Πανεπιστήμιο Κρήτης

Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας

Π.Μ.Σ. στην Τουρκολογία

(σε συνεργασία με το Ι.Μ.Σ./Ι.Τ.Ε.)

ΣΤΑΥΡΟΣ ΣΦΑΚΙΩΤΑΚΗΣ

ΑΡΙΘΜΟΣ ΜΗΤΡΩΟΥ 875

Σεμιναριακή εργασία

«Οι Οθωμανοί και ο κόσμος γύρω τους.

Σκέψεις και αντιλήψεις Οθωμανών συγγραφέων γιατις χώρες πέρα από τα σύνορα της Αυτοκρατορίας. »

Σεμινάριο ΤΟΥ 179

Οθωμανική πολιτική σκέψη

Χειμερινό εξάμηνο ακαδημαϊκού έτους 2013-2014

1

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

1. ΠΡΟΛΟΓΟΣ Σελ.3

2. ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α΄ Σελ. 3 Πολιτικές αντιλήψεις των Οθωμανών με παραδείγματα από την αρχαιότητα της Ευρώπης και της Ασίας.

3. ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β΄ Σελ. 7Σκέψεις για τις σχέσεις των Οθωμανών με τις άλλες ισλαμικές χώρες.

4. ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ΄ Σελ. 9Σκέψεις για τις σχέσεις των Οθωμανών με τη χριστιανική Ευρώπη.

5. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Σελ. 14

6. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Σελ. 16

2

1. ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Οι σχέσεις των Οθωμανών με τον κόσμο πέρα από τα σύνορα του κράτους τους, είναι ένα θέμα που απασχόλησε αρκετούς Οθωμανούς συγγραφείς αλλά και σύγχρονους μελετητές. Σε πολλά κείμενα φαίνονται οι ιδέες των Οθωμανών συγγραφέων κειμένων πολιτικής χροιάς για το ποιες είναι και ποιες πρέπει να είναι οι σχέσεις του κράτους τους με τους λαούςάλλων χωρών. Γενικότερα οι μουσουλμάνοι συγγραφείς θεωρούν ότι το κέντρο του κόσμου είναι οι ισλαμικές χώρες, από την Ισπανία ως τη Μέση Ανατολή, περιοχή που εμπεριέχει όλους τους λαούς και τα κέντρα των αρχαίων πολιτισμών. Θεωρούν ότι το Ισλάμ αποτελεί την ολοκλήρωση μιας πορείας πολιτισμικής εξέλιξης που ξεκίνησε από ατελείς μορφές και φτάνει στην τελείωση μέσω της ισλαμικής θρησκείας. Ανατολικά τους, θεωρούν ότι υπάρχουνπολιτισμένες χώρες, αλλά κατώτερου επιπέδου αφού δεν

3

είναι μουσουλμανικές, ενώ βόρεια και νότια υπάρχουν μόνο βαρβαρικοί λαοί. Ο ισλαμικός κόσμος συνεπώς αισθάνεται υπερήφανος και σίγουρος για την ανωτερότητα του. Περιφρονεί τους βάρβαρους και οικονομικά κατώτερους άπιστους.Η περιφρόνηση αυτή, κυρίως για τους ευρωπαϊκούς λαούς έρχεται σε αντίθεση με τις πολιτισμικές επιρροές από την αρχαία Ελλάδα , την Περσία και την Ινδία.Πολλά κείμενα έχουν μεταφραστεί στα Αραβικά από γλώσσες όπως τα Συριακά, τα Ελληνικά η τα Περσικά, αλλά ως το 17ο αιώνα μόνο ένα από τα Λατινικά. 1

2. ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α΄

Στο κεφάλαιο αυτό θα καταγράψουμε ιδέες διάφορων Οθωμανώνσυγγραφέων που αφορούν στη σχέση του οθωμανικού κράτους με τον πολιτισμό άλλων λαών κυρίως της αρχαιότητας, όπως επίσης και γενικότερες ιδέες που αφορούν στη σχέση των Οθωμανών με τους γειτονικούς τους λαούς. Οι Οθωμανοί δεν ήταν ένας εντελώς κλειστός κόσμος και χρησιμοποιούν αρκετές φορές ιστορικά παραδείγματα από το παρελθόν για να τεκμηριώσουν τις ιδέες τους για τη σωστή διακυβέρνηση της χώρας τους. Η παρουσίαση ακολουθεί τη χρονολογική σειρά συγγραφής των αναφερόμενων έργων. 2

Ο πρώτος συγγραφέας που κάνει αναφορά στις σχέσεις

των Οθωμανών με τον υπόλοιπο κόσμο είναι ο TURSUN BEG,

στο έργο του Tarih-i Ebü’l-feth του 1488, όπου αναφέρει ότι το

1 Η εισαγωγή αυτή βασίζεται στο B. Lewis, « Τhe Muslim discovery of Europe» , Βulletin of the school of Oriental and African studies,τ.20, αρ. 1/3, 1957,pp. 409-416. Ο συγγραφέας αναφέρεται περισσότερο στους Άραβες και σε αρκετά προγενέστερη εποχή, αλλά οι παρατηρήσεις του ισχύουν και για τους Οθωμανούς. 2 Δεν θα γίνει αναφορά στα βιογραφικά στοιχεία των συγγραφέων, παρά μόνο αν αυτό είναι απαραίτητο για την εξήγηση των ιδεών τους.

4

οθωμανικό κράτος πρέπει να κατακτά συνεχώς νέες χώρες για

να αυξάνει τα έσοδα του. 3

Ο İDRİS-İ BİTLİSÎ, στο έργο του Kânûn-i şehinşâhî γύρω

στο 1520 είναι ο πρώτος που κάνει αναφορά στους αρχαίους

έλληνες φιλοσόφους. Αναφέρει ότι σύμφωνα με αυτούς, ο

βασιλιάς πρέπει να είναι γενναιόδωρος με τους υπηκόους

του, να ζει ασκητικά και να εργάζεται για να ζει. Οι

έλληνες φιλόσοφοι επέτρεπαν επίσης τη μουσική και το

τραγούδι. Αναφέρει επίσης ότι οι Ινδοί φιλόσοφοι

υποστηρίζουν ότι ο βασιλιάς πρέπει με την προσωπική του

ζωή να επιδεικνύει τον πλούτο και τη δόξα του κράτους

του.4

Ο KADI FADLULLAH, στο Düstûrü’l-mülk vezîrü’l-melik του 1539

αναφέρει ότι ο βασιλιάς είναι συνετό να γνωρίζει τα όρια

της δύναμης του στρατού του και να μην επιδιώκει συνεχώς

κατακτήσεις. 5

Ο KINALIZÂDE ALİ ÇELEBİ, στο Ahlâk-ı Alâî του 1565 κάνει

αρκετές αναφορές στους Έλληνες. Χρησιμοποιεί ιδέες του

Αριστοτέλη για τη δικαιοσύνη και για το ενάρετο η το

ατελές κράτος. Ως τέτοια ατελή κράτη αναφέρει το φραγκικό

και το ρωσικό αλλά και το Ιράν. Πιστεύει ότι πρέπει να

υπάρχει σεβασμός στις συνθήκες ειρήνης ανάμεσα στα

ισλαμικά κράτη, αλλά όχι σε αυτές με τους άπιστους.

3 H. İnalcık – R. Murphey eds, The History of Mehmed the Conqueror by Tursun Beg, Minneapolis & Chicago: Bibliotheca Islamica 1978,17,24.4 A. Akgündüz, Osmanlı Kanunnâmeleri ve hukukî tahlilleri, 3. Kitap: Yavuz Sultan Selim Devri Kanunnâmeleri (İstanbul 1991), pp. 27-38.5 Ahmet Altay, “Düstûrü’l-mülk vezîrü’l-melik (Metin ve

değerlendirme)”, unpublished Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi,

Konya 2008, 190.

5

Στόχος των μουσουλμάνων πρέπει να είναι η ανάκτηση εδαφών

που κάποτε ανήκαν σε ισλαμικές χώρες. Επίσης χρησιμοποιεί

την αρχαιοελληνική παρομοίωση των κοινωνικών τάξεων με τα

τέσσερα στοιχεία της φύσης και καταγράφει συμβουλές για

το σωστό ηγεμόνα σύμφωνα με τον Αριστοτέλη και τον

Πλάτωνα. 6

Ο ανώνυμος συγγραφέας του Hırzü’l-mülûk του 1574

συμβουλεύει τον ηγέτη να κάνει κατακτήσεις στα πρώτα

χρόνια της εξουσίας του για να φοβίσει τους άπιστους. 7

Ο MUSTAFA ‘ÂLÎ, στο Nushatü’s-selâtîn του 1586 αναφέρει

ιστορικά παραδείγματα από τον Αλέξανδρο και θεωρεί ότι το

κράτος δεν πρέπει να τιμά ανθρώπους που έρχονται από

άλλες χώρες εις βάρος των υπηκόων του. 8

O HASAN KÂFÎ EL-AKHİSARÎ, στο Usûlü’l-hikem fî nizâmi’l-âlem

του 1596 κάνει μια διαφορετική προσέγγιση. Θεωρεί αμαρτία

την παραβίαση των συνθηκών ειρήνης και τονίζει τη σημασία

της ειρήνης σε σχέση με τα κακά που επιφέρει ο πόλεμος. 9

Ο KOÇİ BEY, στο Risale του 1630 καταγράφει τις ήττες

των Οθωμανών σε Ανατολή και Δύση ως αποτέλεσμα της

εσωτερικής κρίσης του κράτους και της συνεχόμενης κακής

6 M. Koç (ed.), Kınalızâde Ali Çelebi: Ahlâk-ı Alâî, İstanbul: Klasik 2007, 141-

147, 451-459, 504, 533-538.7 Y. Yücel, Osmanlı devlet teşkilâtına dair kaynaklar: Kitâb-i müstetâb – Kitabu mesâlihi’l müslimîn ve menâfi’i’l mü’mînîn – Hırzü’l-mülûk, Ankara 1988, 176-183.

A. Akgündüz, Osmanlı Kanunnâmeleri ve hukukî tahlilleri, v. 8: III. Murad devri kanunnâmeleri/III. Mehmed devri kanunnâmeleri, İstanbul 1994, 36-43.8 Andreas Tietze ed.-tr.-notes, Mustafâ ‘Âlî’s Counsel for Sultans of 1581, 2

vols, Wien 1979-1982, 1:62-63/157-59; cf. B81.9 M. İpşirli, “Hasan Kâfî el-Akhisarî ve devlet düzenine ait eseri Usûlü’l-hikem fî nizâmi’l-âlem”, Tarih Enstitüsü Dergisi 10-11 (1979-80), 275-77.

6

διοίκησης. Προτείνει να ληφθουν γρήγορα μέτρα που θα

αντιστρέψουν την κακή εικόνα των Οθωμανών στο εξωτερικό

και θα φοβίσουν τους εχθρούς. 10

Ο KÂTİP ÇELEBİ, στο Takvîm al-tavârîh, του 1648

ακολουθεί μια πιο φιλοσοφική ανάλυση της παγκόσμιας

ιστορίας. Προτείνει ένα μοντέλο ακμής και παρακμής των

κρατών και των δυναστειών ανάλογο με την ακμή και την

παρακμή του ανθρώπινου σώματος. Οι αλλαγές στην ανθρώπινη

ιστορία είναι πάντα θέλημα του Θεού και αν ο ηγεμόνας

ακολουθεί την ισλαμική πίστη τότε κυβερνά σωστά. Όμως

αναφέρει και περιπτώσεις άπιστων ηγεμόνων που κυβερνούν

σωστά ακολουθώντας τη λογική. 11

Ο NA’IMA, στο Târîh-i Na’îmâ του 1704 έχοντας βιώσει

τις πρόσφατες ήττες των Οθωμανών και τις συνθήκες ειρήνης

που ακoλούθησαν (Κάρλοβιτς 1699) χρησιμοποιεί ως

παράδειγμα το Κοράνι για να αποδείξει ότι η ειρήνη με

τους άπιστους δεν είναι αιτία ντροπής αλλά ένας ελιγμός

ανασυγκρότησης των δυνάμεων των μουσουλμάνων. Για να

υποστηρίξει την ίδια θέση αναφέρει πιο σύγχρονα του

ιστορικά παραδείγματα όπως το Σαλαντινο που με τέτοιες

συνθήκες ειρήνης κατάφερε να συγκρατήσει τους

10A. K. Aksüt (ed.), Koçi Bey Risalesi (Istanbul 1939) 48, 65-67. S. Çakmakcıoğlu (ed.), Koçi Bey risaleleri (Istanbul 2008) 63, 83-86.11 Turkish translation in Gökyay, Orhan Şaik, Kâtib Çelebi’den seçmeler

(Istanbul: Milli Eğitim

Basımevi, 1968), pp. 233-237.

German translation W. F. A. Behrnauer, “Hâğî Chalfa’s

Dustûru’l-‘amal. Ein Beitrag zur

osmanischen Finanzgeschichte”, ZDMG 11 (1857), 114-117.

7

Σταυροφόρους και τελικά να τους νικήσει όταν αυτός

ισχυροποιήθηκε ξανά.12

Σε άλλο σημείο του έργου του αναφέρει τον Πλάτωνα

και τους Βυζαντινούς βασιλείς σε θέματα ηθικής και σωστής

διακυβέρνησης. 13

O İBRAHİM MÜTEFERRİKA είναι μια ιδιαίτερη περίπτωση.

Είναι εξισλαμισμένος χριστιανός και έχει γνώσεις της

ευρωπαϊκής πραγματικότητας, αλλά και της αρχαίας

γραμματείας. Έτσι στο Usûlü’l-hikem fî nizâmi’l-ümem του 1731

παραθέτει τα είδη των πολιτευμάτων σύμφωνα με τους

αρχαίους Έλληνες. Αναφέρει τις ιδέες του Πλάτωνα για τη

μοναρχία, του Αριστοτέλη για την αριστοκρατία και του

Δημοκράτη για τη δημοκρατία. Χρησιμοποιεί ως παραδείγματα

για την αριστοκρατία, τη Βενετία και για τη δημοκρατία,

την Αγγλία και την Ολλανδία. Επίσης αναφέρεται στην

ιστορία της Ρώμης και την παρακμή της Αυτοκρατορίας.

Θεωρεί εξαιρετικά σημαντική την επιστήμη της

γεωγραφίας ώστε οι μουσουλμάνοι να γνωρίσουν τις χώρες

των απίστων. Οι χριστιανοί χρησιμοποιούν χάρτες και για

αυτό επικρατούν στους πολέμους. Οι μουσουλμάνοι αγνοούν

τι υπάρχει πέρα από τα σύνορα τους. Η ιστορία μπορεί να

δώσει γνώσεις χρήσιμες σε διπλωματικές διαπραγματεύσεις

προς όφελος των μουσουλμάνων. 14

12 M. İpşirli, Naîmâ Mustafa Efendi: Târih-i Na’îmâ (Ravzatü’l-Hüseyn fî hulâsati ahbâri’l-hâfikayn, 3 vols, Ankara 2007, Ι:10-20.Lewis V. Thomas, A Study of Naima, ed. N. Itzkowitz, New York: New York University Press 1972, 70-73.13M. İpşirli, Naîmâ Mustafa Efendi: Târih-i Na’îmâ (Ravzatü’l-Hüseyn fî hulâsati ahbâri’l-hâfikayn, 3 vols, Ankara 2007, ΙV:1883-87.14 Adil Şen (ed.), İbrahim Müteferrika ve Usûlü’l-hikem fî Nizâmi’l-Ümem (Ankara 1995), 130-131, 149-151, 156-157.

8

Ο ŞANÎZÂDE, στο Tarih του 1825 ξεκινά κάνοντας μια

σειρά ιστοριογραφικών παρατηρήσεων. Αναφέρει παραδείγματα

από την αρχαιότητα αλλά και την εποχή του, που δείχνουν

ότι είχε πολλές γνώσεις της διεθνούς πραγματικότητας.

Χρησιμοποιεί την αρχαία Ελλάδα, τη Ρώμη, την Αίγυπτο και

την Κίνα για να στηρίξει τις ιδέες του για την αξία της

ιστορικής επιστήμης. 15

Στη συνέχεια του έργου του περιγράφει τα πολιτεύματα

άλλων χωρών με αρκετές λεπτομέρειες , με αναφορές ακόμα

και στον Αριστοτέλη. Κάνει και μια εκτενή ανάλυση της

Γαλλικής Επανάστασης , προσπαθώντας να εξηγήσει τα αίτια

της επιτυχίας της και τα μηνύματα που μπορούν να πάρουν

οι Οθωμανοί από το παράδειγμα της Γαλλίας. Μιλαει για τα

δικαιώματα και τις αρχές της ασφάλειας, της νομιμότητας ,

της αξιοκρατίας , της ισότητας που πρέπει να υπάρχουν σε

ένα κράτος της εποχής του, ώστε οι πολίτες να το

υπερασπιστούν σε περίπτωση εξωτερικής επίθεσης. 16

3. KΕΦΑΛΑΙΟ Β΄

Στο κεφάλαιο αυτό ακολουθώντας πάλι χρονολογική σειρά θα

παραθέσουμε απόψεις Οθωμανών συγγραφέων για τις σχέσεις

που πρέπει να έχει το κράτος τους με τις υπόλοιπες

ισλαμικές και ασιατικές χώρες. 15 Z. Yılmazer ed., Şâni-zâde Mehmed ‘Atâ’ullah Efendi: Şânî-zâde târîhi [Osmanlı

tarihi (1223-1237 / 1808-1821)] (Istanbul 2008), 14-24.

16 Z. Yılmazer ed. ,ο.π., σελ. 208-211, 624-627.

9

Ο AHMEDÎ, στο İskendernâme του 1411 αναφέρει ότι οι

Μογγολοι βασιλείς καταπίεζαν τους υπηκόους τους

χρησιμοποιώντας το νόμο, θεωρώντας ότι έτσι λειτουργούν

νόμιμα. Οι Οθωμανοί επέβαλλαν μια πιο δίκαιη εξουσία ,

σύμφωνη με τις θεϊκές αρχές και για αυτό τελικά

επικράτησαν. Οι Μογγολοι κυβερνούσαν τυραννικά και γι’

αυτό παρήκμασαν. 17

Ο KADI FADLULLAH, στο Düstûrü’l-mülk vezîrü’l-melik του 1539

αναφέρει το βασιλιά του Shirvan να δέχεται συμβουλές περί

ηθικής και σωστής διακυβέρνησης από τον αδελφό του. Η

ιστορία αναφέρεται ως παράδειγμα σωστής συμπεριφοράς του

ηγεμόνα. 18

Ο KINALIZÂDE ALİ ÇELEBİ, στο Ahlâk-ı Alâî του 1565 αναφέρει

τον Cengiz Han ως παράδειγμα κακού ηγέτη που επέβαλλε τη

δική του εξουσία αντί για το θεϊκό νόμο. Το κράτος του

κατέρρευσε γι’αυτό το λόγο. 19

Ο MUSTAFA ‘ÂLÎ, στο Füsûl-i hall ü akd ve usûl-i harc ü nakd γραμμένο

μετά το 1592 καταγράφει διάφορες μουσουλμανικές

δυναστείες και παράλληλα τις αιτίες που τις οδήγησαν στην

παρακμή. Αναφέρει τους Ουμαγιαδες, τους Αββασιδες, τους

βασιλείς του Shirvan και θεωρεί ως αιτίες της καταστροφής17 v. 7-8 και 17-18 σε ποια έκδοση όμως??18 Ahmet Altay, “Düstûrü’l-mülk vezîrü’l-melik (Metin ve

değerlendirme)”, unpublished Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi,

Konya 2008, 138-146.19 M. Koç (ed.), Kınalızâde Ali Çelebi: Ahlâk-ı Alâî, İstanbul: Klasik 2007, 413-

414.

10

τους ανάμεσα σε άλλα την απληστία, την παραβίαση των

ιερών νόμων, την υπερβολική εξουσία των γυναικών, την

αναξιοκρατία. Το τελικό μήνυμα είναι ότι η οθωμανική

δυναστεία επικράτησε γιατί εφάρμοσε τον Ιερό Νόμο και

έκανε Ιερό Πόλεμο για τη διάδοση του Ισλάμ. 20

Ο ανώνυμος συγγραφέας του Kitâb-ı müstetâb του 1620 αναφέρει

ότι πρέπει να δοθεί ιδιαίτερη προσοχή στη φύλαξη των

συνόρων με το αιρετικό Ιράν. Η κυβέρνηση πρέπει να

επιβάλλει και στα ανατολικά σύνορα τα μέτρα που έχει

επιβάλλει με επιτυχία στα Βαλκάνια για την ασφάλεια των

συνόρων. 21

Ο KOÇİ BEY, στο Risale του 1630 παραθέτει πάλι σαν ιστορικό

μύθο τη συζήτηση που έκανε ο Σάχης του Ιράν, Αbbas

αναζητώντας τις αιτίες της επιτυχίας των Οθωμανών. Όταν

τον πληροφόρησαν ότι οι αιτίες αυτές είναι ανάμεσα σε

άλλες, η σωστή επιλογή αξιωματούχων, η πειθαρχία του

στρατού, η έλλειψη επίδειξης πλούτου και η ασφάλεια των

υπηκόων, αυτός παραδειγματιζομενος τις εφάρμοσε στη χώρα

του, και στην εποχή του το Ιράν άκμασε. 22

O AZİZ EFENDİ στο Kanûn-nâme-i sultânî του 1633

πραγματεύεται ένα θέμα της εποχής του και ξεφεύγει από τα

μυθολογικά παραδείγματα. Αναφέρεται στην πολιτική που

πρέπει να ακολουθήσει το οθωμανικό κράτος απέναντι στις

20 Mustafa Demir ed., Gelibolulu Mustafa Âlî, Füsûl-i hall ü akd ve usûl-i harc ü nakd (İslam devletleri tarihi, 622-1599), Istanbul 2006, 60, 141-143.21 Y. Yücel, Osmanlı devlet teşkilâtına dair kaynaklar: Kitâb-i müstetâb – Kitabu mesâlihi’l müslimîn ve menâfi’i’l mü’mînîn – Hırzü’l-mülûk, Ankara 1988, 9-13.A. Akgündüz, Osmanlı Kanunnâmeleri ve hukukî tahlilleri, v. 9: I. Ahmed devri kanunnâmeleri/II. Osman devri kanunnâmeleri, İstanbul 1996, 608-12. 22 A. K. Aksüt (ed.), Koçi Bey Risalesi (Istanbul 1939),55-56. S. Çakmakcıoğlu (ed.), Koçi Bey risaleleri (Istanbul 2008),71-73.

11

Κουρδικές φυλές που κατοικούν στις συνοριακές περιοχές.

Αν οι Οθωμανοί διοικήσουν σωστά τις περιοχές αυτές, οι

Κούρδοι θα είναι μια καλή αμυντική γραμμή απέναντι στο

αιρετικό Ιράν. 23

Ο HEZÂRFEN HÜSEYİN EFENDİ, γράφει το Telhîsü’l-beyân το 1675

και ξεκινά με μια καταγραφή της ιστορίας των Μογγολων και

των Κινέζων και προχωρεί μετά στην οθωμανική ιστορία. 24

Ο AHMED RESMÎ EFENDİ, στο Makale του 1772 καταγράφει την

ιστορία της περιοχής του Ιράν των τελευταίων πενήντα

ετών. Αναφέρεται σε πραγματικά γεγονότα με στόχο να

τεκμηριώσει τις θεωρητικές του απόψεις για την ακμή και

την παρακμή των κρατών και των δυναστειών. 25

4. ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ΄

Ακολουθώντας και εδώ τη χρονολογική σειρά των έργων θα

επισημάνουμε τις αναφορές που γίνονται στα χριστιανικά

κράτη της Ευρώπης. Το πρώτο κείμενο στο οποίο

εντοπίζονται αναφορές στη Δύση είναι το ανώνυμο Hırzü’l-

mülûk του 1574. Ο συγγραφέας υπόσχεται στην εισαγωγή ότι

θα γράψει και ένα κεφάλαιο για τη Βενετία που τελικά όμως

λείπει από το έργο. Σε άλλα σημεία του κειμένου σχολιάζει

την πρακτική Οθωμανών αξιωματούχων είτε να κάνουν εμπόριο23 R. Murphey (ed.-tr.) Kanûn-nâme-i sultânî li ‘Azîz Efendi: Aziz Efendi’s Book of Sultanic Laws and Regulations. An Agenda for Reform by a Seventeenth-Century Ottoman Statesman (Cambridge, MA 1985), 12-18.

24 Hüseyin Hezarfen Efendi, Telhîsü’l-beyân fî kavânîn-i Âl-i ‘Osmân, ed. S. İlgürel (Ankara 1998).25 İ. Parmaksızoğlu ed., “Bir Türk diplomatının onsekizinci yüzyıl sonunda devletler arası ilişkilere dair görüşleri”, Belleten 47 (1983):527-45.

12

με τη Βενετία, είτε να δωροδοκούνται από Δυτικούς. Το

αποτέλεσμα είναι ο ιδιωτικός τους πλουτισμός και η ζημιά

για το κρατικό ταμείο. 26

Ο MUSTAFA ‘ÂLÎ, στο Nushatü’s-selâtîn του 1586 καταφέρεται

εναντίον της ανάληψης αξιωμάτων από άπιστους που

στράφηκαν στο Ισλάμ, πρακτική που ζημιώνει τους υπηκόους

του Σουλτάνου. 27

O HASAN KÂFÎ EL-AKHİSARÎ, στο Usûlü’l-hikem fî nizâmi’l-âlem του

1596 αναφέρει για πρώτη φορά την πολεμική υπεροπλία των

Δυτικών σε σχέση με τους Οθωμανούς. Ήδη από το 1540

αναφέρει ότι αν οι Οθωμανοί είχαν υιοθετήσει τις

πολεμικές πρακτικές των Δυτικών θα είχαν αποφύγει πολλές

από τις πρόσφατες ήττες. Ο συγγραφέας κατάγεται και ζει

στη Βοσνία οπότε είναι σε πιο άμεση επαφή με τα ευρωπαϊκά

κράτη.28

Ο HASAN, στο [Nasihatnâme] του 1630 κάνει αναφορά στην

απαγόρευση του καπνού ως κακής συνήθειας που προέρχεται

από τη φραγκική Ευρώπη. 29

26 Y. Yücel, Osmanlı devlet teşkilâtına dair kaynaklar: Kitâb-i müstetâb – Kitabu mesâlihi’l müslimîn ve menâfi’i’l mü’mînîn – Hırzü’l-mülûk, Ankara 1988, 173,176 – 185.A. Akgündüz, Osmanlı Kanunnâmeleri ve hukukî tahlilleri, v. 8: III. Murad devri kanunnâmeleri/III. Mehmed devri kanunnâmeleri, İstanbul 1994, 33, 36-46.27 Andreas Tietze ed.-tr.-notes, Mustafâ ‘Âlî’s Counsel for Sultans of 1581, 2 vols, Wien 1979-1982. Ι: 36-37/119.

28 M. İpşirli, “Hasan Kâfî el-Akhisarî ve devlet düzenine ait eseri Usûlü’l-hikem fî nizâmi’l-âlem”, Tarih Enstitüsü Dergisi 10-11 (1979-80), 267-71.29 D. Terzioğlu, “Sunna-Minded Sufi Preachers in Service of the Ottoman State: The Nasîhatnâme of Hasan Addressed to Murad IV”, Archivum Ottomanicum 27 (2010), 294.

13

O HAJJI KHALIFA που πέθανε το 1657 είναι ένας συγγραφέας

που ερευνά την ευρωπαϊκή γεωγραφία και χρησιμοποιεί

μεταφρασμένες ευρωπαϊκές πηγές, κυρίως γαλλικές.

Μεταφράζει στα τουρκικά μια ιστορία των Φράγκων.30

Ο IBRAHIM PECHEVI γράφει παγκόσμια ιστορία των ετών 1520-

1639 και χρησιμοποιεί μεταφρασμένες πηγές κυρίως από τα

ουγγρικά. Είναι ο πρώτος Οθωμανός που μπαίνει στη

διαδικασία να συγκρίνει πηγές οθωμανικές και ευρωπαϊκές

που αναφέρονται στα ίδια γεγονότα. 31

Ο HEZÂRFEN HÜSEYİN EFENDİ, στο Telhîsü’l-beyân του 1675

χρησιμοποιεί και αρκετές ευρωπαϊκές πηγές σε μετάφραση,

γεγονός σπάνιο για Οθωμανό συγγραφέα. Επίσης καταφεύγει

σε ελληνικά και λατινικά κείμενα. Είναι γνωστός σε

ευρωπαϊκούς κύκλους οριενταλιστων. Το έργο του Tenkîh-i

tevârih-i mülûk του 1673 που είναι μια παγκόσμια ιστορία

περιέχει κεφάλαια για την ιστορία της αρχαίας Ελλάδας και

της Ρώμης, την ιστορία της Κωνσταντινούπολης, των

ασιατικών χωρών ακόμα και για την ανακάλυψη της

Αμερικής. 32

Ο AHMED B. LUTFALLAH γράφει μια παγκόσμια ιστορία ως το

έτος 1672. Χρησιμοποιεί πολλές ξενόγλωσσες πηγές ακόμα

και εβραϊκές και αρμενικές. Γράφει για την ιστορία

αρχαίων λαών αλλά αναφέρεται ιδιαίτερα στη σύγχρονη του

εποχή και στην ιστορία των ευρωπαϊκών χωρών. 33

30 Β.Lewis, «Τhe use by muslim historians of non-muslim sources», 184-85. Δεν έχω σημειώσει από που είναι το άρθρο αυτό!!!!!31 Β.Lewis, ο.π. ,185-86.32 Β.Lewis, ο.π., 186-87.33 Β.Lewis, ο.π., 186-87.

14

Στο ανώνυμο έργο με τίτλο Kavânîn-i osmanî ve râbıta-ı Âsitâne του

1688, περιγράφεται η ζωή της πρωτεύουσας και ανάμεσα σε

πολλά θέματα γίνεται αναφορά και στους αντιπροσώπους των

ευρωπαϊκών χωρών που βρίσκονται στην Κωνσταντινούπολη. 34

O NA’IMA, στο Târîh-i Na’îmâ του 1704 ασκεί κριτική στην

πολεμική πολιτική του Οθωμανικού κράτους. Θεωρεί ότι οι

Οθωμανοί βρίσκονται σε φάση παρακμής και γι’αυτό πρέπει

να είναι πιο προσεκτικοί στις εκστρατείες που

αναλαμβάνουν. Το κράτος δεν αντέχει πολυέξοδους πολέμους

και οι εχθροί , Αυστριακοί, Ρώσοι και Βενετοί το

γνωρίζουν και επωφελούνται. Ο συγγραφέας προτείνει μια

περίοδο ειρήνης και ανασυγκρότησης των οθωμανικών

δυνάμεων ώστε το κράτος να αποφύγει την καταστροφή. Έτσι

δικαιολογεί και την πολύ πρόσφατη ειρήνη του Κάρλοβιτς

θεωρώντας την αναγκαία για τη σωτηρία του κράτους. 35

Σε ανώνυμο κείμενο του 1718 υπάρχει μια φανταστική

συνομιλία ενός χριστιανού και ενός Οθωμανού όπου

συγκρίνονται ο οθωμανικός με τον αυστριακό στρατό. 36

O İBRAHİM MÜTEFERRİKA είναι ιερέας γεννημένος στην

Ουγγαρία, που αιχμαλωτίστηκε από τους Οθωμανούς και

ασπάστηκε το Ισλάμ. Ιδρύει το πρώτο τυπογραφείο στην

34 İpşirli, M., "Osmanlı devlet teşkilâtına dair bir eser: Kavânîn-i

osmanî ve râbıta-ı Âsitâne",

Tarih Enstitüsü Dergisi 14 (1994),31-32.35 M. İpşirli, Naîmâ Mustafa Efendi: Târih-i Na’îmâ (Ravzatü’l-Hüseyn fî hulâsati ahbâri’l-hâfikayn, 3 vols, Ankara 2007,39-48. Lewis V. Thomas, A Study of Naima, ed. N. Itzkowitz, New York: New York University Press 1972,80-82.36 Β.Lewis, «Τhe use by muslim historians of non-muslim sources», 188.Στο άρθρο επίσης αναφέρεται σειρά οθωμανικών κειμένων που περιγράφουντην ιστορία των ευρωπαϊκών λαών.

15

Κωνσταντινούπολη και εκδίδει αρκετά κείμενα σχετικά με

την Ευρώπη. Γράφει το 1731 το Usûlü’l-hikem fî nizâmi’l-ümem

στην εισαγωγή του οποίου λέει ότι θα μελετήσει τις αιτίες

της παρακμής των Οθωμανών και θα προτείνει μέτρα

ανασυγκρότησης του κράτους. 37

Θεωρεί λοιπόν ως βασική αιτία των ηττών των Οθωμανών το

γεγονός ότι δεν ακολουθούν τις νέες πολεμικές πρακτικές

που εφαρμόζουν οι ευρωπαίοι αντίπαλοι τους. Η κυριαρχία

των Ευρωπαίων είναι φανερή αφού χρησιμοποιούν και νέα

όπλα αλλά και τις γνώσεις της γεωγραφίας. Οι Οθωμανοί δεν

πρέπει να απορρίπτουν τις μεταρρυθμίσεις και την

υιοθέτηση νέων πολεμικών πρακτικών. 38

Στη συνέχεια του έργου περιγράφει το νικηφόρο παρελθόν

των Οθωμανών και πως από φόβητρο των ευρωπαίων κατέληξαν

να χάνουν συνεχώς μάχες. Αναγνωρίζει τις πολεμικές αρετές

των Οθωμανών αλλά θεωρεί ότι οι εχθροί τους προχώρησαν

πιο γρήγορα και τώρα οι Οθωμανοί πρέπει να μελετήσουν

περισσότερο τη στρατηγική των εχθρών τους για να

επιστρέψουν στις νίκες. 39

Αναφέρει την εξέλιξη και τη μορφή των ευρωπαϊκών στρατών

χρησιμοποιώντας γαλλική στρατιωτική ορολογία. Φέρνει ως

παράδειγμα επιτυχούς προσαρμογής στις νέες πολεμικές

μεθόδους τη Ρωσία του Μεγάλου Πέτρου.40

O AHMED RESMÎ EFENDİ, είναι ο πρώτος Οθωμανός πρεσβευτής

στην Πρωσία και έχει γνώσεις για τη δομή του πρωσικού

37 Adil Şen (ed.), İbrahim Müteferrika ve Usûlü’l-hikem fî Nizâmi’l-Ümem (Ankara 1995), 123-127.38 Adil Şen (ed.), ο.π., 144-148.39 Adil Şen (ed.), ο.π., 169-170.40 Adil Şen (ed.), ο.π., 179-186.

16

στρατού. Στην εισαγωγή του στο Makale του 1772 γράφει ότι

σκοπός του κράτους πρέπει να είναι η εκδίωξη των Ρώσων

απίστων από τις περιοχές που αυτοί έχουν καταλάβει τα

τελευταία χρόνια. Αναφέρει ότι ο πόλεμος είναι μια φυσική

διαδικασία, αλλά συχνά πρέπει να αποφεύγεται αν δεν

προκύπτουν οφέλη από αυτόν. Αναφέρει παραδείγματα χωρών

που καταστράφηκαν λόγω των συνεχών αναίτιων πολέμων, όπως

η Αυτοκρατορία του Cenghis Han.

Ενώ γενικά αναφέρεται σε σύγχρονα του γεγονότα είναι

περίεργο ότι αποδίδει την επιτυχία και την αποτυχία στον

πόλεμο στη θέση και την εύνοια των άστρων. Υποστηρίζει

ότι οι επιτυχίες των Οθωμανών στο παρελθόν αλλά και οι

τωρινές τους αποτυχίες είναι αποτέλεσμα της εύνοιας ή όχι

των άστρων. Στη συνέχεια του κειμένου όμως κάνει μια πολύ

πιο ρεαλιστική ανάλυση της διεθνούς κατάστασης της εποχής

του και μιλάει για την αναίτια επεκτατική πολιτική της

Ρωσίας, τη θέση της Πολωνίας στο διεθνές στερέωμα και

προτείνει σαν ιδανική πολιτική για τους Οθωμανούς την

απόσυρση από τους πολέμους και την επικέντρωση στην

ανάπτυξη των επαρχιών που ήδη βρίσκονται στην κατοχή

τους. 41

Ο SULEYMAN PENAH EFENDI, στο Süleyman Penah Efendi mecmuası

του 1785

σχολιάζει τη δομή των ευρωπαϊκών στρατών της εποχής του.

Αναφέρεται στην ενσωμάτωση των Αλβανών στο οθωμανικό

κράτος και φέρνει σαν παράδειγμα την πολιτική που

41 İ. Parmaksızoğlu ed., “Bir Türk diplomatının onsekizinci yüzyıl sonunda devletler arası ilişkilere dair görüşleri”, Belleten 47 (1983),31-34.

17

ακολούθησαν οι Ισπανοί αναφορικά με τους ιθαγενείς

πληθυσμούς της Αμερικής. Θεωρεί ότι το οθωμανικό κράτος

πρέπει με οικονομικά και πολιτιστικά μέτρα να αφομοιώσει

τους Αλβανούς στον τουρκικό πληθυσμό. 42

Σε άλλο σημείο του έργου του επικεντρώνει σε οικονομικά

θέματα όπως η ανάπτυξη της τοπικής παραγωγής ώστε να

περιοριστούν οι εισαγωγές αγαθών από ξένες χώρες.

Συγκρίνει το εμπορικό ισοζύγιο των Οθωμανών με διάφορες

ευρωπαϊκές χώρες και θεωρεί ότι οι Οθωμανοί πρέπει να

συνεχίσουν τις εμπορικές σχέσεις με τις χώρες με τις

οποίες έχουν κάπως ισορροπημένο ισοζύγιο. Αν οι Οθωμανοί

αγοράζουν αγαθά από την Ευρώπη και οι ευρωπαίοι από το

οθωμανικό κράτος η σχέση είναι δίκαιη και πρέπει να

υπάρχει. Όμως έχει αντιρρήσεις για περιπτώσεις ειδών

πολυτελείας που δεν είναι απαραίτητα για τους ανθρώπους,

αλλά απλά επιβαρύνουν την οικονομία με περιττά έξοδα.

Αυτά τα αγαθά πρέπει να σταματήσουν να εισάγονται και αν

αυτό είναι εφικτό να παράγονται στο εσωτερικό του

κράτους, όπως για παράδειγμα ο καφές. 43

Ο DİHKÂNÎZÂDE UBEYDULLAH KUŞMÂNÎ, στο Zebîre-i Kuşmânî του

1806 ασκεί κριτική στην κακή κατάσταση που βρίσκεται το

οθωμανικό κράτος. Πιστεύει ότι οι Οθωμανοί πρέπει να

ακολουθήσουν γρήγορα τους ευρωπαίους στις τεχνολογικές

βελτιώσεις στο στρατό, διαφορετικά δεν θα έχουν καμία

τύχη στους επόμενους πολέμους. Για να πείσει τους

Οθωμανούς να δεχτούν τις ευρωπαϊκές καινοτομίες προσπαθεί

42 A. Berker, “Mora ihtilâli tarihçesi veya Penah Efendi mecmuası, 1769”, Tarih Vesikaları 2 (1942-1943),239-312.43 A. Berker, ο.π., 397-400, 474-476.

18

να αποδείξει ότι αρκετές από τις αλλαγές αυτές δεν είναι

κάτι αντίθετο με το Ισλάμ. Για παράδειγμα βρίσκει

τεκμήρια από το ισλαμικό παρελθόν που επιτρέπουν τη χρήση

στολών και μουσικών οργάνων στο στρατό. Κάνει μια

ενδιαφέρουσα ανάλυση της νοοτροπίας των ευρωπαίων και των

Οθωμανών. Αναφέρει ότι οι ευρωπαίοι ως άπιστοι,

ενδιαφέρονται για τον πραγματικό κόσμο και αγωνίζονται να

προοδεύσουν εδώ και τώρα, πράγμα που δυστυχώς

καταφέρνουν. Αντίθετα οι Οθωμανοί ως πιστοί μουσουλμάνοι

ενδιαφέρονται για την επόμενη ζωή και δεν ασχολούνται

τόσο με τα του παρόντος κόσμου. Αυτή η νοοτροπία τελικά

είναι καταστροφική όσον αφορά στους πολέμους με τους

ευρωπαίους και πρέπει να αλλάξει. 44

Ο ŞANÎZÂDE, στο Tarih του 1825 ασχολείται με τις αιτίες της

ελληνικής Επανάστασης. Πιστεύει ότι για τον ξεσηκωμό των

Ελλήνων ευθύνονται και οι οικονομικές και πολιτισμικές

επαφές που είχαν οι Έλληνες με την Ευρώπη. Το εμπόριο και

η μόρφωση των Ελλήνων ανέπτυξαν το εθνικό τους φρόνημα. 45

Γνωρίζει ευρωπαϊκές γλώσσες και προφανώς έχει αντλήσει

από ευρωπαϊκές πηγές.

Σε άλλο σημείο του κειμένου του κάνει αναφορά στις

πολιτειακές αλλαγές στην Ευρώπη της εποχής του.

Αναφέρεται στις προσπάθειες δημοκρατικών μεταρρυθμίσεων

στην Ισπανία μετά από επιθυμία του λαού, αλλά και στις

αντιδράσεις των Μεγάλων Δυνάμεων και των βασιλέων της

44 Ömer İşbilir ed., Nizâm-ı Cedîde dair bir risale: Zebîre-i Kuşmânî fî ta’rîf-i nizâm-ı

İlhâmî, Ankara: Türk Tarih Kurumu 2006, 23-32. 45 Z. Yılmazer ed., Şâni-zâde Mehmed ‘Atâ’ullah Efendi: Şânî-zâde târîhi [Osmanlı tarihi (1223-1237 / 1808-1821)] (Istanbul 2008), 1034-35.

19

Ευρώπης μετά το Συνέδριο της Βιέννης από το φόβο για τη

διάδοση δημοκρατικών ιδεών και σε άλλες χώρες. 46

Η μεταφορά ευρωπαϊκών ιδεών στο οθωμανικό κράτος είναι

πιο έντονη το 19ο αιώνα όταν αρχίζουν να μεταφράζονται στα

τουρκικά σειρά ιστορικών έργων που μεταφέρουν και νέες

ιδέες στο οθωμανικό κράτος. Η επαφή με τη Δύση είναι πια

πιο συχνή και έχει εντελώς νέο ιδεολογικό φορτίο. 47

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Η συγκεκριμένη εργασία αφορά 31 οθωμανικά κείμενα

γραμμένα ανάμεσα στα 1411 και 1825. Κάνοντας κάποιες

αριθμητικές ομαδοποιήσεις εντοπίσαμε ότι σε θέματα

γενικού πολιτικού ενδιαφέροντος εντοπίσαμε αναφορές σε 13

κείμενα. Αναφορές στις σχέσεις με τις ισλαμικές χώρες

εντοπίσαμε σε 9, ενώ στις σχέσεις με το χριστιανικό κόσμο

σε 12. Οι αριθμητικές διαφορές δεν είναι έντονες και δεν

μπορούν να προκύψουν ποσοτικά συμπεράσματα από αυτές. Από

τα 31 κείμενα μόνο ένα έχει αναφορές και στα τρία θέματα

που μας απασχόλησαν. Αυτό είναι το έργο του MUSTAFA

‘ÂLÎ, ενώ αρκετά κείμενα έχουν γενικές πολιτικές αναφορές

και αναφορές είτε στις σχέσεις με την ισλαμική Ανατολή

είτε με τη χριστιανική Δύση (εντάσσονται δηλαδή σε δυο

από τα θέματα που μας απασχόλησαν).

Αντίθετα οι ποιοτικές διαφορές είναι πιο φανερές. Αρχικά

εντοπίζουμε χρονολογικές διαφορές. Τα κείμενα που

46 Z. Yılmazer, ο.π., 1155-1157. 47 Για τα κείμενα αυτά βλ. Β.Lewis, «Τhe use by muslim historians of non-muslim sources», 190-91.

20

αναφέρονται στις σχέσεις με τις ισλαμικές χώρες γράφονται

κυρίως στα πιο πρώιμα χρόνια , ανάμεσα στα έτη 1411 και

1772. Ο μεγαλύτερος αριθμός τους είναι γραμμένος ανάμεσα

στο 1411 και το 1633 (7 από τα 9 κείμενα). Άρα οι σχέσεις

με τις άλλες ισλαμικές και ασιατικές χώρες μπορούμε να

συμπεράνουμε ότι αφορούν τους Οθωμανούς σε ένα πιο πρώιμο

χρονικά στάδιο και φθίνουν όσο περνούν οι αιώνες.

Αντίθετα τα κείμενα που κάνουν αναφορές στη χριστιανική

Ευρώπη είναι γραμμένα ανάμεσα στο 1574 και το 1825. Το

ενδιαφέρον των Οθωμανών για την Ευρώπη είναι πιο ύστερο

αλλά διατηρείται ως την ύστερη φάση του κράτους και

μάλιστα ολοένα και αυξάνεται. Τα 12 κείμενα που

καταγράφουμε κατανέμονται χρονικά, 3 στο 16ο αιώνα , 3 στο

17ο , 4 στο 18ο και 2 στο 19ο αιώνα.

Περνώντας τώρα σε μια σύντομη κριτική των ιδεών που

καταγράφονται στα κείμενα αυτά, μπορούμε να επισημάνουμε

ότι στα κείμενα που αναφέρονται στις ισλαμικές χώρες και

σε αυτά με τις γενικότερες πολιτικές ιδέες καταγράφονται

παραδείγματα και πληροφορίες που αφορούν συχνά ένα

μακρινό παρελθόν. Αναφέρονται μυθολογικά πρόσωπα,

βασιλείς , αρχαίοι φιλόσοφοι, σαν παραδείγματα για

διδάγματα που θέλουν να μεταδώσουν οι συγγραφείς. Οι

αναφορές αυτές καταλήγουν στην υπεροχή των Οθωμανών, στην

ολοκλήρωση μιας ιστορικής πορείας με την τελειότητα που

πρεσβεύει η οθωμανική διοίκηση. Τα παραδείγματα από την

αρχαιότητα είναι κάπως διδακτικά όπως οι μύθοι και τα

παραμύθια, ενώ τα παραδείγματα από τις ασιατικές χώρες

δείχνουν αυτή την ιδεολογία των λαθών που έκαναν

21

προγενέστεροι λαοί και που οι Οθωμανοί απέφυγαν και γι΄

αυτό κυριάρχησαν. Μόνο στα πιο ύστερα κείμενα της ομάδας

αυτής έχουμε πληροφορίες για την πραγματική κατάσταση στα

ανατολικά σύνορα και προτάσεις για ρεαλιστικά μέτρα

αντιμετώπισης των όποιων προβλημάτων προκύπτουν.

Ιδιαίτερη μνεία πρέπει να γίνει και στη διαρκή αναφορά

σαν κακού προτύπου στο αιρετικό Ιράν που πάντα δημιουργεί

προβλήματα στους Οθωμανούς.

Αντίθετα όσον αφορά στις σχέσεις με τη χριστιανική Ευρώπη

οι Οθωμανοί συγγραφείς περνούν από διάφορες φάσεις.

Αρχικά αγνοούν την Ευρώπη. Δεν την θεωρούν άξια καμίας

αναφοράς και δεν ασχολούνται καθόλου μαζί της. Όμως όσο

οι στρατιωτικές επιτυχίες των Οθωμανών περιορίζονται

αναγκάζονται να ασχοληθούν με τους άπιστους εχθρούς τους.

Ο περιορισμός των κατακτήσεων και η αποτυχία της

πολιορκίας της Βιέννης, ο ακόλουθος πόλεμος και τελικά η

ειρήνη του Κάρλοβιτς είναι ένα σημείο καμπής για τις

αντιλήψεις των Οθωμανών για την Ευρώπη. 48

Οι Οθωμανοί αργούν να ασχοληθούν με τα χριστιανικά κράτη

και όταν αυτό τελικά γίνεται, δεν γίνεται από φιλομάθεια

αλλά από ανάγκη. Πρέπει να μελετήσουν τις τακτικές του

εχθρού τους για να μπορέσουν να τον αντιμετωπίσουν. Η

οθωμανική περηφάνια και υπεροψία παραμερίζονται και

συνεχώς γράφονται κείμενα που τονίζουν τις αρετές των

απίστων τις οποίες οι Οθωμανοί πρέπει να υιοθετήσουν.

Στις αναφορές για τη χριστιανική Ευρώπη όσο περνάει ο

χρόνος βρίσκουμε όλο και πιο αναλυτικά στοιχεία, πιο

τεκμηριωμένα και ρεαλιστικά. Δεν υπάρχουν μυθολογικές48 Β.Lewis, «Τhe use by muslim historians of non-muslim sources», 190.

22

αναφορές αλλά πρακτικά μέτρα που πρέπει να υιοθετήσει το

οθωμανικό κράτος και προσαρμογές που πρέπει άμεσα να

γίνουν για να αποφευχθεί η οριστική καταστροφή του

κράτους. Οι συγγραφείς επιδίδονται σε έναν ιδεολογικό

αγώνα διαφώτισης της οθωμανικής κοινωνίας πριν την

τελειωτική καταστροφή από τους ευρωπαίους.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. Akgündüz A., Osmanlı Kanunnâmeleri ve hukukî tahlilleri, 3.

Kitap: Yavuz Sultan

Selim Devri Kanunnâmeleri ,İstanbul 1991

2. Akgündüz A., Osmanlı Kanunnâmeleri ve hukukî tahlilleri, v. 8:

III. Murad devri

kanunnâmeleri/III. Mehmed devri kanunnâmeleri,

İstanbul 1994

3. Akgündüz A., Osmanlı Kanunnâmeleri ve hukukî tahlilleri, v. 9: I. Ahmed devri kanunnâmeleri/II. Osman devri kanunnâmeleri, İstanbul 19964. Aksüt A.K. (ed.), Koçi Bey Risalesi,Istanbul 19395.Altay Ahmet, “Düstûrü’l-mülk vezîrü’l-melik (Metin ve

değerlendirme)”,

unpublished Yüksek Lisans Tezi,

Selçuk Üniversitesi, Konya 2008

6. Berker A., “Mora ihtilâli tarihçesi veya Penah Efendi mecmuası, 1769”, Tarih Vesikaları 2 (1942-1943)

23

7. Behrnauer W.F.A., “Hâğî Chalfa’s Dustûru’l-‘amal. Ein

Beitrag zur osmanischen

Finanzgeschichte”, ZDMG 11 (1857)

8.Çakmakcıoğlu S. (ed.), Koçi Bey risaleleri ,Istanbul 2008

9. Demir Mustafa ed., Gelibolulu Mustafa Âlî, Füsûl-i hall ü akd ve usûl-i harc ü nakd (İslam devletleri tarihi, 622-1599), Istanbul 200610. Gökyay, Orhan Şaik, Kâtib Çelebi’den seçmeler ,Istanbul:

Milli Eğitim

Basımevi, 196811.İlgürel S. ed., Hüseyin Hezarfen Efendi, Telhîsü’l-beyân fî kavânîn-i Âl-i ‘Osmân, Ankara 199812. İnalcık H. – Murphey R. eds, The History of Mehmed the

Conqueror by Tursun

Beg, Minneapolis & Chicago: Bibliotheca

Islamica 1978

13. İpşirli M., “Hasan Kâfî el-Akhisarî ve devlet düzenine ait eseri Usûlü’l-hikem fî nizâmi’l-âlem”, Tarih Enstitüsü Dergisi 10-11, 1979-8014. İpşirli, M., "Osmanlı devlet teşkilâtına dair bir

eser: Kavânîn-i osmanî ve râbıta-ı

Âsitâne", Tarih Enstitüsü Dergisi 14 ,1994

15. İpşirli M., Naîmâ Mustafa Efendi: Târih-i Na’îmâ (Ravzatü’l-Hüseyn fî hulâsati ahbâri’l-hâfikayn, 3 vols, Ankara 200716.İşbilir Ömer ed., Nizâm-ı Cedîde dair bir risale: Zebîre-i Kuşmânî fî

ta’rîf-i nizâm-

ı İlhâmî, Ankara: Türk Tarih Kurumu 2006

17. Koç M. (ed.), Kınalızâde Ali Çelebi: Ahlâk-ı Alâî, İstanbul:

Klasik 2007

24

18. Lewis B., «Τhe use by muslim historians of non-muslim

sources», ??????????

19. Lewis B. «The Muslim Discovery of Europe», Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, Vol. 20,No. 1/3, Studies in Honour of Sir Ralph Turner, Director of the School of Oriental and African Studies,Cambridge University Pres, 1937-57 (1957), pp. 409-416 20. Murphey R. (ed.-tr.) Kanûn-nâme-i sultânî li ‘Azîz Efendi: Aziz Efendi’s Book of Sultanic Laws and Regulations. An Agenda for Reform by a Seventeenth-Century Ottoman Statesman,Cambridge, MA 198521 .Parmaksızoğlu Ι. ed., “Bir Türk diplomatının onsekizinci yüzyıl sonunda devletler arası ilişkilere dair görüşleri”, Belleten 47 (1983)22.Şen Adil(ed.), İbrahim Müteferrika ve Usûlü’l-hikem fî Nizâmi’l-Ümem , Ankara 199523. Terzioğlu D., “Sunna-Minded Sufi Preachers in Serviceof the Ottoman State: The Nasîhatnâme of Hasan Addressed to Murad IV”, Archivum Ottomanicum 27 (2010)24. Thomas Lewis V., A Study of Naima, ed. N. Itzkowitz, NewYork: New York University Press 197225. Tietze Andreas ed.-tr.-notes, Mustafâ ‘Âlî’s Counsel for Sultans of 1581, 2 vols, Wien 1979-198226. Yılmazer Z. ed., Şâni-zâde Mehmed ‘Atâ’ullah Efendi: Şânî-zâde târîhi [Osmanlı

25

tarihi (1223-1237 / 1808-1821)] ,Istanbul 200827. Yücel Y., Osmanlı devlet teşkilâtına dair kaynaklar: Kitâb-i müstetâb– Kitabu mesâlihi’l müslimîn ve menâfi’i’l mü’mînîn – Hırzü’l-mülûk, Ankara 1988

26