه

هاي مذهبی بودند، که اقدامی در برانگیختن مسلمانان و اعزام نیرو براي هاي فردي، منازعات کالمی و کشمکشجویی قدرت

گشا بود و این جایگاه، ي زود هنگام با این حادثه از خود بروز ندادند؛ با وجود این، نام خلیفه و دستوراتش همچنان راهمقابله

4.ي مردم همچنان حفظ کرده بودکرد ضعیف دستگاه خالفت، قداست خود را در اذهان عامهود عملبا وج

معترضان، مسجد جامع بغداد را به . کردبغداد به عنوان تختگاه خالفت، هنوز به ثبات اندیشه و باور مسلمانان کمک می

ساز مسلمانان، یعنی ابعاد دینی، تاریخی، سیاسی، ویتي تمامی ابعاد هعنوان محل اجتماع خویش برگزیدند، که دربردارنده

ژگی مشترکشان با خلیفه، که همان مقبولیت مذهبی در توجه به ترکیب این گروه اعزامی و وی 5.اجتماعی و فرهنگی، بود

و انتشارات ي چاپ مؤسسه: ي پرویز اتابکی، مشهد، ترجمهسفرنامه، )1370(جبیر؛ ابن537-531، صص 11، الکامل، ج.) ه1408(اثیرابن 1

.93آستان قدس رضوي، ص

.283- 282، صص10اثیر، همان، ج؛ ابن47، ص17جوزي، همان، ج؛ ابن100- 99قالنسی، همان، صصابن2

.83-82شداد، همان، صص ؛ ابن138-116، صص)م1995/ق1416(عمادالدین کاتب اصفهانی 3

ي مطالعات و مؤسسه: ي عبدالمحمد آیتی، تهران، ترجمه4، جخلدوننتاریخ اب ،)1371- 1363(خلدون ؛ ابن372، ص2نویري، همان، ج4

.234تحقیقات فرهنگی، ص

.99، ص2؛ ابوالفداء، همان، ج284، ص10، جالکامل، ). ه 1408(اثیرابن 5

15

امیان در کنار ش 1.هروي در برخی از منابع اشاره شده است که به حضور قاضی ابوسعد میان مردم بود، شایان توجه است؛ چنان

بود، ) ص(بغدادیان و سایر افراد مسلمانی که بدین شهر رفت و آمد داشتند، با شکستن منبر مسجد بغداد که نمادي ازرسول اهللا

ي حائز اهمیت این نکته. به خطر افتادن هویت اسالمی را فریاد زدند و در نهایت نظر خلیفه را براي اعزام نیرو جلب کردند

ي این اجتماع، نتیجه 2.ي مذهبی براي ابالغ پیامش استفاده کردراي تسکین خاطر مردم از افراد داراي وجههکه خلیفه نیز ب

ي تاریخی دارد، چنین گفته البته حریري که نظري متفاوت به این حادثه 3.اتحاد فرماندهان بود ي احساس دینی وتولد دوباره

اما از این زمان مسلمانان 4."ي ندادند و آنان ناگزیر به مصالحه با فرنگیان شدندنه عراقیان، نه مصریان، شامیان را یار": است

ایوبی، پس از پیروزي الدین صالحالمقدس به کار بستند و سرانجام تا حدودي هدفمند تمام تالش خود را براي آزادسازي بیت

پس از . ي خود درآورداین شهر را به محاصرهالمقدس پیش رفت و به طرف بیت 5ق،583ها در حطین در سال قاطع بر صلیبی

و 6ي مسلمانان در آمدالمقدس به تصرف دوبارهها منعقد شد و بیت ق، پیمانی میان او و صلیبی583مذاکرات فراوان در رمضان

. ي کامال اسالمی به خود گرفت و اماکن مقدس مسلمانان حیثیت پیشین خود را باز یافتو شهر در اندك زمانی چهره6آمد

.اندهاي صلیبی و پس از آن، در تواریخ خویش ثبت کردهي مهم تاریخی را تمامی مورخان معاصر جنگاین حادثه

جهاد مذهبی

نخستین فردي که تفکر جهاد علیه . هاستفراخوانی مسلمانان به جهاد، دلیلی دیگر بر نگرش مذهبی مسلمانان به این جنگ

وي در مسجد جامع دمشق به تدریس . بود) ق. ه500-431(طاهرسلمی بن فعی، علیشاها را در شام تقویت کرد، فقیه صلیبی

ي جهادي ها انطاکیه را در محاصره قرار دادند، آغازگر حرکت فکري تزریق روحیه مشغول بود و از همان زمان که صلیبی

وي براساس احادیث نبوي، . ف کردنیز در این مورد تألی کتاب الجهادي کوچکی به نام براي اتحاد مسلمانان بود و مجموعه

.284، ص10اثیر، همان، ج؛ ابن47، ص17، جالمنتظمجوزي، ابن 1

، مؤسسه مطبوعاتى علمى :ابو القاسم حالت و عباس خلیلى، تهران يترجمه، 23جو ایران، کامل تاریخ بزرگ اسالم، )ش1371(اثیرابن 2

- بنزنجانی و ابولوفاء ابوبکر شاشی و ابوالقاسم قاضی ابومحمد دامغانی،: اند ازاین افراد عبارت. 377، ص8؛ نویري، همان، ج260ص

.سماكعقیل، ابوسعدحلوانی و ابوالحسین

جوزي، همان، ج ؛ ابن284 – 283، صص 10همان، ج ،). ه 1408(اثیر؛ ابن48عظیمی، همان، صابن ؛ 137 –136همان، صص قالنسی،ابن 3

.42، ص 17

.76الحریري، همان، ص 4

دارالفکر : دمشق زکار، سهیل چاپ ، الشامیه فی تاریخ الحروب الصلیبیه الموسوعۀ ، در»الشامیالبرق«، )م1995./ ه1416( کاتب عمادالدین 5

، چاپ الدین صالح سیرة، او، الیوسفیه و المحاسن النوادر السلطانیه، )م1964(شداد ؛ ابن128ـ 116 صص و النشر و التوزیع، للطباعه

.82ـ 81صص: ، مصر شیال الدین جمال

.89-86، صص...الفتح القسیعمادالدین کاتب، 6

16

هاي وي در هیچ هرچند سخنان و تالش 1.دانستي اسالمی و فرض بر همگان میمسئولیت جهاد را متوجه تمامی اقشار جامعه

ي فرماندهانی چون هاي صلیبی مطرح نشد، با این اوصاف، در دورههاي تاریخی این دوران در خصوص جنگیک از کتاب

تري صورت گرفت و آثار قابل توجهی نیز در ها تأکید بیشالدین، بر مذهبی بودن این جنگالدین و صالحالدین، نورعماد

ي ترین دلیل این سخن، شخصیت این فرماندهان، سخنان، اقداماتشان و تأثیرات آن در جامعهمهم. ي اسالمی داشتجامعه

بیش از پیش مردم به جنگ و دفاع از مرزهاي اسالمی اقدام اینان با تأکید بر مذهبی بودن جنگ، به تحریض . اسالمی است

2.کردند

الدین ظاهر شد؛ هرچند وحدت سیاسی حاکم بر ي صالحاوج این نگاه جهادي به جنگ در منابع تاریخی مسلمانان، در دوره

ي وحدت در نتیجه الدین و بازگشت مصر به خالف عباسی ي اسالمی پس از انقراض دولت شیعی فاطمی به دست صالحجامعه

الدین با این اوصاف، صالح. تأثیر نبودي اسالمی و بازتاب آن در منابع مورخان اسالمی در این نگرش بیدوباره در جامعه 3دینی

ي جهاد، دارد و در بسیاري از پیکارها اي در کاربرد کلمههاي خود از سایر امرا، اصرار ویژههاي ارسالی و درخواست در نامه

به همین علت، مورخان وي را مدافع و . کید بر این موضوع، سعی در تشجیع، تحریک و ترغیب نیروهاي مسلمان داشتبا تأ

هدفی جز لگدکوب 5دانست که با تصرف شهرهاي اسالمی،ها را دشمن خداوند می الدین، صلیبی صالح 4.خوانندیاور دین می

رفت و به تشویق آنان هاي سپاهی راه می ري، با تمام قوا، خود در میان گروهالدین، با این بناي فکصالح 6.نمودن اسالم ندارند

7.کرد ي معنوي میي الهی، مبنی بر پاداش و ثواب فراوان براي جهادگران، آنان را تغذیهپرداخت و با یادآوري وعدهمی

و تدارك "گویدشیطان دروغ می"ریاد الدین، با في حطین، با وجود نگرانی، صالحبراساس چنین تفکري بود که در واقعه

ي مسلمانان بازگرداند و در نهایت، به محض هاي ممتد به سمت دشمن، با اصرار بر این هدف، پیروزي را به جبهه یورش

-211الفلسطینیه، صص الدراساتمؤسسات: ، بیروت)ق596-526( وفتوحاتهالدینصالحدولۀطیطی فی التخدورة ،)م1993(دجانیهادیه 1

213.

، 1، جالروضتین، )م1956(؛ ابوشامه78، ص 28، جکامل، )ش1371(اثیر؛ ابن269، 156، صص االتابکـیـه الدولۀ الباهر فی التاریخ اثیر، ابن 2

.45- 44التألیف و الترجمه و النشر، صص لجنۀ : تحقیق محمد حلمی محمد محمد، قاهره

.404-403، 373؛ 131-128؛ 115- 114؛ 103-97، صص1ابوشامه، همان، ج 3

.327و 139صص ،2، ج 281، ص 1همان، ج واصل،ابن 4

لوب فی اخبار ملوك بنی ایوب، الغرر،جزء هفتم الدر المط کنز الدرر و جامع، ) 1972/ 1391 (ایبک الدوادري ؛ ابن388، ص 2همان، ج 5

.100ص ، قاهره، المعهد األلمانی لألثار، هارمان اولریش ، چاپ 8 ج: عاشور، قاهره سعید عبدالفتاح چاپ

عۀالموسو ، در»)دوله الممالیک االولی(مسالک االبصار فی ممالک االمصار «العمري، اهللا؛ ابن فضل231، صالنوادر السلطانیهشداد، ابن 6

.56، ص و النشر و التوزیع للطباعۀ دارالفکر: ، دمشق20 زکار، ج سهیل ، چاپ الصلیبیه الحروب تاریخ فی الشامیه

.354، ص 2ج واصل، همان، ابن 7

17

یا لالسالم یا لدین محمد «ي عکا، با فریاد و یا در محاصره 1ي شکر به جا آورد؛رؤیت پیروزي، از اسب فرود آمد و سجده

اثیر، ي ابنالمقدس، بنا به گفتهي جهادطلبی را به سپاهیان تزریق و القاء کرد؛ به طوري که در فتح بیتروحیه2،»السالم علیه

3."دانستندفشانی دینی را بر خود واجب میهر یک از لشکر دو طرف جنگ، جان"

: ي وي، همچنان ادامه داشته شدت دورهالدین، نه بهاي صلیبی، پس از مرگ صالحتلقی جهاد و مذهبی قلمدادکردن جنگ

: که ملک اشرف در سخنانی به اطرافیانش که مانع رفتن وي به مصر بودند، گفتچنان

4."ام و ناگریز این عزم باید به انجام برسدمن به نیت جهاد بیرون آمده"

ایت علما، بزرگان مغرب و اندلس از توانست حم 5ي جهاد،ى مسلمانان، با بیان آیه در جنگ هشتم صلیبی، مستنصر، خلیفه

که مصمم به جنگ و تصرف تونس بود، 6شماري از مردم را براي مقابله با لوئی نهم، مهاجران، شیوخ موحدین، و نیروي بی

ا ه اي از زمان، بهترین و مؤثرترین عامل براي تحریک و تشجیع مردم به نبرد با صلیبی لذا، اعالم جهاد در هر برهه 7.گرد آورد

.ا بوده صلیبی

ي نگرش هاي تاریخی دربارهموضوع دیگر در پیوند با مبحث آغازین پژوهش، کاربرد اصطالحات مذهبی در بررسی داده

، کفار،ةغزوه، غزا هاي صلیبی، در منابع این دوره است؛ اصطالحاتی همچون جهاد،مذهبی و تلقی جهادي نسبت به جنگ

هاي تاریخی موجود در ق، وجود دارد که این اصطالحات بیش از داده9. هو 8، 7، 6هاي شهید و شهادت در سده کفر، شرك،

البته ناگفته نماند، شاید آمار ارائه شده در . هاي صلیبی استمنابع اسالمی شاخص نگرش مذهبی مورخان مسلمان به جنگ

ي افکار و نیات مورخ و دهنده حات، نشانحال، گاه استفاده از این اصطالتناقض با اشارات تاریخی مورخان باشد؛ اما در عین

شایان ذکر . هاي بسیاري در خود داردیکی از معانی پنهان در جریان حوادث تاریخی است، که توجه به این موضوع، ناگفته

داشته ها اصراراصفهانی، بیش از هر مؤلف دیگري، از این نمادها استفاده کرده و بر کاربرد مکرر آنکاتباست که عمادالدین

البرق ، و مواردي درکتاب الفتح القسی و الفتح القدسیاستفاده از این نمادهاي دینی، به صورتی افزون در متن کتاب . است

.87-86، صص 29همان، ج ،)ش1371(اثیرابن1

.106ص ،7الدوادري، همان، ج ایبکابن 2

.116، ص29اثیر، همان، جابن 3

.94، ص 4واصل، همان، ج ابن 4

.41/ توبه 5

.127، 119، صص ]نا بی: [، تونس ، چاپ محمد شاذلی نیفر و عبدالمجید ترکیالدولۀ الحفصیۀالفارسیۀ فی مبادي ، )1968(ابن قنفذ 6

.همانجا 7

18

مشهود است، عالوه بر موارد اشاره شده در جدول، عمادالدین گاه نمادها را در تقابل با یکدیگر ارائه کرده است؛ الشامی،

تردید از ذهنیت مذهبی مورخ سرچشمه گرفته که بی 3و شیاطین فرنگ، 2،در مقابل ایمان شرك 1توحید در مقابل تثلیت،

کفار و کافرین، شرك و مشرك، شهید و شهادت، و غزوه، کفر، غزاةالبته، الزم به یادآوري است که کلماتی چون . است

.یکی گرفته شده است

دارالفکر : زکار، دمشق سهیل ، چاپ حروب الصلیبیهالشامیه فی تاریخ ال الموسوعۀ در» البرق الشامی«، )م1995./ق1416(عمادالدین 1

... ، 299، 294، 256، 229، 213، 166، 53، صصالفتح القسی؛ عمادالدین کاتب، 20ص و النشر و التوزیع، للطباعۀ

...و 368، 352، 349، 294، 278، 271، 263، 262، 237، 146، 53عمادالدین، همان، صص 2

.281، 269، 211همان، صص 3

19

هاي مذهبی در منابع مورخان مسلمانواژه

شهید شرك کفار غزوه جهاد کتاب مؤلف ردیف

1 4 22 9 35 ذیل تاریخ دمشق )ھ555-470(ابن قالنسی 1

- - 2 2 - تاریخ عظیمی ابن العظیمی 2

- - 3 2 4 تاریخ دمشق )ھ571- 499(ابن عساکر 3

- - - - - المشتاق هۀنز )ھ560- 499(اإلدریسی 4

االنساب ) ه562- 506(سمعانی 5

- - 1 5 60 تاریخ آمد ومیافیارقین )ھ572 -510(ابن االزرق 6

- - 3 1 36 المنتظم )ھ597-510(ابن جوزي 7

- - 1 - 98 صاحب البستان الجامع العماد الصفهانی 8

- - - - - الجغرافیه )6يمتوفاي سده(الزهري 9

- - 1 1 - االعتبار )ھ584-488(ابن منقذ 10

- 9 16 10 3 ق الشامیالبر )ھ673- 597(عمادالدین اصفهانی 11

21 81 254 25 58 ... الفتح القسی )ھ673-597(عمادالدین اصفهانی 12

- - - - - آثار البالد و أخبار العباد )ھ672 -600(قزوینی 13

- - 5 - 30 سفرنامه )ھ614-540(ابن جبیر 14

- - - - - نصوص من تاریخیه و رحلته )ھ557( عبداللطیف البغدادي 15

- - - - - الزیارات معرفۀاالشارات الی )ھ611.د(السائح الهروي 16

- - 4 18 20 صالح الدین سیرة )ھ632- 539(ابن شداد 17

- 3 4 1 3 ةاعالق الخطیر )ھ632-539(ابن شداد 18

1 4 8 16 13 ....تاریخ الباهر )ھ630- 555(ابن االثیر 19

7 - 13 40 19 تاریخ الکامل )ھ630- 555(ابن االثیر 20

2 13 39 27 26 سناالبرق الشامی )ق... -562(بنداري 21

- - 17 4 16 الزمان ةمرا )ھ654- 582(سبط بن جوزي 22

3 - 6 17 10 ...الحلب ةزبد )ھ660-558(ابن العدیم 23

....الطلب بغیۀ )ھ660- 558(ابن العدیم 24

- - - - - السیراء الحلۀ .)ق658- 595(ابن ابار 25

- 65 311 110 132 ...الروضتین فی اخبار )ھ665-599(ابوشامه 26

3 - 2 11 2 الذیل علی الروضتین )ھ665- 599(ابوشامه 27

- - - - - ...الملتمس بغیۀ .)ق599(للضبی 28

- - 2 3 2 التاریخ المظفري )ھ642-573(الدمابیابن 29

- - - - 1 التاریخ المنصوري )ھ644. د(ابن نظیف 30

- - - - - اتحاف اهل الزمان )ھ644. د(ابن نظیف 31

- 2 1 - 3 بدائع الزهور ابن ایاس 32

- 2 22 4 17 وفیات األعیان )ھ681- 608(ابن خلکان 33

1 المعجب ) ه628.د(عبدالواحد المراکشی 34

- - - - - تاریخ الملک الظاهر .)ق684)عزالدین((ابن شداد 35

- - 1 2 4 التاریخ الصالحی )ھ697-604(ابن واصل الحموي 36

7 7 43 23 33 ... المفرج الکروب )ھ697-604(ابن واصل 37

1 الجغرافیا )685.ت(ابن سعید المغربی 38

20

شهید شرك کفار غزوه جهاد کتاب مؤلف ردیف

1 - - 10 5 المختصر فی اخبار بشر )ھ732-672(ابوالفداء 39

- - - - - تقویم البلدان )ھ732-672(ابوالفداء 40

- - - - - النظار فی سیره الملک الناصر نزهۀ .)ق759-676(موسی بن محمد بن یحیی یوسفی 41

- - 1 3 2 معجم البلدان )ھ626م(یاقوت الحموي 42

- - - - - معجم األدباء )ھ626.م(یاقوت الحموي 43

- - - - - تاریخ جهان گشا )ھ658(عطاملک جوینی 44

- - - - - النظار تحفۀ ) ه...-703(ابن بطوطه 45

- 1 - 2 1 التجانی رحلۀ )ھ706/708.د(التجانی 46

- - - - - جامع التواریخ )ھ718م(شیخ فضل اهللا همدانی 47

- - 2 14 8 االرب نهایۀ )ھ732- 671(نویري 48

- 2 1 11 3 ....المغرب البیان )ھ695ق( ابن عذاري 49

- - - 6 - مختار االخبار ). ه735متوفاي(بیبرس المنصوري 50

5 4 19 58 46 ...االنیس المطرب )قه 726 -(... زرع ابیابن 51

- - - 25 3 دول االسالم )ھ748-673(ذهبی 52

- - 1 1 5 تاریخ االسالم )ھ748-673(ذهبی 53

- 8 18 5 23 ۀ والنهایۀالبدای )ھ774- 700(ابن کثیر 54

- - 1 10 1 مسالک األبصار )ھ701(ابن الفضل 55

- 3 22 4 18 تاریخ ابن خلدون )ھ808-732(ابن خلدون 56

- - - - 2 تاریخ الدول والملوك )ھ807- 735(ابن الفرات 57

- - - - - الفارسیه .). ه810- 740(ابن قنفذ 58

- - - - 1 انیه النور االدلۀ البنیۀ ابن شماع 59

- - - - - االنام نزهۀ دقماق ابن 60

لمعرفۀ السلوك )ھ845-776(المقریزي 61

- - - 6 3 اتعاظ الحنفاء قلقشندي 62

1 - - 20 6 الخطط )ھ845- 776(المقریزي 63

- - - - - المقفی )ھ845- 776(المقریزي 64

1 8 29 7 16 صبح األعشی قلقشندي 65

4 1 22 42 24 عقد الجمان )ھ855-762(لدین العینی بدرا 66

- - - 13 13 الزاهرة النجوم )ھ874- 812(ابن تغري بردي 67

- 6 3 5 2 کنز الدر وجامع الغرر أیبک الدوادري 68

- 4 28 5 11 ...االنس الجلیل ابوالیمن 69

- - - - - ...سیرت جالل الدین شهاب الدین محمد خرندزي 70

- - - 2 3 شذرات الذهب الحنبلی 71

- 2 2 8 3 ... اعالم التبین مجهول 72

- - 4 2 - الکشف الممالک زبدة .) ه844(زین الدین عبدالباسط 73

21

ي نهم هجري اشاره شده در جدول باال به میزان کاربرد اصطالحات مذهبی در متون مورخان مسلمان تا پایان سده

هاي درگیري جنگ بین هر دو گروه در نمودارهایی ارائه الذکر در سدهتفکیک، اصطالحات فوق است و در سطور بعدي به

.سده به طور محسوس ملموس باشد 4شده است تا تغییرات حاصل در این

.6ي نمودارشماره

ي نهم هجريسدههاي صلیبی و پس از آن تا پایان ي جنگهاي تاریخی دو سدهدر کتاب» جهاد«ي کاربرد اصطالح مقایسه

.7ي نمودارشماره

ي نهمهاي صلیبی تا پایان سدهي جنگهاي تاریخی دو سدهدر کتاب» کفار«ي کاربرد اصطالح مقایسه

22

.8ينمودارشماره

به تفکیک سده هاي تاریخی» غزوه«کاربرد اصطالح

.9ي نمودار شماره

هاي تاریخیبه تفکیک سده» شرك«کاربرد اصطالح

23

.10ينمودارشماره

هاي تاریخیبه تفکیک سده» شهید«کاربرد اصطالح

.11ينمودار شماره

ي نهم هجريهاي صلیبی تا پایان سدههاي تاریخی از آغاز جنگکاربرد اصطالحات مذهبی در کتاب

24

هاتحلیل داده

کاربرد این اصطالحات در منابع تاریخی به ترتیب مربوط ترین میزانبیش با تأمل در این آمار به خوبی این مسئله پیداست که

هاي از زمان حضور عمادالدین به عنوان فرمانده مسلمانان در جنگبه کفار، جهاد، غزوه، شرك و شهید اختصاص دارد و

ون اصطالح اند و همچالدین، مورخان مسلمان این اصطالحات مذهبی را بسیار به کار بردهي صالحصلیبی، تا پایان دوره

قالنسی بیش از دیگران برکاربرد واصل و ابناثیر، ابنشداد، ابن، مورخانی چون عمادالدین کاتب اصفهانی، ابوشامه، ابن»الفرنج«

اند، البته ناگفته نماند شاید ذهن هر جستجوگري به دنبال افزایش سیرصعودي این اصطالحات با این اصطالحات اصرار داشته

هاي صلیبی، مورخان مسلمان تنها با بیان مطالب پیشین اما نه تنها چنین نیست، بلکه پس از پایان جنگ. گذشت زمان است

ها، به دنبال یافتن ردپاي علل و عوامل وقایع روزگار خود در هاي صلیبی، بدون بیان آثار این جنگمورخان معاصر جنگ

اند و همان ی، فقط به پرکردن سطور تاریخ خویش بسنده کردهگوی هاي قبلی و خالصهدوران گذشته نبوده و با بیان روایت

.نگاه سنتی حاکم به تاریخ، از سوي مورخان پیگیري شده است

، خالف این »االفرنج/الفرنج«هر چند از بیان واقعیات تاریخی گریزي نیست، اما آمار ارائه شده به همراه آمار اصطالح

اند؛ چون مورخان مسلمان با کاربرد هاي صلیبی نداشته ن نگرش مذهبی به جنگرساند که مسلماناعقیده را به اثبات می

ها، به بیان نگرش اي دیگر و در قالب اصطالحات و کاربرد مکرر آناصطالحاتی این چنینی با بار معناي مذهبی، به گونه

هاي آغازین جنگ نتوان مصداقی یافت، لذا شاید براي این اظهارنظر در دهه. اندو مهاجمان بروز داده خود راجع به این جنگ

هاي صلیبی شکل گرفت و آمار الدین، نگاه مذهبی شدید به جنگ شود، پس از ظهور عمادالدین، تا پایان عصر صالحتأکید می

تري از سوي مورخان مسلمانالدین، این نگاه با شدت و ضعف کم البته، پس از مرگ صالح. ارائه شده مدعاي این مطلب است

.هاي صلیبی نیز به یکباره و تحت تأثیر حمالت مغول فروکش کرد پیگیري شد و پس از پایان جنگ

25

گیري نتیجه

هاي اسالمی و ي سران آغازگر جنگ، نبردي مذهبی براي آزادسازي اماکن مقدس در سرزمینهاي صلیبی بنا به گفته جنگ

از سویی، این . هاي صلیبی نمایان شدبعد در عنوان رسمی جنگ اش بود و این موضوع یک سده سپردن آن به صاحبان واقعی

گیري خاصی، حتی نسبت به عنوان این موضوع تبدیل به اتهامی نسبت به مورخان مسلمان گردید که با گذشت زمان جهت

مهم و شایان ي بررسی است، اما یکی از نکات هر چند این مسئله از ابعاد مختلف شایسته. ها، از خود بروز ندادندجنگ

که مورخ مسلمان با به کارگیري و الذکر است؛ چناندر منابع فوق» االفرنج/ الفرنج«توجه، بررسی میزان کاربرد اصطالح

هاي صلیبی، درصدد نشان دادن توجه خود به این ي مکرر از این اصطالح پنهان، در مقایسه با پیش و پس از جنگاستفاده

اي چون اهمیت کاربرد این اصطالح با چینش در کنار سایر عوامل، به ویژه واقعیات تاریخی ناگفته نماند،. مهاجمان است

و سایر اماکن مقدس، که تحولی آشکار در نگرش مذهبی مورخان مسلمان بود، بیش از . ه492المقدس در سال تصرف بیت

ها المقدس از سوي صلیبین را باید اشغال بیتهاي صلیبی از نگاه مورخان مسلما بنابراین، تاریخ آغاز جنگ. پیش آشکار شد

هرچند نبودن اتفاق و . هاي صلیبی داشت دانست که خود تأثیر مستقیمی بر نگرش مذهبی مورخان مسلمان راجع به جنگ

، عالوه ها فراهم نکرد، اما تغییر نگاه منابع تاریخی این دوره را به همراه داشتي اسالمی این مهم را تا مدتاتحاد در جامعه

المقدس به ي اسالمی، پس از تصرف بیتي عباسی به عنوان نماد و مظهر مذهبی جامعهبر این، اشاره به جایگاه خلیفه

.منظوراستمداد یاري، متأثر از این نگرش مذهبی است

ادث این الي اخبار حواي که به صورت آشکار در البهبررسی نگرش مذهبی مورخان مسلمان تنها بیان حوادث تاریخی

ها توسط مورخ مسلمان بیان شده است کافی نیست؛ براي آگاهی از تغییر نگاه متون این دوره باید با دقت، تمامی سطور جنگ

و کلمات به کارگرفته شده از سوي مورخان مسلمان را مورد توجه و بررسی موشکافانه قرار داد؛ کلمات و اصطالحات به

اند این عوامل پنهان عبارت. ن شده و در راستاي اثبات نگرش مذهبی مورخ مسلمان استکار گرفته شده از سوي مورخان بیا

اي همچون جهاد، غزوه، کفار، شرك و شهید، که همسو با این حادثه به طرز شایان به کارگیري اصطالحات مذهبی: از

برد این اصطالحات همزمان با ظهور توجهی در متون تاریخی از سوي مورخان مورد استفاده قرار گرفت و در عین حال کار

. ها به یکباره سیر صعودي پیدا کرد فرماندهان سیاسی و نظامی داراي قدرت و مدیریت اجرایی فراوان، در جنگ علیه صلیبی

، با به کارگیري این نمادهاي مذهبی از سوي ه492ها در سال المقدس، پس از تصرف آن به دست صلیبی اولویت فتح بیت

. المقدس تجلی یافت ها دو چندان کرد و اوج آن در فتح بیت سلمان، قدرت پویایی جامعه را در مقابل صلیبیمورخان م

هر . هاي صلیبی تأکید دارد بنابراین، قراردادن تمامی این عوامل در کنار یکدیگر بر نگرش مذهبی مورخان مسلمان در جنگ

لی برپاکنندگان جنگ، بر عدم حساسیت و نگرش مذهبی مورخان هاي اصها، آگاه نبودن از هدفچند در آغاز این حمله

26

هاي صلیبی را سبب شد و این نگاه تا جنگ ي نگاه مذهبی به جنگالمقدس جرقهمسلمان تأثیر گذاشت، اما تصرف بیت

.ه یافتهاي صلیبی در منابع مورخان مسلمان با شدت و ضعف ادامي جهادي و مذهبی جنگهشتم صلیبی، با تأکید بر جنبه

27

منابع و مأخذ

قرآن کریم -

.دار المعارف: اهره، قحققه و علق حواشیه حسین مونس، الحله السیراء، )م1985/ ه1364(ابارابن -

زکـار، سـهیل الصلیبیه، چـاپ الحروب تاریخ فی میهالشا ۀع، در الموسو »المظفري التاریخ من«، )م1995/. ه 1416( الدم ابی ابن -

. و النشر و التوزیع دارالفکر للطباعه : شقدم

].نابی: [، تونس و عهداالمان تونس الزمان باخبارملوك اهل اتحاف، )م1990(الضیاف ابن ابی -

سـهیل الصـلیبیه، چـاپ الحـروب تـاریخ فی الشامیه ۀالموسوع در ،»تاریخ آمد و میافارقین«، )م1995/. ه 1416(ابن االزرق -

.و النشر و التوزیع ۀللطباعدارالفکر :ر، دمشقزکا

. دار احیاء التراث العربی: ، تحقیق علی شیري، بیروت التاریخ فی ، الکامل.) ه 1408(ابن اثیر -

مؤسسه مطبوعاتى :ابو القاسم حالت و عباس خلیلى، تهران يکامل تاریخ بزرگ اسالم و ایران، ترجمه، )ش1371( ------ -

.علمى

.دارالکتب الحدیث: ، قاهره عبدالقادر احمد طلیمات ، چاپ االتابکـیـه ولۀالد الباهر فی التاریخ ، ]تا بی[اثیر ناب -

المصـریۀ : ، قـاهره محمـد مصـطفی ، چـاپ الـدهور وقـائع الزهـور فـی بـدائع ، )م1984ــ 1982/ . ه 1404ــ 1402(ایاس ابن -

. الکتابالعامۀ

الغرر، جزا هفتم الدر المطلوب فـی اخبـار ملـوك ، کنز الدرر و جامع عبدالله ، ابوبکربن)1972/ 1391 (ابن أیبک الدواداري -

.، قاهره، المعهد األلمانی لألثار هارمان اولریش ، چاپ 8 ج: عاشور، قاهره سعید عبدالفتاح بنی ایوب، چاپ

، بیـروت، النظار فی غرائب االمصار و عجائب االسـفار حفۀت، ]تا بی[ابن بطوطه، محمد بن عبداهللا بن محمد بن ابراهیم لواتی -

.دار الکتب اللبنانی

دار الکتـب افسـت :، قـاهره مصـر و القـاهره ملـوك فـی الزاهـره النجـوم ، )م1972ـ1963/ . ه 1392ـ1383( بردي تغري ابن -

.المصریه العامه للتالیف و الترجمه و الطباعه و النشر ۀالموسس

ي چـاپ و انتشـارات آسـتان مؤسسـه : ي پرویز اتابکی، مشهد، ترجمهجبیري ابنسفرنامه، )1370(مد بن احمدجبیر، محابن -

.قدس رضوي

28

، تحقیق محمد عبـدالقادرعطا والملوكاالممتاریخفیالمنتظم، )م1992./ ه 1412(محمدبنعلیبنعبدالرحمنجوزي، ابوالفرجابن -

. العلمیهالکتبدار: عبدالقادرعطا، بیروتو مصطفی

]. نا بی: [، حیدرآباد، دکن االعیان تاریخ فی الزمان مرآة، )م 1952./ ه 1371 (جوزي، سبط ابن -

].نابی: [، استانبولحنبلمسند احمدبن، )م1982/. ه 1402(حنبل، احمدابن -

ي مطالعـات و مؤسسه: دالمحمد آیتی، تهراني عب، ترجمهتاریخ ابن خلدون، )1371-1363(خلدون، عبدالرحمن بن محمد ابن -

. تحقیقات فرهنگی

.دارالثقافه: ، تحقیق إحسان عباس، بیروتوفیات األعیان و أنباء أبناء الزمان، ]تابی[خلکانابن -

:یـروت ، بهسـمیر طبـار . ، تحقیـق د االنام فی تاریخی االسـالم نزهۀ، )م1999/ هـ 1420(إبراهیم بن محمد العالئیدقماق، ابن -

.هالمکتبۀ العصری

: ، مصر شیال الدین جمال ، چاپ الدین صالح سیرة، او، الیوسفیه و المحاسن النوادر السلطانیه ، )م1964(رافع بن شداد، یوسف ابن -

]. نابی[

.ویسبادن: آلماناحمد حطیط، ، چاپالظاهر الملک تاریخ، )م1983 /. ه 1403( علی محمدبن، شداد ابن -

.العرب مطبعۀ :تونس، االدلۀ البنیۀ الفورانیۀ، )م1936(ابن شماع، ابوالعباس -

.العلمیۀدار الکتب :، دمشق دهان سامی ، چاپ حلب تاریخ من الحلب ةزبد، )م1968ـ 1951( عدیم ابن -

.دارالفکر: ، حققه و قدم له، الدکتور سهیل زکار، بیروتبغیۀ الطلب من تاریخ حلب، ]تابی[ابن عدیم -

.دار الثقافه: ، تحقیق کوالن و پرونسال، بیروتالبیان المغرب فی اخبار االندلس و المغرب، )م1983(ابن عذاري المراکشی -

.و النشر و التوزیع للطباعۀدار الفکر : ، بیروتدمشق مدینۀ تاریخ، ). ه1415(عساکر ابن -

، 20 زکـار، ج سـهیل ، چـاپ الصـلیبیه الحروب تاریخ فی الشامیه ۀعموسودر ال ،»تاریخ عظیمی«، )م1995/ ه1416(عظیمی ابن -

. و النشر و التوزیع دارالفکر للطباعه : دمشق

شذرات الذهب، )1089م (شهاب الدین ابو الفالح عبد الحی بن احمد العکري الحنبلی الدمشقی ،)م1986 /. ه1406(العماد ابن -

.بیروت، دار ابن کثیر، ط األولى: ، تحقیق األرناؤوط، دمشقشذرات الذهب فی اخبار من ذهب

: ، بیـروت و نجال عزالـدین زریق قسطنطین ، چاپ 1942 ، بیروت زریق قسطنطین ، چاپ الفرات ابن تاریخ، )م1939( فراتال ابن -

].نا بی[

29

دولـه الممالیـک (ر فـی ممالـک االمصـار مسالک االبصـا «، )1416/1995(فضل اهللا العمري، شهاب الدین احمد بن یحییابن -

و النشـر و دارالفکـر للطباعـه : ، دمشـق 20 زکار، ج سهیل ، چاپ الصلیبیه الحروب تاریخ فی الشامیه الموسوعۀ ، در »االولی

.التوزیع

.دار احسان: ، تحقیق سهیل زکار، دمشق دمشق ذیل تاریخ، )ق 1403( قالنسی ابن -

].نا بی: [، تونس ، چاپ محمد شاذلی نیفر و عبدالمجید ترکی الحفصیهالدولۀ مبادي فی الفارسیه، )1968(قنفد ابن -

.دار الفکر: ، بیروتالبدایۀ و النهایۀ، )1411/1990(کثیر ابن -

.للنشر المتحدةالدار ]: بی جا[، ، چاپ فیلیپ حتیاالعتبار کتاب، )1930(منقذ ابن -

.افؤاد االول، دار احیاء التراث القدیم جامعۀ: ، قاهره ایوب اخبار بنی فی الکروب مفرج، )1953( واصل ابن -

، 21 زکـار، ج سـهیل ، چـاپ الصـلیبیه الحروب تاریخ فی الشامیه ۀعدر الموسو ،»التاریخ الصالحی«، )1995/ 1416(ابن واصل -

.و النشر و التوزیع دارالفکر للطباعه : دمشق

.و النشر دارالمعرفۀ للطباعۀ: ، بیروتابی الفداء تاریخ: اخبار البشر المختصر فی، )1997(علی بن سماعیلابوالفداء، ا -

. دار صادر: ، بیروتتقویم البلدان، .)م 19، ه14قرن ( ------ -

محمد حلمی محمد محمد، ، تحقیق الروضتین فی اخبار الدولتین النویه و الصالحیه، )1956(اسماعیل بن ابوشامه، عبدالرحمان -

.التألیف و الترجمه و النشر لجنۀ: قاهره

و کـوثري حسـن محمدزاهـدبن ، چـاپ الروضـتین علـی بالـذیل ، المعروف و السابع السادس القرنین تراجم رجال، )1974(------ -

].بی نا: [، بیروت عطار حسینی عزت

.هینیالد ۀالثقاف ۀمکتب :، قاهرهختراق االفاقا یالمشتاق ف نزهۀ، ) ه1414(محمدبن محمد ،یسیدراال -

الشـامیه فـی تـاریخ الحـروب عۀالموسو در، »القدسی الفتح فی القسی الفتح« ،)1995./1416(محمدبن احمد اصفهانی، عمادالدین -

. و النشر و التوزیع دارالفکر للطباعه : زکار، دمشق سهیل ،چاپ الصلیبیه

، زکـار، دمشـق سـهیل چـاپ ، الشامیه فی تاریخ الحروب الصـلیبیه ۀالموسوع در ،»برق الشامیال«، )1416/1995( ------ -

. و النشر و التوزیع دارالفکر للطباعه

الصـلیبیه، الحـروب تـاریخ فی هالشامی ۀالموسوع در، »نصوص من تاریخیه و رحلته«، .)1995./1416(بغدادي، عبداللطیف -

.و النشر و التوزیع ۀللطباعدارالفکر : ، دمشقزکار سهیل چاپ

. مکتبه الخانجی: ، تحقیق فتیحه نبراوي، مصرسنا البرق الشامی، )1979(بنداري، فتح بن علی -

30

:، تـونس و لیبـی الوهابتحقیـق حسـن حسـنی عبـد ،التجـانی رحلـۀ ، )1981(ابو محمد عبداهللا بن محمد بن احمـد ، تجانیال -

.للکتاب ۀالعربیالدار

.انتشارات ارغوان: ،تهرانجوینیجهانگشايتاریخ، ) 1367(محمدالدینشمسبنمحمدالدینبهاءبنالدینجوینی، عطاملک عالء -

ۀالموسـوع در، »دیـار المسـلمین علـی المالعـین الفـرنج خروج فی و التبیین م االعال «، )1995/ 1416 (علی احمدبن ،حریري -

. و النشر و التوزیع ۀللطباعدارالفکر : زکار، دمشق سهیل ، چاپ الصلیبیه الحروب تاریخ فی هالشامی

. دار صادر :، بیروتمعجم البلدان، )م1995(عبداهللا بنیاقوتابوعبداهللالدینحموي، شهاب -

].نا بی: [، قاهرهمعجم االدباء، .)م1907(حموي، یاقوت -

:، نجـف و الخلیـل القـدس بتـاریخ الجلیـل ، االنـس )1386/1966 ) (ش 1368 (محمد علیمـی بن عبدالرحمان مجیر الدین ،حنبلی -

.قم افست چاپ

.دار الکتاب العربی: الثانیه، بیروت الطبعۀ لسالم،، تحقیق عمر عبداتاریخ االسالم ، )م1413/1992(احمد محمدبن ،ذهبی -

الیمـانی، المعلمـی یحیـی بـن ، تحقیق عبـدالرحمن االنساب ،)1382/1962(منصورالتمیمی محمدبنبنسمعانی، أبوسعیدعبدالکریم -

.المعارف العثمانیه ةمجلس دائر: حیدرآباد

المجلـس الـوطنی للثقافـه و : ، کویـت ، النتـائج ، الـدوافع االیدیولوجیه : الصلیبیه الحروبماهیۀ، )1410/1990(، قاسم قاسم عبده -

. الفنون و اآلداب

العامـۀ المصـریه، الهیئـۀ : ، قـاهره محمـد محمـدامین ، چـاپ الزمان اهل تاریخ فی عقدالجمان، ) ه1407(احمد ، محمود بن عینی -

.الکتاب

. دار الکتاب العربی: ، بیروتیخ رجال أهل االندلسالملتمس فی تار بغیۀ ،)م1967(الضبی، احمد بن یحیی -

:بـولس رادیـس، بـاریس ة، نشـر بیان الطرق والمسـالک کشف الممالک و ةزبد، )م1894(الظاهري، غرس الدین بن شاهین -

.مطبعۀ الجمهوریۀ

.دارالمنصور :رباط، االنیس المطرب بروض القرطاس، )م1972(الفاسى، على بن ابى زرع -

. امیرکبیر: تهران ،آثارالبالد واخبار العباد، )1373( زکریا بن محمد بن محمودنی، قزوی -

الهیئـه : قاهره ،تقدیم احمد عزت عبد الکریم ،لیف نخبه من االساتدهأت، صبح االعشی، ) م1973/ ه1393(قلقشندي، ابوالعباس -

.للکتاب ۀمالمصریه العا

31

الحـروب تـاریخ فی هالشامی ۀالموسوع در، »ن الجامع لجمیع، تواریخ اهل الزمانالبستا« ،)م1995/ . ه1416 (مجهول المولف -

. و النشر و التوزیع دارالفکر للطباعه : زکار، دمشق سهیل ، چاپ الصلیبیه

.دار الکتب العلمیه: ، بیروتالمعجب فی تلخیص اخبار المغرب، ) ه1419(المراکشی، عبدالواحد بن علی -

.هدار اآلفاق الجدید: بیروت، الجغرافیا، ]تابی[ن سعیدالمغربی، اب -

، تحقیق جمال الدین شیال و محمـد اتعاظ الحنفاء باخبار االئمه الفاطمیین الخلفاء، )م1967(مقریزي، تقی الدین احمد بن علی -

.المجلس االعلی علی للشؤون االسالمیه: حلمی احمد، قاهره

.دار الکتب المصریه: ، تحقیق محمد مصطفی زیاده، قاهرهدول الملوك فۀرالسلوك لمع، )م1934-1942( ------ -

.دار صادر: بیروت، )مشهور به خطط(المواعظ و االعتبار بذکر الخطط و األثار ، ]تا بی[ ------ -

.همیشرات اإلسالالن :ریچاردز، بیروت. دونالد س ، چاپ الهجره تاریخ فی الفکره ةزبد، )1419/1998 ( بیبرس، منصوري -

ـ تاریخ : مختاراالخبار، )م1993/ ه1413( ------ - ـ و االیوبیـه ۀالدول چـاپ ، ه 702 ۀسـن حتـی البحریـه الممالیـک ۀدول

.الدار المصریۀ اللبنانیۀ :، قاهره حمدان عبدالحمید صالح

م رج ت از م ی رب ع ل از اص ی ارس ف ي ه م رج ت ،نیسیرت جالل الدین منکبر، )ش1365(دري زی دزي رن د خ م ح منسوي، شهاب الدین -

.انتشارات علمی و فرهنگی: ، تهران وي ن ی م ی ب ت ج م ات ق ی ل ع و ت ه دم ق ا م و ب ح ی ح ص ت ه ب ، ري ج ه م ت ف ه يسدهدر ول ه ج م

].نا بی[ ،قاهره ، االدب فنون فی االربۀنهای، )م1990( عبدالوهاب احمدبن ، نویري -

-الدراسـات مؤسسـات : بیـروت ،)ق596-526(وفتوحاتـه الـدین صالحلۀالتخطیطی فی دوةدور، )م1993(هادیه دجانی، شکیل -

.الفلسطینیه

، جـانین سـوردیل، طـومین، تحقیقـۀ و ة، عینـت بنشـر الزیاراتفۀمعرالیاالشارات، )م1953(بکرابیبنعلیالحسنالهروي، ابی -

].نایب: [دمشق

.نشر البرز: سوي، تهران.، تصحیح محمد روشن و مصطفی م)تاریخ االفرنج(جامع التواریخ، )ش1373(اهللاهمدانی، شیخ فضل -

، تحقیـق و دراسـه الـدکتور احمـد الملـک الناصـر سیرةالنظار فی هۀنز، )م1986-1406(یوسفی، موسی بن محمد بن یحیی -

.عالم الکتب: حطیط، بیروت